Nr. 1 JAARVERSLAG VAN HET MINISTERIE VAN LANDBOUW, NATUUR EN VOEDSELKWALITEIT (XIV) EN DIERGEZONDHEIDSFONDS (F) 2023

GEREALISEERDE UITGAVEN EN ONTVANGSTEN

Gerealiseerde uitgaven verdeeld over beleidsartikelen en niet-beleidsartikelen (x €1 mln.). Totaal € 2.277,5

Gerealiseerde ontvangsten verdeeld over beleidsartikelen en niet-beleidsartikelen (x €1 mln.). Totaal € 170,6

A. ALGEMEEN

1. Aanbieding van het jaarverslag en verzoek tot dechargeverlening

Aan de voorzitters van de Eerste en de Tweede Kamer van de Staten-Generaal.

Hierbij bied ik het departementale jaarverslag van het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit en het jaarverslag van het Diergezondheidsfonds over het jaar 2023 aan.

Onder verwijzing naar de artikelen 2.37 en 2.40 van de Comptabiliteitswet 2016 verzoek ik de beide Kamers van de Staten-Generaal de Minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit decharge te verlenen over het in het jaar 2023 gevoerde financiële beheer.

Het besluit tot dechargeverlening kan niet worden genomen, voordat de betrokken slotwet is aangenomen en voordat de verklaring van goedkeuring van de Algemene Rekenkamer is ontvangen.

De Minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, P. Adema

De Minister voor Natuur en Stikstof,C. Van der Wal- Zeggelink

1 Dechargeverlening door de Tweede Kamer

Op grond van artikel 2.40, tweede lid, van de Comptabiliteitswet 2016 wordt dit originele exemplaar van het onderhavige jaarverslag, na ondertekening van de hierboven opgenomen verklaring, ter behandeling doorgezonden aan de Voorzitter van de Eerste Kamer.

2 Dechargeverlening door de Eerste Kamer

Op grond van artikel 2.40 van de Comptabiliteitswet 2016 wordt dit originele exemplaar van het onderhavige jaarverslag, na ondertekening van de hierboven opgenomen verklaring, doorgezonden aan de Minister van Financiën.

2. Leeswijzer

1. Opbouw Jaarverslag

Dit jaarverslag bevat het beleidsverslag, een jaarrekening, het jaarverslag van het Diergezondheidsfonds (DGF) en diverse bijlagen. Deze bevatten informatie over de in 2023 gerealiseerde beleidsresultaten en de budgettaire realisatiegegevens van LNV en het DGF.

De beleidsartikelen in dit jaarverslag hebben dezelfde opzet als de begroting 2023 en zijn conform de Rijksbegrotingsvoorschriften opgesteld. Elk beleidsartikel bevat een paragraaf beleidsconclusies waarin voor de belangrijkste instrumenten een oordeel wordt gegeven over de uitvoering van het beleid in het afgelopen jaar.

De bedrijfsvoeringparagraaf doet verslag van relevante aandachtspunten in de bedrijfsvoering van het Ministerie van LNV. Het jaarverslag van het DGF bevat een separate bedrijfsvoeringsparagraaf.

De jaarrekening bestaat uit de departementale verantwoordingsstaat, de samenvattende verantwoordingsstaat inzake het agentschap, de jaarverantwoording van het agentschap, de saldibalans en de WNT-verantwoording.

Het jaarverslag van het DGF bestaat uit een beleidsverslag (inclusief een bedrijfsvoeringsparagraaf) en een jaarrekening (verantwoordingsstaat DGF en een saldibalans). De apparaatsuitgaven voor de uitvoering van het DGF zijn deels opgenomen bij het moederdepartement (beleidsartikel 21).

De volgende bijlagen zijn opgenomen: Toezichtrelaties en Zelfstandige Bestuursorganen (ZBO’s) en Rechtspersonen met een Wettelijke Taak (RWT’s), Moties en toezeggingen, Afgerond evaluatie- en overig onderzoek, Kengetallen en indicatoren, Externe inhuur, Focusonderwerp FJR 2023, Verantwoording EU-middelen in gedeeld beheer, Rijksuitgaven Caribisch Nederland, NGF, Rapportage Burgercorrespondentie 2023, Openbaarheidsparagraaf 2023 en een lijst van afkortingen.

2. Ondergrenzen toelichtingen

Voor wat betreft het toelichten van significante verschillen in de uitgaven, ontvangsten en verplichtingen in de realisatie versus de vastgestelde begroting 2023 zijn de ondergrenzen gehanteerd zoals opgenomen in de onderstaande tabel.

3. Grondslagen voor de vastlegging en de waardering

De verslaggevingsregels en waarderingsgrondslagen die van toepassing zijn op de in dit jaarverslag opgenomen financiële overzichten zijn ontleend aan de Comptabiliteitswet 2016 en de daaruit voortvloeiende regelgeving, waaronder de Regeling rijksbegrotingsvoorschriften 2024 en de Regeling agentschappen. Voor de departementale begrotingsadministratie wordt het verplichtingen-kasstelsel toegepast en voor de baten-lasten agentschappen het baten-lastenstelsel.

4. Controlenormen financiële en niet-financiële gegevens

Het jaarverslag bevat zowel financiële als niet-financiële gegevens (kengetallen en indicatoren). Deze gegevens zijn aan verschillende controlenormen onderhevig. De controle van financiële informatie is gebaseerd op normen zoals deze voortvloeien uit de Comptabiliteitswet 2001 en de Rijksbegrotingsvoorschriften 2024 (RBV). De controle van beleidsinformatie en informatie over de bedrijfsvoering is gebaseerd op normen zoals deze voortvloeien uit de RBV. Van een aantal indicatoren zijn de realisatiegegevens over 2023 nog niet bekend. In die gevallen is de meest recente realisatie opgenomen en is dit in de toelichting benoemd.

5. Groeiparagraaf

6. Motie Schouw en motie Hachchi c.s.

Motie Schouw

In juni 2011 is de motie Schouw ingediend en aangenomen. Deze motie zorgt er voor dat de landenspecifieke aanbevelingen van de Europese Commissie op grond van de nationale hervormingsprogramma's een eigenstandige plaats krijgen in de departementale begrotingen.

De Commissie heeft in 2023 de landspecifieke aanbeveling aan Nederland gedaan om in te zetten op verduurzaming van de landbouw.

Nederland zet zich in voor het terugdringen van de stikstofbelasting van de natuur, tijdig te voldoen aan de Kaderrichtlijn Water, evenals vermindering van de uitstoot van broeikasgassen door landbouw en landgebruik. Dit wordt gedaan via een gebiedsgerichte aanpak in de transitie van het landelijk gebied. Via het Nationaal Programma Landelijk Gebied (NPLG) wordt er invulling gegeven aan de gebiedsgerichte aanpak voor de opgaven in het landelijk gebied. Middels het transitiefonds is daar tot 2035 € 24,3 miljard voor gereserveerd. In juli 2023 hebben provincies de eerste versie van de Provinciale Programma’s Landelijk Gebied (PPLG) aangeleverd.

Verder worden agrarisch ondernemers via het Investeringsfonds Duurzame Landbouw (IDL) ondersteund bij de financiering van investeringen die worden gedaan ten behoeve van de omschakeling naar een integraal duurzame bedrijfsvoering. Via het IDL kunnen agrarisch ondernemers financiering aanvragen tegen soepele financiële voorwaarden. De proefperiode van het fonds is eind 2022 positief geëvalueerd. Mede op basis van deze positieve evaluatie heeft de minister van LNV in juli 2023 besloten het IDL een definitief karakter te geven. Voor het structurele fonds is € 130,8 mln. aan middelen beschikbaar gesteld.

Motie Hachchi

Ter uitvoering van de motie Hachchi c.s. (Kamerstuk 33 000 IV, nr. 28) brengen departementen in kaart welke uitgaven zij doen in Caribisch Nederland, uitgesplitst per instrument. De totale uitgaven (realisatie) van LNV voor Caribisch Nederland in 2023 bedroegen € 2,7 mln. en zijn zichtbaar op Artikel 22.

B. BELEIDSVERSLAG

3. Beleidsprioriteiten

Inleiding

De focus van het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) lag in 2023 op een aantal grote en urgente opgaven: samenhangende transities in de landbouw en het landelijk gebied, maar ook het herstellen van de natuur. Samen met provincies, waterschappen, gemeenten en maatschappelijke partners zijn op deze dossiers stappen gezet.

Noemenswaardig zijn hier de gebiedsprogramma’s die de provincies hebben aangeleverd om de landbouw te verduurzamen en de natuur te herstellen en te versterken. Daarnaast hebben we de handen op elkaar gekregen voor de Agenda Natuurinclusief en zijn we gestart met het verduurzamen van de visserijsector.

Sinds eind 2022 is LNV bezig met het uitvoeren van het advies van de Commissie Remkes. Concreet betekent dit dat we hebben geprobeerd te komen tot een Landbouwakkoord. Het doel hiervan was zowel de sector als de keten verduurzamen en perspectief bieden. Op 20 juni kwamen die onderhandelingen tot een eind, desondanks is LNV nog steeds in zeer actief gesprek met alle partijen. Daarnaast zijn we in 2023 gestart met de uitvoering van de Aanpak Piekbelasting.

In 2023 is ook het Nationaal Programma Landelijk Gebied (NPLG) verder gebracht en half december als Ontwerp NPLG naar de Tweede Kamer gestuurd en ter inzage gelegd. Het beschrijft de aanpak en uitgangspunten om te komen tot een landelijk gebied waar de kwaliteit van het water op orde is, waar planten en dieren kunnen voortbestaan en dat een bijdrage levert aan de strijd tegen en het anticiperen op klimaatverandering.

Op Europees niveau werd 2023 gekenmerkt door ingrijpende besluiten, zoals die rond visserij en het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB). Maar ook die rond gewasbeschermingsmiddelen (glyfosaat), de Natuurherstelverordening, de implementatie van de Europese Ontbossingsvrije Productenverordening en het niet-verlengen van de derogatierichtlijn.

Transitie landelijk gebied - Integrale aanpakstikstof, water, klimaat en natuur

NPLG

In 2023 heeft de gebiedsgerichte aanpak binnen het Nationaal Programma Landelijk Gebied (NPLG) in belangrijke mate vorm gekregen. Zo hebben de provincies rond 1 juli 2023 hun eerste versie van de gebiedsprogramma’s voor het landelijk gebied aangeleverd bij het ministerie van LNV. Onderdeel in die gebiedsprogramma’s is het beschrijven van hoe de problematiek in samenhang kan worden opgelost. De wettelijk verplichte stikstofplannen zijn eveneens opgenomen in deze provinciale programma’s. In 2023 zijn de programma’s op verschillende manieren beoordeeld: door experts van verschillende ministeries en door kennisinstellingen. De provincies hebben na de beoordeling een brief ontvangen met daarin advies over hoe hun programma’s te verbeteren.

Na beoordeling van de gebiedsprogramma’s heeft het kabinet op 16 december 2023 het ontwerp-NPLG en bijbehorend PlanMER gepubliceerd (Kamerbrief 34682, nr. 183). Dit ontwerp-NPLG bevat het beleid om de komende jaren verder te werken aan de gebiedsgerichte aanpak. Daarnaast is met de eerste versie van de gebiedsprogramma’s en bijbehorende maatregelpakketten al veel werk verzet en zijn concrete maatregelen aangedragen om de natuur, het water en het klimaat te verbeteren. Dit biedt de mogelijkheid om, na positieve beoordeling van het Rijk, middelen beschikbaar te kunnen stellen voor de maatregelpakketten.

Transitiefonds

Voor het Transitiefonds is in 2023 een Instellingswet ingediend. Deze is in de Tweede Kamer besproken en aangenomen en ligt in de Eerste Kamer voor behandeling. In 2023 is een deel van de gereserveerde middelen beoogd voor het Transitiefonds vanuit de Aanvullende Post ingezet voor onder andere versnellingsmaatregelen, uitvoeringskosten bij medeoverheden en aanpak piekbelasting.

Natuurdoelanalyses

Om natuur effectief en efficiënt te herstellen is een goede  kennisbasis nodig. In 2023 zijn door provincies en de ministeries van IenW en Defensie 132 natuurdoelanalyses opgesteld. Daarmee is inzichtelijk gemaakt wat de toestand van een stikstofgevoelig Natura2000-gebied is, en of er noodzaak is voor aanvullende herstelmaatregelen. Deze informatie is door de provincies opgenomen in de eerste versies van de gebiedsprogramma’s. De onafhankelijke Ecologische Autoriteit is in 2023 gestart met de wetenschappelijke toetsing van de natuurdoelanalyses. Deze heeft zich hoofdzakelijk gericht op stikstofgevoelige natuur en heeft in 2023 bijna de helft van de natuurdoelanalyses getoetst.  

Toestemmingsverlening

Om meer zekerheid en duidelijkheid te bieden aan initiatiefnemers en het bevoegd gezag, heeft LNV in 2023 samen met vertegenwoordigers van bevoegde instanties gewerkt aan het aanscherpen en verduidelijken van het beleid en aan het instrumentarium van toestemmingverlening. De beleidslijn die in de Hoofdlijnenbrief (Kamerstukken 33576, nr. 265) en in de concrete uitwerking daarvan in de Kamerbrief over de toestemmingverlening (Kamerstukken 35334, nr. 260) waren daarbij het uitgangspunt. Daarnaast zijn met de wijziging Regeling Natuurbescherming (nu omgevingsregeling) in oktober 2023 provinciale stikstofbanken ondergebracht in het AERIUS Register en zijn er nieuwe rijksdoelenbanken ingesteld.

PAS-meldingen 2023

In december 2023 hadden 127 meldingen een oplossing. In 2023 is de prioritering van verdeling van de stikstofdepositieruimte uit de SSRS-bank aangepast, zodat ruimte die vrijkomt en in het SSRS wordt geplaatst de eerste vier maanden alleen voor PAS-meldingen gebruikt kan worden. Daarnaast stelde het kabinet budget beschikbaar voor versnelling van de legalisatieopgave van de PAS-melders. Daarmee hebben vijf provincies voor 34 aanvullende maatwerkoplossingen middelen gekregen. Deze maatregelen moeten voor eind februari 2025 gerealiseerd zijn.

Versnellingsvoorstellen

Op verzoek van de minister voor Natuur en Stikstof hebben de provincies in het voorjaar van 2022 voorstellen ingediend om de integrale gebiedsgerichte aanpak versneld van start te laten gaan. Met deze versnellingsvoorstellen is vooruitlopend op de gebiedsprogramma’s in de jaren 2022 en 2023 bijgedragen aan de doelen in de integrale gebiedsgerichte aanpak: natuur (inclusief stikstof), water en klimaat. In het kader van deze voorstellen is in 2023 verder gewerkt aan het uitvoeren van onder andere innovatiemaatregelen, gebiedsprocessen, kennisontwikkeling en het uitvoeren van KRW-, natuur- en stikstofmaatregelen.

Aanpak piekbelasting

In opvolging aan het advies ‘Wat wel kan’ van Remkes is gestart met als focus de aanpak van piekbelasting. De ondernemers die vallen onder de aanpak kunnen gebruik maken van een zaakbegeleider, die als vast contactpersoon namens de overheid een ondernemer kan begeleiden en faciliteren. Beëindigings- en omschakelregelingen zijn geopend voor ongeveer 3000 agrarische ondernemers, waarvan meer dan 1200 zich hebben aangemeld.

In 2023 zijn twee regelingen geopend om veehouders te ondersteunen die hun bedrijf willen beëindigen vanwege stikstofdepositie op kwetsbare en overbelaste Natura2000-gebieden. Dit zijn: de Landelijke beëindigingsregeling veehouderijlocaties (Lbv) met een subsidieplafond van 500 mln. euro en de Landelijke beëindigingsregeling veehouderijlocaties met piekbelasting (Lbv-plus) met een subsidieplafond van 975 mln. euro. Circa 500 ondernemers hebben een aanvraag ingediend voor de Lbv. Deze beëindigingsregeling bood circa 10.000 ondernemers die niet vallen onder de aanpak piekbelasting, de mogelijkheid om hun veehouderijlocatie te beëindigen. Daarnaast zijn er nog circa 230 aanvragen waarvan nog wordt nagegaan of ze onder de Lbv of de Lbv-plus vallen. Er is veel interesse voor de Lbv en Lbv-plus (Kamerstuk 30252, nr. 130) en overstijgt het daarvoor beschikbare budget. Daarom heeft het kabinet in 2023 voorbereidingen getroffen voor het verhogen van het budget voor deze regelingen.

Nationale Grondbank

Sinds januari 2023 is de Nationale Grondbank operationeel. De bank kan aangekochte agrarische grond en bedrijfslocaties beschikbaar maken voor maatregelen als extensivering, ruiling/verplaatsing of functieverandering.

Voortgang Bronmaatregelen

In 2023 is tegelijkertijd doorgewerkt aan de implementatie van het bronmaatregelenpakket uit de structurele aanpak stikstof. Volgens de Voortgangsrapportage Bronmaatregelen zijn er inmiddels dertien van de achttien bronmaatregelen in uitvoering. Het tussendoel om het volledige maatregelenpakket eind 2023 in uitvoering te hebben is hiermee niet gehaald. Er is bij vijf verschillende maatregelen oponthoud opgetreden.

De Tweede Kamer is geïnformeerd dat de opbrengst van het structurele maatregelen pakket naar verwachting lager is dan verwacht (Kamerbrief 35334, nr. 260). Daarnaast heeft er op basis van de voortgangsrapportage bronmaatregelen bijsturing plaatsgevonden, middels aanvullende of aangepaste inzet op de maatregelen uit de structurele aanpak stikstof. Zo zijn er diverse projecten uit de gebiedsprogramma’s van het NPLG gefinancierd (Kamerbrief 34682, nr. 186), en zijn er extra middelen beschikbaar gesteld voor het programma Schoon en Emissieloos bouwen (SEB) en verduurzaming van de binnenvaart. Ook is het pakket bijgestuurd met maatregelen in de industrie.

Normeren en beprijzen

De inzet van het kabinet is erop gericht geweest om ook via aanvullend normerend en beprijzend instrumentarium te sturen op stikstofreductie in alle sectoren. Het kabinet heeft ABD Topconsult gevraagd om, voortbouwend op eerdere advies, hiervoor op optie uit te werken. Dit heeft geleid tot het rapport ‘Normeren en Beprijzen van stikstofemissies – sturen op stikstof’ dat in juni aan de Kamer is aangeboden (Kamerbrief 35334, nr. 261). De bevindingen uit dit rapport kunnen worden meegenomen in  verdere beleidsontwikkeling en worden betrokken bij de kabinetsformatie.

