Nr. 1 JAARVERSLAG VOOR BUITENLANDSE HANDEL EN ONTWIKKELINGSSAMENWERKING

GEREALISEERDE UITGAVEN EN ONTVANGSTEN

Figuur 1 Gerealiseerde uitgaven verdeeld over beleidsartikelen en niet-beleidsartikelen (x €1 mln.). Totaal €3.903,7 miljoen

Figuur 2 Gerealiseerde ontvangsten verdeeld over beleidsartikelen en niet-beleidsartikelen (x €1 mln.). Totaal €135,4 miljoen

A. ALGEMEEN

1 1. Aanbieding van het jaarverslag en verzoek tot dechargeverlening

AAN de voorzitters van de Eerste en de Tweede Kamer van de Staten-Generaal.

Hierbij bied ik het jaarverslag met betrekking tot de begroting voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking (XVII) over het jaar 2023 aan.

Onder verwijzing naar de artikelen 2.37 en 2.40 van de Comptabiliteitswet 2016 verzoek ik de beide Kamers van de Staten-Generaal de Minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking decharge te verlenen over het in het jaar 2023 gevoerde financiële beheer.

Het besluit tot dechargeverlening kan niet worden genomen, voordat de betrokken slotwet is aangenomen en voordat de verklaring van goedkeuring van de Algemene Rekenkamer is ontvangen.

Minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking,E.N.A.J.Schreinemacher

Dechargeverlening door de Tweede Kamer

Op grond van artikel 2.40, derde lid, van de Comptabiliteitswet 2016 wordt dit originele exemplaar van het onderhavige jaarverslag, na ondertekening van de hierboven opgenomen verklaring, ter behandeling doorgezonden aan de voorzitter van de Eerste Kamer.

Dechargeverlening door de Eerste Kamer

Op grond van artikel 2.40 van de Comptabiliteitswet 2016 wordt dit originele exemplaar van het onderhavige jaarverslag, na ondertekening van de hierboven opgenomen verklaring, doorgezonden aan de Minister van Financiën.

2. Leeswijzer

InleidingIn deze leeswijzer wordt de indeling van het jaarverslag voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking (BHOS) toegelicht. In die gevallen waarin afwijkingen van de Rijksbegrotingsvoorschriften voorkomen, wordt dit beschreven. Het jaarverslag 2023 vormt in principe een spiegel van de memorie van toelichting zoals deze op Prinsjesdag 2022 aan de Kamer is aangeboden.

De jaarverslagen van Buitenlandse Zaken (BZ) en Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking (BHOS) dienen in nauwe samenhang te worden bezien. De inzet op het Nederlandse buitenlandbeleid komt tot uitdrukking in de Homogene Groep Internationale Samenwerking (HGIS). Door deze bundeling wordt de onderlinge samenhang geïllustreerd en samenwerking en afstemming binnen de betrokken ministeries bevorderd.

Buitenlandse betrekkingen zijn een zaak van het Koninkrijk der Nederlanden: Nederland in Europa, Aruba, Curaçao en Sint-Maarten, alsmede de Nederlandse openbare lichamen in het Caribisch gebied (Bonaire, Sint-Eustatius en Saba). Waar dit jaarverslag spreekt over «Nederland» of «Nederlands» wordt daarmee bedoeld: «(van) het Koninkrijk der Nederlanden», tenzij het gaat om zaken die specifiek het land Nederland betreffen, zoals het EU-lidmaatschap en ontwikkelingssamenwerking.

FocusonderwerpDe Tweede Kamer heeft als focusonderwerp van de Algemene Rekenkamer voor het Jaarverslag 2023 aangewezen «Resultaatbereik in relatie tot onderuitputting, als gevolg van bijvoorbeeld arbeidskrapte». Hierop wordt ingegaan onder bijlage 5 en in het Financieel jaarverslag van het Rijk.

BeleidsverslagHet beleidsverslag begint met de beleidsprioriteiten. Daarna is een tabel opgenomen met daarin een rapportage over resultaten met (OS-)indicatoren en streefwaarden (2023) en daarop volgend de realisatie van de periodieke rapportages en een overzicht van risicoregelingen. Artikelsgewijs is op hoofdlijnen gerapporteerd over de resultaten van 2023, waarbij ingegaan wordt op de algemene doelstelling, de rol en verantwoordelijkheid van de Minister voor BHOS en de beleidsconclusies. In de beleidsconclusies is per artikel aangegeven welke beleidswijzigingen hebben plaatsgevonden in de uitvoering van het beleid en welke beleidswijzigingen hebben plaatsgevonden als gevolg van het in 2023 afgeronde evaluatieonderzoek, waarbij met name wordt ingegaan op de periodieke rapportages.

Rapportage over resultatenIn het Wetgevingsoverleg van 21 juni 2016 nam de Tweede Kamer de motie Smaling c.s. (Kamerstukken 34 475-XVII,nr. 8) aan om, net als bij de begroting voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking, ook bij het jaarverslag doelen en resultaten nog inzichtelijker te presenteren. De motie vraagt om – zo kwantitatief mogelijk – inzichtelijk te maken in hoeverre doelen zijn behaald en welke factoren daarbij een rol hebben gespeeld. Het kabinet heeft de Tweede Kamer op 15 september 2016 een brief (Kamerstuk TK 2015–2016, 34 300-XVII, nr. 70) gestuurd met daarin de wijze van uitvoering van deze motie.

In de begroting voor 2023 zijn voor de zevende keer indicatoren en streefwaarden opgenomen. Deze indicatoren zijn te vinden onder de beleidsprioriteiten van het beleidsverslag. Daarnaast is in bijlage 4 van dit jaarverslag (departement-specifieke bijlage) een nadere toelichting en analyse per indicator opgenomen. De behaalde resultaten zijn conform de toezegging in de genoemde brief van 15 september 2017 in dit jaarverslag opgenomen. Dit is in lijn met de systematiek van verantwoord begroten, zoals vastgelegd in de Rijksbegrotingsvoorschriften (model 3.22b verwijst naar model 1.33b Rol en verantwoordelijkheid).

Indicatoren maken het effect van interventies meetbaar en drukken dit uit in te bereiken en bereikte streefwaarden op diverse niveaus: impact, outcome, output en input. De indicatoren en (waar van toepassing) streefwaarden voor deze begroting liggen voornamelijk op outcome niveau, en zijn zoveel mogelijk SMART (Specifiek, Meetbaar, Acceptabel, Realistisch en Tijdgebonden) geformuleerd. Voor de indicatoren zijn methodologische notities opgesteld.

De streefwaarden en indicatoren zijn mede afgeleid van de duurzame ontwikkelingsdoelstellingen (SDG's), die internationaal zijn afgesproken tijdens de VN-top daarover in september 2015. Deze doelen worden zowel nationaal als internationaal gemonitord. In de indicatorentabellen zijn verwijzingen opgenomen naar de corresponderende SDG.

Naast de SDG's vormen de Theories of Change een belangrijke basis. Deze geven aan hoe en waarom de door Nederland gesteunde interventies en activiteiten bijdragen aan de gewenste maatschappelijke en economische veranderingen en resultaten. De Theories of Change zijn aangepast op basis van de nieuwe BHOS-nota en te vinden op: Theories of Change Ontwikkelingssamenwerking.

Omdat niet alle resultaten kwantitatief meetbaar en te aggregeren zijn, dienen de twintig indicatoren en streefwaarden in samenhang te worden bezien met de overige in deze begroting geformuleerde (kwalitatieve) doelen en resultaten.

Inspanningen in ontwikkelingssamenwerking zullen in veel gevallen pas na een aantal jaar vruchten afwerpen en niet lineair verlopen. Daarom wordt de horizon van 2030 van de SDG's gehanteerd. Deze termijn wordt voor de BHOS-begroting opgesplitst in drie overzienbare periodes van eerst vier en dan twee keer vijf jaar. De indicatoren en eventueel bijbehorende streefwaarden zullen daarom periodiek worden bijgesteld (eerste periode van 2017 tot en met 2020; tweede periode van 2021–2025 en derde van 2026– 2030). Uitzonderingen zijn water, sanitaire voorzieningen, voorlichting over hygiëne en klimaat waarvoor per indicator reeds streefwaarden zijn vastgelegd voor 2030, het eindjaar van de SDG's.

De werkelijk behaalde resultaten worden gerapporteerd in het jaarverslag met een toelichting op de succes- en faalfactoren. De meeste streefwaarden zijn uitgedrukt in absolute getallen die in het specifieke jaar worden bereikt (aantal personen, organisaties). In een aantal gevallen betreffen de streefwaarden cumulatieve waarden (dus een optelsom van de bereikte resultaten in alle jaren binnen de meetperiode).

In de bovengenoemde Kamerbrief is aangegeven dat de rapportagesystematiek in stappen wordt aangepast, met als doel het jaarverslag en de online resultatenrapportage te integreren en op het zelfde moment te publiceren. De online resultatenrapportage is te vinden op www.NLontwikkelingssamenwerking.nl. Het kost de uitvoerders van de programma’s in de diverse landen tijd om de benodigde informatie te verzamelen en daarover te rapporteren. Dit kan oplopen tot zes maanden na afloop van een kalenderjaar. Daarom is gekozen voor een methode waarbij de resultaten in het jaarverslag voortkomen uit de rapportages van de uitvoerders die zijn ontvangen en goedgekeurd in de periode van 1 oktober 2022 tot 30 september 2023. Dit geeft ook voldoende tijd om de gegevens te analyseren. Gevolg is dat de gerapporteerde resultaten gedeeltelijk behaald zijn in 2023 en voor het overige voornamelijk in 2022. Deze methode zal ook in de toekomst worden gehanteerd.

In reactie op de motie Becker/Bouali (Kamerstukken 21 501/04, nr. 209) en zoals aangegeven in de Kamerbrief over de kabinetsinzet op het gebied van EU-ontwikkelingssamenwerking (Kamerstukken 34 952, nr. 41) wordt in deze resultatenrapportage (onderdeel resultaten van EU-ontwikkelingssamenwerking) ook kort ingegaan op resultaten die de EU via het EU externe financieringsinstrumentarium heeft bereikt.

Budgettaire gevolgen van beleid en toelichtingIn de tabel budgettaire gevolgen van beleid zijn de verschillen tussen de begroting en de realisatie 2023 opgenomen. Voor de uitgaven worden ondergrenzen gehanteerd zoals vermeld in de Rijksbegrotingsvoorschriften 2024: EUR 2 miljoen voor beleidsmatige mutaties en EUR 4 miljoen voor technische mutaties bij een begrotingsartikel met een omvang tussen EUR 50 miljoen en EUR 200 miljoen, en resp. EUR 5 miljoen en EUR 10 miljoen bij een begrotingsartikel met een omvang tussen EUR 200 miljoen en EUR 1.000 miljoen. Bij de verplichtingen en ontvangsten is een afwijking groter dan 10% op artikelniveau toegelicht. Waar nodig, is verwezen naar de Eerste suppletoire begroting, de Suppletoire begroting Prinsjesdag of de Tweede suppletoire begroting.

In de budgettaire tabellen in het jaarverslag is geen onderscheid gemaakt tussen decommitteringen op oude en nieuwe verplichtingen. Alle decommitteringen worden ten gunste van de begroting gebracht.

In lijn met de toezegging aan de Kamer over het jaarverslag en de Slotwet 2012 is in het BHOS-jaarverslag (onder het beleidsartikel) opgenomen of de geplande uitgaven aan een landenprogramma voor een thema lager of hoger uitvallen. Alleen afwijkingen groter dan EUR 5 miljoen zijn toegelicht. De realisaties op de landenprogramma’s zijn opgenomen in het HGIS jaarverslag 2023.

Departementale verantwoordingsstaat en saldibalansVerschillen in de totalen tussen de verantwoordingsstaat en de saldibalans zijn het gevolg van afrondingen.

Voor de externe inhuur en het overzicht WNT-verantwoording 2023 wordt verwezen naar het jaarverslag van het moederdepartement, Buitenlandse Zaken.

BedrijfsvoeringsparagraafIn de bedrijfsvoeringparagraaf worden de belangrijkste tekortkomingen en risico’s in het begrotingsjaar benoemd. In de uitvoering van het beleid op het terrein van Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking wordt gebruik gemaakt van het apparaat van het Ministerie van Buitenlandse Zaken. Het is om deze reden dat in de bedrijfsvoeringparagraaf wordt verwezen naar de bedrijfsvoeringparagraaf in het jaarverslag van het Ministerie van Buitenlandse Zaken. Uitzondering hierop zijn de onderdelen rechtmatigheid, de totstandkoming van de beleidsinformatie en de procesmatige beheersing van de activiteitencyclus. Bij de uitsplitsing van de begroting in 2013 in het begrotingshoofdstuk V Buitenlandse Zaken en het begrotingshoofdstuk XVII Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking zijn in navolging van een verzoek van de Algemene Rekenkamer de verantwoordelijkheden van de ministers ten aanzien van de bedrijfsvoering expliciet vastgelegd. De Minister van Buitenlandse Zaken is verantwoordelijk voor de integrale bedrijfsvoering, met uitzondering van de procesmatige beheersing van de activiteitencyclus. De belangrijkste reden voor deze splitsing is dat het merendeel van de projecten en programma’s in het kader van ontwikkelingssamenwerking wordt uitgevoerd. De huidige opzet van het activiteitenbeheer is gestoeld op de afspraken die de toenmalige Minister voor Ontwikkelingssamenwerking met de Tweede Kamer in 1998 heeft gemaakt over de reikwijdte van de ministeriële verantwoordelijkheid voor de rechtmatigheid van besteding van middelen. Het voorschottenbeleid en beheer is daarom in het onderdeel financieel- en materieelbeheer in de bedrijfsvoeringparagraaf van hoofdstuk XVII opgenomen.

