Nr. 1 JAARVERSLAG VAN HET MINISTERIE VAN ECONOMISCHE ZAKEN EN KLIMAAT (XIII) 2023

GEREALISEERDE UITGAVEN EN ONTVANGSTEN

Figuur 1 Gerealiseerde uitgaven verdeeld over beleidsartikelen en niet-beleidsartikelen (x € 1 mln). Totaal € 13.651,6 mln.

Figuur 2 Gerealiseerde ontvangsten verdeeld over beleidsartikelen en niet-beleidsartikelen (x € 1 mln). Totaal € 7.919,8 mln.

A. ALGEMEEN

1. Aanbieding van het jaarverslag en verzoek tot dechargeverlening

AAN de voorzitters van de Eerste en de Tweede Kamer van de Staten-Generaal.

Hierbij bied ik, mede namens de Minister voor Klimaat en Energie en de Staatssecretaris Mijnbouw het departementale jaarverslag van het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat (XIII) over het jaar 2023 aan.

Onder verwijzing naar de artikelen 2.37 en 2.40 van de Comptabiliteitswet 2016 verzoek ik de beide Kamers van de Staten-Generaal de Minister van Economische Zaken en Klimaat decharge te verlenen over het in het jaar 2023 gevoerde financiële beheer.

Het besluit tot dechargeverlening kan niet worden genomen, voordat de betrokken slotwet is aangenomen en voordat de verklaring van goedkeuring van de Algemene Rekenkamer is ontvangen.

De Minister van Economische Zaken en Klimaat,M.A.M. Adriaansens

Dechargeverlening door de Tweede Kamer

Op grond van artikel 2.40, derde lid, van de Comptabiliteitswet 2016 wordt dit originele exemplaar van het onderhavige jaarverslag, na ondertekening van de hierboven opgenomen verklaring, ter behandeling doorgezonden aan de voorzitter van de Eerste Kamer.

Dechargeverlening door de Eerste Kamer

Op grond van artikel 2.40 van de Comptabiliteitswet 2016 wordt dit originele exemplaar van het onderhavige jaarverslag, na ondertekening van de hierboven opgenomen verklaring, doorgezonden aan de Minister van Financiën.

2. Leeswijzer

1. Opbouw jaarverslag

Dit jaarverslag bevat het beleidsverslag, een jaarrekening, en diverse bijlagen. Deze bevatten informatie over de in 2023 gerealiseerde beleidsresultaten en de budgettaire realisatiegegevens van EZK.

De beleidsartikelen in dit jaarverslag hebben dezelfde opzet als de begroting 2023 (Kamerstuk 36 200 XIII, nrs. 1 en 2) en zijn conform de Rijksbegrotingsvoorschriften opgesteld (https://rbv.rijksfinancien.nl). Elk beleidsartikel bevat een paragraaf beleidsconclusies waarin voor de belangrijkste instrumenten een oordeel wordt gegeven over de uitvoering van het beleid in het afgelopen jaar. In beleidsartikel 4 (Een doelmatige energievoorziening en beperking van de klimaatverandering) is net als in de begroting 2023 een overzicht opgenomen van uitgaven voor het klimaatbeleid van bij het Klimaatakkoord betrokken ministeries. De bedrijfsvoeringparagraaf doet verslag van relevante aandachtspunten in de bedrijfsvoering van het Ministerie van EZK.

De jaarrekening bestaat uit de departementale verantwoordingsstaten, de samenvattende verantwoordingsstaten inzake de agentschappen, de jaarverantwoordingen van de agentschappen, de saldibalans en de WNT-verantwoording.

De volgende bijlagen zijn opgenomen: Toezichtrelaties en Zelfstandige Bestuursorganen (ZBO’s) en Rechtspersonen met een Wettelijke Taak (RWT’s), Moties en toezeggingen, Afgerond evaluatie- en overig onderzoek, Inhuur externen, Focusonderwerp FJR 2023, Verantwoording EU-middelen in gedeeld beheer, Rijksuitgaven Caribisch Nederland, NGF-Bijlage, Klimaatfondsprojecten EZK, Rapportage burgercorrespondentie en een lijst van afkortingen.

2. Ondergrenzen toelichtingen

Voor wat betreft het toelichten van significante verschillen in de uitgaven, ontvangsten en verplichtingen in de realisatie versus de vastgestelde begroting 2023 zijn de ondergrenzen gehanteerd zoals opgenomen in de onderstaande tabel.

In sommige gevallen, waar politiek relevant, worden ook posten toegelicht beneden deze ondergrenzen.

3. Controlenormen financiële en niet-financiële gegevens

Het jaarverslag bevat zowel financiële als niet-financiële gegevens (kengetallen en indicatoren). Deze gegevens zijn aan verschillende controlenormen onderhevig. De controle van financiële informatie is gebaseerd op normen zoals deze voortvloeien uit de Comptabiliteitswet 2016 en de Rijksbegrotingsvoorschriften 2024 (RBV). De controle van beleidsinformatie en informatie over de bedrijfsvoering is gebaseerd op normen zoals deze voortvloeien uit de RBV.

4. Groeiparagraaf

Bij de beleidsartikelen (betreft artikel 2 en artikel 4) is het overzicht begrotingsreserves vervallen. De informatie uit dit model wordt al opgenomen in het Saldibalans onder saldibalanspost 5.

Bij de jaarverantwoording van een aantal agentschappen (indien van toepassing) wordt in de tabel Voorgestelde resultaatbestemming een voorstel gedaan over de verdeling van het saldo van baten en lasten in onttrekking aan de bestemmingsreserve POK1 en WaU2 en het exploitatieresultaat. Met toestemming van het Ministerie van Financiën zijn bij agentschappen bestemmingsreserves gevormd, waarin ontvangsten van het moederdepartement voor POK en WaU worden geboekt. Ten laste van deze bestemmingsreserves komen kosten die de agentschappen gedurende het jaar in het kader van POK en WaU hebben gemaakt. Het resterende saldo van baten en lasten komt ten gunste of ten laste van de exploitatiereserve.

Ingevolge het verzoek van de Tweede Kamer om bij het Financieel Jaarverslag van het Rijk 2023 aandacht te besteden aan resultaatbereik in relatie tot onderuitputting wordt eenmalig de bijlage Focusonderwerp FJR 2023 opgenomen in het Jaarverslag 2023 (bijlage 5: Focusonderwerp FJR 2023).

5. Grondslagen voor de vastlegging en de waardering

De verslaggevingsregels en waarderingsgrondslagen die van toepassing zijn op de in dit jaarverslag opgenomen financiële overzichten zijn ontleend aan de Comptabiliteitswet 2016 en de daaruit voortvloeiende regelgeving, waaronder de Regeling rijksbegrotingsvoorschriften 2023 en de Regeling agentschappen. Voor de departementale begrotingsadministratie wordt het verplichtingen-kasstelsel toegepast en voor de baten-lasten agentschappen het baten-lastenstelsel.