Internationale samenwerking

In 2023 is met grensprovincies ingezet op verdere intensivering van de samenwerking met de ons omringende landen. Met Vlaanderen is gewerkt aan een afsprakenkader voor de dossieruitwisseling bij toestemmingsverlening met grensoverschrijdende effecten. Het streven is om dit in de loop van 2024 af te ronden. Daarnaast is via een aantal pilots meer ervaring opgedaan met de gezamenlijke aanpak van grensoverschrijdende problematiek en data. Samen met grensprovincies wordt tevens gewerkt aan samenwerkingsverbanden gericht op grensoverschrijdend stikstof- en natuurbeleid met de Duitse deelstaten Noordrijn-Westfalen en Nedersaksen. Hiervoor hebben verschillende ambtelijke gesprekken plaatsgevonden om te komen tot een gedeelde kennisbasis en begrip van de Nederlandse en Duitse situatie. Daarnaast is er op EU-niveau inzet gepleegd om te komen tot beleid dat in lijn is met de Nederlandse opgaves en een borging van een gelijk speelveld.

Brede welvaart in het landelijk gebied

Het kabinet vindt het belangrijk dat bij de transitie in het landelijk gebied aandacht is voor de brede welvaart van de mensen die er wonen, werken, opgroeien en recreëren. Tegelijkertijd zien we dat de brede welvaart al onder druk staat in een aantal gebieden. Daarom versterken we het Nationaal Netwerk Brede Welvaart (NNBW) en werken we samen met andere departementen om deze opgave het hoofd te bieden. Het NNBW is een kennis- en leerprogramma van rijksoverheid en regionale planbureaus en in 2023 zijn hier diverse bijeenkomsten over georganiseerd. In 2023 is tevens een verkenning gestart om inzichtelijk te krijgen hoe het is gesteld met de brede welvaart en wat er nodig is om deze te bevorderen. Ook heeft LNV weer meegetekend met twee Regio Deals, waarmee regionale initiatieven in het landelijk gebied worden mogelijk gemaakt.  Bovendien werken provincies als onderdeel van het integrale gebiedsprogramma landelijk gebied aan een sociaal economische impact analyse (SEIA). Daarin maken provincies inzichtelijk wat de effecten van het NPLG zijn op sociale en economische aspecten.

Transitie landbouw - Een toekomstbestendige landbouwsector

Landbouwakkoord

Agrarische ondernemers zijn gemotiveerd om hun bedrijven duurzamer en toekomstbestendiger te maken ondanks de onzekerheden die hiermee samenhangen. Ontwikkelingen richting duurzaamheid en het behalen van doelen op het gebied van natuur, water en klimaat zijn cruciaal voor perspectief voor ondernemers. Deze transitie vereist samenwerking tussen de sector, overheid, ketenpartijen en andere maatschappelijke partners. Het is daarbij belangrijk om duidelijkheid voor agrarische ondernemers te creëren over wat er van hen wordt verwacht en op welke termijn. Het kabinet heeft daarom intensief samengewerkt met partijen om een Landbouwakkoord te bereiken. Hoewel er geen definitief akkoord bereikt is, zijn de gesprekken waardevol geweest voor het opbouwen van vertrouwen en begrip tussen betrokkenen. Dit is de basis voor toekomstige onderhandelingen onder leiding van een nieuw kabinet.

Keten en ondernemerschap

Het versterken van de positie van de boer in de keten heeft prioriteit. In 2023 is veel aandacht geschonken aan de mogelijkheden tot samenwerking in de keten. Zo is met de Autoriteit Consument en Markt (ACM) een symposium georganiseerd voor agrarische ondernemers, brancheverenigingen en ketenpartijen over samenwerking en ruimte voor duurzaamheidsafspraken binnen de mededingingsregels. De wet Oneerlijke Handelspraktijken in de landbouw en voedselvoorzieningsketen wint aan bekendheid en heeft geleid tot enkele klachten bij de ACM en een geschil dat is voorgelegd aan de Geschillencommissie.

In opdracht van LNV heeft Wageningen Economic Research de Monitor Duurzaam Voedsel over het jaar 2022 uitgevoerd. Gebleken is dat ten opzichte van 2021 de totale bestedingen aan voedsel in 2022 met 15% zijn toegenomen en de bestedingen aan duurzaam voedsel met 13%. Inflatie en een verschuiving van de consumentenvraag van de detailhandel naar de foodservice na COVID-19 spelen een belangrijke rol bij deze ontwikkelingen. Om een duurzamer voedselaanbod te stimuleren, hebben het Voedingscentrum en de overheid ingezet op het verhogen van de bewustwording onder consumenten over een duurzaam dieet.

Het ministerie van LNV heeft een opdracht gegeven om het Supermarktdashboard te ontwikkelen om meer transparantie te bieden over de duurzaamheid van voedsel in supermarkten. Het dashboard is inmiddels gepubliceerd en wordt nog verder ontwikkeld.

Het Voedingscentrum heeft via de stichting Samen Tegen Voedselverspilling consumenten aangemoedigd om minder voedsel te verspillen. LNV heeft een versnellingsagenda (Kamerstukken 31532, nr. 280) opgesteld om het doel van een halvering van voedselverspilling in 2030 te bereiken, met al een afname van 23% in 2022 ten opzichte van 2015.

Samen met partners uit dierlijke sectoren zijn initiatieven genomen om de vraag naar duurzame dierlijke producten te vergroten: marktprogramma Verduurzaming Dierlijke Producten. Zo is er gestart met het opstellen van een convenant voor een dierwaardige veehouderij met de grootste veehouderijsectoren en maatschappelijke organisaties. Dit is belangrijk voor de transitie naar een dierwaardige veehouderij richting 2040. Eind 2023 is de Kamer geïnformeerd dat de gesprekken hierover vooralsnog gestopt zijn (Kamerstukken 28286, nr. 1321).

Met de agrarische ondernemerschapsagenda ondersteunt LNV boeren in hun verdienvermogen op weg naar een duurzame landbouw. Het Omschakelprogramma Duurzame Landbouw ondersteunt agrarische ondernemers die willen omschakelen naar stikstofarmere, meer duurzame bedrijfsvoering. Het Investeringsfonds Duurzame Landbouw (IDL), het belangrijkste onderdeel van het programma, heeft na de pilotfase in 2023 een definitief karakter gekregen (Kamerstuk 30252, nr. 125).

Om nieuw ondernemerschap te stimuleren is de inzet op de multifunctionele landbouw (MFL) verder versterkt. Dit is een verzamelbegrip voor bedrijven die hun agrarische productie en omgeving combineren met het leveren van diensten aan de samenleving. De samenwerking binnen het Platform Multifunctionele Samenwerking heeft in 2023 onder andere een handreiking ruimtelijke ordening MFL opgeleverd, opgesteld door de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG).

Markttoegang voor dierlijke en plantaardige producten is van belang voor het verdienvermogen van de Nederlandse land- en tuinbouw. Nederland leverde via verschillende fora in Brussel inbreng voor EU-handelsakkoorden, met aandacht voor duurzaamheid, dierenwelzijn en bevordering van het gelijk speelveld. Ook buiten de EU zet Nederland zich in voor behoud en verbetering van markttoegang. Daardoor is bijvoorbeeld de sluiting van de Amerikaanse markt voor uitgangsmateriaal voor de sierteelt in groeimedium (grondloze voedingsbodem) voorkomen. Daarnaast kon de re-export van groentezaden naar India doorgang blijven vinden.

De animo voor de ecoregeling van het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) oversteeg in 2023 aanzienlijk het beschikbare budget. Het is goed nieuws dat veel agrarische ondernemers grote stappen (willen) zetten in de verduurzaming van hun bedrijfsvoering.

Verduurzaming landbouw

De Subsidiemodules brongerichte verduurzaming stal- en managementmaatregelen (Sbv) is niet opengesteld in 2023, omdat bepaalde emissiearme stalsystemen niet de verwachte emissiereductie realiseren. Dit creëert een dilemma: agrarische ondernemers hebben een behoefte aan emissiearme stalsystemen en technieken om stikstofuitstoot te verminderen. Echter, als deze systemen niet voldoende zekerheid bieden over stikstofemissie op individueel bedrijfsniveau, wordt het moeilijk om natuurvergunningen te verlenen. Met een brief (Kamerstuk 28 973, nr. 254) is de Kamer geïnformeerd wat de inzet is om die situatie te doorbreken. Daarbij is ook gekeken naar het betrouwbaar meten en berekenen van broeikasgasemissies in de veehouderij.

In het Nationaal Programma Landbouwbodems (NPL) is gewerkt aan een strategie voor duurzaam bodembeheer en extra CO₂-opslag zoals afgesproken in het Klimaatakkoord. Onderzoek toont aan dat het doel van 0,5 Megaton extra CO₂-opslag in landbouwbodems in theorie haalbaar is. Met het Deltaplan Agrarisch Waterbeheer (DAW) wordt meer ingezet op kennisverspreiding over duurzaam bodembeheer en klimaatadaptatie. Verder is bijgedragen aan koolstofopslag via regionale initiatieven binnen het NPLG en provinciale programma's (PPLG's). In 2023 is de uitvoering van het Actieprogramma klimaatadaptatie landbouw (AP KAL) voortgezet, met aandacht voor klimaatadaptieve maatregelen in het NPLG. 

Tot en met 2025 hebben landbouwers onder de derogatiebeschikking de mogelijkheid om meer dan 170 kg N/ha uit dierlijke mest uit te rijden. Vanaf 2023 tot en met 2026 geldt dat er wordt afgebouwd. In 2023 zijn verschillende maatregelen uit het 7^de Actieprogramma Nitraat, het addendum en de derogatiebeschikking uitgewerkt. Zo zijn maatregelen vastgesteld voor het verplicht aanhouden van bufferstroken, het aanwijzen van met nutriënten verontreinigde gebieden, het verlagen van de mestproductieplafonds en het stimuleren van de inzaai van vanggewassen. Verder is er gewerkt aan de voortzetting van de Versterkte Handhavingsstrategie mest en de implementatie van het real-time Vervoersbewijs Dierlijke Meststoffen (rVDM) voor import en export. Vanwege de afbouw van de derogatie is besloten een subsidieregeling behoud grasland open te stellen om bedrijven te stimuleren derogatie aan te vragen en daarmee het areaal grasland te behouden. In 2023 is de subsidieregeling hoogwaardige mestverwerking voor de tweede keer opengesteld.  

Het ‘Actieplan groei van biologische productie en consumptie’ heeft als doel om te groeien van 4% biologisch areaal (2022) naar 15% in 2030. Aan de vraagkant zijn in 2023 onder meer gedragsonderzoek, een consumentenwebsite en een pilot rijkscatering gestart, aan de aanbodkant is de publicatie van de Wegwijzer biologisch ondernemen en continuering van de pilot Investeringsfonds Duurzame Landbouw van belang. Ook heeft LNV de kennisagenda biologische landbouw gepubliceerd en een marktontwikkelingsprogramma ontwikkeld om consumptie van biologische producten te stimuleren. Besloten is dat ondernemers met een omzet kleiner dan 50.000 euro de SKAL-tarieven in 2024 niet hoeven te betalen. Over de voortgang van het actieplan ‘Groei van biologische productie en consumptie’ is de Kamer met een brief geïnformeerd (Kamerstuk 30 252, nr. 148). Uit SKAL certificeringscijfers blijkt dat het biologisch landbouwareaal  in 2023 licht gegroeid van 88.049 hectare (eind 2022) naar ongeveer 95.550 ha (eind 2023), inclusief de percelen die nog in omschakeling zijn.

De Nationale Eiwitstrategie (NES) heeft als doel de zelfvoorziening van Nederland en de EU in duurzame plantaardige eiwitten te vergroten voor mens, dier en natuur (Kamerstukken 35925-XIV-156). LNV zet zich in voor de opschaling van de teelt en verwerking van eiwitrijke gewassen. Het areaal veldbonen verdubbelde in 2023 tot 4.341 ha, en ook de arealen sojabonen en niet-bittere lupine groeiden. Het ontwikkelen van alternatieve eiwitbronnen en een verschuiving naar meer plantaardige eiwitten in het eetpatroon zijn ook belangrijk. Twee nieuwe monitors volgen jaarlijks de vraag, het aanbod en de verkoop van plantaardige en dierlijke eiwitten.

De ministeries van BZK, LNV, I&W en EZK voeren gezamenlijk beleid om de keten boer-verwerker-bouwer te versterken, gericht op het mogelijk maken van meer biobased bouwen (Kamerbrief 32852, nr. 286).

Gewasbescherming

In 2023 is veel maatschappelijke en politieke aandacht geweest voor toelating en gebruik van gewasbeschermingsmiddelen, zoals de verlenging van de Europese goedkeuring van de werkzame stof glyfosaat. In het kader van de bescherming van de waterkwaliteit (KRW) zijn stappen gezet om emissies verder terug te dringen, zoals het voorbereiden van nieuwe verplichtingen in het Besluit activiteiten leefomgeving (Omgevingswet). De Kamer is in december 2023 met een brief geïnformeerd over de voortgang Kaderrichtlijn water (Kamerbrief 27625, nr. 661).

Diergezondheid en -welzijn

In 2023 zijn er 10 uitbraken van vogelgriep geweest op commerciële en hobbylocaties en zijn er in totaal ruim 313.000 vogels op besmette locaties in Nederland geruimd. We zien nog steeds sterfte onder wilde vogels en onder andere zoogdieren, zoals vossen en bunzingen. Op 6 juli 2023 hebben de ministers van LNV en VWS het Intensiveringsplan preventie vogelgriep naar de Kamer gestuurd ter voorkomen van vervolguitbraken (Kamerbrief 28807, nr. 291). In het Intensiveringsplan is onder meer beschreven welke stappen er de komende periode worden gezet om vaccinatie van pluimvee mogelijk te maken. Als de veldproef, die september 2023 is gestart, laat zien dat het vaccin ook onder praktijkomstandigheden veilig en effectief is, én het vaccin in de EU is toegelaten, zal worden gestart met een pilot op meerdere pluimveebedrijven.

De uitbraak van blauwtong afgelopen jaar heeft veel ziekte en sterfte veroorzaakt bij herkauwers, met name bij schapen. Blauwtong heeft veel veehouders hard getroffen, zowel emotioneel als bedrijfseconomisch: ongeveer 5% van de Nederlandse schapenpopulatie is hieraan overleden. De Tweede Kamer is geïnformeerd over de stand van zaken en de ontwikkelingen die er zijn rond onderzoeken en vaccinaties (Kamerbrief 30669 nr. 23).

Om de fysieke en mentale gezondheid van gezelschapsdieren te verbeteren, zijn in 2023 maatregelen genomen, bijvoorbeeld om het aantal bijtincidenten te verminderen. Ook is gewerkt aan de huis- en hobbydierenlijst.

Op 7 december 2023 heeft de Europese Commissie (EC) twee wetsvoorstellen gepresenteerd over het welzijn van honden en katten en over het welzijn van dieren tijdens transport. Deze voorstellen maken deel uit van de herziening van de Europese dierenwelzijnsregelgeving. LNV streeft naar strengere regelgeving op dit gebied en heeft de eerste beoordeling van de wetsvoorstellen op 22 december 2023 naar de Kamer gestuurd (Kamerbrief 22112, nr. 3861). Voor wat betreft diertransport is de Nederlandse inzet, ook op aandringen van de Tweede Kamer, onder meer gericht op beperking van de transportduur en aanscherping van bepalingen op het gebied van de maximumtemperatuur tijdens diertransporten.

Glastuinbouw

In het convenant energietransitie glastuinbouw 2022-2030 (Kamerbrief 32627, nr. 43) is de ambitie opgenomen om in 2040 een klimaatneutrale en economisch rendabele glastuinbouwsector te realiseren. Het convenant bevat het restemissiedoel voor 2030, voorlopig vastgesteld op 4,3 tot 4,8 Mton CO2-equivalenten.Om deze ambitie waar te kunnen maken is bij de voorjaarsbesluitvorming invulling gegeven aan een samenhangend pakket dat de energietransitie van de glastuinbouw moet stimuleren.

In het voorjaar van 2023 heeft het kabinet de borgstelling voor de glastuinbouwsector (Kamerbrief 32637, nr. 529) vanwege de economische gevolgen van de Russisch-Oekraïense oorlog gepubliceerd. Het gebruik van deze borgstelling was in 2023 minder dan in voorgaande jaren. Dit komt doordat de kredietverstrekking in de land- en tuinbouwsector in 2022 en 2023 aanzienlijk is afgenomen.

Toekomstbestendige visserij

In 2023 heeft LNV verschillende subsidieregelingen geopend en afgerond om de visserijsector te ondersteunen bij grote uitdagingen om te komen tot een toekomstbestendige visserijsector. Dit omvatte de afhandeling van drie Brexit Adjustment Reserve-regelingen (BAR), inclusief de saneringsregeling voor kotters. Deze regelingen zijn in het leven geroepen voor Nederlandse visserijbedrijven die negatieve gevolgen ondervinden als gevolg van de Brexit. Daarnaast is de overbruggingsregeling begin 2023 geopend en uitbetaald. Eind november is ook de energie-efficiëntieregeling gesloten, die vissers ondersteunt bij het verbeteren van de energie-efficiëntie van hun vaartuigen, zodat deze bedrijven duurzamer kunnen ondernemen en het ze helpt om brandstof te besparen. Hiermee zijn visserijbedrijven tegemoet gekomen in hun gestegen bedrijfskosten als gevolg van de oorlog in Oekraïne.

Na de verkleining van de totale visserijvloot als gevolg van de saneringsregeling ligt de focus voor de transitie in de Nederlandse visserij op de verduurzaming en flexibilisering van het visserijbedrijf. Op basis van de Agenda Visserij (kamerbrief 29675, nr. 210) is in 2023 verder gewerkt aan de transitie in de visserij. De visserij is een belangrijk onderdeel in de voedselproductie op zee en de grote wateren. Daarvoor is in 2023 verder gewerkt aan het opstellen van de «Visie voedsel op zee en grote wateren».

In 2023 is het Europese LIFE-project CIBBRiNA gestart voor een duur van 6 jaar. In dit programma willen 45 organisaties uit 13 landen de ongewenste bijvangst van gevoelige en beschermde soorten structureel verminderen.

Nederland zet zich actief in voor de bescherming van de Europese paling onder CITES. Het import- en exportverbod wordt streng gehandhaafd, met nauwe samenwerking op nationaal en internationaal niveau. Recentelijk zijn op Schiphol levende glasalen in beslag genomen en zijn er strafrechtelijke onderzoeken gestart binnen de EU.

Natuurversterking in de Noordzee, Waddenzee en Grote Wateren

Ook wat betreft natuur en biodiversiteit in de grote wateren zijn stappen gezet. Op de Noordzee zijn stappen gezet met de bescherming van waardevolle ecologische gebieden. In maart 2023 zijn er, in lijn met het Noordzeeakkoord, sluitingen voor visserij doorgevoerd door de Europese Commissie. Hierdoor is nu ongeveer in totaal 5% van de bodem van de Noordzee beschermd. Ook is er in 2023 gestart met de wetenschappelijke achtergronddocumenten voor soortenbeschermingsplannen voor vogels en bodemdieren als basis voor de uitvoering van de afspraak van het Noordzeeakkoord om soortenbeschermingsplan op te stellen. Daarnaast is in 2023 met IenW gewerkt aan de concept milieudoelen voor de Kaderrichtlijn Mariene Strategie die moeten leiden naar een goede milieutoestand in de Noordzee.