GroeiparagraafZoals toegezegd in de beantwoording op de Kamervragen naar aanleiding van de Tweede suppletoire begroting 2023 is een tabel opgenomen met de mutaties op hoofdlijnen op artikelonderdeel 5.4, ook wel het verdeelartikel of bufferartikel genoemd opgenomen (zie onderdeel E bij beleidsartikel 5).

HGIS-jaarverslagDe Nederlandse uitgaven voor buitenlands beleid, die op verschillende departementale begrotingen staan, zijn gebundeld in de Homogene Groep Internationale Samenwerking (HGIS). In aanvulling op de departementale jaarverslagen geeft het HGIS-jaarverslag een integraal overzicht van de besteding van middelen voor buitenlands beleid. Samen met de jaarverslagen van Buitenlandse Zaken en Buitenlandse Handel & Ontwikkelings samenwerking, wordt het HGIS-jaarverslag 2023 aangeboden aan het parlement.

Grondslagen voor de vastlegging en de waarderingDe verslaggevingsregels en waarderingsgrondslagen die van toepassing zijn op de in dit jaarverslag opgenomen financiële overzichten zijn ontleend aan de Comptabiliteitswet 2016 en de daaruit voortvloeiende regelgeving, waaronder de Regeling Rijksbegrotingsvoorschriften 2024. Voor de departementale begrotingsadministratie wordt het verplichtingen-kasstelsel toegepast. Verder werkt het Ministerie van Buitenlandse Zaken met een vooraf vastgestelde wisselkoers ten opzichte van buitenlandse valuta (de corporate rate). Deze koers wordt samen met de presentatie van de begroting vastgesteld. Ontvangsten worden verantwoord op de ontvangsten artikelonderdelen van beleidsartikel 5 met uitzondering van de ontvangsten op risicoregelingen van beleidsartikel 1.

Controleverklaring en auditrapportIn het kader van de wettelijke controletaak voert de Auditdienst Rijk jaarlijks onderzoek uit naar: a. de financiële verantwoordingsinformatie in de jaarverslagen, bedoeld in de artikelen 1.1 en 2.31 van de Comptabiliteitswet 2016; b. de niet-financiële verantwoordingsinformatie in de jaarverslagen, bedoeld in de artikelen 1.1 en 2.31 van de Comptabiliteitswet 2016.

Daarnaast voert de Auditdienst Rijk onderzoek uit naar het begrotingsbeheer, het financieel beheer, de materiële bedrijfsvoering en de daartoe bijgehouden administraties van het Rijk.

Over de belangrijkste bevindingen van deze onderzoeken en van eventuele onderzoeken naar overige aspecten van de bedrijfsvoering brengt de ADR verslag uit in het jaarlijkse auditrapport waarin zowel hoofdstuk V als XVII zijn opgenomen.

B. BELEIDSVERSLAG

3. Beleidsprioriteiten

Conflicten, zoals die in Oekraïne en tussen Israël en Hamas in Gaza, vergroten internationale instabiliteit en bemoeilijken vooruitgang op de duurzame ontwikkelingsdoelen (SDG’s). De gevolgen van deze conflicten domineren dan ook de Nederlandse inzet op geopolitiek, economisch en humanitair niveau. Zo heeft het kabinet in 2023 EUR 50 miljoen extra vrijgemaakt voor humanitaire hulp aan Gaza en is een speciaal gezant benoemd om toegang voor noodhulp in Gaza te verbeteren, veiligheid van hulpverleners te bevorderen en humanitaire pauzes en corridors te creëren. Naast humanitaire hulp aan Gaza heeft Nederland middelen voor noodhulp vrijgemaakt voor onder meer Afghanistan, Libië, Marokko, Syrië en Turkije, die getroffen werden door natuurrampen.

De beleidsinzet van het (demissionaire) kabinet – geformuleerd in de BHOS-nota «Doen waar Nederland goed in is» en hieruit volgende strategieën – is gericht op een duurzaam internationaal verdienvermogen van ons land en op het aanpakken van grondoorzaken van armoede, klimaat, terreur en irreguliere migratie. Dit is ook een Nederlands belang. Door de hoger dan verwachte uitgaven aan eerstejaars asielopvang heeft het (demissionaire) kabinet in de begroting van 2023 moeten ombuigen binnen de BHOS-begroting. Voor 2023 betekende dit een bezuiniging van EUR 559 miljoen op de BHOS-begroting in het lopende jaar. Door een latere verhoging van het ODA-budget als gevolg van de nieuwe CPB-raming (Macro-Economische Verkenning (MEV)) zijn de meerjarige gevolgen van de asieltegenvaller op het ODA-budget verzacht, waardoor humanitaire hulp kon worden ontzien van een korting1. Deze mutaties zijn verwerkt in aanpassingen op de BHOS-begroting2. Daarnaast is het amendement Grinwis c.s. aangenomen3. Dit amendement heeft EUR 70 miljoen van 2028 naar 2023 geschoven ten behoeve van humanitaire hulp, opvang in de regio en klimaatfondsen. De begroting 2023 vormt het vertrekpunt voor dit verslag, waarbij de wijzigingen in deze begroting gedurende het lopende jaar ook zijn beschreven.

De Nederlandse beleidsinzet werd niet alleen beïnvloed door conflicten in Oekraïne en Israël-Gaza. In Soedan brak een burgeroorlog uit en in Niger werd een staatsgreep gepleegd. Nederlanders werden geëvacueerd uit beide landen en Nederland schortte na de coup in Niger de directe samenwerking op het gebied van ontwikkelingssamenwerking, veiligheid en migratie op. Nederland werkte ook in de Sahelregio aan het bevorderen van stabiliteit, het bestrijden van jihadisme en georganiseerde misdaad, het tegengaan van irreguliere migratie, het stimuleren van duurzame ontwikkeling en het bevorderen van de internationale rechtsorde met het streven een gelijkwaardige en betrouwbare partner te zijn.6

Op thema’s aangaande beleidscoherentie voor ontwikkeling is voortgang geboekt, zoals het terugdringen van de Nederlandse mondiale voetafdruk en het verminderen van vaccinongelijkheid. Zo was Nederland medeorganisator van het World Local Production Forum dat tot meer aandacht voor het stimuleren van lokale vaccinproductie en meer kennisuitwisseling heeft geleid. Naast het actieplan «beleidscoherentie voor ontwikkeling» zijn de Internationale Klimaatstrategie7 en de Nederlandse mondiale gezondheidsstrategie8 opgesteld in nauwe samenwerking met verschillende departementen.

Handels- en investeringsagenda Investeren in een toekomstbestendig handels- en investeringssysteem In 2023 werd opvolging gegeven aan de uitkomsten van de 12^e Ministeriële Conferentie van de WTO van 2022 (MC12) en werd toegewerkt naar MC13 in februari 2024. Nederland doneerde EUR 1 miljoen aan het nieuwe WTO visserijfonds dat ontwikkelingslanden helpt met de implementatie van het visserijakkoord van MC12. Nederland is tevens covoorzitter geworden van de donorgroep van dit visserijfonds. Ook werd afgelopen jaar onder Nederlands voorzitterschap van een WTO landbouwcomité een werkprogramma over voedselzekerheid opgesteld. Daarnaast zijn afgelopen jaar binnen de EU en in contacten met derde landen de Nederlandse prioriteiten voor MC13 uitgedragen9. Zo heeft Nederland zich – vaak samen met gelijkgezinde landen – hard gemaakt voor een mondiaal gelijk speelveld in de industriële sector, met als doel dat tijdens MC13 hierover een WTO werkprogramma wordt gestart.

Tijdens de 4^e Trade and Technology Council (TTC4) van mei 2023 kwamen de Verenigde Staten en de Europese Unie overeen om meer samen te werken op de gebieden van opkomende technologieën, connectiviteit en duurzame handel.

Bij de United Nations Commission on International Trade Law («UNCITRAL»), WG III, is overeenstemming bereikt over de gedragscodes voor arbiters en voor rechters in internationale investeringsgeschillenbeslechting. Dit is een belangrijke stap in de modernisering en het transparanter maken van het investeerder-staat geschillenbeslechtingssysteem. De gedragscodes zijn aangenomen door de UNCITRAL Commissie tijdens de 56^e sessie in juli, waarvan het verslag door de General Assembly in december 2023 is aangenomen.

Bilaterale handelsakkoorden en investeringsbeschermingsovereenkomstenNederland leverde via verschillende fora in Brussel inbreng met betrekking tot EU-handelsakkoorden, zowel voor lopende onderhandelingen over nog te sluiten akkoorden als voor de implementatie van reeds bestaande akkoorden.

Aan EU-zijde zijn in 2023 alle stappen voor de goedkeuring van het akkoord tussen de EU en Nieuw-Zeeland doorlopen. Nadat alle interne procedures in Nieuw-Zeeland zijn afgerond kan het akkoord, met ambitieuze afspraken over duurzaamheid, in werking treden.

Op 18 december 2023 heeft de Europese Commissie namens de EU een Economisch Partnerschapsakkoord ondertekend met Kenia, dat onder meer ambitieuze afspraken bevat over handel en duurzame ontwikkeling.

De Geavanceerde Kaderovereenkomst en het interim Handelsakkoord EU-Chili zijn op 13 december 2023 ondertekend. Met deze ambitieuze akkoorden wordt het huidige associatieakkoord tussen de EU en Chili vervangen. Voor de Geavanceerde Kaderovereenkomst zal ook de goedkeuring van de nationale parlementen nodig zijn.

In juni 2023 vond de eerste onderhandelingsronde plaats over de modernisering van de investeringsbeschermingsovereenkomst (IBO) tussen Nigeria en Nederland. In april 2023 zijn de eerste verkennende gesprekken gestart tussen Nederland en Ghana om de bestaande IBO te moderniseren.

De EU en Angola hebben in 2023 een Sustainable Investment Facilitation Agreement (SIFA) afgesloten. Het akkoord bevat afspraken over het faciliteren van duurzame investeringen in Angola.

De EU zal technische assistentie bieden aan Angola bij het uitvoeren van het akkoord. De EU heeft met Japan afspraken gemaakt over grensoverschrijdende datastromen (data flows) in het kader van het handelsakkoord. Dit zorgt voor meer zekerheid voor bedrijven en consumenten en faciliteert digitale handel met een belangrijke likeminded partner.

Bevorderen economische weerbaarheid, inclusief mitigeren ongewenste strategische afhankelijkheden waaronder op het gebied van grondstoffenOp 27 december 2023 is het EU anti-dwanginstrument in werking getreden, nadat daar op 6 juni een politiek akkoord over was bereikt.10 De Taskforce Strategische Afhankelijkheden, mede gecoördineerd door BHOS, is van start gegaan met het in kaart brengen van de Nederlandse risicovolle strategische afhankelijkheden.

Op 17 mei 2023 ontving de Tweede Kamer een appreciatie van de Critical Raw Materials Act (CRMA)11, waarover in december een voorlopig politiek akkoord is bereikt. Op 22 december is de Voortgangsbrief Nationale Grondstoffenstrategie gepubliceerd, waarin ook wordt ingegaan op de inzet van het BHOS-instrumentarium ter ondersteuning van bedrijven die actief zijn in de waardeketens van kritieke grondstoffen.

In het kader van diversificatie zijn mogelijkheden verkend voor het sluiten en vormgeven van bilaterale/EU grondstofpartnerschappen en strategische projecten met derde landen. Er is een Letter of Intent getekend met Vietnam en een Memorandum of Understanding met Zuid-Korea.

Ook is in kaart gebracht welke Nederlandse bedrijven internationaal actief zijn in de mijnbouwsector en in de handel en verwerking van kritieke grondstoffen en wat de kansen zijn om de positie van deze bedrijven in de internationale waardeketens van kritieke grondstoffen te versterken. De resultaten van dit onderzoek worden betrokken bij de implementatie van de Nationale grondstoffenstrategie12.

Beleid en uitvoering exportcontrole strategische goederen (militair en dual-use)In Europees verband is er onderhandeld over verschillende richtsnoeren ten behoeve van implementatie van de herziene Dual-Use Verordening. Deze richtsnoeren met betrekking tot transparantie en cybersurveillancegoederen worden begin 2024 gepubliceerd. 

In 2023 is onverminderd intensief ingezet op sancties. De sancties tegen Rusland zijn in een nieuwe fase beland, waarin het tegengaan van omzeiling en het verbeteren van de coördinatie en informatie-uitwisseling met relevante partners meer aandacht hebben gevraagd. Daarnaast is in EU-verband een nieuwe sanctieregime opgericht tegen het Iraanse ontwikkelings- en productieprogramma van onbemande vliegtuigen (UAV’s).

In 2023 heeft Nederland een nationale exportcontrolemaatregel afgekondigd en geïmplementeerd. Er is een vergunningplicht ingesteld voor de export van bepaalde geavanceerde productieapparatuur voor halfgeleiders. Dit heeft tot doel om risico’s voor de (inter)nationale veiligheid te beperken, die kunnen voortvloeien uit de productie van halfgeleiders, die een cruciale bijdrage leveren aan bepaalde geavanceerde militaire toepassingen. Andere lidstaten kunnen deze vergunningplicht overnemen op grond van het nieuwe artikel 10 uit de herziene Europese Dual Use Verordening. Nederland maakt zich hier sterk voor.

De Europese Commissie lanceerde verschillende voorstellen op het snijvlak van dual-use en economische veiligheid in de Europese Economische Veiligheid Strategie. Meer centrale coördinatie en een lijst van kritieke technologieën zijn daarin belangrijke aandachtspunten op het terrein van exportcontrole. Nederland heeft hieraan actief bijgedragen en heeft zich sterk gemaakt voor meer centrale coördinatie binnen de bestaande bevoegdheidsverdeling.