6. Motie Schouw en motie Hachchi c.s.

Motie Schouw

In juni 2011 is de motie Schouw c.s. ingediend en aangenomen (Kamerstuk 2010-2011, 21 501-20, nr. 537). Deze motie zorgt er voor dat de landspecifieke aanbevelingen van de Raad op grond van de nationale hervormingsprogramma's een eigenstandige plaats krijgen in de departementale begrotingen.

In de landspecifieke aanbevelingen van de Europese Commissie voor Nederland in 2022-2023 werd onder andere aanbevolen om meer overheidsinvesteringen te doen voor de groene en digitale transitie (COM(2022) 621 final). Extra investeringen vanuit het National Groeifonds in R&D en innovatie en de beschikbaarstelling van middelen vanuit het fonds voor onderzoek en innovatie voor versterking van faciliteiten voor toegepast onderzoek en voor versterking van Europese partnerschappen dragen bij aan extra overheidsinvesteringen voor de groene en digitale transitie en sluiten daarmee aan bij de landspecifieke aanbeveling. Daarnaast draagt met name het missiegedreven innovatiebeleid bij aan investeringen in de genoemde richtingen.

Binnen artikel 1 van de EZK-begroting wordt hieraan invulling gegeven vanuit een toekenning uit het Nationaal Groeifonds van € 210 mln (€ 152,5 mln onvoorwaardelijk, € 57,5 mln voorwaardelijk) met het opschalen van ca. 15 publiek-private samenwerkingen (PPS’en) in het beroepsonderwijs, gericht op onder meer de versterking van de aansluiting van het beroepsonderwijs en de arbeidsmarkt. Tevens wordt met een bijdrage uit het fonds opgeschaald door een impuls te geven aan de toepassing van innovaties in de praktijk, het stimuleren van leven lang ontwikkelen en het verhogen van het productiviteitsniveau van (midden- en klein) bedrijven. In juni 2023 zijn 15 ingediende plannen van regionale PPS’en goedgekeurd en ontvangen in totaal € 123 mln.

Daarnaast heeft het AiNed investeringsprogramma een budget van € 204,5 mln toegekend gekregen uit het Nationaal Groeifonds voor het stimuleren van innovatie met AI. Met het AiNed Investeringsprogramma van de Nederlandse AI Coalitie worden bedrijven en publieke instellingen bij elkaar gebracht om in AI essentiële stappen te zetten die van groot economisch én maatschappelijk belang zijn. Voor de financiering van digitale innovatie op AI worden open calls van NWO en RVO ingezet, zoals een AI-call in de MIT-regeling voor het mkb met een budget van € 3,5 mln. Begin 2023 is het tienjarige AI-programma ROBUST gestart voor de realisatie van 17 nieuwe AI onderzoekslabs (PPS) en 170 promovendi op het gebied van betrouwbare machine learning. Voor ROBUST is € 45 mln beschikbaar voor de eerste vijf jaar, waaronder € 12,5 mln van NWO en € 7,5 mln van EZK en met zicht op NWO-financiering voor nog eens vijf jaar.

Daarnaast wordt er via de Important Project of Common European Interest Cloud Infrastructuur en Services (IPCEI-CIS) de komende jaren € 71,2 mln geïnvesteerd in de ontwikkeling van innovatieve cloudoplossingen door Nederlandse bedrijven en kennisinstellingen.

Voor de ontwikkeling en innovatie van 6G – de technologie achter de toekomstige mobiele communicatienetwerken - heeft een consortium van rond de 60 partners onder regie van TNO en met ondersteuning van EZK in 2023 een investeringsvoorstel ingediend in de derde ronde van het Nationaal Groeifonds. Dit voorstel is gehonoreerd. Het kabinet heeft € 61 mln voorwaardelijk toegekend voor de eerste fase en is € 142 mln gereserveerd voor de tweede fase van het programma voor de ontwikkeling van de volgende generatie mobiele communicatienetwerken.

Via het Nationaal Groeifonds is ook voor een periode van tien jaar € 80 mln publieke financiering toegekend aan het Nationaal Onderwijslab AI (NOLAI). De oprichting van NOLAI in 2022 zorgt voor publiek-private samenwerking voor verantwoorde innovatie op het terrein van digitale leermiddelen die gebruik maken van AI. Hierbij is € 63 mln gereserveerd voor opschaling van digitale onderwijsinnovatie.

Binnen artikel 2 van de EZK-begroting wordt hieraan onder andere bijgedragen met projecten gefinancierd vanuit het Nationaal Groeifonds. In belangrijke mate zijn dat middelen die bijdragen aan R&D en innovatie ten behoeve van de groene en digitale transitie. In 2023 is voor een bedrag van € 327,2 mln aan toekenningen gedaan voor Nationaal Groeifonds-projecten op artikel 2 van de EZK-begroting. Het zijn toekenningen aan vier projecten, die alle bijdragen aan de groene dan wel digitale transitie: € 102 mln voor BioBased Circular, € 118 mln voor Material Independence & Circular Batteries, € 60,2 mln voor Quantum Delta NL en € 47 mln voor Health-RI (dat gericht is op de ontwikkeling van een gezondheidsdata-infrastructuur).

Middelen op artikel 2 van de EZK-begroting voor de IPCEI-projecten ‘Micro elektronica’ en ‘Cloudinfrastructuur en services’ vormen specifiek ter bevordering van de digitale transitie een belangrijke aanvulling op de middelen vanuit het Nationaal Groeifonds.

Ook vanuit het in het Coalitieakkoord gevormde Fonds Onderzoek en Wetenschap wordt bijdragen aan investeringen die de groene en digitale transitie bevorderen. Dit fonds wordt voor een bedrag van € 500 mln over een periode van 10 jaar aangewend voor het versterken van faciliteiten voor toegepast onderzoek bij TO2-instellingen en Rijkskennisinstellingen (Kamerstuk 31 288, nr. 964). In 2023 heeft de eerste financieringsronde plaatsgevonden, waarin is een bedrag van € 184 mln aan financiering toegezegd voor 14 hoogwaardige faciliteiten voor toegepast onderzoek. Voorts is uit het genoemde fonds een bedrag van € 372 mln over de periode 2022-2029 beschikbaar gekomen voor de versterking van Europese partnerschappen binnen Horizon Europe en aanpalende EU-onderzoeks- en innovatieprogramma’s (Kamerstuk 31 288, nr. 964). Met deze impuls wordt de samenwerking met Europa versterkt op strategische onderzoeks- en innovatiethema’s die een belangrijke bijdrage leveren aan de grote maatschappelijke en technologische uitdagingen van deze tijd, zoals op het gebied van chips, kwantum en klimaat. Hiervan is een bedrag van € 292 mln naar de EZK-begroting gevloeid, ten behoeve van Eurostars, EuroHPC, EuroQCI, Topsector High Tech Vliegtuigmaakindustrie, de Joint Undertaking Key Digital Technologies (alle op artikel 2) en Digital Europe (artikel 1).