Voor de grote wateren ligt het accent op voortzetting van de Programmatische Aanpak Grote Wateren (PAGW). In 2023 is verder gewerkt aan projecten uit de 1^e  en 2^e tranche aan gebiedsgerichte projecten die moeten helpen bij een robuust en veerkrachtig ecosysteem. Tevens is een start gemaakt met projecten die in het kader van de 3^e tranche eind 2022 zijn gehonoreerd (Kamerstuk 27625, nr. 595). Zo zijn in dat verband projecten goedgekeurd in het IJsselmeergebied, het rivierengebied, in het Waddengebied & Eems-Dollard en in de Zuidwestelijke Delta. Verder is voortgang geboekt met de nadere uitwerking van het Beleidskader Natuur Waddenzee (Kamerstukken 29684, nr. 232).

LNV is verantwoordelijk voor de trilaterale Waddenzee samenwerking. In september 2023 heeft de minister de Tweede Kamer geïnformeerd over het Unesco State of Conservation-rapport Waddenzee Werelderfgoed (Kamerbrief 32725, nr. 4). De Beheerautoriteit Waddenzee heeft met de beheerders verdere stappen gezet in versterking van de samenwerking in het natuur-, vis- en waterbeheer. Zo zijn er in het kader van het Integraal Beheerplan Waddenzee afspraken gemaakt over meer integrale vergunningverlening Wet natuurbescherming, extra aandacht voor toezicht & handhaving en additionele beheerinspanning rijshoutendammen (Kamerbrief 29684, nr. 250).

LNV draagt samen met andere partijen bij aan een vijfjarig NWO programma naar de effecten van klimaatverandering op de ecologie van het Waddengebied. In een Nederlands-Duits programma wordt onderzoek gedaan naar de verwachte effecten van klimaatverandering op het ecosysteem in het Waddengebied. Na een voorselectie zijn vijf voorstellen uitgenodigd om de tweede stap in het subsidieaanvraagproces (Duitsland) te doorlopen en zijn daarmee geprioriteerd voor financiering. Voor Nederland heeft NWO ingestemd met financiering van deze projecten. In de projecten wordt de rol van sediment en/of kwelders in relatie tot behoud van de Outstanding Universal Value van de Waddenzee onderzocht.

Natuurbeleid

In 2023 is via de Agenda Natuurinclusief gewerkt aan het herstel van de natuur buiten de Natura2000-gebieden. Dat gebeurt in een tiental domeinen. Op 3 november 2023 heeft de Kamer de Agenda Natuurinclusief 2.0 ontvangen (Kamerstuk 33 576, nr. 359).

In 2023 heeft LNV samengewerkt met de ministeries van BZK, VWS en IenW in het programma Groen in en om de stad. Hierin worden verschillende opgaven, zoals klimaatadaptatie, gezondheid en woningbouw, integraal aangepakt. Momenteel wordt er gewerkt aan een handreiking voor groen in en om de stad. (Kamerstuk 32813, 32847, nr. 1195). Een voorbeeld van deze gezamenlijke aanpak is de nota ‘Landelijke maatlat voor een groene, klimaatadaptieve gebouwde omgeving’ (Kamerstuk 32813, 32847, nr. 1195, 23 maart 2023) die de minister voor VRO, de minister van IenW en de minister voor NenS, naar de Tweede Kamer heeft verstuurd. Deze maatlat vormt de basis voor het klimaatadaptief bouwen. Zij definieert eenduidig wat voor nieuwbouw onder klimaatadaptief bouwen en inrichten verstaan wordt. Dit gebeurt aan de hand van kwalitatieve doelen, kwantitatieve prestatie-eisen en richtlijnen voor de thema’s overstromingen, wateroverlast, droogte, hitte, biodiversiteit en bodemdaling. Daarnaast is door BZK de Taskforce Na-isolatie opgericht om versnelling van de energietransitie via na-isolatie mogelijk te maken op een natuurinclusieve manier, ten behoeve van soortbescherming (bijvoorbeeld vleermuizen) bij de energietransitie en in de bouw.

Met de Bossenstrategie streven we naar het realiseren van 37.400 ha nieuw bos en het revitaliseren van bestaand bos (Kamerstuk 33576, nr. 186). Daarnaast willen we het Aanvalsplan landschap implementeren en streven we naar 25.000 ha agroforestry. In 2021 en 2022 is 823 ha nieuw bos gerealiseerd. Om de doelen voor 2030 te halen moet de uitvoering van de Bossenstrategie worden versneld.

In juni is het Beleidsprogramma Nationale Parken 2024-2030 aangeboden aan de Kamer (Kamerbrief 33576, nr. 351). Het programma bepaalt de richting, doelen en vereisten voor de ontwikkeling van nationale parken tot veerkrachtige natuurgebieden met recreatieve mogelijkheden.

Ook voor het Natuurnetwerk Nederland (NNN) zijn verdere stappen gezet in 2023. De provincies hebben besloten tot het opstellen van provinciale realisatiestrategieën om de afronding van het NNN te versnellen.

Het Programma Natuur zit in het derde uitvoeringsjaar. Door vertragingen, zoals langere inspraakprocedures, is fase 1 met een jaar verlengd tot 2026 op verzoek van de provincies. Ook heeft het programma een visiedocument opgesteld voor overgangsgebieden, handig voor provinciale gebiedsprocessen.

In juni 2022 presenteerde de EU haar voorstel voor een Europese verordening voor natuurherstel als onderdeel van de EU-Biodiversiteitstrategie. Op 9 november 2023 is er een voorlopig politiek akkoord bereikt waarin belangrijke Nederlandse zorgen zijn meegenomen. (Kamerstukken 21501-08-915 en 21 501-18/928). Tevens is in 2023 gestart met de nationale implementatie van de in juni van kracht geworden Europese Ontbossingsvrije Productenverordening (Kamerstuk 22112, nr. 3588).

Voor het Natuur- en Milieubeleidsplan Caribisch Nederland zijn op elk eiland twee grote programma's opgezet: één voor natuurherstel en één voor het mariene milieu, naast lopende milieuprogramma's en nieuwe bedrijfsregelgeving. De Kamer is geïnformeerd over de concrete voortgang van de uitvoering (Kamerstuk 33576 nr. 355).

Faunabeheer

Verschillende acties zijn gestart voor een toekomstbestendige aanpak van faunabeheer en de jacht. Samen met provincies wordt gewerkt aan een stelselherziening, inclusief verbetering van de telsystematiek. Ook zijn spoedwerkzaamheden uitgevoerd aan wegen vanwege graverij van dassen. Op verzoek van de minister voor Natuur en Stikstof zijn enkele ontheffingen verleend voor het verwijderen van dassenburchten, om stillegging van treinverkeer te voorkomen. Het belang van een preventieve aanpak en goede monitoring is benadrukt bij IenW en ProRail om tijdig ontheffingsaanvragen in te dienen en stillegging van treinverkeer te voorkomen.

De terugkeer van de wolf in Nederland brengt tenslotte een aantal dilemma’s met zich mee. De Raad voor de Dieraangelegenheden is op verzoek van de minister van NenS gestart met een maatschappelijke dialoog over het samenleven met de wolf in Nederland.

Omgevingswet

In 2023 is hard gewerkt aan de implementatie voor de Omgevingswet en het daarbij behorende digitale stelsel. Medewerkers zijn opgeleid en getraind om in 2024 hun taken onder het nieuwe stelsel uit te kunnen voeren.  

Klimaatopgave landbouw en landgebruik

Tijdens COP28 stond voedselproductie hoog op de agenda. Het kabinet heeft in begin 2023 extra maatregelen gepresenteerd om de aangescherpte doelen van de Klimaatwet te halen. Er zijn door het vastlopen van de onderhandelingen over het Landbouwakkoord nog geen besluiten genomen over aanvullende maatregelen in de veehouderij en akkerbouw. De sectorale emissiedoelen zijn bijgesteld, waarbij de doelen voor de landbouw en het landgebruik niet haalbaar lijken te zijn (Kamerstuk 32813, nr. 1230).

Het Nationaal Programma Landelijk Gebied speelt een grote rol in het behalen van de klimaatdoelen. De opgave van 5 Mton broeikasgasreductie voor de veehouderij en akkerbouw is in 2023 verdeeld over de provincies, maar die aanpak bleek in de provinciale gebiedsprogramma's nog onvoldoende uitgewerkt te zijn.

Kennis en innovatie

Onder het missiegedreven kennis- en innovatiebeleid is het programma voor publiek-private samenwerking (PPS) in 2023 versterkt met 90 projecten. LNV investeert jaarlijks in de capaciteit van Wageningen Research. Daarnaast wordt geïnvesteerd via publieke instrumenten in maatschappelijk urgente onderwerpen of onderzoek dat direct ondersteunend is aan beter beleid.

In 2023 is een nieuwe kennis- en innovatieagenda landbouw-water-voedsel (KIA-LWV) opgesteld voor de periode 2024-2027 (Kamerbrief 33009, nr. 135). Nieuw is dat natuur in deze nieuwe KIA is ondergebracht. In de nieuwe KIA-LWV wordt meer nadruk gelegd op sociale- en systeeminnovatie en op uitbreiding van de samenwerking met maatschappelijke partijen, overheden en andere sectoren.

In 2023 is het Louis Bolk Instituut (LBI) aangewezen voor subsidie via de Subsidieregeling strategisch belangrijke onderzoeksprogramma’s (SBO) om diversiteit in het kennislandschap te bevorderen.

In 2023 is de Sabe-regeling omgezet naar het Nationaal Strategisch Plan (NSP)/ Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) voor kennisoverdracht naar het boerenerf. Het NSP/GLB werd uitgevoerd met 35.500 boeren. Verschillende regelingen zijn hierbij gestart, zoals die voor zeldzame huisdierrassen en agrarisch natuur- en landschapsbeheer en ‘Samenwerken aan Innovatie’ (EIP). Ook is de afronding van het plattelandsontwikkelingsprogramma gestart met een TaskForce POP3+ (PlattelandsOntwikkelingsProgramma). Verder is in 2023 gewerkt aan het ontwikkelen van KPI's om duurzaamheidsprestaties in de landbouw te sturen. In 2023 is per sector en doel gekeken naar de implementatie van bedrijfsgerichte doelstellingen, inclusief de benodigde maatregelen voor borging, meetsystemen en sturingsinstrumenten. Enkele resultaten zijn een studie naar verbeteringen van KPI's voor NPLG-doelen, aanbevelingen voor KPI-toepassingen door markt en overheid, en een voortschrijdende KPI-kernset voor melkveehouderij en akkerbouw.

De Kamer is geïnformeerd over de voortgang van het Nationaal Kennisprogramma Stikstof (Kamerstuk 35 334, nr. 288).

In 2023 is een voorstel uit de derde ronde van het Nationaal Groeifonds gehonoreerd met Re-Ge-NL op het gebied van regeneratieve landbouw. Het kabinet heeft ook reserveringen gemaakt voor twee andere voorstellen: Centrum voor Proefdiervrije Biomedische Translatie (CPBT) en HOLOMICROBIOOM (die gaat over het op grote schaal in kaart brengen van interacties tussen micro-organismen, met focus op het voedselsysteem). De toegekende voorstellen uit ronde 2, Cellulaire agricultuur en CropXR, zijn in uitvoering.

In 2023 heeft Groenpact het versnellingsprogramma Arbeidsmarkt uitgebreid om de aansluiting tussen leren, werken en innoveren te versterken in het groene domein. Daarnaast lanceert Groenpact het programma «Groen Ondernemerschap in het onderwijs» om ondernemerschap in het onderwijs te bevorderen.

De Tweede Kamer is in oktober 2023 met het Actieprogramma Digitalisering (Kamerstuk Nummer: 26643 nr. 1086) geïnformeerd over de inzet van LNV op de digitale transitie in de LNV-domeinen.

LNV nam in 2023 deel aan het Europese onderzoeksprogramma Horizon Europe, waarbij 69 nieuwe projecten werden gestart. Daarnaast zijn er drie EU-partnerschappen gestart voor internationaal onderzoek in agro-ecologie, duurzame voedselsystemen en dierenwelzijn en -gezondheid, waar Nederland voor 6 jaar aan bijdraagt. Op mondiaal niveau heeft LNV de samenwerking voortgezet met internationaleorganisaties zoals de FAO, de Global Research Alliance (CGR) en de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO). 

Toezicht en uitvoering

Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) 

De NVWA werkt risicogericht en kennisgedreven. Er wordt prioriteit gegeven aan het voorkomen, wegnemen of beperken van risico’s binnen de publieke belangen waar zij voor verantwoordelijk is, waaronder de naleving van regels bij het houden en doden van productiedieren, het voorkomen van nieuwe dier- en plantziekten via handelsstromen en online handel, en het handhaven van regels voor verboden producten en exotische dieren. De extra middelen uit het coalitieakkoord zijn gebruikt voor het verbeteren van de basis, aanpakken van urgente problemen en innovatie van toezicht. Hiervoor zijn, ondanks een krappe arbeidsmarkt, in 2023 veel nieuwe medewerkers aangenomen, opgeleid en ingewerkt. Ook is de NVWA bezig met innovatie van het toezicht door gebruik te maken van nieuwe technieken en methodieken. Voorbereidingen zijn getroffen en gepubliceerd om vanaf 2024 de demping van NVWA-tarieven door LNV te beëindigen. Er is gestart met de periodieke agentschapsdoorlichting van de NVWA. Vanaf 2023 is een herzien kostprijsmodel met nieuwe producten en tarieven van toepassing.

Rijksdienst voor Ondernemend Nederland

Door de grote uitdagingen in de landbouw en natuur groeit het takenpakket van RVO snel. Het nieuwe Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) en de stikstofaanpak vergrootten de belasting van RVO in 2023. Om de organisatie beheersbaar te houden, rekening houdend met arbeidsmarktkrapte en beschikbare middelen, streeft EZK naar een gecontroleerde groei van taken. Het doel is een samenhangend en stabiel werkpakket waarbij de voor LNV relevante maatschappelijke opgaven centraal staan.

Voor het meest recente overzicht van de programmering van beleidsdoorlichtingen, klik op deze link. Voor de realisatie van andere onderzoeken, zie bijlage 3 van dit jaarverslag: «Afgerond evaluatie- en overig onderzoek».

Toelichting

In 2022 zijn de verleende garanties groenfonds (klimaatfonds) per abuis niet in de saldibalans verwerkt. In 2023 is dit gecorrigeerd.  

4. Beleidsartikelen

Artikel 11 Een weerbaar, veerkrachtig en veilig agro-, voedsel- en visserijsysteem

Vanaf begrotingsjaar 2021 is een nieuwe artikelstructuur ingevoerd. In onderstaande budgettaire tabel worden daarom alleen de realisatiecijfers van de oude artikelstructuur weergegeven. De actuele realisatiestanden vanaf 2021 en de standen van de ontwerpbegroting 2023 staan op de nieuwe artikelen 21, 22, 23 en 24 en worden daar toegelicht.

Artikel 12 Natuur, biodiversiteit en gebiedsgericht werken

Vanaf begrotingsjaar 2021 is een nieuwe artikelstructuur ingevoerd. In onderstaande budgettaire tabel worden daarom alleen de realisatiecijfers van de oude artikelstructuur weergegeven. De actuele realisatiestanden vanaf 2021 en de standen van de ontwerpbegroting 2023 staan op de nieuwe artikelen 21, 22, 23 en 24 en worden daar toegelicht.

Artikel 21 Land- en tuinbouw

A. Algemene doelstelling

De Minister van LNV streeft naar een weerbaar, veerkrachtig en veilig functionerend land- en tuinbouw- en voedselsysteem, dat internationaal concurrerend is, met aandacht voor dierenwelzijn, waarbinnen zorgvuldig wordt omgegaan met natuurlijke hulpbronnen en waar opbrengsten en reststromen zo efficiënt en hoogwaardig mogelijk worden (her)benut.

B. Rol en verantwoordelijkheid

De Minister van LNV is verantwoordelijk voor:

Stimuleren

• – Het versterken van de sociaaleconomische positie van de agrarische ondernemer als pijler onder een toekomstbestendige sector

• – Het stimuleren van de waardering van voedsel en de productiewijze en herkomst ervan

• – Het versterken van kringlopen in de land- en tuinbouw en het bevorderen van circulariteit

• – Het stimuleren van verduurzaming van de (dierlijke) productie en de consumptie van dierlijke en plantaardige producten door middel van nieuwe vormen van ketensamenwerking en nieuwe marktstrategieën.

• – Het stimuleren van de verbetering van het dierenwelzijn.

• – Het breder toepassen van geïntegreerde gewasbescherming door agrarische ondernemers.

• – Het borgen en verbeteren van plant- en diergezondheid en dierenwelzijn, duurzaam bodembeheer en klimaatvriendelijk energiebeheer en -gebruik in de land- en tuinbouw.

• – Het stimuleren van groene economische groei en het bevorderen van transparantie en ketenverantwoordelijkheid in de Nederlandse agro- en voedselketens.

• – Het door de sterke internationale positie van Nederland in agro en food verduurzamen van het mondiale voedselsysteem.

• – Het stimuleren van een adequate en duurzame voedselvoorziening, voedselzekerheid en voedselkwaliteit op Europees en mondiaal niveau, evenals het bijdragen aan het Europese en internationale landbouwbeleid.

• – Het bieden van zekerheden aan agrarische bedrijven om leningen af te kunnen sluiten bij de bank.

• – Het (mede)financieren van ontwikkelingen gericht op verdere verduurzaming van de land- en tuinbouw en veehouderij.

Regisseren

• – Het borgen van voedselveiligheid. Producenten en partijen uit de voedselketen zijn primair verantwoordelijk voor de veiligheid van hun producten en productiewijze. De Minister voor Langdurige Zorg en Sport is verantwoordelijk voor wetgeving voor voedselveiligheid, met uitzondering van wetgeving voor het slachten van dieren en het keuren en uitsnijden van vlees, waar de Minister van LNV verantwoordelijk voor is.

• – De coördinatie en het beheer van het Diergezondheidsfonds.

• – Het stellen van regelgeving op het gebied van dier- en plantgezondheid, dierenwelzijn, mest, gewasbescherming, plantveredeling, biologische landbouw en voedselveiligheid.

• – Het voeren van regie op de nationale inzet in EU-verband en op bi- en multilaterale samenwerkingen rond land- en tuinbouw en voedselkwaliteit.

C. Beleidsconclusies

Onderstaand wordt ingegaan op de belangrijkste gerealiseerde beleidsresultaten in 2023.