Ten aanzien van militaire goederen is de Tweede Kamer op 14 juli 2023 geïnformeerd over maatregelen ter bevordering van Europese defensiesamenwerking en verdere Europese convergentie van het wapenexportbeleid, waaronder de wens van het kabinet om toe te treden tot een verdrag inzake wapenexportcontrole met Frankrijk, Duitsland, en Spanje13. Het verdrag zal deelname van de Nederlandse industrie aan Europese defensieprojecten faciliteren en daarmee de bredere Europese veiligheidsbelangen dienen, zorgen voor een gelijker Europees speelveld voor de Nederlandse industrie, en bijdragen aan de convergentie van het Europees wapenexportbeleid.

Verdienvermogen en kracht van Nederland: verdienkansen nu en in de toekomst

Effectieve inzet economische diplomatie en instrumentariumConform de beleidsnota ‘Doen waar Nederland goed in is’, was de inzet van economische diplomatie en het bedrijfsleveninstrumentarium ook in 2023 gericht op de 25 prioritaire markten, 2 prioritaire regio’s (ASEAN-5 en de Golf) en 14 combinatielanden, met een focus op de duurzaamheids- en digitaliseringstransities. In 2023 zijn 15 economische missies uitgevoerd, waaraan in totaal meer dan 600 Nederlandse bedrijven hebben deelgenomen. Ook heeft Zijne Majesteit de Koning bezoeken gebracht aan Spanje, Duitsland (Noordrijn-Westfalen) en Zuid-Afrika, die in het teken stonden van waterstof. Tijdens de missies zijn MoU’s en LoI’s gesloten op een breed aantal thema’s, zoals havenontwikkeling, hernieuwbare energie, onderwijs, innovatie en kennisuitwisseling. Ook zijn twee nieuwe PIB-clusters gestart in de Golfregio, die de Nederlandse inzet op de water-energie-voedsel-nexus en energiediplomatie verder versterken. Net als bij economische missies onder leiding van bewindspersonen, is per 1 april 2023 ook bij economische missies zonder bewindspersonen het IMVO-toetsingskader van toepassing. De Tweede Kamer heeft in het eerste kwartaal van 2024 een rapportage en effectmeting ontvangen over de economische missies die in 2023 werden uitgevoerd.

Vergroening internationaal instrumentariumPer 1 januari 2023 is een aantal instrumenten van RVO, Invest International en FMO vergroend. Bij de RVO-regelingen gaat het om SIB (Support International Business), PIB (Partners International Business) en DHI (Subsidie demonstratieproject, haalbaarheids- en investeringsvoorbereidingsstudies). Meer dan de helft van de PIB’s richt zich inmiddels op groene thema’s als groene waterstof, offshore wind en duurzame bouw.

Ook de exportkredietverzekering (EKV) is vergroend. Atradius Dutch State Business (ADSB) verstrekte in 2023 55 EKV-polissen aan bedrijven voor transacties die als groen zijn geclassificeerd. Dit is een stijging ten opzichte van voorgaande jaren (46 polissen in 2022, 27 polissen in 2021). Sinds vorig jaar kunnen de meerkosten van een groene oplossing volledig uit de DRIVE-regeling worden gefinancierd. In OESO-verband werd afgesproken de mogelijkheden te verruimen voor het bieden van aantrekkelijke voorwaarden voor klimaatvriendelijke financieringen, waaronder ook langere betaaltermijnen. Hierdoor heeft ADSB meer mogelijkheden om groene Nederlandse export te steunen. Ook trad de COP26-verklaring over het in lijn brengen van internationale overheidssteun met de groene energietransitie in werking. Hierdoor komen nieuwe aanvragen van bedrijven voor projecten in de fossiele energiesector niet meer in aanmerking voor een exportkredietverzekering.

Publiek-private samenwerking Eind 2023 is het Publiek Privaat Regieteam van start gegaan, een gezamenlijk initiatief van BHOS, EZK en VNO-NCW, dat een extra impuls moet geven aan de versterking van het verdienvermogen en de concurrentiepositie van Nederland binnen de transities gericht op duurzaamheid en digitalisering. Ook is er nieuw instrumentarium ontwikkeld voor de ondersteuning van specifieke internationaliseringsvoorstellen van Topsectoren, branches en de ROM’s, inclusief een meer gerichte inzet van NLWorks. De subsidie aan Netherlands in Business is beëindigd. In het kader van het bevorderen van vrouwelijk ondernemerschap is door 65 PPS-partijen de Code-V (Stimuleren Vrouwelijk Ondernemerschap) ondertekend. De code ondersteunt partijen bij hun inzet voor gelijke kansen en betere toegang tot financiering voor vrouwelijke ondernemers.

Internationaal Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen

Op 14 december 2023 hebben de Raad, het Europees Parlement en de Europese Commissie een voorlopig politiek akkoord bereikt over de Corporate Sustainability Due Diligence Directive (CSDDD). De finale tekst van de richtlijn moet nog in stemming worden gebracht in de Raad en het Europees Parlement. De Kamer wordt tijdig voor deze stemmingen door het kabinet geïnformeerd over de uitkomst van de onderhandelingen.

Op 8 juni 2023 zijn de OESO-richtlijnen voor Multinationale Ondernemingen over Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen herzien. Nederland heeft zich succesvol ingezet voor een herziening van het milieuhoofdstuk van de richtlijnen. Daarnaast is met steun van Nederland in het mensenrechtenhoofdstuk het belang van de veiligheid van mensenrechtenverdedigers opgenomen. De OESO-richtlijnen vormen de basis van het Nederlandse IMVO-beleid.

In 2023 is ook op de andere onderdelen van de doordachte mix van IMVO-maatregelen voortgang geboekt. Het IMVO-steunpunt heeft zich gepositioneerd als eerste aanspreekpunt voor ieder bedrijf in Nederland dat met de toepassing van gepaste zorgvuldigheid aan de slag wil gaan. Daarnaast dragen sectorale samenwerking, het bedrijfsleveninstrumentarium en Internationale Sociale Voorwaarden (ISV) in het Rijksinkoopbeleid ertoe bij dat meer bedrijven IMVO gaan toepassen.

Het Subsidiekader voor Sectorale Samenwerking is na afloop van de eerste openstelling geëvalueerd en verbeterd14.

Focusgebieden ontwikkelingssamenwerking

Internationale klimaatactie & klimaatdiplomatieNederland is kwetsbaar voor klimaatverandering en werkte daarom in 2023 samen met de EU, ambassades, maatschappelijke organisaties, bedrijven en jongeren aan het verder verhogen van internationale klimaatactie. De Internationale Klimaatstrategie (Kamerstuk 31 793 nr 231) versterkte de klimaatdiplomatie en vergrootte de coherentie in de Rijksbrede klimaatinzet op onder meer klimaatweerbaarheid in Afrika, de energietransitie in Afrika en Azië en bosbehoud in de tropen. IOB concludeerde dat eerdere Nederlandse inzet op het gebied van klimaatdiplomatie heeft geleid tot hogere klimaatambities van landen (IOB, 2023). De Klimaatgezant leidde een missie naar Indonesië voor het versnellen van de energietransitie waaraan naast overheidsvertegenwoordigers ook Nederlandse bedrijven en investeerders deelnamen. Ook trad Nederland toe tot het Just Energy Transition Partnership met Zuid-Afrika.

Op en voorafgaand aan de VN-klimaattop COP2815werkte Nederland aan het herstel van vertrouwen in de onderhandelingen om tot het gewenste onderhandelingsresultaat te komen. Nederland nam deel aan de middelenaanvulling van het Green Climate Fund (GCF) om te voldoen aan de internationale collectieve verplichting om jaarlijks USD 100 miljard te mobiliseren voor klimaatactie in ontwikkelingslanden. Als lid van een voorbereidend comité heeft Nederland tevens actief bijgedragen aan een akkoord voor een fonds voor schade en verlies door klimaatverandering. In navolging van andere, veelal Europese landen zegde Nederland EUR 15 miljoen toe voor de opstartkosten van dit fonds. Nederland toonde zich hiermee een verantwoordelijke partner.

In juni is de EU-verordening voor ontbossingsvrije producten officieel in werking getreden. Mede dankzij actieve inzet en steun van Nederland werd op COP28 een nieuw ‘Team Europe’ initiatief gelanceerd, gericht op ondersteuning van productielanden om te kunnen voldoen aan de eisen van de verordening en daarmee mogelijkheden voor economische groei en samenwerking te vergroten. Ook spande Nederland zich, binnen het kader van het Global Biodiversity Framework16, in voor meer bijdragen aan internationale biodiversiteit17. Een milieuramp is in de Rode Zee voorkomen door het bergen van de olietanker Safer door het Nederlandse bedrijf Smit Salvage.

Klimaatprogramma’sMet als doelstelling om in de periode 2015-2030 mensen in ontwikkelingslanden toegang tot hernieuwbare energie te geven, levert Nederland via het Access to Energy Fund van FMO, het Energising Development Partnership, de energiesamenwerking met de Wereldbankgroep en SDG7 Results hier een bijdrage aan. In 2023 kregen vier miljoen mensen toegang tot hernieuwbare energie en toonde Nederland zich een gedegen partner die met zijn expertise bijdraagt aan een duurzame en stabiele toekomst.

Nederland leverde ook significante bijdragen aan de Climate Investment Funds (CIF), het Groene Klimaatfonds (GCF), de Global Environment Facility (GEF), het Least Developed Countries Fund (LDCF), UN Environment Programme (UNEP) en regionale klimaatfondsen zoals het Climate Action Window van de Afrikaanse Ontwikkelingsbank. Met bijdragen aan het Early Warnings for All (EW4All)-initiatief via het programma Water at the Heart of Climate Action is de rampenparaatheid in het stroomgebied van de Witte Nijl versterkt. Met een nieuwe committering aan het NI-SCOPS programma, gericht op verduurzaming van de palmoliesector, werd ingezet op het tegengaan van ontbossing.18 Nederland heeft daarbij de private sector gestimuleerd tot versnelling en uitbreiding van klimaatrelevante investeringen in ontwikkelingslanden, die ook economische kansen voor Nederland vergroten. Een extra bijdrage is daarom geleverd aan het nationale klimaatfonds Dutch Fund for Climate and Development (DFCD).

VN 2023 WaterconferentieSamen met co-host Tadzjikistan organiseerde Nederland in maart de VN 2023 Waterconferentie in New York. De conferentie richtte zich op belanghebbenden uit alle sectoren en het versnellen van de implementatie van SDG6 ‘toegang tot duurzaam beheer van water en sanitair voor iedereen’ en andere aan water gerelateerde SDG’s. Nederland heeft met deze conferentie politiek momentum weten te creëren om de mondiale waterdoelen te halen en de urgentie van het wereldwijde watervraagstuk hoog op de politieke agenda gezet. Daarmee heeft Nederland veel waardering geoogst. In september werd een AVVN-resolutie over de opvolging van de VN 2023 Waterconferentie met consensus aangenomen, waardoor water een centrale positie binnen het VN-systeem heeft gekregen.

Voedselzekerheid en landbouwIn december 2022 werd de Tweede Kamer geïnformeerd over de inzet op voedselzekerheid in de context van opeenvolgende schokken op het voedselsysteem, zoals klimaatverandering, COVID-19 en de Russische inval in Oekraïne (Kamerstuk 33 625, nr. 341). Het kabinet heeft een drieledige inzet: de directe respons op crisis, het continueren van uitbanning van honger per 2030, en het vergroten van de weerbaarheid van voedselsystemen. In 2023 is de kennis en kunde van Nederlandse bedrijven, kennisinstellingen en ngo’s ingezet om ondervoede mensen te bereiken en kleinschalige boer(inn)en te ondersteunen. Als onderdeel van deze inzet heeft de minister voor BHOS tijdens de COP28 een bijdrage van EUR 150 miljoen aangekondigd ten behoeve van de dertiende middelenaanvulling van het VN Landbouw Ontwikkelingsfonds (IFAD). Om mondiale voedselsystemen te versterken, heeft Nederland onverminderd ingezet op internationale coördinatie en goede lokale inbedding van projecten.

Waterbeheer, drinkwater en sanitaire voorzieningen Nederland heeft zich gecommitteerd om tot 2030 30 miljoen mensen te voorzien van schoon en veilig drinkwater, om 50 miljoen mensen toegang te geven tot verbeterde sanitaire voorzieningen en om 3 miljoen mensen per jaar te helpen met verbeteringen van het beheer van stroomgebied en het veiliger maken van delta’s. Bestaande en nieuwe programma’s hebben speciale aandacht voor vrouwen en meisjes in de meest kwetsbare gebieden. Daarmee wordt ook uitvoering gegeven aan de motie van der Graaf (Kamerstuk 31 793 nr. 248).

Door de inzet van onder meer Nederlandse partners en experts zoals de Waterschappen en de Waterleidingbedrijven hebben in 2023 2,5 miljoen mensen toegang gekregen tot een verbeterde waterbron en 4 miljoen mensen toegang tot sanitaire voorzieningen. 1,7 miljoen mensen ondervonden direct voordeel van verbeterd beheer van stroomgebied en veiligere delta’s: door betere bescherming voor overstromingen, zijn zij weerbaarder tegen klimaatverandering. Ook kregen mensen toegang tot irrigatie waardoor zij beter kunnen omgaan met droogte en gedwongen ontheemding kan worden voorkomen.

Mondiale Gezondheid en SRGR2023 was het eerste implementatiejaar van de in oktober 2022 gelanceerde Mondiale Gezondheidstrategie (Kamerstuk 36 180, nr. 25). Met verschillende activiteiten heeft Nederland bijgedragen aan verbeterde pandemieparaatheid in ontwikkelingslanden, wat ook voor Nederlanders de kans op infectieziektes verkleint. Samen met het ministerie van Volksgezondheid (VWS) is de Nederlandse Global Health Hub gelanceerd, voor meer samenwerking, kennisdeling en aandacht voor het recht op gezondheid wereldwijd. Nederland was gastland voor de internationale conferentie van de WHO over lokale productie van geneesmiddelen. Ook heeft Nederland bijgedragen aan de politieke declaraties van de VN voor tuberculose, Universal Health Coverage en HIV, en aan de oprichting van het Fonds voor Eerste Reactie bij pandemieën onder de vaccinatie-alliantie Gavi met USD 500 miljoen uit resterende COVAX-middelen. Daarnaast organiseerde Nederland een leerevenement voor de Product Development Partnerschappen (PDP’s) voor betere diagnostiek, medicijnen en vaccins.