Daarnaast draagt met name het missiegedreven innovatiebeleid bij aan investeringen die de groene en digitale transities bevorderen. Zoals eerder in de Kamerbrief ’Innovatie en impact‘ (Kamerstuk 33 009, nr. 117) is aangekondigd, is daarbij sterker de focus gelegd op de transities die in het Coalitieakkoord centraal zijn gesteld voor het missiegedreven innovatiebeleid: de klimaat- en energietransitie, digitalisering, circulaire economie en sleuteltechnologieën. In 2023 zijn nieuwe Kennis- en Innovatieagenda’s en een nieuw Kennis- en Innovatieconvenant opgesteld voor het missiegedreven innovatiebeleid in de jaren 2024-2027 (Kamerstuk 33 009, nr. 135).

De Europese Commissie heeft in 2020 een landspecifieke aanbeveling gedaan om investeringen toe te spitsen op de groene en digitale transitie, onder andere op de ontwikkeling van duurzame infrastructuur en het schoon en efficiënt opwekken en gebruiken van energie. Het kabinet erkent in zijn reactie dat een ambitieus klimaat- en energiebeleid en digitaliseringsbeleid essentieel is voor het toekomstige verdienvermogen van Nederland (brief van 5 juni 2020, Kamerstuk 21 501-20, nr. 1558). De ontwikkeling van duurzame infrastructuur is de inzet van het Programma Energiehoofdstructuur op artikel 4, waarin een nieuwe ruimtelijke planning van het energiesysteem wordt opgezet. Voor de ontwikkeling van het efficiënt opwekken van energie is de SDE+ in 2020 verbreed van hernieuwbare energieproductie naar CO₂-reductie: de SDE++. Ook zijn er verschillende regelingen beschikbaar op artikel 4 voor investeringen in innovatie voor de energietransitie. Daarnaast is er besloten om een Klimaatfonds op te richten, waarmee extra wordt geïnvesteerd in het behalen van de klimaatdoelen en er ook ruimte is gecreëerd voor investeringen in de ontwikkeling van de energie-infrastructuur voor de transitie en de opschaling van hernieuwbare energie.

Motie Hachchi c.s.

Ter uitvoering van de motie Hachchi c.s. (Kamerstuk 33 000 IV, nr. 28) brengen departementen in kaart welke uitgaven zij doen in Caribisch Nederland, uitgesplitst per instrument. Voor het opnemen van deze uitgaven in de budgettaire tabellen geldt een ondergrens van € 1 mln. De totale uitgaven (realisatie) van EZK voor Caribisch Nederland in 2023 bedroegen € 24,2 mln. Deze uitgaven zijn verdeeld over de beleidsartikelen 1 (€ 4,2 mln), 2 (€ 1,0 mln) en 4 (€ 19,1 mln). 

In bijlage 7: Rijksuitgaven Caribisch Nederland zijn alle uitgavenreeksen van het Ministerie van EZK ten behoeve van Caribisch Nederland (Bonaire, Sint Eustatius en Saba ofwel BES-eilanden) opgenomen, ongeacht de hoogte van de uitgaven.

B. BELEIDSVERSLAG

3. Beleidsprioriteiten

Inleiding

Het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat (EZK) staat voor een duurzaam en ondernemend Nederland. Het jaar 2023 heeft voor EZK in het teken gestaan van een duurzaam herstel uit de coronacrisis, het voortvarend voortzetten van de klimaat- en energietransitie en het monitoren van en omgaan met de gevolgen van de oorlog in Oekraïne.

Samen met zijn partners werkt EZK aan de brede welvaart van alle Nederlanders, nu en later, en van mensen elders in de wereld. We streven naar een economie die kan vergroenen én kan groeien. We werken aan een economie die werkt voor mensen, en waar de samenleving van meeprofiteert. We staan voor een open economie met een sterke internationale concurrentiepositie en met oog voor economische veiligheid. Wij werken aan de klimaatambities en durven scherpe doelen te stellen. Wij zetten ons in voor een duurzame samenleving met schone, betrouwbare, veilige en betaalbare energie. Wij werken aan een nieuw begin voor de regio Groningen en aan een verbetering en versnelling van het herstel en de versterking van woningen in het aardbevingsgebied. We stimuleren innovatie en benutten de economische en maatschappelijke kansen van digitalisering. We geven ondernemers de ruimte en borgen de balans tussen de belangen van bedrijven en burgers. Juist ook om de transities waar we voor staan succesvol door te maken, hebben we een sterke economie met vindingrijke ondernemers hard nodig.

Middels het beëindigen van de gaswinning uit het Groningerveld, het schadevrij en veilig maken van gebouwen, maatwerkoplossingen te bieden in de regio, verduurzaming en het opstellen van een Sociale en Economische agenda zet EZK zich in om de ereschuld aan de Groninger in te lossen. Wij zetten ons in voor een nauwe samenwerking met de regio, maatschappelijke organisaties, het Instituut Mijnbouwschade Groningen (IMG), Nationaal Coördinator Groningen (NCG) en de bewoner.

Economisch beeld

Macro-economisch beeld

In 2022 veroorzaakte de oorlog in Oekraïne een grote schok. Naast het menselijk leed en de geopolitieke spanningen, resulteerde de oorlog samen met de nasleep van de coronacrisis in een aanzienlijke stijging van de inflatie, voornamelijk veroorzaakt door de toegenomen energieprijzen. De Nederlandse economie is in internationaal perspectief goed hersteld van de coronacrisis. Grootschalige faillissementen van bedrijven zijn voorkomen en de werkloosheid bleef laag. In 2022 leidde dit tot een economische groei van 4,5 procent. Hiermee lag het bbp per inwoner weer boven het niveau van 2019. Dit is een resultaat van de veerkracht van de Nederlandse economie.

Tegelijkertijd zijn er in 2023 nieuwe uitdagingen op ons afgekomen. De (geopolitieke) onzekerheid en hogere rente beïnvloedt de buitenlandse vraag naar Nederlandse goederen. De Nederlandse economie verkeerde drie kwartalen van 2023 in een recessie na jaren van economische groei. De krimp hing samen met de afkoeling van de economie en was daarom niet onverwacht en vooralsnog niet problematisch. De afkoeling van de economie is vooral terug te zien in de afgenomen omzet en productie van de industrie. De dagproductie van de industrie was in november 2023 circa 10% lager dan het jaar daarvoor.3 In het vierde kwartaal is de economie weer licht gegroeid (0,3%).