Sociaal economische positie boeren

Stimuleren van nieuw ondernemerschap

Met de agrarische ondernemerschapsagenda ondersteunt LNV boeren in hun verdienvermogen op weg naar een duurzame landbouw. Onder andere door het stimuleren van (nieuw) ondernemerschap, het belonen van publieke diensten, het versterken van de marktmacht van agrariërs en het bevorderen van een gelijker speelveld. Ten behoeve van het stimuleren van nieuw ondernemerschap is de inzet op het stimuleren van de multifunctionele landbouw (MFL) in 2023 verder versterkt. Dit is onder andere gedaan met het door ontwikkelen van het platform MFL, waaruit onder meer een handreiking ruimtelijke ordening MFL is voortgekomen opgesteld door de VNG.

Omschakelprogramma Duurzame Landbouw

Het Omschakelprogramma Duurzame Landbouw ondersteunt agrarisch ondernemers die willen omschakelen naar een stikstofarmere, meer extensieve en duurzamere bedrijfsvoering. Het programma bestaat uit vier regelingen, waarvan het Investeringsfonds Duurzame Landbouw (IDL) de grootste is. Het IDL heeft in pilotfase bestaan van begin juli 2021 tot en met december 2023. Uit de evaluatie van de pilot is gebleken dat het IDL agrarisch ondernemers helpt om de omschakeling naar een duurzame bedrijfsvoering een definitief karakter te geven (Kamerstuk 30252, nr. 125).

Transparantie

LNV monitort de landbouwmarkten en overlegt met ketenpartners voor meer transparantie in de kostenverdeling in de keten. Dat laatste gebeurt mede via onderzoek in 2023 van de ACM dat op verzoek van LNV belemmeringen in specifieke agrarische markten onderzoekt en margeverdeling voor enkele producten inzichtelijk maakt. De wet Oneerlijke Handelspraktijken in de landbouw en voedselvoorzieningsketen wint aan bekendheid en heeft geleid tot enkele klachten bij de ACM en een geschil dat is voorgelegd aan de Geschillencommissie.

Versterken positie boer in de keten

In 2023 is om de positie van de boer in de keten te versterken veel aandacht geschonken aan de mogelijkheden tot samenwerking in de keten. Met de ACM is een symposium georganiseerd voor agrarische ondernemers, brancheverenigingen en ketenpartijen over samenwerking en ruimte voor duurzaamheidsafspraken binnen de mededingingsregels.

Bijdrage ketenpartijen

LNV beoogde in het Landbouwakkoord afspraken te maken met banken, toeleveranciers, de verwerkende industrie en de retail over de bijdrage van deze partijen aan de transitie van de landbouw. Die afspraken zagen onder andere op het vergroten van de markt voor duurzame producten, vergoedingen voor duurzaamheidsinspanningen en passende financiering. Er zijn in 2023 verschillende verkenningen en onderzoeken gedaan naar wettelijk instrumentarium dat ingezet kan worden om deze bijdrage te realiseren en te borgen. Ook zijn initiatieven voor het uitwisselen van kennis over ketensamenwerking ondersteund middels het toekennen van een incidentele subsidie.

Duurzame veehouderij

In 2023 is de Subsidieregeling sanering varkenshouderijen (Srv) geëvalueerd (Kamerstuk 28 973, nr. 253). De evaluatie heeft belangrijke informatie opgeleverd die is gebruikt bij het vormgeven van de Landelijke beëindigingsregeling veehouderijlocaties voor stikstofreductie (Lbv) en de Landelijke beëindigingsregeling veehouderijlocaties met piekbelasting (Lbv-plus).

Op 4 december 2023 is het Regieorgaan ‘Versnellen innovatie emissiereductie duurzame veehouderij’ van start gegaan. Het Regieorgaan werkt zowel aan versnelling van innovatie als aan een systeem met doelsturing en bedrijfsspecifiek meten.

Glastuinbouw en weerbare planten en teeltsystemen

Energietransitie glastuinbouw

In het voorjaar van 2023 is verder invulling gegeven aan het convenant Energietransitie Glastuinbouw 2022-2030 (Kamerstuk 32 627 nr 39). Zo is de wet fiscale maatregelen glastuinbouw in 2023 aangenomen, waarin een CO2-heffing is opgenomen voor de glastuinbouw waarin uitfaseerpaden zijn vastgelegd voor het verlaagde energiebelastingtarief op aardgas voor de glastuinbouw en de inputvrijstelling warmte-kracht-koppeling (wkk). Daarnaast is door de Minister voor Klimaat en Energie de Tijdelijke subsidieregeling hernieuwbare warmteprojecten (HEHW) uitgevoerd in 2023. De aanvragen kwamen grotendeels uit de glastuinbouw. De subsidieregelingen EG en Marktintroductie Energie Innovaties glastuinbouw (MEI) zijn onderdeel van de uitvoering van het programma Kas als Energiebron en ook in 2023 opengesteld. Het openstellingsbudget van de EG-regeling is opgehoogd om alle als positief beoordeelde subsidie aanvragen te kunnen beschikken, zodat er meer energie bespaard kan worden door de glastuinbouwsector.

Gewasbescherming

In 2023 is een start gemaakt met het invullen van de ambities uit het coalitieakkoord op het gebied van gewasbescherming en acties uit het Uitvoeringsprogramma Toekomstvisie Gewasbescherming. Er is een Subsidieregeling geïntegreerde gewasbescherming ontwikkeld en opengesteld voor investeringen die bijdragen aan de ontwikkeling van alternatieven voor chemische gewasbeschermingsmiddelen. Verder is opdracht verstrekt aan het RIVM voor een gezondheidsonderzoek naar de blootstelling van gewasbeschermingsmiddelen en zijn diverse opdrachten verstrekt voor verkenningen en studies in het kader van het Uitvoeringsprogramma, aangenomen moties en Europese standpuntbepaling.

Mestbeleid

De Nitraatrichtlijn schrijft voor dat de lidstaten iedere vier jaar een actieprogramma opstellen om water te beschermen tegen verontreiniging door nitraten uit agrarische bronnen. In 2023 is gewerkt aan de verdere implementatie van maatregelen uit het 7^e Actieprogramma Nitraatrichtlijn, de Versterkte Handhavingsstrategie mest (VHS mest) en realtime en digitaal Vervoersbewijs dierlijke mest (rVDM). In 2023 zijn ook de regelingen met de stappen tot afbouw van derogatie gepubliceerd. Vanwege de afbouw van de derogatie is in 2023 een subsidieregeling behoud grasland gepubliceerd om bedrijven te stimuleren derogatie aan te vragen en daarmee het areaal grasland te behouden. Daarnaast is in 2023 weer ingezet op Europese toelating van het gebruik van hoogwaardige producten uit dierlijke mest als kunstmestvervanger. De Europese Commissie heeft op 1 december 2023 een evaluatie van de Nitraatrichtlijn aangekondigd met een publieke consultatie, waarbij ook de mogelijkheden voor recycling van nutriënten, ook uit bewerkte mest, tegen het licht zullen worden gehouden.

Diergezondheid en dierenwelzijn

Diergezondheid

Begin september 2023 werden voor het eerst sinds jaren uitbraken van blauwtong gemeld. Sinds die tijd zijn er blauwtongbesmettingen in vrijwel heel Nederland vastgesteld, op 4.380 bedrijven met schapen, runderen of geiten. De ziekte is niet bestrijdingsplichtig. LNV heeft na de start van de epidemie onderzoek gefinancierd met als doel een objectief beeld te krijgen van de ernst en het verloop van de verschijnselen bij schapen en melkvee en de verspreiding op bedrijven. LNV heeft zich in 2023 ingezet om te zorgen dat zo snel mogelijk een veilig en werkzaam vaccin beschikbaar komt. LNV heeft daarnaast financieel bijgedragen aan het opzetten van een diermodel, zodat farmaceuten de gelegenheid hebben vaccins te testen op effectiviteit.

Dierwaardige veehouderij

In 2023 zijn onder leiding van een onafhankelijke voorzitter in het convenanttraject dierwaardige veehouderij constructieve gesprekken gevoerd. Partijen hebben geconcludeerd dat zij ver gevorderd zijn in hun plannen maar dat het nu niet mogelijk is te komen tot een volledig samenhangend pakket aan afspraken, en daarmee tot afronding van het convenant (Kamerstukken 28 286 nr. 1321).

Dierenwelzijn

LNV heeft in 2023 diverse bijdragen geleverd ter bevordering van het welzijn van landbouwhuisdieren. Zo is ondersteuning geleverd aan het vertrouwensloket welzijn landbouwhuisdieren. Verder is er gewerkt aan het ontwikkelen van een benchmarksystematiek voor de zorg van jonge dieren door de Stichting Diergeneesmiddelenautoriteiten, aan een project van LTO-Noord ter bevordering van natuurlijke geboorten bij vleesvee (Bewust Natuurlijk Luxe) en aan een zorgwijzer voor de konijnensector. In juni 2023 is een geactualiseerd en aangevuld plan van aanpak om hittestress bij dieren in de veehouderijketen te voorkomen naar de Tweede Kamer verzonden (als bijlage bij Kamerstuk 28286, nr. 1296). Ook is, in het kader van de aanpak van stalbranden, in opdracht van LNV een onderzoek van de WUR afgerond naar maatregelen om stalbranden te voorkomen. Ook heeft LNV in 2023 het Landelijk Informatiecentrum Gezelschapsdieren (www.licg.nl) ondersteund, die deskundig en betrouwbare informatie over het aanschaffen en houden van huisdieren verschaft.

Integraal voedselbeleid

Biologische productie en consumptie

In het Actieplan ‘groei van biologische productie en consumptie’ (Kamerstuk 30 252, nr. 78) is de ambitie opgenomen om het biologisch areaal te laten groeien van 4% in 2022 naar 15% in 2030. In 2023 zijn er verschillende stappen gezet met betrekking tot de implementatie van het actieplan. Er is gestart met de ontwikkeling van een meerjarige landelijke consumentencampagne, met als doel het vergroten van bekendheid van biologisch en het stimuleren van afzet voor boeren die overwegen om te schakelen naar biologische productie en vragen hebben. Bij RVO is het loket «Wegwijzer Biologisch Ondernemen» gelanceerd. Ten behoeve van het genereren en delen van kennis heeft LNV in oktober 2023 de Kennisagenda biologische productie en consumptie gepubliceerd.

Nationale eiwitstrategie (NES)

De Nationale Eiwitstrategie (NES) heeft als doel om de zelfvoorzieningsgraad van Nederland en de EU van nieuwe en plantaardige eiwitten te vergroten op een duurzame manier, die bijdraagt aan de gezondheid van mens, dier en natuurlijke omgeving. De impact van de Green Deal Eiwitrijke Gewassen uit 2022 (ook wel Bean Deal genoemd) is in 2023 steeds zichtbaarder geworden. Partijen weten elkaar te vinden en werken gezamenlijk aan de doelen. Door het opnemen van de eiwitrijke gewassen in de eco-regeling van het GLB in 2023 wordt de teelt van vlinderbloemigen gestimuleerd en dat is goed voor de bodem en biodiversiteit. Daarnaast is als speerpunt van de Nationale Eiwitstrategie in 2023 gewerkt aan het project Duurzaam Diervoeder. In het project worden door de sector doelen gesteld voor bijvoorbeeld het aandeel reststromen en de herkomst van diervoedergrondstoffen. In 2023 zijn de indicatoren gedefinieerd, is een nulmeting gedaan en zijn de gesprekken met de ketenpartijen opgestart om gezamenlijke ambities te formuleren voor het verduurzamen van diervoeder.

Waardering voor voedsel

In 2023 is invulling gegeven aan de bestaande ambities in het voedselbeleid. Dit gaat om het halveren van de voedselverspilling in 2030 ten opzichte van 2015, de ambitie om in 2030 te komen tot een balans in de consumptie van plantaardige (50%) en dierlijke eiwitten (50%), het verduurzamen van ons voedselaanbod en het realiseren van meer transparantie over de duurzaamheid van het voedselaanbod. In gezamenlijkheid met partners in de stichting Samen Tegen Voedselverspilling (STV) is de vijfde Verspillingsvrije Week gerealiseerd. Om de ambities te halen is er een versnellingsagenda opgesteld en heeft STV meerjarenfinanciering ontvangen om de succesvolle aanpak voort te zetten en waar nodig te versnellen.

Nationaal Programma Landbouwbodems

Binnen het Nationaal Programma Landbouwbodems (NPL) is in 2023 verder gewerkt aan de doelstelling om in 2030 alle landbouwbodems in Nederland duurzaam te beheren en jaarlijks 0,5 Mton CO2-equivalenten in minerale landbouwbodems vast te leggen, conform de afspraken uit het Klimaatakkoord. WUR heeft in 2023 in opdracht van LNV onderzoek gedaan naar maatregelen die een bijdrage kunnen leveren aan duurzaam bodembeheer, op basis van vijf belangrijke bodemecosysteemdiensten. Daarnaast zijn de resultaten van vijf jaar onderzoek binnen het programma Slim Landgebruik samengevat en gepresenteerd. Hieruit blijkt dat het klimaatdoel voor extra koolstofopslag in minerale landbouwbodems in theorie haalbaar is, mits maatregelen die hieraan bijdragen voldoende en kundig worden geïmplementeerd door agrariërs. Via het Deltaplan Agrarisch Waterbeheer (DAW) is intensiever ingezet op kennisverspreiding over maatregelen die bijdragen aan duurzaam bodembeheer en klimaatadaptatie. In 2023 was veel aandacht voor het voorstel van de Europese Commissie voor een Richtlijn bodemmonitoring en veerkracht waarop het BNC-fiche naar de Tweede Kamer is gestuurd (Kamerstuk 22 112, nr. 3798).

Klimaatadaptatie

LNV heeft in 2023 verder gewerkt aan de uitvoering van het Actieprogramma klimaatadaptatie landbouw (AP KAL) en een brochure uitgebracht met een overzicht van de inzet en geboekte resultaten van de afgelopen vier jaar (2020-2023) op kennisontwikkeling, kennisverspreiding en innovatie voor een klimaatrobuuste agrosector, zoals beter omgaan met droogte door toepassing van duurzame bodem- en watermaatregelen. Verder is LNV in 2023 aangesloten bij de Werkgroep Klimaatadaptatie van het Platform voor Duurzame Financiering onder DNB, bestaande uit banken, verzekeraars, beleggers en overheid. Dit heeft geleid tot uitwisseling, samenwerking en een rapport van de financiële sector over de betekenis van klimaatverandering en klimaatadaptatie voor de economie en (rol van de) deze sector. Het rapport Klimaatadaptatie in een stroomversnelling, waar landbouw als een van de sectoren wordt uitgelicht, is eind 2023 aanboden.

Stimuleren biobased teelt

De ministeries van BZK, LNV, I&W en EZK voeren gezamenlijk beleid om de keten boer-verwerker-bouwer te versterken, gericht op het mogelijk maken van meer biobased bouwen. In het najaar is door het kabinet de Nationale Aanpak Biobased Bouwen gepresenteerd, met daarin een set acties die moet leiden tot deze opschaling en aangeeft hoe de middelen op hoofdlijnen worden besteed (Kamerstuk 32 852, nr. 286).

D. Budgettaire gevolgen van beleid

E. Toelichting op de instrumenten

Verplichtingen

De verplichtingen zijn € 311,8 mln. lager uitgevallen dan begroot.

De voornaamste reden voor deze verlaging is het doorschuiven van verplichtingbudget voor de Maatregel Gerichte Aankoop (MGA) naar latere jaren (€ 185,3), als gevolg van vertraging van de uitbetaling van de tweede tranche.

De verlaging van de verplichtingenstand komt ook doordat minder garanties zijn verstrekt dan het LNV garantieplafond toelaat (verlaging verplichtingen € 103 mln.).

De verlaging van de verplichtingenstand komt ook voort uit het feit dat verplichtingen voor de Landelijke beëindigingsregeling veehouderijlocaties (Lbv) pas gerealiseerd worden in 2024. Dit komt doordat de eerste openstelling sloot in december. Het gaat om € 103 mln. Daar tegenover staat dat er € 223,5 mln. aan verplichtingbudget in 2023 is bijgekomen voor de lbv-plus.

Verder is de investeringsmodule van de subsidie brongerichte verduurzaming stal- en managementmaatregelen (Sbv) in 2023 uitgesteld naar 2024. Dit betekent dat er circa € 46 mln. aan verplichtingenruimte niet gerealiseerd is.

Met betrekking tot waterbassins mest is het verplichtingenbudget met € 35,5 mln. verlaagd. De reden hiervoor is dat de regeling vanwege onvoldoende onderbouwing van de doeltreffendheid geen doorgang heeft gevonden in 2023. Er wordt verder onderzoek gedaan naar de effectiviteit van vergelijkbare maatregelen die mogelijk in de toekomst kunnen plaatsvinden.

Daarnaast zijn er nog meerdere kleinere bijstellingen, waaronder een verlaging op tegemoetkoming vaste lasten land- en tuinbouw (€ 13,4 mln.), vertraging bij biologische landbouw (€ 10,7 mln.) en de subsidieregeling sanering varkenshouderijen (€ 7,3 mln.).

Uitgaven

Subsidies

Duurzame veehouderij

Op het subsidiebudget Duurzame Veehouderij zijn € 136,4 mln. lagere uitgaven gerealiseerd.

Dit wordt grotendeels veroorzaakt door de eerste openstelling van de Landelijke beëindigingsregeling veehouderijlocaties (Lbv). Deze sloot in december, waardoor de meeste betalingen plaatsvinden in 2024. Hierdoor is circa € 103 mln. niet gerealiseerd.

Daarnaast is de openstelling van de investeringsmodule van de subsidie brongerichte verduurzaming stal- en managementmaatregelen (Sbv) in 2023 uitgesteld naar 2024. Hierdoor is er sprake van onderuitputting van € 22 mln. Een restant (€ 6,6 mln) is overgeveld naar medeoverheden voor stalinnovaties, alsook € 0,9 mln. naar het btw-compensatiefonds.

Ook wordt dit veroorzaakt door uitgaven (€ 5,5 mln.) die geschoven zijn en op artikel 23 worden verantwoord, zoals het budget voor de uitvoering van het Klimaatakkoord op landbouw en landgebruik. Dit budget is onder meer gebruikt voor pilots en demo’s op het gebied van methaan- en ammoniakreductie van mest en er is onderzoek uitgevoerd naar de integrale aanpak methaan en ammoniak via het voer- en dierspoor.

Ook eindigde de subsidieregeling sanering varkenshouderijen (Srv) dit jaar. Door lagere vaststelling en intrekking is € 2,7 mln niet gerealiseerd.

Glastuinbouw en weerbare planten en teeltsystemen

Op het budget glastuinbouw en weerbare planten en teeltsystemen zijn in 2023 voor € 48,8 mln. aan lagere uitgaven gerealiseerd.

Hiervan wordt € 16,8 mln. verklaard door een late openstelling van de subsidieregeling Energie-efficiëntie glastuinbouw (EG). De openstelling in 2023 heeft laat in het jaar plaatsgevonden, waardoor een deel van de uitbetaling plaatsvindt in 2024 en niet in 2023 gerealiseerd kon worden.