Nederland zette zowel via financiering als via diplomatie onverminderd in op het versterken van de mondiale gezondheidsarchitectuur, met als speerpunten de toegang tot basisgezondheidszorg en tot Seksuele en Reproductieve Gezondheid en Rechten (SRGR). Zo is Nederland, als tweede donor, eind 2023 verkozen tot Rapporteur in het bureau van de raad van UNAIDS en kan daardoor het beleid voor de wereldwijde hiv-aids aanpak beïnvloeden. Het vierde PDP ging van start voor meer, effectievere en betaalbare medicijnen, met een investering van ruim EUR 17 miljoen. Op 1 maart 2023 startte het Fonds Bestrijding Seksuele Uitbuiting van Kinderen met maximaal EUR 15 miljoen over 3 jaar. Hierdoor is in 2023 voldaan aan het amendement Ceder/Kuik (35 925 XVII-14). Nederland was samen met Ivoorkust en Duitsland co-host van de replenishment campagne van de Global Financing Facility for Every Woman (GFF) en verdrievoudigde zijn bijdrage tot 2025 naar EUR 90 miljoen.

Veiligheid en rechtsordeIn de afgelopen jaar verschenen IOB-evaluatie Inconvenient Realities is het belang van de inzet op veiligheid en rechtsorde onderstreept. Het kabinet heeft in 2023 getracht expliciet dilemma’s en risico’s van werken in fragiele contexten te benoemen en de programmering wendbaarder te maken voor veranderende omstandigheden. In landen waar ondemocratische regimes aan de macht zijn, zoals Mali en Niger, heeft dit tot een andere werkwijze geleid. Ook heeft Nederland ten behoeve van de effectiviteit ingezet op lokalisering van beleid, conflict-sensitief handelen en de verbetering van landenspecifieke inzet van Nederlandse instrumenten onder meer door de publicatie van een nieuw subsidiebeleidskader Contributing to Peaceful and Safe Societies 2024–2031.

Door middel van e-justice-programma’s is de toegang tot kennis over rechten en directe rechtshulp fors verbeterd, ook voor jongeren en vrouwen. Het is Nederland ook gelukt om met alle lidstaten bindende afspraken te maken over verplichte contributies aan het VN Peacebuilding Fund. Daarnaast is extra ingezet op ondersteuning van humanitaire ontmijning in Oekraïne.

Gendergelijkheid en empowerment van vrouwen en meisjesIn 2023 gaf BZ verdere invulling aan het feministisch buitenland beleid (FBB), onder andere via het initiëren van de eerste politieke verklaring over FBB, ondertekend door 18 landen, en het organiseren van de tweede internationale Shaping Feminist Foreign Policy conferentie in Den Haag op 1 en 2 november. Via onder meer het SDG5-fonds (ruim EUR 500 miljoen voor de periode van 2021-2025) investeerde Nederland in vrouwenrechtenorganisaties die bijdragen aan het bevorderen van vrouwelijk leiderschap, economisch zeggenschap, de bestrijding van geweld tegen vrouwen en meisjes en het versterken van de rol van vrouwen in conflictoplossing en vredesopbouw. Omdat structurele (gender)ongelijkheid een oorzaak van conflict is, vergroot de inzet op vrouwenrechten en gendergelijkheid de effectiviteit van het gehele Nederlandse buitenlandbeleid.

Nederland was in 2023 penvoerder in de VN-Mensenrechtenraad voor resoluties tegen gedwongen huwelijken conform de toezegging aan de Tweede Kamer om huwelijkse gevangenschap internationaal te agenderen. Ook nam Nederland, samen met Frankrijk en Duitsland, het initiatief voor het eerste EU-sanctiepakket tegen daders van seksueel en gendergerelateerd geweld en grootschalige schendingen van vrouwenrechten in onder meer Afghanistan, Syrië, Myanmar, Rusland, Oekraïne en Iran. In multilateraal verband heeft Nederland zich ingezet voor maatregelen om online geweld tegen vrouwen en meisjes tegen te gaan.

Versterking maatschappelijk middenveldWereldwijd staat de maatschappelijke ruimte onder druk. Nederland heeft zich daarom in 2023 ingezet voor het verbeteren van de positie van lokale maatschappelijke organisaties via 42 partnerschappen, het Civic Space Fund, Leading from the South en het programma VOICE binnen het beleidskader ‘Versterking Maatschappelijk Middenveld’. In EU-, VN- en OESO/DAC-verband heeft Nederland gepleit voor meer ruimte voor het maatschappelijk middenveld.

Migratiesamenwerking Het kabinet heeft in 2023 het budget voor migratiesamenwerking significant verhoogd met een additionele EUR 25 miljoen per jaar tot een totaal van EUR 59 miljoen euro per jaar. Relaties met prioritaire partnerlanden zijn verdiept, met als doel het beperken van irreguliere migratie, het bevorderen van terugkeer bij onrechtmatig verblijf, het versterken van reguliere migratie en de bescherming van migranten. In de EU heeft Nederland zich ingezet om migratie opnieuw hoog op de Europese agenda te krijgen door onder meer het ontwikkelen van gelijkwaardige en duurzame EU-partnerschappen. Ook heeft de samenwerking van Nederland met de Internationale Organisatie voor Migratie (IOM) zich middels het COMPASS-partnerschap verder ontwikkeld. De tussentijdse evaluatie van het COMPASS-partnerschap die in 2022 werd afgerond, was overwegend positief en heeft in 2023 geleid tot de totstandkoming van een tweede fase (2024-2027) voor EUR 100 miljoen.

Nederland heeft in 2023 tevens ingezet op de versterking van internationale samenwerking middels multilaterale migratiedialogen. Onder Marokkaans voorzitterschap heeft Nederland een zeer actieve rol aangenomen in het Rabat Proces: een Europese-Afrikaanse dialoog over migratie en ontwikkeling. In oktober organiseerde Nederland met Nigeria een thematische bijeenkomst waar met jongeren in dialoog werd gegaan over de uitdagingen die zij ervaren op het gebied van onderwijs en werkgelegenheid. Hiermee is de samenwerking met Nigeria op het voor Nederland prioritaire thema jeugd verdiept en op positieve wijze zichtbaarheid gegeven aan de intensieve migratiesamenwerking met zowel Nigeria als Marokko.

Noodhulp en humanitaire diplomatieIn 2023 verhoogde Nederland zijn financiële inspanningen op het gebied van noodhulp. In Turkije, Syrië, Marokko, Libië en Afghanistan droeg Nederland bij aan hulp voor de slachtoffers van natuurrampen. Om burgers in Gaza en Oekraïne te voorzien van noodhulp werden additionele middelen verstrekt aan UNRWA, het Internationale Comité voor het Rode Kruis (ICRC), het World Food Programme (WFP), de WHO, het Grain for Ukraine Initiative, het Ukraine Humanitarian Fund, de Dutch Relief Alliance (DRA) en het Nederlandse Rode Kruis (NRK). Humanitaire partners hadden daarbij ook aandacht voor geestelijke gezondheid en psychosociale steun (MHPSS), waarvan het belang steeds breder onderkend wordt mede door Nederlandse inzet.

In 2023 verscheen ook de kabinetsreactie op de IOB-evaluatie over het Nederlandse beleid op humanitaire hulp 2015-2021. In de evaluatie wordt geconcludeerd dat de vrijwillige, ongeoormerkte financiering van Nederland heeft bijgedragen aan een effectieve en tijdige humanitaire respons. Nederland koos daarvoor ook de juiste kanalen, zowel internationaal als nationaal. Het kabinet onderschreef tegelijkertijd de ruimte voor verbetering op verschillende terreinen, zoals humanitaire diplomatie en lokalisering. Daartoe heeft het kabinet zich in 2023 nadrukkelijker ingezet om zoveel mogelijk lokale humanitaire hulp mogelijk maken (‘lokaal indien mogelijk, internationaal indien nodig’)19.

Verder publiceerde Nederland een nieuw subsidiebeleidskader ter versterking en het effectiever maken van het humanitaire systeem ter hoogte van EUR 60 miljoen. Tot slot vond er in november een high level meeting in Nederland plaats van de Donor Advisory Group van IFRC waar Nederland van juli 2023 tot eind 2024 voorzitter van is. De 34e Internationale Conferentie van het Rode Kruis/Rode Halve Maan is uitgesteld naar oktober 2024.

Opvang en bescherming in de regioNederland heeft onverminderd geïnvesteerd in opvang in de regio, met als hoofddoel vluchtelingen duurzaam perspectief en een menswaardig bestaan te bieden. De inzet is tegelijkertijd gericht op het voorkomen van destabilisatie in opvanglanden en op het beperken van migratie naar Europa.

Het reguliere jaarlijkse budget voor opvang in de regio is verhoogd (tot een bedrag van EUR 298 miljoen euro in 2027). Hiermee worden succesvolle programma’s opgeschaald in de Hoorn van Afrika (Egypte, Ethiopië, Kenia, Oeganda, Soedan) en de Syrië regio (Irak, Jordanië, Libanon) via lokale organisaties en het Prospects partnerschap (ILO, UNHCR, UNICEF, IFC en Wereldbank). Ook kunnen programma’s worden uitgebreid met water en sanitair als basisvoorzieningen en in andere landen (Moldavië, de Afghanistan regio en recentelijk Armenië). In december nam Nederland succesvol deel aan het vierjaarlijkse Global Refugee Forum. De resultaten van het Prospects partnerschap (2019-2023) werden gepresenteerd en de nieuwe Prospects programmering (2024-2027) aangekondigd. Ook onderstreepte Nederland het belang van geestelijke gezondheidszorg en psychosociale steun (MHPSS) voor vluchtelingen en riep op tot meer investeringen in capaciteit hiervoor.

Investeren in onderwijs, werk en jongeren Nederland werkte in 2023 middels de jongerenstrategie Youth at Heart aan een beter toekomstperspectief voor jongeren en stimuleerde hen om hun eigen samenlevingen stabieler en welvarender te maken. Met deze benadering loopt Nederland internationaal voorop. De internationale jongerenadviescommissie werkte aan meer dan 20 beleidsadviezen en tenminste 20 ambassades in Afrika en het Midden-Oosten hebben inmiddels een lokale jongerenadviescommissie opgericht. Ook maakten VN-jongerenvertegenwoordigers uit alle delen van het Koninkrijk deel uit van de Nederlandse delegaties naar de COP28, de VN-waterconferentie, het Global Refugee Forum en de One Young World Summit.

In 2023 werd ook het nieuwe Beroeps- en Hoger Onderwijs (BHO) programma verder ontwikkeld, en werden via het Youth at Heart instrumentarium jeugdwerkgelegenheid en ondernemerschap bevorderd. Via Local Employment in Africa for Development (LEAD) zijn 10.977 jongeren geholpen bij het vinden en behouden van een baan en ruim 1.280 jonge ondernemers ondersteund bij het uitbreiden van hun bedrijf. Met de Nederlandse bijdrage aan het Youth Entrepreneurship and Innovation Multi-Donor Trust Fund zijn in 23 Afrikaanse landen de baankansen voor jongeren vergroot. Via Orange Corners (OC) en het Orange Corners Innovation Fund (OCIF) zijn er op 17 plekken ruim 1.000 ondernemers getraind en en 2,1 miljoen Nigeriaanse jongeren geholpen met de voorbereiding op schoolexamens. In Afrika en het Midden-Oosten bood het Challenge Fund for Youth Employment (CFYE) toekomstperspectief aan 230.000 jongeren (53% vrouw). Via het Nexus Skills and Jobs-programma zijn de vaardigheden van 19.249 jongeren (58% vrouw) in 10 landen verbeterd, waardoor 4.155 jongeren in fragiele contexten een baan hebben gevonden.

Nederland en Europese ontwikkelingssamenwerking In 2023 is wereldwijd invulling gegeven aan de programmering van het NDICI-Global Europe: het instrument waarmee de Europese Unie streeft naar ondersteuning van landen met de grootste noden bij hun uitdagingen op het gebied van ontwikkeling, in lijn met de SDG’s en de Parijse klimaatdoelen. Vertegenwoordigers van de EU en de leden van de Organisatie van Staten in Afrika, het Caribisch Gebied en de Stille Oceaan (ACS-landen) ondertekenden daarnaast een nieuwe partnerschapsovereenkomst (Samoa-overeenkomst). In afwachting van de inwerkingtreding, na ratificatie door de EU-lidstaten, wordt de overeenkomst voorlopig toegepast waar dit onder EU-bevoegdheden valt.

Nederland zette zich in 2023 actief in om Global Gateway tot een succes te maken en de samenwerking binnen Team Europe te versterken. In 2023 vond de eerste editie van het door de Commissie georganiseerde Global Gateway Forum plaats en zijn tijdens verschillende regionale (top)bijeenkomsten investeringsagenda’s overeengekomen. Nederland heeft ook een actieve bijgedragen aan verschillende Team Europe Initiatieven (TEI’s), waaronder het TEI Investing in Young Businesses in Africa en het TEI Sustainability in Global Value Chains. In lijn met motie van de leden Klink en Amhaouch (Kamerstuk 34 952, nr. 166) werd daarnaast verder gewerkt aan de kabinetsambitie om via Delegated Cooperation (DC) meer EU-middelen aan te wenden als hefboom voor het Nederlandse ontwikkelingssamenwerking- en buitenlandbeleid. De EU heeft circa EUR 78 miljoen EU-budget ter beschikking gesteld aan Nederland via Delegated Cooperation.