De arbeidsmarkt is in 2023 nog steeds krap, ondanks dat de economie in een recessie zat. Dit is een gevolg van een nog steeds sterke economie. De krapte zal echter nog een aantal jaren aanhouden. Deze schaarste gaat gepaard met uitdagingen voor het bedrijfsleven. Het maakt het lastiger voor bedrijven om te groeien, bemoeilijkt publieke dienstverlening en kan belangrijke transities in de weg staan. Het is voor EZK belangrijk dat deze krapte een stimulans is voor innovatief ondernemerschap en de inzet van arbeidsbesparende technologie. Dit vermindert niet alleen de krapte, maar is ook een belangrijke motor van economische groei.

Een positieve ontwikkeling in 2023 is dat de inflatie is gedaald naar 3,8%. Een belangrijke reden voor deze ontwikkeling is de daling van energieprijzen. Door het wegvallen van gas uit Rusland in zijn de prijzen voor gas in rap tempo opgelopen, maar de verhoogde capaciteit van import van LNG en de vulling van gasopslagen in de winter dempen de gasprijs. Het prijsniveau voor energie is echter nog steeds hoger dan vóór 2022.

Hoewel de inflatie is afgenomen, zijn de effecten van hogere prijzen nog steeds merkbaar voor zowel huishoudens als bedrijven. Het is daarom belangrijk dat de koopkracht in Nederland kan herstellen. Een positieve ontwikkeling is de bovengemiddelde stijging van cao-lonen (6,9%).4 Daarnaast zijn in het afgelopen jaar maatregelen genomen om de koopkracht van huishoudens te bevorderen. Nu de inflatie daalt, is de verwachting daarom ook dat de koopkracht stevig herstelt in 2024 dankzij de stijging van de lonen.5 Desalniettemin zal de ontwikkeling van de inflatie bepalend zijn voor het economisch beeld, óók in de aankomende jaren.

Om de bestedingsruimte van huishoudens op peil te houden, is het van belang om in te zetten op duurzame economische groei waarvan de samenleving in den brede van kan profiteren. Door de afgelopen recessie, veranderende geopolitieke verhoudingen en de opgaven in de klimaat- en energietransitie is een positief economisch macro-economisch beeld geen gegeven. Dit heeft mogelijk gevolgen voor de (materiële) welvaart. Innovatieve ondernemers blijven daarom essentieel voor de veerkracht en verduurzaming van de Nederlandse economie.

Perspectief op de Nederlandse economie

In 2023 heeft het kabinet zijn visie op de Nederlandse economie gepresenteerd. Waar willen we met onze economie heen om ons land welvarend en zo toekomstbestendig mogelijk te houden? De Nederlandse economie is sterk, dynamisch en veelzijdig. Maar de wereld staat niet stil. Het Perspectief op de Nederlandse economie6 schetst de sterktes, zwaktes, uitdagingen en kansen van onze economie. Onze economie is veelzijdig, we zijn sterk in samenwerken, hebben een uitstekende geografische ligging, handelsgeest en internationale oriëntatie. Ook kent Nederland een sterke arbeidsproductiviteit, maar deze groeit net als in andere ontwikkelde landen niet hard meer.

De mate van valorisatie van wetenschappelijke kennis in Nederland kent ruimte voor verbetering en het aantal start-ups dat doorgroeit naar scaleups is relatief laag. Niet iedereen in Nederland profiteert in voldoende mate van de brede welvaart die de economie creëert. Nederland heeft te maken met drie wereldwijde ontwikkelingen: machtsverschuivingen, digitalisering en de transities naar een klimaatneutrale, circulaire en natuurinclusieve economie. Nederland loopt daarnaast tegen een aantal grenzen aan op het gebied van energie, grondstoffen, arbeid, natuur, water en ruimte. Zo is het tekort aan vakkrachten en technologisch experts een remmende factor voor de transitie naar een duurzame en digitale economie. De Nederlandse economie is robuust, maar behoud van onze concurrentiepositie en verdienvermogen op de lange termijn is geen gegeven. Het vereist investeringen in kennis en innovaties, en de toepassing hiervan in producten en diensten. Het vereist investeringen in verduurzaming zodat we niet alleen competitief maar ook duurzaam worden. En het vereist Europese en internationale samenwerking en het inzetten op en behouden van een diverse economie met daarin een technologisch hoogwaardig industrie zodat we ons als Europa beschermen tegen ongewenste afhankelijkheden en richting geven aan de ontwikkeling van internationale waardeketens. EZK bewerkstelligt dit middels verschillende beleidsinstrumenten, waaronder het Nationaal Groeifonds.

EZK heeft zich ook in 2023 weer ingezet, samen met regionale, internationale en Europese partners, voor een innovatieve, duurzame, sterke en welvarende economie met een zo hoog mogelijke brede welvaart waarvan iedereen kan profiteren.

Het CBS-factsheet over Brede Welvaart7 vat hierbij het brede spectrum van het EZK-beleidsterrein samen met vijftien indicatoren. Belangrijke graadmeters zijn het bruto binnenlands product per inwoner en de broeikasgasreductie, die respectievelijk het materiële welvaartsniveau en de voortgang van klimaatdoelen aangeven. Het factsheet omvat ook indicatoren voor energie, bedrijfsleven, ondernemerschap, innovatie en digitalisering, zoals hernieuwbare energie, energie-invoerafhankelijkheid, mkb-toegevoegde waarde, R&D-uitgaven en ICT-investeringen. Deze indicatoren voor 2023 bieden inzicht in het streven naar duurzaamheid, klimaatneutraliteit en een gunstig vestigingsklimaat, hoewel het slechts een selectie is van de bredere set aan indicatoren waar EZK (in)direct op stuurt.

Innovatief en weerbaar Nederland

Nederland heeft een sterke, dynamische en veelzijdige economie gebouwd, met bedrijven die zich graag vestigen en groeien in dit land. Ook grotere, vaak innovatieve bedrijven vestigen zich hier graag. We hebben daarnaast een aantrekkelijk ondernemers- en investeringsklimaat, maar dit is geen gegeven. In de afgelopen maanden zijn ondernemers in toenemende mate geconfronteerd met een terugvallende economie, oplopende kosten van energie en schaars aanbod van arbeidskrachten. De slagvaardigheid en innovativiteit van ondernemers zijn als motor van de economie belangrijk voor het duurzaam verdienvermogen van Nederland.