Daarnaast wordt de afwijking ten opzichte van de vastgestelde begroting voor € 12,8 mln. veroorzaakt door Biologische Landbouw. Daarbinnen was de realisatie € 10,5 mln. lager doordat 2023 een opstartjaar was en veel voorbereidende werkzaamheden plaatsvonden waarvan uitvoering en uitbetaling in latere jaren plaatsvindt. Een ander deel hiervan is geschoven naar andere artikelen voor de uitvoering en verschillende projecten.

Op overige budgetten met betrekking tot de glastuinbouw hebben in 2023 een kasschuif naar latere jaren (€ 4,4 mln.) en overboekingen naar andere artikelen ten behoeve van onderzoeken en uitvoering (€ 4,9 mln.) plaatsgevonden. Met betrekking tot gewasbescherming is er in 2023 € 3,0 mln. doorgeschoven naar latere jaren.

Mestbeleid

Op dit onderdeel is in 2023 € 58,8 mln. minder uitgegeven dan geraamd, wat met name komt doordat de gereserveerde middelen ten behoeve van waterbassins mest (€ 35,5 mln.) niet tot besteding zijn gekomen. Dit komt doordat het aanwenden van met water verdunde mest met een zodenbemester in grasland op zandgrond weinig tot geen effect heeft op de stifstofreductie.

Bij het onderdeel projecten mestbeleid zijn middelen overgeheveld naar de NVWA en RVO ten behoeve van de uitvoering van activiteiten met betrekking tot het 7e Actieprogramma. Door deze overheveling van middelen naar artikel 24 Uitvoering en toezicht worden er voor € 14,1 mln. minder uitgaven op artikel 21 gerealiseerd. Ook is sprake van vertraging in de uitgaven van het 7e Actieprogramma. Hierdoor vallen de uitgaven € 10,5 mln. lager uit. Doordat er in 2023 ook middelen voor het 7e Actieprogramma aan de LNV-begroting zijn toegevoegd (€ 9,3 mln.), wordt het verschil ten opzichte van de raming verkleind.

Voor de regeling Behoud grasland bij afbouw derogatie hebben in 2023 minder aanvragen dan verwacht plaatsgevonden, waardoor het budget met € 5,2 mln. afnam. Dit budget moet in latere jaren alsnog ingezet worden voor nieuwe openstellingen van dezelfde regeling.

Daarnaast is de regeling kunstmestvervanging en mestverwerking in 2023 opengesteld. Hierop konden in 2023 niet meer alle uitgaven plaatsvinden. Dit zorgt voor € 2,9 mln. aan lagere uitgaven.

Leningen

Met de tweede verlenging van de pilot Investeringsfonds Duurzame Landbouw is voorzien in de financieringsbehoefte vanuit de sector. Het fonds levert een goede bijdrage aan het rondkrijgen van de financiering van omschakelplannen van ondernemers. Er is in 2023 een aanvullend fondsvermogen van € 10 mln. voor de pilot beschikbaar gesteld om meer omschakelingen te kunnen ondersteunen.

Bijdrage aan ZBO's/RWT's

Keuringsdiensten

De verhoging van de uitgaven wordt met name veroorzaakt door het aanvullend beschikbaar gestelde budget voor Skal (€ 6,8 mln.). Deze middelen zijn bedoeld om de bedrijfsvoering binnen Skal op orde te maken en te voldoen aan nationale en Europese regelgeving. De verhoogde bijdrage betreft het deel van de kosten dat niet retribueerbaar is.

Bijdrage aan medeoverheden

De bijdrage aan medeoverheden is in totaal € 178,8 mln. minder dan begroot bij de ontwerpbegroting. Er is € 185,4 mln. aan gereserveerde middelen voor de tweede tranche van de ‘Maatregel Gerichte Aankoop’ (MGA) met een kasschuif geschoven naar latere jaren, in lijn met de verwachte uitbetalingen. Daarnaast is een SPUK van € 6,6 mln. verleend aan de Zandprovincies om stalinnovaties te stimuleren.

Ontvangsten

Over 2023 is er totaal € 25,2 mln. meer ontvangen dan begroot.

Het grootste deel hiervan (€ 12,7 mln.) wordt veroorzaakt door terugontvangen subsidievoorschotten. Bij het vaststellen van een subsidie kan blijken dat een begunstigde recht heeft op een lager subsidiebedrag dan als voorschot is uitgekeerd. Het verschil wordt dan teruggevorderd. Er zijn onder andere terugontvangsten geweest op de Ongedekte Vaste Kosten (een COVID-19 regeling) en op de EG regeling (energie-efficiëntie in de glastuinbouw).

Ook is er in 2023 € 4,8 mln. ontvangen aan CO2-heffingen voor de glastuinbouwsector. Er zijn afspraken met de sector over de jaarlijkse maximale CO2-emissie. Bij overschrijding wordt de individuele glastuinbouwer een heffing opgelegd op basis van uitstoot. In 2021 is dit plafond overschreden. De heffingen die hieruit volgen zijn grotendeels in 2023 ontvangen en zijn bedoeld om de uitstoot weer onder het afgesproken CO2-plafond te brengen. Deze middelen zijn in de begrotingsreserve Landbouw gestort en gaan benut worden voor het stimuleren van klimaatbeleid in de glastuinbouw.

Ook zijn er hogere ontvangsten van circa € 1,3 mln. uit de Identificatie en Registratie van Dieren. Dit komt doordat er meer dieren zijn geregistreerd en daardoor meer inkomsten zijn gerealiseerd.

Uit de begrotingsreserves is in 2023 € 7,9 mln. meer onttrokken dan begroot. Circa € 3,7 mln. hiervan is extra ontrokken uit de reserve Landbouw voor de Sloop en Ombouwregeling van de peldierhouderijen. Deze regeling is onderdeel van het flankerend beleid. Een bedrag van € 4,2 mln. betreft een onttrekking uit de begrotingsreserve Apurement. Het grootste deel hiervan (€ 3,9 mln.) komt door een boete van de Europese Commissie als gevolg van de conformiteitsprocedure naar aanleiding van het certificerend rapport 2021.

Toelichting op de begrotingsreserves

Toelichting:

De begrotingsreserve Landbouw is bestemd voor uitgaven op het gebied van landbouwbeleid. De reserve wordt voornamelijk gebruikt om fluctuaties op enkele subsidieregelingen op te vangen. € 4,8 mln is gestort in verband met de CO-2 heffing in de glastuinbouwsector. Deze staat bij Ontvangsten van artikel 21 verder toegelicht. De onttrekking van € 4,5 mln. bestaat uit € 3,7 mln. voor de Sloop en Ombouwregeling van de peldierhouderijen en € 0,8 mln. voor het Sociaal Economisch Plan.

Toelichting:

Er is door LNV in 2023 € 2,5 mln. in de begrotingsreserve Apurement gestort. De onttrekking van € 29,7 mln. is een totaal van bedragen. Het grootste deel hiervan betreft € 22,7 mln. die is onttrokken voor de transitieregeling afbouw derogatie in 2023 (Kamerstuk 33 037, nr. 450).

Toelichting:

De begrotingsreserve Borgstellingsfaciliteit is bedoeld om de verliesdeclaraties te betalen die voortvloeien uit garantstellingen aan banken waarmee innovatieve en duurzame investeringen in de landbouw en visserij worden gefaciliteerd. Hiermee is in 2023 een storting van € 3,6 mln. gemoeid die jaarlijks vanuit de LNV-begroting plaatsvindt om uitbetalingen op te vangen in jaren dat hier veel behoefte naar is.

Toelichting:

De reserve Vermogens Versterkend Krediet (VVK)/Risicovoorziening jonge boeren is in 2019 opgericht. In 2023 hebben er geen stortingen of onttrekkingen plaatsgevonden.

Artikel 22 Natuur, visserij en gebiedsgericht werken

A. Algemene doelstelling

De Minister van LNV streeft naar een sterke en veerkrachtige natuur, een duurzame en economisch rendabele visserijsector en draagt via gebiedsgericht werken bij aan het versterken van de brede welvaart.

B. Rol en verantwoordelijkheid

• – De Minister van LNV is verantwoordelijk voor het beschermen, versterken en duurzaam benutten van de natuur en biodiversiteit, mede in relatie tot de klimaat-, en stikstofdoelstellingen, in nationaal, EU- en mondiaal verband. Voor de natuurkwaliteit van de Rijkswateren en voor de internationale samenwerking op natuurgebied treedt de Minister als eerstverantwoordelijke op.

• – De Minister van LNV is verantwoordelijk voor het versterken van de positie van de Nederlandse visserijketen en het bevorderen van duurzaamheid, transparantie en ketenverantwoordelijkheid in de Nederlandse visserijketen.

• – De Minister van LNV is medeverantwoordelijk voor gebiedsgericht werken, waarbij de LNV-opgaven in onderlinge samenhang met andere maatschappelijke en regionale opgaven optimaal worden opgepakt om te komen tot een optimale versterking van de brede welvaart.

• – De Minister van LNV voert de regie over de aanpak van regionale knelpunten en de inzet van de Regio Envelop, in overleg met de Minister van BZK.

• – De Minister van LNV is samen met de minister van BZK verantwoordelijk voor het internationaal bossenbeleid.

• – De Minister van LNV is het aanspreekpunt voor wat betreft de betrokkenheid van het Rijk bij bodemdaling in het landelijke gebied in relatie tot landbouw, natuur en biodiversiteit en de vitaliteit van het platteland in bredere zin en voor landbouw als onderdeel van het Klimaatakkoord.

De Minister van LNV is (mede)verantwoordelijk voor:

Stimuleren

• – Het stimuleren en versterken van de maatschappelijke betrokkenheid bij het beschermen, versterken en duurzaam benutten van natuur en biodiversiteit, op zowel nationaal als internationaal niveau.

• – Het bevorderen van behoud en versterken van biodiversiteit in het agrarisch gebied en binnen agroketens.

• – Het ondersteunen van het versterken van de positie van de Nationale parken.

• – Het stimuleren van de inzet van de Nederlandse bos-, natuur- en houtsector in het energie- en klimaatbeleid en het bevorderen van de duurzame bijdrage van bos en natuur aan de groene grondstoffenvoorziening.

• – Het stimuleren van maatschappelijke initiatieven in lijn met de LNV-visie, Nederland Natuurpositief, het Programma Natuur en het Natuur- en milieubeleidsplan Caribisch Nederland.

• – Het bevorderen van een duurzame, innovatieve en rendabele visserij- en aquacultuursector binnen de kaders van het Gemeenschappelijk visserijbeleid (Europees Maritiem, Visserij en Aquacultuur Fonds 2021-2027 (EMVAF)).

Regisseren

• – Het inzetten, samen met medeoverheden en bedrijfsleven, op de totstandkoming van afspraken over het versterken van biodiversiteit, aansluitend op de afspraken uit de EU-Biodiversiteitsstrategie en het mondiale biodiversiteitsverdrag (Convention on Biological Diversity, CBD).

• – Het voeren van regie op de aanpak van regionale knelpunten en de inzet van de Regio envelop, in overleg met de Minister van BZK, met als doel om de brede welvaart in de regio’s in Nederland te versterken.

Uitvoeren

• – Het met provincies nakomen van afspraken die gemaakt zijn in het Natuurpact en samen met provincies en IenW/RWS monitoren van de toestand van de natuur en biodiversiteit en benutting van natuur op land en in het water.

• – Het samen met de provincies opstellen van het gezamenlijke Programma Natuur, waarmee onder andere invulling wordt gegeven aan het ambitiedocument Nederland Natuurpositief en aan de langjarige financiële impuls in het natuurbeleid als gevolg van de stikstofaanpak.

• – Het onderhouden en handhaven van onder andere de Wet natuurbescherming en de Wet grondslagen natuurbeheer- en bescherming Caribisch Nederland en het treffen van voorbereidingen voor het invoeren van de Omgevingswet.

• – Het voorbereiden en uitvoeren van internationale en in EU-verband gemaakte afspraken over de internationale handel in bedreigde dieren en planten.

• – De implementatie van het Europese exotenbeleid. De provincies zijn verantwoordelijk voor het beheer van invasieve exoten.

• – Het doen uitvoeren van regelingen en programma’s, zoals het Programma naar een Rijke Waddenzee, de natuuronderdelen van de Mariene Strategie en het beheer van Kroondomeinen.

• – Het samen met provincies uitwerken en uitvoeren van de bossenstrategie.

• – Staatsbosbeheer in staat stellen om, in samenhang met zijn maatschappelijke omgeving, uitvoering te kunnen geven aan zijn (kern)taken, zoals bedoeld in de Wet verzelfstandiging Staatsbosbeheer en het Convenant LNV/Staatsbosbeheer (2014).

C. Beleidsconclusies

Onderstaand wordt ingegaan op de belangrijkste gerealiseerde beleidsresultaten in 2023

Brexit Adjustment Reserve (BAR)

Om de negatieve gevolgen van de Brexit te mitigeren is voor EU-lidstaten de Brexit Adjustment Reserve (BAR) opgezet. In totaal heeft Nederland € 886,2 mln. toegewezen gekregen, waarvan € 200 mln. is bestemd voor de visserij. Specifiek zijn deze middelen bestemd voor visserijbedrijven die geraakt waren door de Brexit, bijv. door een vermindering van vangstmogelijkheden.

Er hebben in 2022 en 2023 drie regelingen (de saneringsregeling, liquiditeitsregeling en stilligregeling) opengestaan voor aanvragen. Onder de saneringsregeling zijn er 51 vissersvaartuigen gesaneerd, wat ervoor zorgt dat de vangstmogelijkheden weer in balans zijn met de vangstcapaciteit. Ook zorgt dit ervoor dat vissers die wilden stoppen met de visserij, geen koude sanering tegemoet gingen. Onder de liquiditeits- en stilligregeling hebben vissers een tegemoetkoming ontvangen voor het verlies aan inkomen of de kosten voor het stilliggen in de periode na de Brexit. Door het ontvangen van deze compensatie hebben veel van de begunstigde vissers perspectief in de visserij.

Overbruggingsregeling

Naar aanleiding van moties Grinwis (Kamerstuk 21501-32, nr. 1448) en Stoffer/van der Plas (Kamerstuk 29675, nr. 212) is in 2023 een regeling opengesteld ter overbrugging van de periode tot de openstelling van de innovatieregelingen en de uitkering van de BAR-gelden. De regeling was toegespitst op visserijondernemers in twee verschillende vlootsegmenten, welke gestegen bedrijfskosten over 2022 vergoed konden krijgen.

Energie-efficiëntieregeling

In 2023 is de energie-efficiëntie regeling opengesteld ter ondersteuning van mkb’ers die eigenaar zijn van vissersvaartuigen ter verduurzaming van hun vissersvaartuig. De regeling richt zich primair op de (garnalen)kotters. De regeling biedt vissers de ruimte om - binnen de staatssteunkaders - zelf te bepalen welke maatregelen getroffen moeten worden ten behoeve van de verhoging van de energie-efficiëntie.

Natuurversterking Noordzee 

In 2023 is een start gemaakt met de vorming, scope en doelen van het Programma Natuurversterking Noordzee. De werkwijze is gericht om samen met offshore sectoren water en wind, visserij, maatschappelijke organisaties, wetenschap en kennis een operationeel programma op te zetten en projecten te formuleren.

Ook wordt ingezet op een impuls van de digitalisering van monitoring van de ecologie van de Noordzee en de verdere verbetering van te gebruiken modellen.

Het beslag op de beschikbare middelen in 2023 is beperkt gebleven vanwege de voorbereidende acties van het programma. Onbenutte middelen blijven gelabeld aan Natuurversterking Noordzee onder het klimaatfonds.

Caribisch Nederland

In het kader van het Natuur en Milieubeleidsplan Caribisch Nederland zijn op ieder eiland, naast de lopende milieuprogramma’s voor afvalbeheer en nieuwe regelgeving voor bedrijven, twee grotere programma’s opgezet. De eerste gericht op natuur (Programma Natuurherstel) en de tweede op het mariene milieu (Programma Water). Daarnaast zijn  er projecten gestart gericht op de onderwerpen landbouw, veeteelt en visserij (LVV), afvalbeheer, handhaving, ruimtelijke ontwikkeling en op veterinair vlak. De Kamer is geïnformeerd over de concrete voortgang van de uitvoering (Kamerstuk 33576 nr. 355, 22 augustus 2023). Concrete resultaten van de projecten zijn: de aankoop van plantage Fontein op Bonaire ten behoeve van natuurontwikkeling; de succesvolle Conferentie van Partijen bij de Cartagena conventie onder voorzitterschap van Aruba als vertegenwoordiger van het Koninkrijk der Nederlanden en de versterkte samenwerking met Aruba en Curaçao.

Transitiefonds

Toetsing gebiedsprogramma’s en maatregelpakketten

De in 2022 opgerichte Regieorganisatie Transitie Landelijk Gebied heeft in 2023 de totstandkoming van tussentijdse beelden met bevindingen van de eerste versies van de gebiedsprogramma’s en maatregelpakketten gecoördineerd. De resultaten van deze tussentijdse beelden zijn in het najaar 2023 gedeeld met de provincies, zodat ze op basis daarvan hun producten kunnen aanscherpen.

Versnellingsmaatregelen provinciale uitvraag

De provincies hebben in het voorjaar van 2022 voorstellen ingediend om de integrale gebiedsgerichte aanpak versneld van start te laten gaan om daarmee al bij te kunnen dragen aan het halen van NPLG-doelen. In 2023 is met deze versnellingsvoorstellen vooruitlopend op de gebiedsprogramma’s ook bijgedragen aan de doelen van de integrale gebiedsgerichte aanpak: natuur (inclusief stikstof), water en klimaat. In het kader van deze voorstellen is in 2023 verder gewerkt aan het uitvoeren van onder andere innovatiemaatregelen, gebiedsprocessen, kennisontwikkeling en het uitvoeren van KRW-, natuur- en stikstofmaatregelen.

Zaakbegeleiders aanpak piekbelasting

In 2023 is opvolging gegeven aan het advies ‘’Wat wel kan’’ van de heer Remkes en is gestart met de aanpak piekbelasting. Met de aanpak piekbelasting wil het kabinet de stikstofneerslag in de kwetsbare natuurgebieden op korte termijnterugdringen. De aanpak is vrijwillig en richt zich op ongeveer 3000 bedrijven die de meeste stikstofneerslag veroorzaken op overbelaste stikstofgevoelige Natura 2000-gebieden.Ondernemers die vallen onder deze aanpak beschikken over de mogelijkheid om gebruik te maken van een zaakbegeleider. In 2023 is 2.3 mln uitgegeven om deze zaakbegeleiders te bekostigen om ondernemers een vast contactpersoon te bieden die hen kan begeleiden en faciliteren bij het maken van een toekomstkeuze.

Ecologische Autoriteit

In 2023 heeft de onafhankelijke Ecologische Autoriteit (EA) een start gemaakt met de wetenschappelijke toetsing van de natuurdoelanalyses. In 2023 zijn er door provincies, IenW en Defensie in totaal 132 natuurdoelanalyses opgesteld. Met natuurdoelanalyses is inzichtelijk gemaakt wat de toestand is van stikstofgevoelige Natura2000-gebieden en of er aanvullende bronmaatregelen en/of natuurherstelmaatregelen nodig zijn. Provincies hebben deze informatie opgenomen in de eerste versies van de integrale gebiedsprogramma’s in het kader van het Nationaal Programma Landelijk Gebied. In 2023 is bijna de helft van de natuurdoelanalyses getoetst door de EA.