Duurzaam gebruik van grondstoffen en circulaire economie De Kamer is op 22 december jl. geïnformeerd over de voortgang van de Grondstoffenstrategie in 2023. In 2023 deed het Planbureau voor de Leefomgeving onderzoek naar milieu-impact in de keten en was Nederland in het eerste halfjaar voorzitter van het European Partnership for Responsible Minerals (EPRM). Ook steunde Nederland het Wereldbankprogramma Extractives Global Programmatic Support (EGPS) en het Intergovernmental Forum on Mining, Minerals, Metals and Sustainable Development dat onder andere technische assistentie verleent aan grondstofrijke ontwikkelingslanden. Verder is verkend hoe Nederland kan bijdragen aan verduurzaming van internationale ketens binnen de bilaterale en EU-partnerschappen waar in 2023 mee is gestart. Nederland is daarmee een actieve speler in een voor de toekomst cruciale sector.

In 2023 werden de onderhandeling over de Europese Critical Raw Materials Act afgerond. Ook werd het Nationaal Programma Circulaire Economie (NPCE) uitgevoerd, waaronder de internationale promotie van circulaire economie als instrument voor mitigatie en de beschikbaarheid van grondstoffen. Namens Nederland nam de staatssecretaris van Infrastructuur en Waterstaat deel aan het World Circular Economy Forum.

Nederlandse oplossingen voor wereldwijde uitdagingen

CombinatiebeleidZoals beschreven in de nota «Doen waar Nederland goed in is» hanteert het kabinet zes werkwijzen waarop buitenlandse handel en ontwikkelingssamenwerking elkaar kunnen versterken: het combinatiebeleid. Dit is in het belang van zowel het Nederlands verdienvermogen als het versterken van de lokale economie waaronder het creëren van lokale werkgelegenheid (vooral voor jongeren en vrouwen). Het kabinet richt zich hierbij op veertien opkomende markten: acht Afrikaanse landen (Egypte, Ghana, Ivoorkust, Kenia, Marokko, Nigeria, Senegal en Zuid-Afrika) en zes andere landen (Bangladesh, Colombia, India, Indonesië, Oekraïne Vietnam). Op alle werkwijzen is in 2023 vooruitgang geboekt, zie onderstaand kader.

In een zogenoemd combitrack wordt met steun van RVO en Invest International via publiek-private samenwerking ingezet op vergroening en/of digitalisering van een sector. In totaal zijn negentien kansrijke sectoren geselecteerd waaronder klimaatadaptatie in de tuinbouw, hernieuwbare energie (o.a. groene waterstof en zonne-energiesystemen), watermanagement, afvalverwerking en havenontwikkeling. Inmiddels zijn 75 activiteiten opgestart of uitgevoerd, zoals marktstudies, handelsmissies en samenwerkingsverbanden. In 2023 namen 265 bedrijven deel aan deze activiteiten.

Mobiliseren van de private sector voor de SDG’s Nederland continueerde in 2023 de inzet op het mobiliseren van private financiering, zowel voor specifieke beleidsprioriteiten als voor de brede SDG- en klimaatagenda. Nederland zette daarbij in op publieke middelen als hefboom voor het aantrekken en opschalen van private investeringen. Op deze manier hebben de vier staatsfondsen die FMO voor het ministerie beheert in 2023 financiering verstrekt aan bedrijven, waarmee 126.980 banen zijn ondersteund in lage- en middeninkomenslanden.

Via het Dutch Good Growth Fund (DGGF) onderdelen 1 en 2 worden investeringen in ontwikkelingslanden gestimuleerd waarmee lokale impact wordt gecreëerd. Via DGGF-1, dat gericht is op buitenlandse expansie van Nederlandse MKB-bedrijven, is tot en met 2022 voor ongeveer EUR 219 miljoen aan committeringen aangegaan. Hierbij zijn cumulatief 7.297 banen gecreëerd, ongeveer 17.000 directe banen ondersteund en bijna 27.000 indirecte banen ondersteund. Via DGGF-2, dat investeert in lokale investeringsfondsen, is tot en met 2022 in ongeveer 12.000 MKB-bedrijven geïnvesteerd in ongeveer 50 ontwikkelingslanden en opkomende markten. Daarbij zijn in totaal bijna 87.000 banen ondersteund.

FMO heeft USD 1 miljard aan privaat kapitaal gemobiliseerd van Allianz, Skandia en de MacArthur Foundation voor een SDG-fonds voor duurzame investeringen in lage- en middeninkomenslanden.

Rapportage over resultaten: indicatoren en streefwaarden

OS indicatorenZoals vermeld in de leeswijzer is uitvoering gegeven aan motie-Smaling c.s., waarbij doelen en resultaten in dit jaarverslag inzichtelijker worden gepresenteerd. In de begroting voor 2023 zijn zeventien OS-indicatoren en streefwaarden opgenomen.

De resultaten voor deze zeventien indicatoren staan niet op zichzelf. Ze zijn gekoppeld aan thematische Theories of Change en worden aangevuld met thematische indicatoren in de resultatenrapportage (online resultatenrapportage via www.nlontwikkelingssamenwerking.nl), zie ook leeswijzer.

Tabel Internationale handel & IMVO indicatoren en streefwaarden 2023

Realisatie periodieke rapportages

Beleidsdoorlichtingen en Periodieke Rapportages voor Buitenlandse Zaken worden uitgevoerd door de Directie Internationaal Onderzoek en Beleidsevaluatie IOB. Tot 2019 zijn beleidsdoorlichtingen uitgevoerd per beleidsthema. In de periode 2019-2022 zijn beleidsdoorlichtingen uitgevoerd per begrotingsartikel. Sinds 2023 worden periodieke rapportages uitgevoerd per beleidsthema conform de Strategische Evaluatie Agenda.

Openbaarheidsparagraaf

In de kabinetsreactie op het rapport ‘Ongekend onrecht’ heeft het kabinet onder andere maatregelen aangekondigd gericht op actieve openbaarmaking van informatie en op verbetering van de informatiehuishouding bij de ministeries (‘Open op orde’). Ook het ministerie van Buitenlandse Zaken werkt aan een continue verbetering van de informatiehuishouding. Dit door een grotere transparantie van overheidsinformatie richting burger en parlement. Alle activiteiten worden uitgevoerd als onderdeel van het ‘Programmaplan Informatiehuishouding BZ’.

Het programmaplan wordt, conform generieke afspraken, uitgevoerd binnen vier actielijnen die zich richten op 1) versterking van professionele ondersteuning binnen de informatiehuishouding (actielijn Informatieprofessionals), 2) het meer onder controle brengen van de informatiestromen (actielijn volume en aard van informatie), 3) verbetering van de informatiesystemen (actielijn informatiesystemen) en 4) verbetering van sturing en naleving (actielijn sturing en naleving).

In het kader van actielijn 1 is het cluster Informatiemanagement geherstructureerd en uitgebreid met nieuwe functies ter ondersteuning van BZ-medewerkers op het gebied van Informatiehuishouding. Volgens het Financiële voortgangsrapportage spoor IHH 2023 was het toegerekende budget voor alle 4 de actielijnen in totaal € 2.906.000 waarbij € 2.630.000 structureel was en € 276.000 additioneel. In 2023 zijn 7 van de 15 nieuwe Functionarissen Informatiehuishouding gestart. Deze cijfers zijn terug te vinden in het Reorganisatieplan 2022 van IDI/IM waarin opgenomen staat dat IM uitgebreid zou worden met 15 functionarissen. De werving loopt door in 2024, maar wordt bemoeilijkt door de krapte op de arbeidsmarkt voor dit vakgebied. Als onderdeel van Actielijn 2 is in 2023 de BZ-selectielijst afgerond en vastgesteld. Andere deelactiviteiten van Actielijn 2 zijn e-mailarchivering, chatarchivering en actieve openbaarmaking. Deze deelactiviteiten zijn terug te vinden in het Programmaplan Verbetering Informatiehuishouding 2023-2024. Voor de trajecten e-mailarchivering en chatarchivering lopen rijksbrede trajecten waarbij BZ is aangesloten. De hier op te leveren resultaten zullen binnen de BZ-organisatie worden geïmplementeerd. De activiteit ‘Actieve openbaarmaking’ zorgt dat de verplichte informatiecategorieën actief openbaar wordt gemaakt en ontsloten via de rijksbrede verwijsindex in tegenstelling tot passieve openbaarmaking wat refereert naar het door de overheid op verzoek van burgers en bedrijven openbaar maken van informatie.

Als onderdeel van actielijn 3 is de nieuwe SharePoint-omgeving als basisvoorziening voor de informatiehuishouding van BZ gerealiseerd. Deze omgeving wordt in 2024 in gebruik genomen. Als onderdeel van actielijn 4 is de Beheersregeling informatiemanagement BZ vastgesteld en gepubliceerd.

Overzicht risicoregelingen

DGGFHet Dutch Good Growth Fund (DGGF) is een revolverend fonds dat financiering verschaft voor ontwikkelingsrelevante en risicodragende investeringen en exporttransacties en bestaat uit drie onderdelen. Binnen alle drie de onderdelen van het DGGF is het mogelijk om garanties te verstrekken. Voor onderdeel 2 houdt de fondsbeheerder zelf een reserve aan ter grootte van de verstrekte garanties, waardoor het begrotingsrisico voor BHOS beperkt is.

Daarnaast is de fondsbeheerder in de gelegenheid gesteld om het toegekende budget volledig in te kunnen zetten en is bepaald dat de fondsbeheerder voor een hoger bedrag dan het beschikbare budget aan contracten/committeringen kan aangaan met intermediaire fondsen. Het gaat hier om een overcommitteringsruimte, in de vorm van een garantie van BHOS aan de fondsbeheerder van maximaal EUR 100 miljoen. Eventuele verliezen zullen ten laste van het investeringskapitaal worden gebracht, waardoor er geen extra begrotingsrisico voor BHOS is.

Daarom wordt hieronder alleen ingegaan op onderdeel 1 en 3 van het DGGF. Door het verstrekken van garanties kan het DGGF onverwachts geconfronteerd worden met onvoorziene uitgaven indien de garantieverstrekking leidt tot claims. Er kan een flinke mismatch in de tijd optreden tussen inkomsten en uitgaven. Om een buffer op te kunnen bouwen en de schommelingen in de tijd op te kunnen vangen wordt voor onderdeel 1 en 3 van het DGGF, ingevolge artikel 5, vierde lid, van de Comptabiliteitswet 2001, gebruik gemaakt van het instrument «interne begrotingsreserve». De huidige omvang van de begrotingsreserve is gerelateerd aan de uitstaande garantieverplichtingen en de verwachte groei van de portefeuille in 2024.

Per saldo is in 2023 voor EUR 101,0 miljoen aan garanties en/of wisselfinancieringen verstrekt. In 2023 is de begrotingsreserve per saldo met EUR 3,4 miljoen afgenomen. Dit saldo bestaat uit een storting van ontvangen premies en aflossingen van wisselfinancieringen ad EUR 11,1 miljoen en een onttrekking van EUR 14,5 miljoen. De begrotingsreserve komt daarmee per 31 december 2023 op EUR 43,7 miljoen. Voor het DGGF is een garantieplafond ingesteld in lijn met het garantiekader. Het cumulatieve bedrag dat op enig moment aan garanties binnen het DGGF kan uitstaan is gemaximeerd op EUR 675 miljoen. De hoogte van het garantieplafond is in de beleidsevaluatie DGGF in 2020 geëvalueerd.

FOM

Voor Nederlandse bedrijven die actief zijn op buitenlandse markten is een effectief functionerend bedrijfsleveninstrumentarium evenals goede economische diplomatie van groot belang. In 2016 is gewerkt aan een herziening van het bestaande non-ODA financieringsinstrumentarium. Door deze herziening is – op basis van additionaliteit van de overheid – optimaal ingespeeld op veranderende marktomstandigheden en financieringsbehoeftes.

De Faciliteit Opkomende Markten (FOM) en Finance for International Business (FIB) zijn afgebouwd. De karakteristieken van deze regelingen zijn gecombineerd in het Dutch Trade and Investment Fund (DTIF) met als doel meer maatwerk te kunnen bieden, alsmede een meer homogene bediening aan het NL-bedrijfsleven, waardoor de doelgroep beter kan worden bereikt. De middelen die vrijkomen uit de bestaande begrotingsreserve voor de FOM worden ingezet voor DTIF. Er zijn in 2023 geen premies ontvangen. In 2023 is een schade uitgekeerd van EUR 1,3 miljoen. In 2023 is EUR 11,3 miljoen uit de begrotingsreserve FOM ingezet voor het DTIF. Hierdoor komt de begrotingsreserve FOM per 31 december 2023 uit op EUR 16,4 miljoen. Omdat er geen nieuwe garanties meer worden verleend onder het FOM, is het plafond verlaagd naar EUR 1,6 miljoen. Dit is overeenkomstig het totaal aan uitstaande garanties.

DTIFHet Dutch Trade and Investment Fund (DTIF) is een revolverend fonds dat financiering verschaft voor risicodragende investeringen en exporttransacties en bestaat uit twee onderdelen. Binnen beide onderdelen is het mogelijk om garanties te verstrekken. Binnen onderdeel twee worden garanties verstrekt in de vorm van wisselfinancieringen. Door het verstrekken van garanties kan het DTIF onverwachts geconfronteerd worden met onvoorziene uitgaven indien de garantieverstrekking leidt tot claims. Er kan een flinke mismatch in de tijd optreden tussen inkomsten en uitgaven. Om een buffer op te kunnen bouwen en de schommelingen in de tijd op te kunnen vangen wordt voor beide onderdelen van het DTIF, ingevolge artikel 5, vierde lid, van de Comptabiliteitswet 2001, gebruik gemaakt van het instrument «interne begrotingsreserve». De uiteindelijke hoogte van de begrotingsreserve is gerelateerd aan de hoogte van de garantieplafonds die voor de onderdelen van het DTIF zijn vastgesteld. Er is besloten een initiële storting van EUR 5,0 miljoen in de begrotingsreserve te doen bij de start van het DTIF ter dekking van het extra financiële risico dat de Staat kan gaan lopen door het verstrekken van garanties en wisselfinancieringen.