Ook in 2023 streeft EZK naar brede welvaart waar de hele samenleving van profiteert. Groei stelt ons in staat collectieve voorzieningen te bekostigen, maar moet ook bijdragen aan de welvaartsontwikkeling van alle Nederlanders. Het behoud van de goede Nederlandse concurrentiepositie en het lange termijn verdienvermogen is geen gegeven. Om onze brede welvaart en het duurzaam verdienvermogen ook in de toekomst te behouden, heeft EZK in 2023 ingezet op kennis en innovatie, een excellent vestigings- en investeringsklimaat gestimuleerd en samen met de industrie afspraken gemaakt om de industrie te verduurzamen. Daarbij houdt EZK ook nauw rekening met de gevolgen voor de gevolgen van regeldruk, de toegankelijkheid van financiering voor het mkb, het belang van de regionale economie en onze economische veiligheid.

Nationaal Groeifonds

Het Nationaal Groeifonds heeft als doel om ons duurzaam verdienvermogen te versterken door te investeren in onderzoek, ontwikkeling, innovatie en kennisontwikkeling. Er zijn inmiddels drie indieningsrondes geweest. In de derde ronde, die in 2023 plaatsvond, heeft het kabinet € 4 mld uitgetrokken voor de financiering van 18 innovatieve projecten. Op dit moment zijn er 52 projecten waarover positief is besloten. Dit bedraagt in totaal € 11,6 mld. Er wordt onder andere geïnvesteerd in het ontwikkelen van medicijnen tegen kanker, het technisch beroepsonderwijs, de bestrijding van laaggeletterdheid, de verduurzaming van de landbouw, lucht- en binnenvaart, en in de ontwikkeling van (sleutel)technologieën als quantum en 6G.

Veiligheidstoets investeringen, fusies en overnames

Op 1 juni 2023 trad de Wet veiligheidstoets investeringen fusies en overnames (vifo) in werking, die een veiligheidstoets invoert voor investeringen, fusies en overnames die een risico vormen voor de nationale veiligheid. De toets is van toepassing op vitale aanbieders, bedrijven met sensitieve technologie en beheerders van bedrijfscampussen in Nederland. Zeggenschapswijzigingen in deze ondernemingen kunnen risico’s voor de nationale veiligheid opleveren, zoals ongewenste strategische afhankelijkheden, verstoring van vitale processen en verlies van exclusieve kennis. De Minister van EZK kan indien nodig voorwaarden stellen aan de investering of in een uiterste geval de transactie verbieden.

Beschermingsvoorziening Economische Veiligheid

De Beschermingsvoorziening Economische Veiligheid8 is een nieuw fonds ten behoeve van bescherming van strategische sectoren en technologieën. Deze voorziening komt pas in actie als bestaande instrumenten en regelgeving tekortschieten en biedt maatwerk per geval.

Nationaal Programma Verduurzaming Industrie (NPVI)

In 2023 is het Nationaal Programma Verduurzaming Industrie (NPVI) gelanceerd.9 Het programma heeft als doel om op korte termijn duidelijkheid te bieden over randvoorwaarden voor duurzame investeringen. Vanuit het NPVI is de routekaart verduurzaming industrie ontwikkeld.10 Deze geeft weer welke besluiten, mijlpalen en randvoorwaarden er de komende jaren genomen moeten woorden voor verduurzaming van de industrie in Nederland.

Maatwerkafspraken verduurzaming industrie

In 2023 zijn hierbij belangrijke stappen gezet met de maatwerpaanpak ten behoeve van extra CO₂-reductie van de grootste industriële uitstoters. Er zijn op dit moment 11 intentieverklaringen (Expressions of Principles) en één Joint Letter of Intent ondertekend met de maatwerkbedrijven.11 Met deze afgesproken ambities kan circa 13 Mton CO₂-reductie in 2030 gerealiseerd worden bij realisatie van de plannen uit de EoP’s. In totaal moeten de 15 grootste industriële uitstoters in 2030 16 Mton gereduceerd hebben.

Actieplan Cluster 6

Voor grote bedrijven die niet gevestigd zijn in een van de vijf geografische clusters, ook wel cluster 6-bedrijven, is er een actieplan voor verduurzaming opgesteld.12 Het actieplan focust op specifieke casussen om knelpunten weg te nemen en zorgt ervoor dat de geleerde lessen vervolgens breder onder alle betrokken sectoren en bedrijven worden verspreid. Op dit moment zijn er vijf casussen onder handen in de provincies Noord-Brabant en Limburg. De werkvoorraad zal verder worden uitgebreid met casussen zodat verschillende regio’s en knelpunten aan bod komen.

Kennis- en Innovatieconvenant

Het hernieuwde Kennis- en Innovatieconvenant (KIC) 2024–202713 bevestigt de gezamenlijke inzet van bedrijven, kennisinstellingen, overheden en andere organisaties voor missiegedreven innovatie in Nederland. Tot 2024 zullen de deelnemers gezamenlijk € 5,7 mld investeren in acht gemeenschappelijke kennis- en innovatieagenda's. Deze samenwerking is belangrijk voor de overgang naar een innovatieve, duurzame, sterke en welvarende economie.

Programma Ruimte voor Economie

In oktober 2023 is het Programma Ruimte voor Economie14 vastgesteld met als doel een nationale aanpak te bieden voor de ruimtelijke economische uitdagingen. Het kabinet zal met dit programma landelijk regie voeren om voldoende economische ruimte te waarborgen. Doel is om te voorkomen dat bedrijven door ruimtegebrek niet hierheen komen of vertrekken, het bereiken van klimaat- en transitiedoelen, en het faciliteren van samenwerking tussen innovatieve onderzoekers en startups door voldoende locaties beschikbaar te stellen. Als onderdeel van het programma is dit jaar eveneens de landelijke beleidslijn voor grootschalige bedrijfsvestigingen door Rijk en provincies bekrachtigd.

Brainport

In 2023 is weer de nodige progressie geboekt op om de mainportstatus van Brainport door te ontwikkelen. Een tweejarig experiment werd gestart in maart 2023 om de high tech industrie in de Brainport regio beter te verbinden met de behoeften van het Ministerie van Defensie. Hiermee wordt beoogd om de defensie-industrie te versterken om zo bij te dragen aan de nationale veiligheid. Daarbij is de visie op het versterken van de Nederlandse hightech maakindustrie, evenals op vraagstukken op het gebied van fysieke ruimte, netcongestie, talent en infrastructuur gedeeld. Ook is gestart met de aanpak voor het ruimtelijk programmeren van de Nederlandse kennisindustrie, zodat relevante bedrijven zich in Nederland kunnen blijven ontwikkelen, doorgroeien en doorinvesteren.

Voortgang Nationale Grondstoffenstrategie

In 2023 is een fundament gelegd voor uitwerking van de vijf handelingsperspectieven15 uit de Nationale Grondstoffenstrategie.16 In het Nationaal Programma Circulaire Economie zijn maatregelen opgenomen om circulariteit en innovatie van kritieke grondstoffenketens te stimuleren, en daarbij zijn twee voorstellen voor het Nationaal Groeifonds gehonoreerd (Circulair Batteries en SolarNL).