Uitvoeringskosten gebiedsprogramma’s

In 2023 zijn er middelen beschikbaar gesteld voor provincies, waterschappen en gemeenten voor de uitvoeringskosten van onder andere de voorbereiding voor het opstellen van de gebiedsprogramma’s. Dit betreft geen reguliere werkzaamheden. De kosten zijn onder andere gemaakt om kennis en gegevens die nodig zijn om gebiedsprogramma’s, bij elkaar te brengen en voor het organiseren van samenwerking tussen de decentrale overheden.

Grondbank

Sinds januari 2023 is de Nationale Grondbank operationeel. Voor de transitie van het landelijk gebied is het van cruciaal belang dat er grond beschikbaar is en dat die grond gemakkelijk kan worden gebruikt en geruild. Daarom is de Nationale Grondbank opgericht. De Grondbank koopt, op verzoek van provincies, agrarisch vastgoed aan op vrijwillige basis en tegen een marktconforme prijs. Daarna stelt de Grondbank de grond weer beschikbaar voor gebruik, passend bij de NPLG-doelen. LNV is opdrachtgever en het Rijkvastgoedbedrijf (RVB) is uitvoerder voor de NGB.

In 2023 hebben een aantal provincies met de Nationale Grondbank aankoopmogelijkheden verkend en zijn de eerste verzoeken tot aankoop van agrarisch vastgoed door de Nationale Grondbank ontvangen. Dit heeft in 2023 niet geleid tot een eerste aankoop, wel is gestart met het eerste aankooptraject.

D. Budgettaire gevolgen van beleid

E. Toelichting op de instrumenten

Voor wat betreft het toelichten van significante verschillen in de uitgaven, ontvangsten en verplichtingen in de realisatie versus de vastgestelde begroting 2023 zijn de ondergrenzen gehanteerd zoals opgenomen in de staffel die te vinden is in de leeswijzer van dit jaarverslag.

Uitgaven

Subsidies

Natuur en Biodiversiteit op Land

Op het vastgesteld subsidiebudget «Natuur en Biodiversiteit op land» is een verschil ontstaan van €23,3 mln ten opzichte van de vastgestelde begroting. Dit verschil wordt onder andere verklaard doordat er € 13,4 mln. Is overgeheveld naar de IenW begroting in het kader van de stikstofaanpak voor het programma Schoon en Emissieloos Bouwen (SEB). Het betreft hier een eerste tranche van de overheveling. In opvolging hiervan is € 10,6 mln overgeheveld naar EZK voor de piekbelastersaanpak industrie. Daarnaast is bij de laatste openstelling in 2023 van de regeling versneld natuurherstel niet volledig ingetekend, waardoor in 2023 een onderuitputting van € 8,3 mln. is gerealiseerd. Ook is bij Voorjaarsnota het budget voor de Ecologische autoriteit van €3,3 mln toegevoegd.

Duurzame visserij

Het verschil tussen de vastgestelde begroting en de realisatie in 2023 voor Duurzame visserij bedraagt € 14,7 mln. aan lagere uitgaven. Dit wordt grotendeels verklaard doordat er minder uitgaven waren ten behoeve van de Brexit Adjustment Reserve (BAR). Uiteindelijk is onder de drie regelingen € 134,2 mln. aan de visserijsector toegekend. De overige € 65,8 miljoen uit het visserijspoor onder de BAR is onbenut gebleven. Deze onderbenutting is er deels in gelegen dat meerdere vissers die deel wilden nemen aan de saneringsregeling uiteindelijk hebben afgezien van sanering, omdat zij toch nog een positieve toekomst zagen in de visserij. Er is meermaals geprobeerd om een andere bestemming te vinden voor deze middelen of over te hevelen naar een ander fonds. Echter is dit niet mogelijk gebleken. Daarnaast zijn er meer uitgaven gedaan ten behoeve van de EFMZV, maar minder EMVAF-uitgaven.

(Schade)vergoedingen

Vermaatschappelijking Natuur en Biodiversiteit

In 2023 is €11 mln. Aan de begroting toegevoegd in het kader van de PAS-melders. Daarvan is €10 mln. vooruitgeschoven naar volgende jaren waarin de meeste schadevergoedingen verwacht worden.

Opdrachten

Vermaatschappelijking Natuur en Biodiversiteit

De gerealiseerde uitgaven op het opdrachtenbudget Vermaatschappelijking Natuur en Biodiversiteit komen € 14,9 mln. lager uit. Dit verschil wordt onder andere veroorzaakt doordat er € 5,9 mln. gealloceerd is naar het RIVM via artikel 23, Kennis en Innovatie, voor de bekostinging van het stikstof meetinstrumentarium AERIUS. Daarnaast is er budget overgeheveld naar artikel 24, Uitvoering en Toezicht, voor de opdrachtverlening aan RVO (€1,6 mln.) en in het kader van de monitoring en evaluatie van het Programma stikstofreductie en natuurverbetering (Psn). De bijdrage aan de kosten per provincie voor de PAS opgave werd in 2023 via de algemene uitkering in het provinciefonds verstrekt. Daardoor is het bedrag op artikel 22 met € 4,1 mln. verminderd na een storting in het provinciefonds.

Natuur en Biodiversiteit op land

Op het vastgesteld opdrachtenbudget «Natuur en Biodiversiteit op land» is een verschil ontstaan van €21,9 mln. Dit verschil wordt voornamelijk veroorzaakt door een kasschuif van € 20 mln. Die is verwerkt in verband met de opdracht aan Rijkswaterstaat in het kader van het Programma Natuur. Door vertraging kon Rijkswaterstaat de gereserveerde middelen in 2023 niet factureren. Verder is € 4,8 mln. overgeheveld naar het Provinciefonds ten behoeve van de Algemene Uitkering aan de provincies. Deze middelen zijn in het kader van het Programma Natuur beschikbaar gesteld om de provincies te compenseren voor de verhoging van het Subsidiestelsel Natuur en Landschap (SNL) naar 84%. Deze bijdrage komt bovenop de eerder in 2022 overgehevelde middelen voor de SNL. Daarnaast is voor Ecologische autoriteit, €3,3 mln is overgeheveld naar het subsidiebudget en heeft een overheveling naar BZK (€1,5 mln.) en IenW (€2,6 mln.) plaatsgevonden t.b.v. capaciteit in het kader van het NPLG. Als laatste is er € 8,8 mln. toegevoegd aan dit budget voor de uitvoeringskosten van de regieorganisatie transitie landelijk gebied.

Natuur en Biodiversiteit Grote Wateren

Op het vastgestelde opdrachtenbudget van Natuur en biodiversiteit Grote Wateren is een verschil ontstaan van € 13,2 mln., wat voornamelijk komt door een vertraging op de onderzoeken voor de versterking van het Noordzee ecosysteem. Daarnaast zijn wegens onvoorziene vertraging niet alle beoogde projecten betreffende Wij & Wadvogels gerealiseerd en daarom bijbehorende middelen niet tot besteding gekomen in 2023.

Duurzame visserij

Het verschil tussen de vastgestelde begroting en de realisatie in 2023 voor Duurzame visserij bedraagt € 31,3 mln. aan lagere uitgaven. Voor 2023 stonden er middelen voor de subsidieregeling energie-efficientieregeling onder opdrachten. Bij deze regeling kan de eigenaar van een vissersvaartuig een subsidie aanvragen. De regeling is inmiddels gesloten. Er zijn in totaal 85 aanvragen ingediend. De betalingen op de subsidie zullen in 2024 plaatsvinden. Daarnaast is een deel van de middelen ten behoeve van de inpassingskosten Wind op Zee naar latere jaren geschoven.

Bijdrage aan Agentschappen

Rijksvastgoedbedrijf

Op het vastgesteld bijdrage aan agentschappenbudget voor het rijksvastgoedbedrijf is een verschil ontstaan van €200 mln. Dit verschil wordt verklaard doordat de gerealiseerde uitgaven op het budget voor de aankoop van gronden door de Nationale Grondbank via het Rijksvastgoedbedrijf uitkomen op € 0. De Nationale Grondbank is ondersteunend aan de gebiedsprocessen, waarvan de provincies regisseur zijn, en ook ondersteunend aan de aanpak piekbelasting. Een aantal provincies verkent met de Nationale Grondbank eventuele aankoopmogelijkheden. Tot op heden zijn er geen aankoopverzoeken geweest die al tot een aankoop hebben geleid. Vooralsnog heeft ook de openstelling van de beëindigingsregelingen, op 3 juli 2023, niet geleid tot aankopen door de Nationale Grondbank. Elke agrariër heeft de keuze om de gronden te verkopen, en ook de keuze om dat te doen aan een andere partij dan de Nationale Grondbank.

Bijdrage aan medeoverheden

Caribisch Nederland

De gerealiseerde uitgaven op het onderdeel Caribisch Nederland komen € 11,6 mln. lager uit. Dit is veroorzaakt door diverse overhevelingen van budget naar andere onderdelen op de Rijksbegroting. De grootste budgetoverhevelingen betreft er een naar het BES-fonds van € 8,4 mln. ten behoeve van de Vrije Uitkering aan Bonaire, Saba en St. Eustatius voor de uitvoering van het Natuur- en Milieubeleidsplan Caribisch Nederland 2020-2030.  

Specifieke uitkering

Op het vastgestelde budget voor bijdrage aan medeoverheden voor Specifieke Uitkering is een verschil ontstaan van € 226,1 mln. Dit verschil wordt voornamelijk verklaard doordat van het beschikbare budget voor legalisatie van PAS-melders er € 215 mln. niet is besteed en is overgeheveld naar artikel 21 ten behoeve van de landelijke beëindigingsregeling veehouderijen. Aanvullend zijn de subsidiebeschikkingen voor legalisatie van PAS-melders na beoordeling door RVO lager uitgevallen dan initieel aangevraagd door de provincies, waardoor er sprake was van € 10,4 mln. additionele onderuitputting. Daarnaast is er € 8,8 mln aan budget voor uitvoeringskosten van de regieorganisatie transitie landelijk gebied overgeheveld naar het opdrachtenbudget 'natuur en biodiversiteit op land.

Ontvangsten

Overige ontvangsten Natuur

De gerealiseerde ontvangsten op het budget ‘Overige ontvangsten Natuur’ zijn 8,7 mln. hoger dan geraamd in de vastgestelde begroting. Dit komt hoofdzakelijk door een teruggave van de voorgeschoten middelen à € 6,9 mln. in het kader van de Maatregel Gerichte Aankoop ‒ 1. Provincie Noord-Holland heeft aangegeven geen gebruik te zullen maken van de eerder bevoorschotte middelen uit deze specifieke uitkering en heeft daarom de middelen teruggestort. Daarnaast heeft de vaststelling van het opdrachtenpakket aan Staatsbosbeheer er toe geleid dat er een verrekening heeft plaatsgevonden voor de opdracht Programmatische Aanpak Grote Wateren, waarbij er € 0,9 mln. is ontvangen.

Duurzame Visserij

De ontvangstenraming Duurzame visserij komt met € 18,5 mln. hoger uit dan eerder werd geraamd in de vastgestelde begroting. Dit verschil wordt hoofdzakelijk veroorzaakt door het herijken van de ontvangstenraming voor de ontvangsten uit de Europese Visserijfondsen EFMZV en EMVAF.

Toelichting op de begrotingsreserves

De begrotingsreserve visserij is bestemd voor uitgaven en ontvangsten met betrekking op de Europese Visserijfondsen (EFMZV en EMFAF). Hiermee blijven cofinancieringsmiddelen beschikbaar voor latere jaren. De storting is vooral veroorzaakt door het niet bestede deel van de nationale cofinanciering voor de regelingen van het nieuwe Europees Fonds voor Maritieme Zaken, Visserij en Aquacultuur (EMFAF) 2021–2027, waarvan het programma in december 2022 is goedgekeurd. Het budget blijft zo behouden voor toekomstige uitgaven van dit programma. Daarnaast zijn er in 2023 wel uitgaven gedaan voor het Europees Fonds voor Maritieme Zaken, Visserij (EFMZV) 2014-2020 en de uitvoering van beide fondsen, die zijn verrekend met de reserve. Per saldo heeft door deze verschillende mutaties een onttrekking plaatsgevonden van € 1,8 mln.

Artikel 23 Kennis en innovatie

A. Algemene doelstelling

De Minister van LNV streeft naar een goed functionerende kennis-, innovatie- en onderzoeksinfrastructuur op het terrein van landbouw, voedsel en natuur die bijdraagt aan een duurzaam, concurrerend en ecologisch houdbaar landbouw- en voedselsysteem met maximale benutting van circulariteit en bijdraagt aan maatschappelijke opgaven op het terrein van klimaat, biodiversiteit, energie en water.

B. Rol en verantwoordelijkheid

• – De Minister van LNV is medeverantwoordelijk voor de instandhouding van een groene kennis- en onderzoeksinfrastructuur ten behoeve van het landbouw-, natuur- en voedseldomein.

• – De Minister van LNV is verantwoordelijk voor de inzet en verspreiding van kennis en innovatie gericht op de verdere verduurzaming van de land- en tuinbouw en visserij en het voedselsysteem, inclusief het sluiten van kringlopen, het benutten van reststromen en met respect voor de biodiversiteit en natuurlijke ecosystemen.

• – De Minister van LNV is als penvoerder verantwoordelijk voor de inhoudelijke programmering van Wageningen Research op basis van de Subsidieregeling instituten voor toegepast onderzoek.

• – De Minister van LNV is als vakminister medeverantwoordelijk, met de Minister van OCW, voor de invulling en de inzet van het groen onderwijs ten behoeve van de maatschappelijke opgaven op het terrein van landbouw, voedsel, water en klimaat.

De Minister van LNV is (mede)verantwoordelijk voor:

Stimuleren

• – Het bevorderen van kennisontwikkeling, kennisbenutting en kennisverspreiding, nieuwe technologieën (ICT) en educatie voor de bijdrage aan de maatschappelijke opgaven op het terrein van verduurzaming landbouw en visserij, voedsel, behoud en versterking biodiversiteit en natuur, klimaat, water en de economische concurrentiekracht van de Nederlandse agro- en tuinbouwsector.

• – Het bevorderen van de inzet van kennis en innovatie binnen het domein van Landbouw, Water en Voedsel, in het bijzonder in de topsectoren Agri&Food en Tuinbouw & Uitgangsmaterialen op basis van een meerjarige kennis- en innovatieagenda (KIA) en een kennis- en innovatieconvenant (KIC).

• – Het bevorderen van educatie en kennisverspreiding over voedsel richting scholen.

• – Het bevorderen van educatie en kennisverspreiding naar agrarische ondernemers.

• – Het stimuleren van internationale samenwerkingsprogramma’s voor onderzoek gericht op de maatschappelijke opgaven op het terrein van landbouw, voedsel, water, milieu en klimaat.

• – Het stimuleren van het ontwikkelen van praktijkkennis voor structureel natuurherstel en -beheer via het kennisnetwerk Ontwikkeling en Beheer Natuurkwaliteit (OBN).

• – Het stimuleren van startups bij het ontwikkelen van innovatieve manieren van werken bij het oplossen van maatschappelijke opgaven op het terrein van landbouw, voedsel, natuur, biodiversiteit, water en klimaat.

Financieren

• – Het financieren van de kennisbasis van Wageningen Research, op basis van de Subsidieregeling instituten voor toegepast onderzoek.

Regisseren

• – Regievoering op de subsidieverlening aan Wageningen Research en de opdrachtverlening RIVM voor het groene domein.

• – Het regisseren van meerjarige missiegedreven programmering van kennis en innovatie met stakeholders ten behoeve van de maatschappelijke opgaven op het terrein van landbouw, voedsel, natuur, biodiversiteit en klimaat.

Uitvoeren

• – Het uitvoering geven aan het Groenpact, samen met het groene onderwijs en het bedrijfsleven.

• – De uitvoering van wettelijke onderzoekstaken door Wageningen Research gericht op genetische bronnen, voedselveiligheid, besmettelijke dierziekten, economische informatievoorziening, natuur en milieu en visserij.

C. Beleidsconclusies

Onderstaand wordt ingegaan op de belangrijkste gerealiseerde beleidsresultaten in 2023.

Missiegedreven innovatie- en topsectorenbeleid

Onder het missiegedreven innovatiebeleid, binnen het thema Landbouw, Water en Voedsel, werken ministeries, bedrijfsleven, kennisinstellingen en maatschappelijke organisaties samen aan kennis-en innovatie ontwikkeling. In dit thema zijn de Topsectoren Agri&Food, Tuinbouw&Uitgangsmaterialen, Water&Maritiem en de ministeries IenW en VWS de belangrijkste partners. Er wordt gewerkt aan zowel fundamenteel als toegepast onderzoek en daarnaast is er veel aandacht voor kennisdeling. In het PPS (Publiek-Private samenwerking) programma zijn in 2023 90 publiek-private samenwerkingsprojecten gehonoreerd die 4-5 jaar lopen en nog 40 projecten om van bestaande kennis uit onderzoek te vertalen naar de praktijk (Kennis Op Maat) en het stimuleren van de opstart van innovatieve internationale samenwerkingsverbanden (Seed Money Projecten).

In het laatste jaar van de KIA 2020-2023 zijn innovatieprogramma’s waar kennis en innovatie is ontwikkeld die bijdraagt aan het halen van de inhoudelijke missiedoelen. Sturing op de maatschappelijke doelen krijgt steeds beter vorm en werkt mobiliserend bij externe partijen volgens een interne evaluatie van de governance. Er zijn voornamelijk veel projecten bij de missies sleuteltechnologie, kringlooplandbouw en voedsel. Onderwerpen zoals klimaatadaptatie en biodiversiteit in de landbouw staan verder van de markt en hierdoor zijn er minder publiek-private innovatie- en kennisprojecten. We constateren wel een goede mix van publieke en private financiering bij het PPS instrument en aanvragen van nieuwe consortia en onderwerpen. De resultaten van projecten, zoals ontwikkelde kennis wordt ontsloten naar de doelgroepen en de praktijk, maar er kan meer worden gedaan aan de valorisatie van kennis. Dit is ook een aanpassing in de nieuwe KIA.

De Kennis- en Innovatie Agenda Landbouw Water Voedsel is vernieuwd voor de periode 2024-2027. Daarmee heeft LNV een integrale KIA waarin publieke en de publiek-private programmering elkaar versterken. De zes missies staan hierin centraal: Natuur, Land- en tuinbouw, Gebiedsinrichting en water, Voedsel, Noordzee en grote wateren, Veilige delta. De nieuwe thema’s hierbij zijn natuur, biodiversiteit en landelijk gebied en in de nieuwe KIA LWV is grotere nadruk op kennisdeling, toepassing van kennis (valorisatie) en op een interdisciplinaire, leer- en praktijkgerichte- aanpak. Ook is er meer aandacht voor het benutten van de kansen van internationale samenwerking en voor human capital (voldoende mensen nodig met de juiste kennis en vaardigheden). In de nieuwe KIA vergroten we de betrokkenheid van regionale partners, decentrale overheden, ondernemers en maatschappelijke organisaties.