Per saldo is in 2023 voor EUR 10,8 miljoen aan garanties en/of wisselfinancieringen verstrekt. In 2023 is de begrotingsreserve per saldo met EUR 3,1 miljoen afgenomen. Dit saldo bestaat uit een storting van ontvangen premies en aflossingen van wisselfinancieringen ad EUR 8,4 miljoen en een onttrekking van EUR 11,5 miljoen. De stand van de begrotingsreserve komt per 31 december 2023 op EUR 19,9 miljoen. De huidige omvang van de begrotingsreserve is gerelateerd aan de uitstaande garantieverplichtingen en de verwachte groei van de portefeuille in 2024. Voor het DTIF is een garantieplafond ingesteld in lijn met het garantiekader. Het cumulatieve bedrag dat op enig moment aan garanties binnen het DTIF kan uitstaan is gemaximeerd op EUR 140 miljoen.

DRIVEMet DRIVE faciliteert de minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking (BHOS) investeringen in publieke infrastructuurprojecten die bijdragen aan een goed ondernemingsklimaat en de ontwikkeling van de private sector in lage- en middeninkomenslanden. DRIVE doet dit middels het verstrekken van subsidies met of zonder terugbetalingsverplichting (lening of à fonds perdu) aan het bedrijfsleven. Ook kunnen garanties worden verstrekt en is er aanvullende Exportkredietverzekering (EKV) beschikbaar. Het garantieplafond voor DRIVE is vastgesteld op EUR 55 miljoen per jaar. Ter afdekking van de risico’s en ter compensatie van de mismatch in de tijd tussen (premie)inkomsten en uitgaven (ten behoeve van schades), is afgesproken een interne begrotingsreserve aan te houden. Bij de herziening van het toetsingskader risicoregelingen is in 2022 besloten de hefboom voor nieuwe transacties aan te passen naar de verhouding 1:3. Bij de start van DRIVE is besloten een initiële storting van EUR 12,5 miljoen in de begrotingsreserve te doen ter dekking van het extra financiële risico dat de Staat kan gaan lopen door het verstrekken van garanties en verzekeringen. Er is in 2019 een garantie verstrekt vanuit DRIVE. Deze garantie is in 2023 ongewijzigd gebleven met een bedrag van EUR 43,8 miljoen. Er is in 2023 geen premie ontvangen of een schade uitgekeerd. De stand van de begrotingsreserve komt per 31 december 2023 op EUR 18,4 miljoen.

Overzicht revolverende fondsen

Revolverende fondsen zijn belangrijk voor BHOS. Met ingang van het jaarverslag 2019 geeft BHOS meer inzicht in de revolverende fondsen door de beschikbare informatie aangaande deze fondsen op een meer overzichtelijke manier te presenteren. Het betreft de fondsen die in het rapport van de Algemene Rekenkamer zijn onderzocht in 2019 en de nieuwe fondsen Dutch Fund for Climate and Development (DFCD), FarmFit, One Acre Fund en AGRI3.

^{1 De omvang van het fonds betreft de waarderingsgrondslag zoals die bij de uitvoerder in de balans wordt gerapporteerd volgens de meest recente beschikbare gegevens. Voor enkele fondsen (DGGF, DTIF, GAFSP, PIDG, One Acre Fund, DFCD) zijn de (meest recente) gegevens per 31 december 2023 opgenomen.}

Toelichting op overzicht revolverende fondsen

Revolverende fondsen hebben als kenmerk dat investeringen na enige tijd worden terugontvangen waarna deze middelen ingezet kunnen worden voor nieuwe investeringen passend binnen het doel van het fonds. Fondsbeheerders is benadrukt dat, waar mogelijk en verantwoord, bij nieuwe investeringen de nadruk op de focusregio’s ligt.

DTIF Dutch Trade & Investment Fund richt zich op het ondersteunen van Nederlandse bedrijven die zaken willen doen met niet-ontwikkelingslanden en niet terecht kunnen bij reguliere banken.

DGGF Dutch Good Growth Fund onderdeel 1 en 2. Onderdeel 1 en 2 van DGGF richt zich op het bevorderen van ondernemerschap in ontwikkelingslanden. De begunstigde van het DGGF zijn ondernemers.

MASSIF MASSIF is gericht op het verbeteren van toegang tot financiering voor het MKB in ontwikkelingslanden.

Building Prospects Het Building Prospects Fonds is een voortzetting van het Infrastructure Development Fund en richt zich op het (deels) financieren van infrastructuurprojecten in ontwikkelingsland

PIDG De Private Infrastructure Development Group is gericht op het ontwikkelen en financieren van private infrastructuur in ontwikkelingslanden.

One Acre Fund Het One Acre Fund ondersteunt kleine boeren in Afrika met de financiering van noodzakelijke activa. 

Farmfit Fund Het Farmfit Fund dient ter financiering van een programma voor versterking van en toegang tot financiële diensten voor kleine boeren en MKB in de agrarische sector in ontwikkelingslanden in samenwerking met het internationale bedrijfsleven.

GAFSP Het Private Sector Window van dit fonds richt zich op innovatieve financiering met als doel commerciële mogelijkheden van het MKB en kleinere boerenbedrijven in de logica van lokale, nationale en internationale productketens te ontwikkelen.

AGRI3 Fund Het AGRI3 Fund heeft tot doel banken, andere financiële instellingen en landbouwbedrijven te stimuleren zakenmodellen te ontwikkelen met bosbescherming, herbebossing en implementatie van innovatieve landbouwoplossingen terwijl de levensstandaard van lokale boeren wordt verbeterd.

AEF Het Access to Energy Fund is opgericht met als doel energietoegang voor mensen in ontwikkelingslanden te vergroten. Met behulp van risicodragend kapitaal maakt AEF investeringen in hernieuwbare energie in ontwikkelingslanden «bankable».

CIO / AEF II Climate Investor One is door FMO ontworpen om private investeringen in hernieuwbare energie projecten in ontwikkelingslanden verder te versnellen.

DFCD Het Dutch Fund for Climate and Development is een fonds voor klimaatactie in ontwikkelingslanden gericht op het tegengaan van klimaatverandering en versterking van de weerbaarheid tegen de gevolgen van klimaatverandering, als uitvloeisel van de Nederlandse toezeggingen onder de Overeenkomst van Parijs.

Budgettair overzicht Oekraïne

Conform de Oekraïne-regeling stelt het kabinet aanvullend budget beschikbaar vanuit de generale middelen voor internationale steunverzoeken voor Oekraïne. Van de totale uitgaven aan Oekraïne in 2023 vanaf de BHOS-begroting is EUR 20 miljoen uit eigen middelen gefinancierd.

Artikel 1.3De uitgavenrealisatie op artikel 1.3 betreft subsidie voor de bouw van een cement fabriek in Oekraïne. Verder betreft het een investering in een Oekraïense bank in Lviv en de partnerschapsfaciliteit voor bedrijven, kennisinstellingen en/of maatschappelijke organisaties bedoeld om bij te dragen aan het herstel en wederopbouw van Oekraïne.

Artikel 2.2De uitgaven realisatie op artikel 2.2 betreft steun voor herstel van de drinkwatervoorziening via de Nederlandse publieke drinkwaterbedrijven.

Artikel 3.1De uitgavenrealisatie op artikel 3.1 betreft bijdragen aan de Global Financing Facility for Women, Children, and Adolescents (GFF), de Joint United Nations Programme HIV/AIDS (UNAIDS) en de World Health Organisation (WHO).

Artikel 4.1De uitgavenrealisatie op artikel 4.1 betreft humanitaire hulp via het Ukraine Humanitarian Fund van de Verenigde Naties (OCHA) en steun voor geestelijke gezondheidszorg en psychosociale steun (MHPSS) via verschillende partnerorganisaties. Daarnaast betreft het een bijdrage aan Grain from Ukraine waarbij van noodlijdende Oekraïense boeren direct graan wordt ingekocht. Dit graan is direct beschikbaar gekomen voor de ontwikkelingslanden.

Artikel 5.1De uitgavenrealisatie op artikel 5.1 betreft steun via de Internationale Financieringsmaatschappij (IFC), onderdeel van de Wereldbank. Deze steun is bedoeld om de voedselzekerheid te vergroten door krediet te garanderen aan Oekraïense landbouwbedrijven. Daarnaast is steun verleend via Europese Bank voor Wederopbouw en Ontwikkeling (EBRD) voor herstel van spoorwegen en gasaankopen en via het Special Crisis Response Fund. Verder is via het Ukraine Relief Trust Fund van de Wereldbank steun verleend ter ondersteuning van een gecoördineerd financierings- en ondersteunings-mechanisme om de regering van Oekraïne te helpen bij haar taken op ministerieel niveau (waaronder begrotingssteun). Hiermee worden onder meer ambtenarensalarissen betaald, zodat de overheid haar taken kan blijven uitvoeren. Ten slotte is via het IMF bijgedragen in het kader van technische assistentie aan Oekraïne om bij te dragen aan macro-economische stabiliteit.

Artikel 5.2De uitgavenrealisatie op artikel 5.2 betreft steun voor een deel van de in-kind leveringen, waaronder de noodhulp van reddingsboten en vletten die zijn geleverd na de vernieling van de Kakhovkadam.

4. Beleidsartikelen

Artikel 1: Duurzame economische ontwikkeling, handel en investeringen

A. Algemene doelstelling

Versterken van het internationaal verdienvermogen van Nederland, nu en in de toekomst, verminderen van armoede en maatschappelijke ongelijkheid, bevorderen van duurzame inclusieve groei wereldwijd, waarbij wordt ingespeeld op mondiale transities. Nederland werkt aan een toekomstbestendig handels- en investeringssysteem, gebaseerd op hoge standaarden, Internationaal Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (IMVO), vergroening van het handelsinstrumentarium, bevordering van de economische weerbaarheid en versterking van de private sector en arbeidsmarkt in ontwikkelingslanden.

B. Rol en verantwoordelijkheid

Het vergt een kabinetsbrede inspanning om deze doelstellingen te verwezenlijken. De minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking werkt hiertoe in het bijzonder samen met de minister van Financiën, de minister en staatssecretaris van Economische Zaken en Klimaat, de minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, de minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit en de minister van Infrastructuur en Waterstaat.

De minister is verantwoordelijk voor:

C. Beleidsconclusies

Het combinatiebeleid De resultaten van het combinatiebeleid zijn conform de verwachtingen zoals opgenomen in de begroting. Deze nieuwe vorm van publiek-private samenwerking met steun van zowel handels- als OS-instrumenten is veelbelovend, zowel voor het vergroten van duurzaam verdienvermogen van Nederland als het verminderen van armoede en maatschappelijke ongelijkheid in ontwikkelingslanden. Tastbare resultaten in de vorm van concrete business deals en de creatie van banen zullen in de meeste gevallen echter nog enkele jaren vergen. Gebleken is dat het een extra inspanning vergt van de Nederlandse ambassades in de combinatielanden om Nederlandse bedrijven goed te positioneren. RVO is extra geëquipeerd om hen hierbij te ondersteunen.

Invest InternationalNaar aanleiding van de motie Amhaouch/Klink (Kamerstuk 36 200 XVII, nr. 25) over aanvullende instrumenten voor risicodeling is bekeken of via het kernkapitaal van Invest International en DGGF-subsidie een first loss-capaciteit en risicodeling tot stand kan komen om meer high impact-transacties te realiseren in combinatielanden. Een pilot, gericht op deze flexibelere inzet van MKB-regelingen bij Invest International, is niet haalbaar gebleken door beperkingen vanuit de machtigingswet en mogelijke problemen omtrent staatssteun.

D. Budgettaire gevolgen van beleid

E. Toelichting op de instrumenten

VerplichtingenDe verplichtingenrealisatie op artikel 1 (Duurzame economische ontwikkeling, handel en investeringen) valt ten opzichte van de vastgestelde begroting 2023 EUR 362,6 miljoen hoger uit. In de Eerste suppletoire begroting is een verhoging gemeld door het aangaan van nieuwe verplichtingen voor onder andere International Labour Organization (ILO) en meerjarige programma’s voor de invulling van de decentrale budgetten. In de Tweede Suppletoire begroting is een verhoging gemeld door het aangaan van nieuwe verplichtingen voor onder andere Dutch Good Growth Fund (DGGF) en Massif. De realisatie is tevens hoger uitgevallen door nieuwe aangegane verplichtingen door Invest International voor de infrastructuur programma’s. De garantieverplichtingen zijn per saldo met EUR 21,7 miljoen toegenomen.

Uitgaven

Artikelonderdeel 1.1De uitgavenrealisatie op artikelonderdeel 1.1 (Duurzaam handels- en investeringssysteem, inclusief MVO) valt ten opzichte van de vastgestelde begroting 2023 EUR 6,5 miljoen lager uit. In de tweede suppletoire begroting (Kamerstuk 36 470 XVII, nr. 2) is een verlaging gemeld door tegenvallende uitgave op het gebied van MVO-programma’s waardoor een overheveling naar artikel 1.2 mogelijk wordt gemaakt. Tevens zijn de uitgaven voor beleidsondersteunende onderzoeken en studies lager uitgevallen dan verwacht.

Artikelonderdeel 1.2De uitgavenrealisatie op artikelonderdeel 1.2 (Versterkte Nederlandse Handels- en Investeringspositie) valt ten opzichte van de vastgestelde begroting 2022 EUR 40,8 miljoen hoger uit. Deze stijging is onder anderen toe te schrijven aan hogere uitgaven voor het Programma Internationaal Ondernemen, voor het Dutch Trade and Investment Fund (DTIF) garanties en voor de DTIF subsidies. In de Eerste suppletoire begroting (Kamerstuk 36 350 XVII, nr. 2) zijn de DTIF ontvangsten toegevoegd aan de begrotingsreserve. Deze storting wordt als uitgave geboekt ten laste van artikel 1.2. Een verhoging van de verwachte ontvangsten DTIF leidt derhalve tot hogere uitgaven. Verder zijn de eerste uitgaven voor de Wereldtentoonstelling Osaka verwerkt.