Versterking ondernemersklimaat in Nederland

In het afgelopen jaar is er gewerkt aan de Strategische agenda17 voor het ondernemingsklimaat in Nederland ter versterking van het vestigings- en ondernemingsklimaat voor het gehele bedrijfsleven. Ook heeft het kabinet de nieuwe aanpak voor versterking van het ecosysteem van startups en scale-ups gepresenteerd.18Daarnaast is een strategie voor durfkapitaal ontwikkeld en is de voortzetting van het programma Techleap.nl tot medio 2026 aangekondigd. Bij het Ministerie van EZK hard gewerkt aan verbetering van de regelgeving. Zo is het Adviescollege Toetsing Regeldruk (ATR)19 beoogd om als permanente college in te richten en wordt er verdere opvolging gegeven aan het actieplan Verminderen Regeldruk 2023.20

Actieplan Groene en Digitale Banen

In 2023 lanceerde het kabinet het Actieplan Goed Bezetten (AGDB) om de langdurige tekorten in de techniek en ICT aan te pakken. Het doel is om substantieel het aantal openstaande vacatures in deze sectoren te verminderen.21 Als onderdeel van het Actieplan Groene en Digitale Banen versterkt EZK 15 regionale publiek-private samenwerkingen (pps’en) in het beroepsonderwijs met een totale investering van € 123 mln voor de komende vier jaar. Ook investeert EZK ook in een kennis- en ontwikkelingsprogramma.22

Mkb dienstverlening en financiering

De Actieagenda mkb-dienstverlening heeft als doel om de komende jaren een vraaggestuurd publiek dienstverleningsstelsel te creëren dat 100.000 mkb-ondernemers bereikt.23 Daarnaast heeft het Ministerie van EZK een analyse uitgevoerd over de financiering voor het mkb, resulterend in een convenant voor mkb-financiering. Menno Snel is aangesteld om de ambities van het convenant uit te werken.24 In 2023 heeft het kabinet ook de Borgstelling MKB-Kredieten Groen geïntroduceerd, waarmee de toegang tot financiering voor verduurzamingsinvesteringen in het mkb wordt vergroot.25

Sectoragenda maritieme maakindustrie

Het Ministerie van EZK heeft een sectoragenda voor de maritieme maakindustrie ontwikkeld, met daarin de kansen en bedreigingen voor deze sector. De sectoragenda benoemd vijf strategische belangen van de maritieme maakindustrie, vijf actielijnen met 25 maatregelen en vijf koploperprojecten.26

TEK-regeling

Tussen maart en oktober 2023 is de regeling Tegemoetkoming Energiekosten (TEK) opengesteld. De TEK-regeling was een tijdelijke regeling met gerichte steun aan het energie-intensieve mkb dat geconfronteerd werd met stijgende energieprijzen als gevolg van de oorlog in Oekraïne. In totaal zijn 10.864 aanvragen ingediend, waarbij na sluiting ongeveer € 156 mln aan voorschotten is uitgekeerd.27

Gaswinning Groningen

Het rapport ‘Groningers boven gas’ van de parlementaire enquête aardgaswinning Groningen (PEGA) is op 24 februari 2023 gepubliceerd.28 De commissie stelde dat Nederland een ereschuld heeft aan de Groningers en heeft aanbevelingen gedaan om deze in te lossen. Op 25 april jl. is de kabinetsreactie Nij Begun naar de Tweede Kamer gestuurd29, waarin het kabinet vijftig maatregelen aankondigde. De maatregelen zien toe op beëindigen van gaswinning en het milder, menselijker en makkelijker maken van het schadeherstel en de versterking. Ook worden er extra middelen uitgetrokken om een periode van 30 jaar, een generatie lang, te investeren in de sociale en economische ontwikkeling van het gebied, en in een betere overheid. Deze generatielange aanpak moet bijdragen aan de brede welvaart van het aardbevingsgebied. Over de resultaten van de generatielange aanpak en het effect van de maatregelen die in Nij Begun zijn genomen zal vanaf 2024 jaarlijks gerapporteerd worden in de Staat van Groningen.

Beëindiging gaswinning Groningen

In 2023 zijn cruciale stappen gezet om de gaswinning in het Groningenveld te beëindigen. Op 1 april 2023 zijn 6 van de 11 productielocaties uitgezet.30 Met het vaststellingsbesluit voor het gasjaar 2023-2024 is op 1 oktober de gaswinning uit de overige 5 locaties gestopt.31 In het gasjaar 2023-2024 bestaat nog de mogelijkheid om in uitzonderlijke situaties, zoals bij strenge vrieskou, gedurende een korte periode gas te winnen om de leveringszekerheid van laagcalorisch gas te borgen. Het wetsvoorstel om de gaswinning vanaf 1 oktober 2024 te verbieden, is door de Tweede Kamer aangenomen op 12 maart 2024. Veiligheidsrisico's worden gemonitord door SoDM, en de NAM behoudt haar zorgplicht. Hiermee is definitieve beëindiging van de gaswinning uit het Groningenveld op korte termijn in zicht.

Verbeteringen in schadeafhandelingen

Op 6 oktober 2023 heeft het kabinet aangegeven hoe de verbeteringen in de schadeafhandeling die in de kabinetsreactie op de parlementaire enquête waren aangekondigd, worden uitgevoerd. Bewoners met schade krijgen de mogelijkheid om alle schades in hun woning tot € 60.000 die naar hun aard mijnbouwschade kunnen zijn, te laten herstellen zonder onderzoek naar de oorzaak van de schade. Daadwerkelijk herstel van schades wordt het uitgangspunt. Zo nemen we een belangrijk deel van de onvrede bij bewoners over de schadeafhandeling weg: onduidelijke rapporten, lange procedures en onverklaarbare verschillen. Bovendien verbeteren we zo de kwaliteit van het woningbestand in het aardbevingsgebied. Bewoners kunnen daarnaast ook kiezen voor een verhoogde vaste eenmalige schadevergoeding van € 10.000 of de bestaande financiële vergoeding op maat (zgn. maatwerkprocedure). Ook werkt het IMG aan een vaste herhaalvergoeding bij schade. Het IMG heeft begin 2023 ook bekend gemaakt de regeling voor immateriële schade te gaan verruimen en is hier in oktober 2023 mee gestart.