Nationaal Groeifonds

Het Nationaal Groeifonds investeert in projecten die een zo groot mogelijke bijdrage leveren aan duurzame en structurele economische groei. Dit doet het Nationaal Groeifonds samen met initiatiefnemers en andere investeerders. Het gaat om gerichte investeringen op twee terreinen waar de meeste kansen aanwezig zijn voor structurele en duurzame economische groei: Kennisontwikkeling en Onderzoek, Ontwikkeling en Innovatie. De projecten waarin het Nationaal Groeifonds investeert zijn niet alleen goed voor het milieu, maar ook voor de economie en de maatschappij als geheel. Ze hebben de potentie om banen te creëren, de kwaliteit van leven te verbeteren en ons land te versterken op het wereldtoneel. LNV tracht zo optimaal als mogelijk gebruik te maken van het fonds, als onderdeel van de instrumentenmix rondom het kennis- en innovatiebeleid.

In 2023 zijn er twee toegekende NGF-projecten door LNV in uitvoering: CROP-XR (high tech veredeling van gewassen) en Cellulaire Agricultuur (kweekvlees en -zuivel). Beide projecten zijn in de tweede ronde (2021-2022) van het NGF door LNV ingediend. Met het in uitvoering nemen van deze projecten is een start gemaakt met het bijgedragen aan het bevorderen van kennisontwikkeling, kennisbenutting en kennisverspreiding, nieuwe technologieën (ICT) en educatie voor de bijdrage aan de maatschappelijke opgaven op het terrein van verduurzaming landbouw en visserij, voedsel, behoud en versterking biodiversiteit en natuur, klimaat, water en de economische concurrentiekracht van de Nederlandse agro- en tuinbouwsector.

Daarnaast zijn er in ronde drie van het NGF (2022-2023) vijf projectvoorstellen ingediend door LNV waarvan er een voorstel in oktober 2023 een onvoorwaardelijke toekenning heeft gekregen (RE-GE-NL – perspectief voor een duurzame regeneratieve landbouwproductie) en er voor twee voorstellen een reservering is gemaakt (Holomicrobioom en CPBT).

De inzet door LNV op het NGF heeft geleid tot een significant aantal omvangrijke kennis- en innovatieprogramma’s die potentieel zichtbaar kunnen gaan bijdragen aan het realiseren van de LNV-beleidsdoelstellingen. Het indienen van een voorstel vereist echter wel de nodige inzet van mensen en middelen, die als verloren kunnen worden beschouwd als een voorstel niet wordt gehonoreerd. Dit maakt een goede afweging aan het begin van het indieningsproces noodzakelijk. LNV hanteert hiervoor een afwegingskader waarin o.a. nieuwe beleidsontwikkelingen, zoals de nieuwe KIA, worden meegenomen.

D. Budgettaire gevolgen van beleid

E. Toelichting op de instrumenten

Voor wat betreft het toelichten van significante verschillen in de uitgaven, ontvangsten en verplichtingen in de realisatie versus de vastgestelde begroting 2023 zijn de ondergrenzen gehanteerd zoals opgenomen in de staffel die te vinden is in de leeswijzer van dit jaarverslag.

Subsidies

Beleidsondersteunend onderzoek

De realisatie van de uitgaven beleidsondersteunend onderzoek valt in 2023 € 41,0 mln. hoger uit doordat er meer subsidie is verstrekt aan Wageningen Research (WR) voor uitvoering van beleidsondersteunend onderzoek dan oorspronkelijk begroot. Het ging hierbij om nieuw en doorlopend onderzoek onder andere ten behoeve van het klimaatprogramma gericht op Emissiereductie methaan veehouderij (€ 10,1 mln.), Landbouwbodems, reductie lachgasemissie, verhoging koolstofvastlegging (€ 2,3 mln.), Verhoging vastlegging koolstof in bos en natuur (€ 1,1 mln.), en Energiebesparing, -productie en -gebruik (€ 4,6 mln.). Voor de overige circa € 23,0 mln. gaat het om aanvullend beleidsondersteunend onderzoek, zoals Nationaal Kennisprogramma Stikstof (€ 3,2 mln.), Gezonde bodem en teeltsystemen (€ 4,9 mln.), Duurzame Noordzee (€ 0,8 mln.) en Sleuteltechnologieën (€ 3,0 mln.). Er heeft daartoe een reeks budgetoverhevelingen plaatsgevonden van andere artikelen naar artikel 23.

Missiegedreven topsectoren- en innovatiebeleid

Op het budget missiegedreven topsectoren- en innovatiebeleid vallen de uitgaven in 2023 met € 8,2 mln. lager uit. Deze middelen zijn ingezet voor onder andere beleidsondersteunend onderzoek door WR binnen begrotingsartikel 23 Kennis en innovatie.

Kennisverspreiding en groen onderwijs

Er is sprake van 81,9 mln. onderuitputting op kennisverspreiding en groen onderwijs. Het grootste deel daarvan is onderuitputting op de versnellingsmaatregelen (€ 75,0 mln.) uit de Kamerbrief Toekomst Landbouw. Daarnaast vallen de kosten van Innovatie op het boerenerf met € 3,2 mln. lager uit vanwege intrekkingen en vervallen van declaraties op basis van de termijnen die hiervoor staan (met name advies- en bedrijfsplanvouchers).

Bijdrage aan ZBO's/RWT's

Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu

De realisatie van rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu is € 5,7 mln. hoger dan oorspronkelijk begroot door diverse overhevelingen van het programmeringsbudget naar het apparaatsbudget voor RIVM. Daarnaast zijn er middelen aan de begroting toegevoegd voor de AERIUS opdracht 2023 (€ 2,1 mln.) en voor het NKS (€ 1 mln.).

Artikel 24 Uitvoering en toezicht

A. Algemene doelstelling

De Minister van LNV streeft naar een doeltreffende uitvoering van het agro-, visserij- en natuurbeleid en een effectief en efficiënt stelsel voor handhaving en toezicht op deze beleidsterreinen.

B. Rol en verantwoordelijkheid

De Minister van LNV is verantwoordelijk voor de uitvoering van het agro-, visserij- en natuurbeleid (onder meer de uitvoering van het GLB) en belegt deze uitvoering jaarlijks bij RVO.nl. De uitvoering van de handhaving en het toezicht binnen deze domeinen is ondergebracht bij de NVWA, waarvoor de Minister niet alleen opdrachtgever is, maar ook de eigenaarsrol vervult.

De Minister van LNV is (mede)verantwoordelijk voor:

Stimuleren

• – Het versterken van de internationale positie van het Nederlandse agro-, visserij en natuurdomein via het Landbouwradennetwerk.

Uitvoeren

• – Het doen uitvoeren van een effectief beleid ter realisatie van de doelstellingen uit de Europese regelgeving.

• – Het uitvoeren van adequaat veterinair en fytosanitair beleid.

• – Het uitoefenen van toezicht en het handhaven van de regelgeving op het gebied van dier- en plantgezondheid, dierenwelzijn, mest, natuur en voedselveiligheid (primaire productie en slachterijfase).

• – Het uitvoeren van het Gemeenschappelijk landbouw- en visserijbeleid en het zorgdragen voor een rechtmatige financiering aan agrarische ondernemers.

• – Het uitvoeren van het klimaat en stikstof beleid op het terrein van landbouw, visserij en natuur.

• – Het doen uitvoeren van de in de Wet natuurbescherming vastgelegde rijkstaken.

C. Beleidsconclusies

Kengetal NVWA

De onderstaande urenverdeling NVWA per publiek belang en procentuele verdeling van de financiering is afkomstig uit de NVWA jaarverantwoording 2022. De realisatie 2023 zal terug te vinden zijn in de NVWA jaarverantwoording 2023. In de agentschapsbegroting van de NVWA zijn nadere doelmatigheidsindicatoren over de NVWA opgenomen.

Figuur 1 Besteding uren NVWA

Figuur 2 Hoe wordt de NVWA gefinancierd

Kengetal RVO

D. Budgettaire gevolgen van beleid

E. Toelichting op de instrumenten

Voor wat betreft het toelichten van significante verschillen in de uitgaven, ontvangsten en verplichtingen in de realisatie versus de vastgestelde begroting 2023 zijn de ondergrenzen gehanteerd zoals opgenomen in de staffel die te vinden is in de leeswijzer van dit jaarverslag.

Verplichtingen

De verplichtingen zijn in 2023 € 115,8 mln hoger uitgevallen door wijzigingen in de opdrachten aan de NVWA en de RVO. Deze wijzigingen leiden tot hogere uitgaven en worden onder de volgende kop nader toegelicht.

Uitgaven

Bijdrage aan agentschappen

Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit

De bijdrage aan de NVWA is in 2023 met € 15,8 mln hoger uitgevallen dan begroot. De hogere uitgaven laten zich verklaren door aanvullingen op de werkzaamheden in het jaarplan 2023 van de NVWA en het effect van een tussentijdse tariefwijziging voor alle werkzaamheden in 2023. Het effect van de tariefwijziging bedraagt in totaal € 10,3 mln. De aanvullende werkzaamheden bovenop de opdrachten in het jaarplan zijn toezicht op Good Distribution Practices van diergeneesmiddelen (€ 1,4 mln), Ecoregelingen GLB (€ 1,7 mln), uitvoering programma Werk aan Uitvoering (€ 0,8 mln) en uitvoering Rijksprogramma Transparantie in Informatie (€ 1,6 mln).

Rijksdienst voor Ondernemend Nederland

De uitgaven aan de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) zijn in 2023 met € 100,0 mln hoger uitgevallen dan oorspronkelijk begroot. Dit komt door een aanzienlijk aantal meerwerkopdrachten dat aan RVO is verstrekt bovenop het reguliere opdrachtenpakket RVO. Dit betreft voor een belangrijk deel de implementatie en de uitvoering van het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid in 2023. Van de € 100 mln is € 33,9 bestemd geweest voor dekking van implementatie- en uitvoeringskosten bij de RVO voor het GLB.

Verder hebben er meerwerkopdrachten en overboekingen ter dekking van het reguliere opdrachtenpakket plaatsgevonden op de verschillende LNV-beleidsterreinen. Als grotere onderdelen binnen het totaal aan meerwerk zijn te noemen de aanpak Piekbelasting (€ 6,9 mln), Mestprogramma's (€ 9,2 mln), de IenR van dieren (€ 3,1 mln), de afbouw van derogatie en behoud van grasland (€ 2,0 mln). Op het terrein van Natuur en Visserij zijn € 16,1 mln extra uitvoerings- en implementatiekosten van de RVO te noemen zoals voor het EMFAF (€ 3,1 mln), de Programmatische Aanpak Grote Wateren (€ 2, 1 mln), het project Maripark (€ 1,9 mln) en de Brexit Adjustment Reserve (€ 1,5 mln). Daarnaast is uit het Transitiefonds € 11,9 mln ter beschikking gesteld aan de RVO voor uitvoering en implementatie van onder andere de LBV-plus en de UAPB (uitvoering aanpak piekbelasters). Ten slotte hebben met de RVO afrekeningen plaatsgevonden voor kosten 2022 (€ 1,6 nln) en een tussentijdse tariefverhoging in 2023 (€ 5,5 mln).

Ontvangsten

Agentschappen en overig

De ontvangst van € 14,8 mln in 2023 wordt verklaard door verrekening van de realisatie met de uitgekeerde voorschotten op de agentschapsbijdrage in 2022 van de NVWA opdracht 2022 (€12,8 mln.) en RVO opdracht 2022 (€1,9 mln.).

5. Niet-beleidsartikelen

Artikel 50 Apparaat

Toelichting op de verplichtingen en uitgaven

Personele uitgaven

Eigen personeel

De gerealiseerde uitgaven op het eigen personeel komen hoger uit dan geraamd in de vastgestelde begroting 2023. Dit verschil wordt voornamelijk verklaard doordat bij de 1^e suppletoire begroting 2023 middelen aan de LNV-begroting zijn toegevoegd voor capaciteitsuitbreiding (circa 10 mln.). Dit om goed gevolg te geven aan o.a. Piekbelastersaanpak en andere noodzakelijke werkzaamheden in relatie tot behalen van de doelen van het Ministerie van LNV. Deze middelen zijn afkomstig uit de gereserveerde middelen voor het Transitiefonds en zijn voor drie jaar middels een ingroeipad aan de LNV-begroting toegevoegd.

Externe inhuur

De uitgaven voor externe inhuur zijn in 2023 hoger dan begroot. Dit wordt grotendeels verklaard doordat de omvang qua fte en taken van het Ministerie van LNV is gegroeid, maar dat door krapte op de arbeidsmarkt functies niet snel vervuld konden worden. Daarom is voor, met name specialistische functies waaronder voor ICT-projecten, personeel ingehuurd. Tijdens de verschillende begrotingsmomenten van het begrotingsjaar hebben de betreffende dienstonderdelen budget (vanuit de middelen voor eigen personeel) ten gunste van het externe inhuur budget geboekt om deze kosten op te vangen. 

Materiële uitgaven

SSO DICTU

De gerealiseerde uitgaven op «SSO DICTU» vallen hoger uit dan geraamd in de vastgestelde begroting 2023. Dit komt onder andere doordat de kosten van een aantal opdrachten aan DICTU hoger uitvielen. Een andere reden zit in het feit dat de ministeries van LNV en EZK de dienstonderdelen voor de bedrijfsvoering delen. Gemaakte kosten door deze gezamenlijke bedrijfsvoeringsonderdelen worden volgens een verdeelsleutel verdeeld over de begroting van beide departementen. Een aantal kosten die voor het ministerie van EZK zijn gemaakt, zijn via deze constructie met gedeelde dienstonderdelen doorbelast aan LNV.

Overige materiele uitgaven

De gerealiseerde uitgaven op «Overige materiele uitgaven» komen hoger uit dan eerder was begroot in de vastgestelde begroting 2023. Dit verschil wordt voornamelijk verklaard doordat de middelen voor een aantal «Overige materiele uitgaven» geraamd waren op de post voor personeelgerelateerde zaken, echter vallen deze uitgaven onder overige materiele uitgaven. Daarnaast zijn de kosten voor externe vergaderruimte in verband met de verbouwing van het pand B73 hoger uitgevallen dan waar eerder rekening mee werd gehouden.

Totaaloverzicht apparaatsuitgaven inclusief agentschappen en ZBO's

In de tabel zijn onder andere de personele en materiële apparaatskosten van de NVWA, ZBO’s en RWT’s vermeld. Deze apparaatskosten worden niet alleen door LNV gefinancierd, maar ook door andere opdrachtgevende ministeries, decentrale overheden en derden. In de agentschapsparagraaf en in Bijlage 1: Toezichtrelaties rwt's en zbo's wordt dit nader toegelicht. De apparaatskosten van de zelfstandige bestuursorganen zonder rechtspersoonlijkheid Grondkamers, Centrale Commissie Dierproeven, Kamer voor de Binnenvisserij en Raad voor Plantenrassen zijn vanwege hun beperkte omvang niet opgenomen in de tabel. Met uitzondering van de Raad voor Plantenrassen is aan deze zelfstandige bestuursorganen personeel afkomstig van RVO.nl, ter beschikking gesteld door de minister. In het geval van de Raad voor Plantenrassen is het ondersteunend personeel afkomstig van Naktuinbouw.

Artikel 51 Nog onverdeeld

Toelichting

Dit artikel is een administratief begrotingstechnisch artikel van waaruit overheveling naar andere onderdelen heeft plaatsgevonden. Bij de 1e suppletoire begroting 2023 is de loon- en prijsbijstellingstranche 2023 uitgekeerd. Deze is bij Miljoenennota toebedeeld aan de relevante onderdelen op de LNV-begroting. Daarnaast hebben bij de 1e en 2e suppletoire begroting overhevelingen plaatsgevonden uit de loon- en prijsbestelling naar andere begrotingsartikelen op de LNV begroting ten behoeve van het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid, het omschakelprogramma en de begrotingsreserve apurement.

6. Bedrijfsvoeringsparagraaf

Inleiding

1. Rapportage voor verplichte onderdelen

a. Rechtmatigheid

Vanuit de bij het Ministerie van LNV bekende informatie zijn de onderstaande fouten en onzekerheden in de rechtmatigheid van de verantwoordingsinformatie te rapporteren.

Overschrijding op de afgerekende voorschotten

Bij de afgerekende voorschotten is sprake van een rechtmatigheidsfout van € 26,5 mln. Dit vanwege het afwijken van de Subsidieregeling instituten voor toegepast onderzoek (TO2-regeling) bij de subsidievaststelling over 2021 aan Wageningen Research (WR). Meer in het bijzonder gaat het om de toepassing van artikel 43 van de TO2-regeling die het mogelijk maakt om onder voorwaarden een overschot van maximaal 5% van de verleende subsidie jaarlijks mee te nemen ter besteding in het volgende jaar. In 2021 is gebleken dat bij de subsidievaststellingen over 2019 en 2020 de overschotten boven het maximum van 5% kwamen. In afwijking van de TO2-regeling heeft het ministerie besloten deze bedragen niet te korten op de nieuwe subsidieverleningen en als onrechtmatigheid aan te merken. Op basis van de beginselen van behoorlijk bestuur is daarbij besloten tot een overgangsperiode tot het boekjaar 2024 om een nieuwe werkwijze te implementeren. Hierbij wordt voor meerjarige thematische onderzoeksprogramma’s zoveel mogelijk met meerjarige verplichtingen gewerkt en zal voor onderzoeksprogramma’s waar dit niet goed uitvoerbaar is de jaarlijkse vaststelling op basis van werkelijke realisatie plaatsvinden. Op deze manier zal er in de toekomst geen sprake meer zijn van overschotten. In 2022 is de werkwijze verder vormgegeven en zijn afspraken met WR gemaakt over de wijze van meerjarig subsidiëren en verantwoording. Voor het boekjaar 2023 zijn voor meerdere programma’s meerjarige subsidieverzoeken ingediend. Dit wordt vanaf 2024 verder uitgebreid.

Andere geconstateerde fouten hebben betrekking op het onjuist omgaan met controleverklaringen en verplichte verklaringen door de subsidieontvanger om te komen tot vaststelling van de subsidie (€ 20,8 mln). Door bovenstaande fouten, totaal € 47,3 mln, is sprake van een overschrijding van de rapporteringstolerantie bij de afgerekende voorschotten.Overschrijding op het totaalniveau artikelen verplichtingenBij de verplichtingen zijn fouten geconstateerd van in totaal € 32,3 mln. Een van de fouten wordt veroorzaakt door het niet Europees aanbesteden van de inzet van zaakbegeleiders in het kader van piekbelasters (€ 9,5 mln). De Stikstofaanpak staat hoog op de politieke agenda, waaronder de aanpak piekbelasters in de landbouw. Hierom heeft LNV in juni 2023 de Tweede Kamer toegezegd dat per 12 juni 2023 zaakbegeleiders vanuit het ministerie van LNV beschikbaar zijn om, met boeren die piekbelaster zijn, het gesprek aan te kunnen gaan over verschillende regelingen. Deze korte termijn liet het niet toe om het reguliere Europese aanbestedingsproces te volgen.