Artikelonderdeel 1.3De uitgavenrealisatie op artikelonderdeel 1.3 (Versterkte private sector en arbeidsmarkt in ontwikkelingslanden) valt ten opzichte van de vastgestelde begroting 2023 EUR 34,8 miljoen lager uit. In de Suppletoire begroting Prinsjesdag (Kamerstuk 36 435 XVII) is de ombuiging vanwege een hoger dan verwachte asieltoerekening verwerkt. In de tweede suppletoire begroting, (Kamerstuk 36 470 XVII, nr. 2), zijn door een positieve cMEV-bijstelling de budgetten herverdeeld.

Door deze herverdelingen zijn de uitgaven voor marktontwikkelingen en markttoegang verhoogd voor betalingen aan Agriterra en Trade Mark Africa. De uitgaven zijn ook verhoogd voor betalingen aan IDH en Solidaridad in het kader van duurzame productie en handel, betalingen ten behoeve van leningen voor infrastructuurontwikkeling (Private Instructure Development Group) en financiële sectorontwikkeling (DGGF). Deze verhogingen zijn gecompenseerd met het doorschuiven van betalingen ten behoeve van subsidies voor economic governance and institutions (Vakbondsmedefinancieringsprogramma) en subsidies voor infrastructuurontwikkeling (DRIVE).

Ontvangsten

De ontvangstenrealisatie op artikel 1 valt ten opzichte van de vastgestelde begroting 2023 EUR 52,8 miljoen hoger uit. In de tweede suppletoire begroting (Kamerstuk 36 470 XVII, nr. 2) is een verhoging gemeld van de ontvangsten op artikel 1. Deze verhoging betreft onttrekkingen uit de FOM-begrotingsreserves ter dekking van het DTIF-instrument van EUR 16,2 miljoen. Deze onttrekking wordt gedaan om aan de toegenomen vraag naar werkkapitaal en financieringen via DTIF te kunnen voldoen en is daarvoor ook bedoeld. Tevens zijn de ontvangsten voor DGGF verhoogd.

Artikel 2: Duurzame ontwikkeling, voedselzekerheid, water en klimaat

A. Algemene doelstelling

B. Rol en verantwoordelijkheid

Om deze doelstelling te realiseren, werkt de minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking nauw samen met de minister en de staatssecretaris van Economische Zaken en Klimaat, de minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, de minister en staatssecretaris van Infrastructuur en Waterstaat en de Minister van Financiën.

De minister is verantwoordelijk voor:

C. Beleidsconclusies

Klimaat en energie Nederland speelde een actieve rol bij de oprichting van een fonds gericht op schade en verlies op de COP28 in Dubai. Nederland heeft voor dit fonds een eenmalige, interdepartementale bijdrage van EUR 15 miljoen toegezegd om lage of lage midden- inkomenslanden te ondersteunen bij de negatieve gevolgen van klimaatverandering.

Om een milieuramp door de olieopslagtanker Safer en daaruit resulterende vaarbeperkingen op de belangrijke Rode Zee transportcorridor te voorkomen, ondersteunde Nederland de VN bij het opzetten van een reddingsoperatie. De berging is succesvol uitgevoerd door het Nederlandse bedrijf Smit Salvage.

VoedselzekerheidIn 2023 werden 2,8 miljoen mensen (vooral vrouwen en kinderen) bereikt met activiteiten ter verbetering van hun voedingssituatie. Dit ligt onder de jaarlijkse streefwaarde. De daling is toe te schrijven aan de op/doorstartfase van drie grote voedingsprogramma’s (UNICEF, GAIN, CARE). In het eerste uitvoerende jaar van deze programma’s is verkennend en voorbereidend werk en onderzoek verricht naar de juiste vorm van de uitvoering. De programma’s zijn tegen het eind van 2023 goed op gang gekomen. Wel werden volgens planning 12,5 miljoen kleinschalig producerende boer(inn)en ondersteund om hun productiesystemen te verbeteren, inclusief promotie van duurzaam landgebruik op 1,1 miljoen hectare landbouwgrond.

WaterIn de verslagperiode kregen 2,5 miljoen mensen toegang tot een verbeterde waterbron en 4 miljoen mensen kregen toegang tot sanitaire voorzieningen. Daarmee zijn betere resultaten bereikt dan voorzien en ligt Nederland op schema om de meerjarige doelen voor drinkwater, sanitatie en hygiëne (WASH) te behalen. Het aantal mensen dat heeft geprofiteerd van geïntegreerd waterbeheer was met 1,7 miljoen mensen lager dan de streefwaarde van 3 miljoen. Het ministerie is daarover in gesprek gegaan met partners. Om klimaatweerbaarheid en duurzaamheid te bevorderen zijn in 2023 diverse nieuwe programma’s gestart met een focus op klimaatadaptatie en -bestendigheid, zowel in relatie tot WASH alsook verbeterd stroomgebied beheer en veiligere delta’s: onderwerpen waarop Nederland internationaal bekend staat om zijn kennis en kunde.

VN 2023 WaterconferentieIn 2023 heeft Nederland met het co-voorzitterschap van de VN 2023 Waterconferentie water en de Nederlandse kennis en expertise daarover hoog op de internationale agenda gezet (Kamerstuk 31 793 nr 243). Inzichten die voortkwamen uit de conferentie zijn opgevolgd, waaronder het aanstellen van een speciaal VN-gezant voor Water en het opstellen van een ‘UN system-wide strategy on WASH’, om de institutionele capaciteit binnen de VN voor het brede watervraagstuk te versterken. Voortbouwend op het gecreëerde politieke momentum van de conferentie nodigde het COP28-voorzitterschap Nederland samen met Tadzjikistan uit om op de COP28 te bepleiten dat ‘water centraal staat in klimaatactie’.

D. Budgettaire gevolgen van beleid

E. Toelichting op de instrumenten

Verplichtingen

Bij de Eerste suppletoire begroting 2023 (Kamerstuk 36 350 XVII, nr. 2) is het verplichtingenbudget verhoogd met ruim EUR 200 miljoen om nieuwe verplichtingen aan te kunnen gaan voor het Mozambique Social Protection Programme en voor de nieuwe programma’s HortiLife, Bridge and Soil Health in Ethiopië. Bij de Suppletoire begroting Prinsjesdag (Kamerstuk 36 435 XVII, nr. 2) zijn de verplichtingen verhoogd met EUR 119 miljoen in verband met het terugboeken van de technische verdeling van de ombuiging als gevolg van de asieltegenvaller. Bij de Tweede suppletoire begroting 2023 (Kamerstuk 36 470 XVII, nr. 2) zijn de verplichtingen beperkt verhoogd in verband met de verdeling van de middelen voortkomend uit het amendement Grinwis c.s. (Kamerstuk 36435-XVII, nr. 15). In de realisatiecijfers zijn de verplichtingen nogmaals verhoogd. Deze verhoging is toegelicht in de Decemberbrief BHOS (Kamerstuk 36 410 XVII, nr. 9) en betreffen extra verplichtingen op artikelonderdeel 2.3 Klimaat die zijn aangegaan in de aanloop naar de COP28 in Dubai zoals het International Institute for Environment and Development (IIED) in het kader van Locally Led Climate Adaption en voor een optopping van het Dutch Fund for Climate and Development (Origination Facility). Deze waren eerder voor 2024 voorzien. Daarnaast heeft de hogere realisatie te maken met hogere verplichtingen op artikelonderdeel 2.1 Voedselzekerheid in het kader van een meerjarige subsidie aan het IFDC op basis van de bodemvruchtbaarheidstender.

Uitgaven

Artikelonderdeel 2.1

De uitgavenrealisatie op artikelonderdeel 2.1 (Voedselzekerheid) valt ten opzichte van de Begroting 2023 EUR 15,1 miljoen lager uit. Bij de Eerste suppletoire begroting 2023 (Kamerstuk 36 350 XVII, nr. 2) is het budget met EUR 14 miljoen verhoogd. Dit komt door een overheveling voor programma’s op het gebied van sociale bescherming in Mozambique (Social Protection Programme) en Ethiopië (Productive Safety Net Programme) vanaf artikelonderdeel 5.2 Overig armoedebeleid, conform de intensivering zoals aangekondigd in de BHOS-nota. Bij de Suppletoire begroting Prinsjesdag (Kamerstuk 36 435 XVII, nr. 2) is er EUR 28 miljoen omgebogen op voedselzekerheid als gevolg van de hoger dan verwachte asieltoerekening. De uitgaven vallen beperkt lager uit dan gepland ter compensatie van een beperkt hogere uitgave op water.

Artikelonderdeel 2.2

Op artikelonderdeel 2.2 (Water) is EUR 6 miljoen omgebogen als gevolg van de hoger dan verwachte asieltoerekening. Dit wordt gedeeltelijk gecompenseerd door de toevoeging van EUR 3,9 miljoen uit algemene middelen ter ondersteuning van waterbedrijven in Oekraïne, door middel van financiële ondersteuning van Nederlandse publieke drinkwaterbedrijven. Beide zijn toegelicht in de Suppletoire begroting Prinsjesdag (Kamerstuk 36 435 XVII, nr. 2). De uiteindelijke realisatie laat een beperkte overschrijding zien vanwege een project van de International Organization for Migration in Zuid-Soedan ten behoeve van overstromingsbeheer. Dit is toegelicht in de Decemberbrief BHOS (Kamerstuk 36 410 XVII, nr. 9).

Artikelonderdeel 2.3

De uitgavenrealisatie op artikelonderdeel 2.3 (Klimaat) valt ten opzichte van de Begroting 2023 EUR 1,5 miljoen lager uit. Bij de Eerste suppletoire begroting 2023 (Kamerstuk 36 350 XVII, nr. 2) is EUR 1,5 miljoen overgeheveld vanuit artikel 5.1 Multilaterale samenwerking voor een ongeoormerkte bijdrage aan het United Nations Environment Programme (UNEP) om voorspelbare en flexibele financiering voor ontwikkelingsactiviteiten van de Verenigde Naties te waarborgen onder het Funding Compact. Bij de Suppletoire begroting Prinsjesdag 2023 (Kamerstuk 36 435 XVII, nr. 2) is er EUR 31 miljoen omgebogen op artikel 2.3 Klimaat als gevolg van de hoger dan verwachte asieltoerekening. Bij de Tweede suppletoire begroting 2023 (Kamerstuk 36 470 XVII, nr. 2) is er EUR 5,0 miljoen toegevoegd aan dit subartikelonderdeel voor een structurele oplossing voor de Al Safer-tanker voor de kust van Jemen (via het United Nations Development Programme). Daarnaast is als gevolg van het amendement Grinwis c.s. (Kamerstuk 36435-XVII, nr. 15) EUR 20 miljoen naar dit artikelonderdeel overgeheveld. Hiervan is EUR 10 miljoen ingezet als bijdrage aan het Access to Energy Fund van het FMO en EUR 10 miljoen als vervroegde bijdrage aan het Africa Adaptation Acceleration Program. De uitgaven zijn ook iets naar boven bijgesteld omdat de bijdrage aan RVO inzake uitvoering van klimaatprojecten hoger was dan geraamd. Dit is toegelicht in de Decemberbrief BHOS (Kamerstuk 36 410 XVII, nr. 9).

Landenprogramma's

Voedselzekerheid

Ethiopië

Door intensivering op programma’s op het gebied van sociale bescherming in Ethiopië is de realisatie op voedselzekerheid in dit land met EUR 34,6 miljoen hoger dan geraamd in de begroting 2023. Daarnaast is er een extra bijdrage gedaan aan het Productive Safety Net Program (PSNP) van de Wereldbank.

Grote Meren regio

De realisatie op voedselzekerheid in de Grote Meren regio is EUR 7,0 miljoen lager dan geraamd in de begroting 2023 in verband met de ombuigingen als gevolg van de asieltegenvaller.

Mozambique

De realisatie op voedselzekerheid in Mozambique is EUR 8,5 miljoen hoger dan geraamd in de begroting 2023 door een intensivering op programma’s op het gebied van sociale bescherming door middel van cash transfers.

Niger

De realisatie op voedselzekerheid in Niger is EUR 8,4 miljoen lager dan geraamd in de begroting 2023 in verband met uitstel van nieuwe programma’s.

Soedan

De realisatie op voedselzekerheid in Soedan is EUR 6,1 miljoen lager dan geraamd in de begroting 2023 door een wijziging in het kasritme van geplande betalingen.

Water

Ethiopië

De realisatie op het thema water in Ethiopië valt lager uit dan verwacht omdat de lopende programma’s niet meer in 2023 tot uitbetaling konden komen.

Jemen

De realisatie voor het thema water in Jemen valt hoger uit dan verwacht door intensiveringen op het gebied van waterbeheer en op gebied van drinkwater en sanitatie.

Mali

De realisatie is lager dan verwacht omdat het Programme de Dévéloppement Integré et Durable du Sourou (PDIDS) pas in 2024 wordt gestart.

Artikel 3: Sociale vooruitgang

A. Algemene doelstelling

B. Rol en verantwoordelijkheid

De minister is verantwoordelijk voor:

C. Beleidsconclusies

Mondiale Gezondheid en SRGRNederland heeft vanwege de ombuigingen op de BHOS-begroting minder dan voorzien kunnen intensiveren om de prioriteiten van de Mondiale gezondheidsstrategie, zoals systeemversterking en pandemische paraatheid, uit te voeren. Zo is onder andere EUR 12 miljoen minder dan gepland gedelegeerd naar de ambassades in sommige focuslanden, zijn nieuwe activiteiten op het gebied van innovatie uitgesteld naar 2024 en is de bijdrage aan het WHO Human Reproduction Programme in 2023 teruggebracht met EUR 4 miljoen. Nederland droeg wel extra bij aan andere programma's van WHO, UNAIDS, het Global Fund ter bestrijding van Tuberculose, Aids en Malaria en het Pandemie Fonds: essentieel voor het voorkomen van grensoverschrijdende (infectie)ziektes, maar ook voor de bevordering van mondiale stabiliteit en mensenrechten als cruciale schakel tussen rechtstaat, democratie en internationale veiligheid. Tevens is capaciteit voor mondiale gezondheid uitgebreid in Den Haag en Genève.