Verschillen in de schadeafhandeling en versterkingsopgave

De Commissie Van Geel is in het voorjaar van 2023 gevraagd om in kaart te brengen in welke situaties sprake is van onuitlegbare verschillen bij de afhandeling van schade en uitvoering van de versterking en om met oplossingsrichtingen te komen waarmee deze verschillen kunnen worden weggenomen.32 Op 25 september is het advies ‘Veilig, schadevrij en verduurzaamd’ aan de Tweede Kamer aangeboden.33 Het IMG en de NCG hebben een eerste uitvoeringsanalyse opgeleverd. Op 6 maart 2024 is de Tweede Kamer geïnformeerd over de uitwerking van de adviezen van Van Geel.34

Versterkingsoperatie en de Nationaal Coördinator Groningen (NCG)

Met behulp van de Nationaal Coördinator Groningen zijn in 2023 rond de 1100 woningen bouwkundig versterkt.35 Daarnaast zijn bij ongeveer 3.000 woningen vastgesteld dat deze aan de veiligheidsnorm voldoen. Daarmee is voor ruim 4.000 woningen het versterkingstraject afgerond. De doelstelling voor het aantal gebouwen dat in 2023 versterkt wordt opgeleverd is daarmee gehaald. De NCG heeft meer tijd nodig dan oorspronkelijk voorzien voor het afronden van alle beoordelingen. Alle beoordelingen worden uiterlijk 1 juli 2024 afgerond.

Versterken van het perspectief

Met de kabinetsreactie Nij Begun zijn ook middelen beschikbaar gesteld voor het economisch en sociaal perspectief van de regio. De Sociale Agenda heeft als doel om in dertig jaar het welzijn en de toekomst van de inwoners van Groningen en Noord-Drenthe structureel te verbeteren. Op 28 november is Henk Nijboer benoemd als kwartiermaker voor de Sociale Agenda, met als opdracht om deze Sociale Agenda samen met de regio te ontwikkelen. Het Startdocument voor de Economische Agenda is in januari 2024 gepresenteerd, en zet in op thema’s als energie, gezondheid en landelijk gebied. In 2023 is in totaal € 103 mln uitgekeerd naar het NPG. Deze projecten dragen bij aan een toekomstbestendig en leefbaar Groningen.

Samen met de NCG zorgen we voor goede communicatie met bewoners en hebben we gezamenlijke aanspreekpunten (NCG, IMG, EZK, SNN) gecreëerd. Door regionale evenementen en initiatieven kunnen bewoners, jongeren en maatschappelijke organisaties actief deelnemen aan verschillende trajecten.

Duurzaam Nederland

Vanuit onze nationale verantwoordelijkheid om de mondiale temperatuurstijging te beperken, heeft Nederland in 2019 een Klimaatwet vastgelegd. Deze wet biedt een kader voor beleid gericht op het terugdringen van de emissies van broeikasgassen in Nederland, tot klimaatneutraliteit in 2050. Daarnaast streeft Nederland naar een circulaire economie in 2050. Nederland zit daarom in een grootschalige transitie op het gebied van duurzaamheid en een klimaatneutrale economie.

EZK zet zich in voor het combineren van het streven naar duurzame groei en een sterke economie met het verbeteren van het milieu, middels reductie van broeikasgasemissies en andere schadelijke emissies. Ook leveringszekerheid van energie, energiebesparing en een goed functionerende elektriciteitsmarkt waren belangrijke doelen in 2023.

Klimaat

EZK heeft zich afgelopen jaar ingespannen voor behoud van het ambitieniveau teneinde het 2030-doel van 55% CO₂ broeikasgasreductie te kunnen halen. Inmiddels is de implementatie van het Fit-for-55 pakket gestart. Met de herziening van de hernieuwbare energierichtlijn (die toeziet op het vergroten van het aandeel hernieuwbare energie in de energiemix) en de herziening van de energie-efficiëntierichtlijn (die toeziet op het verminderen van het energieverbruik) zijn stappen gezet. In het voorjaar heeft het kabinet maatregelen genomen voor een samenhangend beleidspakket om het doel uit de Klimaatwet voor 2030 te kunnen halen. Volgens het PBL komt de emissiereductie in 2030 hierdoor uit op ca. 46-57% ten opzichte van 1990. In het afgelopen jaar is verder gewerkt aan de implementatie van klimaatmaatregelen, maar het kabinet heeft aangegeven drie maatregelen over te laten aan een nieuw kabinet.36

Klimaatfonds

Het parlement heeft in 2023 ingestemd met de Tijdelijke wet Klimaatfonds. Het Klimaatfonds is een belangrijk instrument waaruit additionele maatregelen gefinancierd worden voor het behalen van de reductiedoelstellingen in de Klimaatwet, de transitie naar een klimaatneutrale energievoorziening, economie en samenleving en een rechtvaardige klimaattransitie. Op basis van de beoordelingen is er in het Meerjarenprogramma 202437 een voorstel gedaan om € 11,8 mld over te hevelen naar verschillende departementale begrotingen en € 15,3 mld te reserveren voor specifieke maatregelen.

Burgerforum

De energietransitie en klimaatopgave zorgen voor veranderingen in alle onderdelen van het dagelijks leven. Het kabinet wil daarom burgers beter betrekken bij deze transitie en heeft haar visie hierop gedeeld met de Kamer. EZK heeft hierop ingezet met onder meer een landelijk burgerforum klimaat.38

Energie

Ook in 2023 is veel werk verricht om de gasleveringszekerheid te borgen. Dit bestaat deels uit maatregelen om de gasleveringszekerheid van Nederland robuuster te maken. Dit doet EZK bijvoorbeeld met de visie gasopslag, waarin onder andere is aangekondigd de vultaak voor EBN voor Bergermeer te verlengen. Daarnaast wordt ingezet op het vergroten van de crisisparaatheid, bijvoorbeeld door het Bescherm- en Herstelplan gas te actualiseren en de afschakelstrategie voor niet beschermde afnemers te presenteren.39

Nationaal Plan Energiesysteem

EZK publiceerde in 2023 het Nationaal Plan Energiesysteem (NPE).40 Dit bevat een strategische visie met vijf hoofdkeuzes die richting geven om tot een volledig duurzaam en integraal energiesysteem te komen in 2050. Met het NPE wordt er verder gewerkt aan de uitvoering van het Nationaal Programma Energietransitie door het opstellen van een beleids- en uitvoeringagenda voor het energiesysteem. Nieuwe afspraken met mede-overheden worden gemaakt om samen het beoogde integrale energiesysteem efficiënter, sneller en slimmer te realiseren, met lage maatschappelijke kosten en breed draagvlak. Het Programma Energiehoofdstructuur brengt daarnaast de ruimtevraag in kaart van de nationale energiehoofdstructuur energiesysteem.41