Een andere fout betreft inzet van inhuur (€ 9 mln). Het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat (IenW) is categoriemanager van een aantal rijksbrede raamovereenkomsten, waarvan er drie (Interim Management & Organisatieadvies, Auditdiensten en Financiële Adviesdiensten) in dit verslagjaar nog steeds waren verlengd middels overbruggingsovereenkomsten. Als gevolg daarvan worden de verplichtingen die op nadere overeenkomsten onder deze overbruggingsovereenkomsten worden aangegaan als onrechtmatig bestempeld. De raamovereenkomsten voor Financiële Adviesdiensten zijn per 3 april 2023 gereedgekomen en hebben tot rechtmatige contracten geleid. De her-aanbestedingen voor de overige raamovereenkomsten zijn vertraagd, als gevolg van juridische bezwaren en rechtszaken door inschrijvers. Voor Organisatieadvies verwacht het Ministerie van IenW dat daarvoor eind februari 2024 de nieuwe contracten beschikbaar komen. Voor Interim Management is de lopende aanbesteding definitief ingetrokken en wordt met de nu ingezette maatregelen een rechtmatige oplossing medio 2024 voorzien.Verder is een fout veroorzaakt door WR toestemming te verlenen om de komende jaren hogere tarieven te betalen aan partners bij samenwerkingsprojecten (€ 7 mln).

Onderstaande tabel geeft inzicht in de overschrijdingen van de rijksbrede rapporteringstoleranties.

*) Doordat bij de controle gebruik is gemaakt van steekproeven is de maximale fout groter dan de tolerantie. Omdat het bedrag aan fouten onzekerheden onder de tolerantie ligt, wordt conform het voorschrift in de RBV geen percentage opgenomen.

b. Totstandkoming niet-financiële verantwoordingsinformatie

Er zijn geen bijzonderheden.

c. Begrotingsbeheer, financieel beheer en de materiële bedrijfsvoering

Opvolging aanbevelingen Algemene Rekenkamer

De Algemene Rekenkamer (AR) heeft in haar verantwoordingsonderzoek 2022 LNV geconcludeerd dat het jaarverslag LNV 2022 aan de gestelde eisen voldoet, met uitzondering van twee onvolkomenheden in de bedrijfsvoering. Dit betreft het autorisatiebeheer van het financieel systeem Oracle EBS (toegang tot systemen van dienstonderdelen) en het inkoopbeheer.

Op de eerstgenoemde onvolkomenheid inzake het autorisatiebeheer zijn in de afgelopen drie jaar verbeteracties uitgezet. Onder andere door het in overleg met dienstonderdelen implementeren van procedures om het risico van ongewenste toegangsrechten en functievermenging in het financiële systeem beter te beheersen. Hiermee is de langdurige bevinding van de ADR opgelost. De ADR heeft in 2023 wel geconstateerd dat voor het beheer van rechten geregeld sprake is van te ruime autorisaties waarop onvoldoende monitoring plaatsvindt. Dit heeft de ADR als een lichte bevinding aangemerkt.

Naar aanleiding van eerdere AR-aanbevelingen in 2021 en 2022 ten aanzien van inkoop is in 2023 een plan van aanpak opgesteld om op basis daarvan de volgende stappen te zetten in het inkoopbeheer. Het betreft het opvolging geven aan analyses van spendrapportages, het analyseren van escalatie- en voldongen feitendossiers, het afronden van de analyse voor leverancierskeuze alsmede het verbreden van de interne controle in de tweede lijn. De spendanalyse voor de inkopen die via het systeem BAS worden geadministreerd is, ondanks de aanpassingen, nog niet mogelijk. Aangezien hiervan al meerdere jaren sprake is, heeft de ADR een lichte bevinding toegekend.

Verantwoording EU-middelen in gedeeld beheer

Het Ministerie van LNV verantwoordt zich met de bijlage «Verantwoording EU-middelen in gedeeld beheer» over de rechtmatigheid en het functioneren van de beheer- en controlesystemen voor de inzet van middelen uit de Europese Fondsen.

Over het Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling (ELFPO) heeft de ADR een goedkeurende verklaring met toelichtende paragraaf verstrekt. De maximaal toegestane foutenmarge van 2% is (licht) overschreden voor het niet-grondgebonden deel van het ELFPO. De overschrijding wordt veroorzaakt door een bekende fout die bestaat uit een bevinding over de totstandkoming van de vereenvoudigde kostenopties (VKO) in de regeling pilots nieuw GLB. De conformiteitsprocedure over de afhandeling van deze bevinding is momenteel in de eindfase.

Corona regelingen

Voor het reviewbeleid heeft het ministerie enkele accountantsproducten, die zijn ontvangen bij de Regeling subsidie financiering ongedekte vaste kosten land- en tuinbouwbedrijven COVID-19 (OVK-regeling), door de Auditdienst Rijk laten reviewen in 2022. Hierbij is gebleken dat onduidelijkheid bestaat over de vaste kostencategorieën en dat deze in enkele gevallen ook foutief zijn toegepast. In 2023 heeft RVO, als uitvoerder van deze regeling, op verzoek van LNV nader onderzoek uitgevoerd. Hieruit bleek dat de toepassing van de vaste kostencategorieën vaker tot interpretatieverschillen heeft geleid. Naar aanleiding van de uitkomsten zijn maatregelen getroffen en vindt er een vervolgonderzoek plaats.

d. Misbruik en oneigenlijk gebruik

Het ministerie van LNV beschikt over een toereikend beleid om de risico’s van misbruik en oneigenlijk gebruik (M&O) van subsidies door begunstigden zo veel mogelijk te beperken. Bestaande maatregelen om misbruik en oneigenlijk gebruik van subsidies door begunstigden te bestrijden zijn onder andere: de tijdige opstelling van risicoanalyses met beheersmaatregelen ter bestrijding van M&O, het opvragen van gegevens zoals die bekend zijn bij andere departementen, het in voorkomende gevallen opvragen van accountantsproducten bij subsidieverantwoordingen en het via de fraudecoördinator van RVO melden van vermoedens van fraude bij het OM en het goed informeren van de Tweede Kamer.

Bij de regeling Landelijke beëindigingsregeling veehouderijlocaties (Lbv) zijn bepaalde elementen moeilijk toetsbaar, waardoor er een risico ten aanzien van de rechtmatigheid van de vaststellingen is. Hierbij valt te denken aan de oppervlakte en de datum van ingebruikname van de stal en de monitoring na de sluiting van de (stikstofdepositie van) andere activiteiten.

e. Overige aspecten van de bedrijfsvoering

Er zijn geen bijzonderheden te vermelden.

f. Fraude- en corruptierisico’s

In 2023 zijn geen materiële interne fraudes en/of corrupties aan het licht getreden die in de bedrijfsvoeringsparagraaf moeten worden vermeld.

LNV en EZK hebben in 2023 een frauderisicoanalyse bij de kerndepartementen uitgevoerd. De uitkomsten zijn opgenomen in een nota Frauderisicoanalyse en bevat op hoofdlijnen een beschrijving van de meest voorkomende frauderisico’s met bestaande maatregelen om die risico’s te beheersen.

LNV geeft veel aandacht aan het voorkomen en opsporen van interne fraude en/of corruptie. Zo beschikt LNV over een vastgesteld integriteitsbeleid, een Beveiligingsautoriteit zoals bedoeld in artikel 3 van het Besluit BVA-stelsel Rijksdienst 2021 en een BVA-team. Het BVA-team geeft advies, houdt toezicht op de integrale beveiliging en laat analyses en audits uitvoeren. Dienstonderdelen geven met een jaarlijks geactualiseerde risicoparagraaf in het werkplan aan welke grote risico’s ze voorzien en hoe ze deze risico’s beheersen. Risicomanagement is hiermee verankerd in de management control-cyclus. Met periodieke managementverificaties en het toepassen van controle technisch functiescheiding en verbijzonderde interne controle bij financiële transacties wordt het risico van interne fraude, en daarmee onbetrouwbare informatievoorziening vanuit de administraties van LNV, voldoende beheerst. Daarnaast beschikt LNV over een vastgesteld beleid ter voorkoming van misbruik en oneigenlijk gebruik van regelingen door derden. Eventuele signalen van mogelijke fraude worden altijd opgevolgd voor nader onderzoek. Middels een jaarlijkse managementverklaring bevestigen hoofden van dienst dat geconstateerde interne fraudes en/of corruptie zijn gemeld bij de directeur FEZ, de SG en de ADR.

Onderdeel van het integriteitsbeleid is voorts het moeten voldoen aan de normen en regels ter voorkoming van eventuele belangenverstrengeling dat kan leiden tot of als doel kan hebben misbruik of oneigenlijk gebruik van (koersgevoelige) informatie door medewerkers en daarmee reputatieschade voor LNV en/of persoonlijke verrijking. Burgers en bedrijven moeten erop kunnen vertrouwen dat LNV en zijn medewerkers niet bevooroordeeld of partijdig zijn.

2. Rijksbrede bedrijfsvoeringsonderwerpen

Herstel- en VeerkrachtplanIn de zomer van 2020 besloten de EU-lidstaten tot een aanpak om te herstellen van de coronacrisis. In februari 2021 is daarom de Herstel- en Veerkrachtfaciliteit opgericht. Dit is een tijdelijk middel waarmee de EU subsidies en leningen aan EU-landen kan geven om te investeren in hervorming. EU-lidstaten moeten een Herstel- en Veerkrachtplan (HVP) opstellen, waarin staat naar welke hervormingen en investeringen het geld gaat. De EU heeft het Nederlands HVP in oktober 2022 goedgekeurd.

In het Nederlandse HVP zijn 53 maatregelen opgenomen (25 hervormingen en 28 investeringen). Het kabinet gebruikt bijna de helft (54,9%) van de middelen voor de groene transitie en 25,6% voor de digitalisering. LNV heeft twee maatregelen in dit programma t.w. Programma Natuur en Saneringsregeling Varkenshouderijen.

Het Ministerie van Financiën zal conform het HVP vanaf 2024 tot en met 2026 twee maal per jaar een onderbouwd betalingsverzoek bij de Europese Commissie (EC) indienen. Voor LNV zal er bij het tweede betaalverzoek (mei 2024) een claim voor de Saneringsregeling Varkenshouderijen worden ingediend en voor Programma Natuur zal dit in het vijfde betaalverzoek plaatsvinden. Het financieel belang van het HVP op basis van deze twee regelingen is circa € 1 mld.

De verantwoordingseisen van het HVP leveren bij departementen uitdagingen op. Tot op heden is het LNV gelukt om volledig en tijdig de artikel 22 gegevens (de eindontvangers en eindbegunstigden van HVP-middelen) aan te leveren.

Voor de Saneringsregeling Varkenshouderijen is de verwachting dat LNV voldoet aan alle mijlpalen en doelstellingen. Doordat de jaarlijkse voortgangsrapportages pas per 1 mei aangeleverd dienen te worden door provincies en Rijkswaterstaat bij LNV zal voor Programma Natuur de komende maanden inzichtelijk worden of LNV kan voldoen aan de gestelde mijlpalen en doelstellingen.

Grote lopende ICT-projecten

Het ministerie van BZK informeert de Tweede Kamer periodiek over departementale grote ICT-projecten. Deze projecten worden op het Rijks-ICT-dashboard openbaar gemaakt en minimaal éénmaal per jaar geactualiseerd. Deze rapportageplicht geldt voor alle ICT-projecten waarvan de kosten tenminste € 5 mln. bedragen.

Betaalgedrag

Het streefcijfer van het kabinet voor tijdig betalen is dat 95% van alle handelsfacturen binnen 30 dagen na datum van ontvangst van de factuur zijn betaald. LNV heeft over het jaar 93% van de handelsfacturen binnen 30 dagen betaald. Hiermee voldoet LNV niet aan de streefwaarde. Er zijn maatregelen getroffen om dit percentage te kunnen verhogen.

Evaluatie Audit Committee

Het Audit Committee (AC) adviseert het departementaal management over de bedrijfsvoering, het auditbeleid en het risicomanagement. In 2023 heeft een zelfevaluatie van het AC plaatsgevonden. Enkele aandachtspunten uit de evaluatie zijn het verder brengen van risicomanagement, het op tafel krijgen van de ‘juiste’ strategische onderwerpen, het scherp neerzetten van de adviesvraag of het dilemma voor het goede gesprek alsmede het meer verbinden van de Bestuursraad en het AC.

Departementale checks and balances subsidieregelingen

Om de kwaliteit van subsidie-instrumenten te bewaken en te verbeteren leggen beleidsdirecties voorstellen voor nieuwe of gewijzigde subsidie-instrumenten ter beoordeling voor aan de Monitorcommissie (MC). De Monitorcommissie is ingesteld door de gezamenlijke Bestuursraad van EZK en LNV en heeft als doel in een vroegtijdig stadium te reflecteren op doelmatigheid en doeltreffendheid van voorstellen die aan haar worden voorgelegd. De MC kijkt kritisch naar nut, noodzaak en vormgeving van nieuwe of gewijzigde subsidie-instrumenten. Om een onafhankelijke toetsing te borgen zijn zowel FEZ als WJZ lid van deze commissie, evenals een aantal beleidsdirecteuren, externe hoogleraren en RVO als uitvoerende dienst. Bij de beoordeling worden uitkomsten van uitgevoerde evaluaties betrokken die conform de regelgeving voor subsidies eens in de 5 jaar plaatsvinden. Daarnaast toetst FEZ alle nieuwe subsidie-instrumenten op financiële gevolgen, doelmatigheid en doeltreffendheid. De directeur FEZ van EZK is daarnaast voorzitter van de departementale Beleidskwaliteit en -Evaluatiecommissie (BEC) waar met behulp van externe onafhankelijke deskundigen van planbureaus en universiteiten advies wordt gegeven over evaluatieopzetten. Beide commissies werken zowel voor EZK als LNV, waardoor expertise en ervaringen effectief worden gedeeld.

Normenkader financieel beheer: verhoging (onder)mandaten

In 2023 is het Kader voor financiële ondermandatering van de kerndepartementen LNV en EZK geactualiseerd. De ondermandaten waren de afgelopen 10 jaar niet gewijzigd, terwijl de inflatie de afgelopen jaren sterk is gestegen, de begrotingen zijn gegroeid en de werkdruk bij (onder)mandaathouders is toegenomen. 

3. Belangrijke ontwikkelingen en verbeteringen in de bedrijfsvoering

Risicomanagement

Om risicomanagement op langere termijn minder vrijblijvend te maken is het continu aanjagen en borgen relevant (spoor 1). Daarom treedt een DG op als sponsor voor risicomanagement. Ook wordt een riskfacilitator aangesteld. Daarnaast is het risicomanagementbeleid verankerd in de departementale managementcyclus (spoor 2).

Transitiefonds

In december 2022 is het wetsvoorstel tot oprichting van het Transitiefonds als een begrotingsfonds, zoals bedoeld in artikel 2.11 van de CW, ingediend bij de Staten-Generaal. Met dit Transitiefonds worden maatregelen bekostigd die nodig zijn om de stikstofbelasting van de natuur terug te dringen, evenals de emissies van broeikasgassen door landbouw en landgebruik. Daarnaast worden hieruit maatregelen gefinancierd die bijdragen aan het beschermen en ontwikkelen van de natuur en het tijdig voldoen aan de Kaderrichtlijn water en maatregelen die bijdragen aan de verduurzaming van de landbouw. Het voorstel wijst de Minister voor Natuur en Stikstof als fondsbeheerder aan.

De Tweede Kamer heeft 23 mei 2023 ingestemd met de Tijdelijke wet Transitiefonds landelijk gebied en natuur (TWT). Het wetsvoorstel van de TWT is aangeboden aan de Eerste Kamer (EK), maar 3 oktober 2023 controversieel verklaard. De inwerkingtreding van de wet is voorwaardelijk voor een eerste Fondsbegroting. Transitiefondsmiddelen zullen in 2024, net als eerdere jaren, via de LNV-begroting lopen. In afwachting van de behandeling van de TWT in de EK, staat de inrichting van de fondsadministratie ‘on hold’.

Verduurzaming LNV - organisatie LNV en EZK publiceren sinds vier jaar hun gezamenlijk verslag over de duurzaamheid van de eigen organisaties. Het duurzaamheidsverslag geeft inzicht in de verduurzaming van de eigen bedrijfsvoering en ketenverduurzaming bij beide ministeries en hun diensten en agentschappen zoals de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA), de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO), Rijksinspectie Digitale Infrastructuur (RDI, voorheen Agentschap Telecom), etc. Bij het opstellen van het duurzaamheidsverslag worden de rapportagestandaarden van het Global Reporting Initiative (GRI) in beschouwing genomen. De verwachting is dat in mei 2024 het duurzaamheidsverslag 2023 wordt gepubliceerd op rijksoverheid.nl. Daarin zal onder meer worden ingegaan op het Manifest verduurzaming bedrijfsvoering EZK & LNV 2.0 dat in september 2023 is vastgesteld.

C. JAARREKENING

7. Departementale verantwoordingsstaat

8. Samenvattende verantwoordingsstaat agentschap

9. Jaarverantwoording van het baten-lastenagentschap NVWA per 31 december 2023

Stelselwijziging

Niet van toepassing voor 2023.

Toelichting op de baten

Omzet moederdepartement

Met ingang van 2023 is voor de opdrachtgevers het product «Toezicht» geïntroduceerd, ter vervanging van de producten «Handhaven» en «Keuren». In bovenstaande tabel is voor 2022 de som van de omzet «Handhaven» (€ 167,7 mln.) en «Keuren» (€ 18,1 mln.) onder product «Toezicht» weergegeven.

In totaal is de omzet € 60,6 mln. hoger dan in 2022. Dit wordt veroorzaakt door enerzijds de groei van de organisatie (het aantal fte én de urenrealisatie zijn fors gestegen) en anderzijds een significant hogere initiële kostprijs voor 2023 dan in 2022. Daarnaast is gedurende 2023 de kostprijs ook nog met terugwerkende kracht bijgesteld in verband met sterk gestegen kosten. De omzet is ook hoger dan de vastgestelde begroting, met name als gevolg van aanvullende opdrachten gedurende 2023 en de bijstelling van de kostprijs.

De omzetcategorie «Overig» omvat werkzaamheden voor LNV die worden uitbesteed aan derden. De realisatie ervan ligt rond de vastgestelde begroting, maar is hoger dan in 2022 door werkzaamheden met betrekking tot de invoering van realtime Vervoersbewijs Dierlijke Meststoffen (rVDM).