Vrouwenrechten en gendergelijkheidHet ontwikkelde en uitgevoerde beleid (2023) en de bijbehorende resultaten (peilstok 22-23) waren conform de verwachtingen zoals opgenomen in de begroting. Echter, door toegenomen oppositie tegen vrouwenrechten en SRGR en vanwege verschillende crises wereldwijd is er minder vooruitgang geboekt dan gehoopt. Een uitdaging voor Nederland als internationaal voorvechter van rechten voor vrouwen en meisjes en economische vooruitgang als gevolg van toegang tot onderwijs en werk.

Maatschappelijk middenveld Het ontwikkelde en uitgevoerde beleid (2023) en de bijbehorende resultaten (peilstok 22-23) waren conform de verwachtingen zoals opgenomen in de begroting. In lijn met de BHOS-beleidsnota «Doen waar Nederland goed in is» heeft het kabinet zich ingezet voor het versterken van het maatschappelijk middenveld wereldwijd ten gunste van weerbare en stabiele samenlevingen. Er is afgelopen rapportagejaar ook een brede werkgroep gestart om werkwijzen te ontwikkelen met meer lokaal geleide ontwikkeling, om zo effectief mogelijk te werken en een gelijkwaardige partner te zijn. Via het Power of Learning-programma zijn leer- en onderzoeksagenda’s ontwikkeld en vastgesteld voor zeven landen (Bangladesh, Burundi, Egypte, Libanon, Niger, Soedan en Oeganda). In Soedan moest dit vanwege het conflict voorlopig worden stopgezet.

In 2023 werd het Civic Space Fund opgehoogd met extra middelen naar aanleiding van het amendement Hammelburg (Kamerstuk 36 200 XVII, nr. 16) en naar aanleiding van het amendement Hammelburg (Kamerstuk 36 200-XVII, nr. 8) over extra ondersteuning van LHBTIQ+-organisaties in de regio Oost- en Centraal Europa en de Kaukasus.

Onderwijs en Jongeren Het ontwikkelde en uitgevoerde beleid (2023) en de bijbehorende resultaten ten behoeve van de aanpak van grondoorzaken van armoede en het creëren van perspectief voor jongeren waren conform de verwachtingen zoals opgenomen in de begroting. Verdere opvolging werd gegeven aan de ontwikkeling van het nieuwe Beroeps- en Hoger Onderwijs (BHO) programma, waarvoor een gefaseerde start in medio 2024 is voorzien. De ontwikkeling van het nieuwe programma neemt substantieel meer tijd in beslag dan voorzien: per land wordt in overleg met lokale actoren maatwerk geleverd om zo het perspectief van jongeren op de arbeidsmarkt en in de samenleving te verbeteren, en daarmee economische groei in het betreffende land te stimuleren.

D. Budgettaire gevolgen van beleid

E. Toelichting op de instrumenten

Verplichtingen

Zoals in de Tweede Suppletoire begroting (Kamerstuk 36 470 XVII, nr. 2) aangegeven steeg het verplichtingenbudget op artikel 3 per saldo. Dit heeft te maken met het vastleggen van een langjarige verplichting ten behoeve van UNFPA. De stijging werd beperkt door een verlaging van het verplichtingenbudget samenhangend met de ombuigingen op de BHOS-begroting als gevolg van de herschikking van het ODA-budget.

Uitgaven

De uitgaven op beleidsartikel 3 Sociale Vooruitgang zijn ten opzichte van de vastgestelde begroting lager uitgevallen. Dit heeft te maken met verschillende mutaties die lopende het jaar hebben plaatsgevonden en waarover het parlement is geïnformeerd middels de Eerste suppletoire begroting (Kamerstuk 36 650 XVII, nr. 2), de Suppletoire begroting Prinsjesdag (Kamerstuk 36 345 XVII, nr. 2), de Tweede suppletoire begroting (Kamerstuk 36 470 XVII, nr. 2) en de Decemberbrief BHOS (Kamerstuk 36 410 XVII, nr. 9).

Als gevolg van de hogere bezetting bij het COA van eerstejaars asielzoekers uit DAC-landen, heeft er een herschikking plaatsgevonden binnen het ODA-budget. Dit betekent een ombuiging op de BHOS-programma's. Deze ombuiging is in de Suppletoire begroting Prinsjesdag ingevuld. Dit heeft ervoor gezorgd dat het budget op artikelonderdeel 3.1 naar beneden is bijgesteld met EUR 53 miljoen. Het budget op artikelonderdeel 3.4 is EUR 10 miljoen naar beneden bijgesteld.

Hiernaast is in de Suppletoire begroting Prinsjesdag EUR 25 miljoen aan budget toegevoegd aan artikelonderdeel 3.1 samenhangend met de inspanningen in Oekraïne. Deze middelen zijn besteed aan geïntegreerde en brede ondersteuning van het gezondheidssysteem in Oekraïne, uitgaande van de gezondheidsnoden zoals onderbouwd in de Ukraine rapid damage and needs assessment. Financiering loopt via multilaterale kanalen waarmee reeds wordt samengewerkt.

In de Tweede suppletoire begroting is aangegeven dat op artikelonderdeel 3.1 in totaal circa EUR 7,2 miljoen hogere uitgaven worden verwacht. Dit vanwege een overheveling van EUR 5 miljoen van de begroting van IenW voor een bijdrage aan het Pandemic Fund van de Wereldbank en een kleine verhoging als saldo van een hogere betaling op subsidies in het kader van gendergelijkheid.

In de Decemberbrief BHOS is aangegeven dat de uitgaven op artikelonderdeel 3.3 hoger zullen uitvallen vanwege de liquiditeitsbehoefte van de partnerschappen onder het Power of Voices beleidskader.

Landenprogramma's

Zoals aangegeven in de leeswijzer vindt een toelichting op de landenprogramma's plaats onder de desbetreffende beleidsartikelen. Per saldo waren de uitgaven voor landenprogramma's op beleidsartikelonderdeel 3 (Sociale vooruitgang) EUR 33 miljoen hoger dan het oorspronkelijk gebudgetteerde bedrag. Hogere realisaties waren vooral toe te schrijven aan Ethiopië (EUR 14 miljoen), Benin (EUR 10 miljoen) en Jemen (EUR 5 miljoen). In Ethiopië is het SRGR budget verhoogd ten behoeve van versterking van het gezondheidssysteem en reproductieve gezondheidsvoorzieningen. Hogere uitgaven in Benin waren vanwege een nieuw cash transfers programma en verdere versterking van het gezondheidssysteem. In Jemen waren de uitgaven voor het SRGR-programma EUR 5 miljoen hoger.

Tenslotte waren de uitgaven op het regionale budget Afrika voor mondiale gezondheid HIV/AIDS-programma’s EUR 6 miljoen hoger dan eerder gepland.

Alle verhogingen zijn gedaan op basis van de voorgenoment intensiveringen in het regeerakkoord en lijn met de Global Health Strategie.

Artikel 4: Vrede, veiligheid en duurzame ontwikkeling

A. Algemene doelstelling

Vrede, veiligheid en duurzame ontwikkeling door het voorkomen en terugdringen van gewelddadig conflict en het bevorderen van vreedzame, rechtvaardige en inclusieve samenlevingen. We doen dit door te investeren in veiligheid voor mensen, toegang tot recht, vredesopbouw en inclusief bestuur. Tevens zetten we in op het bevorderen van migratiesamenwerking, het verbeteren van de perspectieven van vluchtelingen en gastgemeenschappen (met focus op bescherming, onderwijs en werk) en het verlenen van noodhulp ter leniging van humanitaire nood wereldwijd, via internationale en nationale partners.

B. Rol en verantwoordelijkheid

De minister is verantwoordelijk voor:

C. Beleidsconclusies

Veiligheid en RechtsordeHet ontwikkelde en uitgevoerde beleid is grotendeels uitgevoerd conform de begroting. Het beleidsmatige voornemen om bij te dragen aan het State and Peacebuilding Fund van de Wereldbank is doorgeschoven naar 2024, in afwachting van de resultaten van de evaluatie. Het aantal mensen dat toegang heeft gekregen tot recht is toegenomen tot ver boven de streefwaarde, onder meer door het toegenomen gebruik van e-justice-mechanismen. Het aantal vierkante meter met mijnen vervuild land dat is opgeschoond, is hoger dan verwacht vanwege goede resultaten van de United Nations Mine Action Service (UNMAS). Daarnaast heeft Nederland een extra bijdrage van EUR 10 miljoen gedaan aan het Mine Action Programme van UNDP ten behoeve van de Oekraïne. Nederland toont zich daarmee een verantwoordelijke partner in het multilaterale systeem. Door toegenomen onrust in een aantal focuslanden is de uitvoering van activiteiten op sommige plaatsen, waaronder Afghanistan, achtergebleven. De betreffende middelen zijn waar mogelijk in andere focuslanden ingezet.

Humanitaire hulpNederland doneerde in verband met de aardbeving in Turkije en Syrië een extra bedrag van EUR 10 miljoen aan de Samenwerkende hulporganisaties (SHO). Nederland gaf vanwege de aardbeving in Marokko ook EUR 5 miljoen aan het Nederlandse Rode Kruis (NRK) voor de Marokkaanse Rode Halve Maan, waarvan EUR 2 miljoen additioneel aan het budget voor humanitaire hulp. Als gevolg van het conflict in Gaza/Israël heeft Nederland een extra bedrag beschikbaar gesteld voor humanitaire hulp van in totaal EUR 35 miljoen in 2023. De additionele Nederlandse bijdragen voor de Palestijnse gebieden kwamen onder meer ten goede aan het NRK, het Internationale Comité voor het Rode Kruis (ICRC), DRA, de VN-organisatie voor Palestijnse vluchtelingen UNRWA en World Food Programme (WFP). WFP en NRK ontvingen daarnaast respectievelijk EUR 5 miljoen en EUR 10 miljoen voor acute crises elders in de wereld, waaronder in de Hoorn van Afrika.

Vanwege het conflict in Oekraïne is EUR 20 miljoen extra besteed aan het Ukraine Humanitarian Fund (UHF) en EUR 10 miljoen aan de WHO, specifiek voor psychosociale zorg voor slachtoffers van het conflict. Aan het Grain from Ukraine initiatief werd EUR 2 miljoen extra besteed20.

Opvang en bescherming in de regioMet het Prospects Partnerschap – het grootste programma voor opvang in de regio, in de Syrië regio en de Hoorn van Afrika – hebben in 2023 bijna 700.000 personen toegang tot educatie gekregen en zijn meer dan 60.000 mensen ondersteund met inkomensgenererende activiteiten. Op basis van onder andere een evaluatie van dit partnerschap met UNHCR, UNICEF, ILO, IFC en de Wereldbank is in 2023 een vervolgfase ontwikkeld voor de periode 2024-2027. De focus blijft op het creëren van sociaaleconomisch perspectief voor mensen die in buurlanden worden opgevangen en er komt meer nadruk op het versterken van de dialoog met ontvangende overheden ten behoeve van stabiliteit in de regio.

Het budget voor opvang in de regio is in 2023 gestaag gegroeid en aangewend voor onder meer de opvang van ontheemden uit Nagorno-Karabach in Armenië (via de Global Concessional Financing Facility van de Wereldbank) en voor programma’s voor Afghaanse vluchtelingen in Pakistan (motie Piri en van der Lee, mei 2022: Kamerstuk 27925 nr. 906).

MigratiesamenwerkingHet uitgevoerde beleid was conform de verwachtingen zoals opgenomen in de begroting. De additionele EUR 25 miljoen die structureel is toegevoegd aan het migratiesamenwerkingsbudget is ingezet ten behoeve van de migratiepartnerschappen. In 2023 zijn verschillende nieuwe programma’s opgestart vanuit dit budget, in samenwerking met multilaterale organisaties en ngo’s. Zo heeft Nederland nieuwe programmering opgestart met de IOM op het gebied van bescherming, toegang tot legal identity en het tegengaan van mensenhandel- en smokkel. Ook steunt Nederland UNODC in Noord-Afrika om de samenwerking op het tegengaan van mensenhandel en -smokkel te verbeteren, en ICMPD om het bewustzijn van de risico’s van mensenhandel te vergroten. Dit zijn enkele voorbeelden van een brede portfolio ter ondersteuning van de migratiepartnerschappen.

Op basis van intensivering van de migratiesamenwerking met partnerlanden is een aantal lessen geleerd. Er is gebleken dat de relaties in de eerste plaats vanuit een brede lens van gelijkwaardige samenwerking op basis van wederzijdse belangen dienen te worden bezien. Het (te) centraal stellen van migratie komt de effectiviteit van onze inzet niet ten goede, omdat de belangen en wensen van partnerlanden ook op andere terreinen liggen. Brede inbedding en coördinatie vanuit een BZ-breed landenperspectief is daarom cruciaal gebleken. Hoewel is gebleken dat een succesvol partnerschap daadwerkelijk kan leiden tot een verbeterde relatie en toegenomen terugkeerbewegingen, blijft de impact op het aantal irreguliere migratiebewegingen moeilijk te beïnvloeden. Ook is dit lastig meetbaar. Om meer grootschalige impact te hebben, lijkt het noodzakelijk om in breder verband op te trekken, meer flexibel te acteren op de wensen van partnerlanden en innovatieve partnerschapsvormen niet te schuwen.  

D. Budgettaire gevolgen van beleid