Elektriciteitsnet

Een groot deel van Nederland kent een vol elektriciteitsnet of een net waarvan de grenzen bijna zijn bereikt. Afgelopen jaar zijn daarom stappen met het Landelijk Actieprogramma Netcongestie (LAN) gezet. Gezien de toegenomen problematiek zijn daarnaast aanvullende maatregelen aangekondigd om netcongestie te verminderen.42 Met het prioriteringskader uitbreidingen elektriciteitsnet krijgen uitbreidingen met grote maatschappelijke impact meer prioriteit in de investeringsplannen van netbeheerders en overheden. Daarmee wil EZK zorgen dat energie-infrastructuurprojecten die belangrijk zijn voor de energietransitie op hoog tempo door kunnen gaan.43

Energiecontracten

Er zijn in 2023 belangrijke stappen gezet om de wettelijke regels ter bescherming van de consument bij energiecontracten aan te scherpen en deze wetgeving te moderniseren met het wetsvoorstel Energiewet. Daarnaast heeft de ACM de opzegvergoeding van energiecontracten beter laten aansluiten bij het verlies van de leverancier bij voortijdig opzeggen van een energiecontract met vaste tarieven voor bepaalde tijd.44 Intussen is ook het prijsplafond voor energieprijzen succesvol geïmplementeerd en afgebouwd.

Energiebesparing

Naast energiebesparende maatregelen zijn nu ook maatregelen voor de productie van hernieuwbare energie en maatregelen voor het vervangen van een energiedrager verplicht.45 Met de aanscherping van de energiebesparingsplicht vallen meer maatregelen en bedrijven onder de plicht, om alle maatregelen ter verduurzaming van het energiegebruik met een terugverdientijd van vijf jaar of minder uit te voeren en daarover vierjaarlijks te rapporteren. De Erkende Maatregelenlijst (voor het mkb) is hierbij geactualiseerd.

Waterstof

In de ontwikkeling van de waterstofmarkt zijn grote stappen gezet. Ten aanzien van het stimuleringsinstrumentarium heeft het kabinet in 2023 € 250 mln beschikbaar gesteld voor opschaling van kleinschalige elektrolysecapaciteit. Er zijn 12 ’Memorandi of Understanding' (MoU) afgesloten met potentiële exportlanden van waterstof. Ook zal in samenwerking met Duitsland een gezamenlijke importtender worden ontwikkeld.46 Nederland sluit hiermee aan bij het Duitse subsidieproject H2Global. Tevens heeft het Ministerie van EZK een strategie gepubliceerd voor de diversificatie van de import van waterstof om schokken in de leveringszekerheid van energie te voorkomen.47 Het creëren van opslagmogelijkheden voor (duurzaam opgewekt) waterstof in de diepe ondergrond is een belangrijke schakel in de waterstofketen en krijgt de komende jaren prioritaire aandacht.

Carbon Capture Storage (CCS)

In augustus kreeg het CCS-project Porthos groen licht van de Raad van State. Vanaf 2026 zal het project 2,5 Mton CO₂ per jaar afvangen en permanent opslaan onder de Noordzee. De garantie van € 175,6 mln van het kabinet kwam hiermee te vervallen. Om de verdere uitrol van CCS te versnellen, ontving EBN in 2023 een lening voor het Aramis-project en subsidies voor haalbaarheidsstudies naar extra opslaglocaties. Daarnaast heeft Nederland een Memorandum of Understanding getekend met België en Denemarken om de import en export van CO₂ te vergemakkelijken. Tevens lopen ook internationale onderzoeksprojecten onder het ACT III programma nog (2021 ‒ 2024). Hieraan heeft Nederland met in totaal € 4 mln bijgedragen.

Provinciale Meerjarenprogramma’s Infrastructuur Energie en Klimaat

Alle provincies hebben in 2023 voor het eerst een provinciaal Meerjarenprogramma Infrastructuur Energie en Klimaat (pMIEK) opgesteld. Deze programma’s bevatten regionale energie-infrastructuurprojecten die bijdragen aan het halen van de klimaatdoelen. In het pMIEK staat welke projecten voor uitbreiding van energie-infrastructuur het meest nodig zijn. De plannen gaan niet alleen over elektriciteit, deze gaan ook over de investeringen die nodig zijn voor warmtenetten en voor toekomstige energiedragers zoals waterstof.

Kernenergie

De versterking van de nucleaire kennis- en innovatiestructuur is randvoorwaardelijk aan de ambities rondom kernenergie als onderdeel van de CO₂-vrije energievoorziening. Daarom is het MMIP Kernenergie uitgewerkt.48 Ook zijn twee van de drie overeenkomsten met technologieleveranciers van kerncentrales gesloten over de haalbaarheid van de bouw van kerncentrales.

Wind op Zee

In 2023 is ruim 4,5 GW aan windenergie op zee opgeleverd conform de plannen van de Routekaart Wind op Zee. Daarnaast is voor circa 4 GW aan capaciteit vergund, de grootste tenderronde tot nu toe in Nederland. De windparken worden naar verwachting eind 2029 en begin 2030 opgeleverd. 

Afhandeling mijnbouwschade voormalige steenkoolwinning Limburg

Op 27 oktober 2023 is met Limburg een bestuursakkoord afgesloten over de inrichtingsprincipes van de schadeafhandeling. Kleine schades zullen worden vergoed en grotere schades worden hersteld. Hiertoe zal in 2024 een Rijksdienst worden ingericht.

Draagvlak mijnbouwactiviteiten

Het draagvlak voor mijnbouwactiviteiten is kwetsbaar. Het meenemen van de omgeving in een adequaat gebiedsproces is daarbij cruciaal. Ook is het van belang dat een regio niet alleen de lasten van een activiteit draagt, maar daarvoor ook in een deel van de lusten kan meeprofiteren. In 2023 is als pilot in Schoonebeek geëxperimenteerd, wat eind 2023 heeft geleid tot een principeakkoord, waarbij de NAM een bijdrage zal leveren uit de opbrengst van de oliewinning. Het Rijk draagt daar middels de deelname van EBN ten minste 40% aan bij.

Goed functionerende markten

Goed functionerende markten zijn belangrijk voor economische ontwikkeling, innovatie en brede welvaart in Nederland. Goed werkende markten zijn ook belangrijk voor de gevraagde transities die bijvoorbeeld klimaat, energie en digitalisering vragen. Op veel departementaal brede thema’s werkt EZK aan de randvoorwaarden die noodzakelijk zijn voor het laten werken van de markten van nu, voor de economie van de toekomst. Zo is met het oog op duurzaamheid het Europese mededingingskader in 2023 op belangrijke punten herzien. Daarmee bestaat nu meer ruimte en duidelijkheid voor samenwerking tussen bedrijven met het oog op duurzaamheid, in het bijzonder voor de landbouwsector.49

Interne-markt actieagenda

Op 27 oktober 2023 is de eerste jaarlijkse voortgangsrapportage50 over de kabinetsbrede interne-marktactieagenda uit 2022 aan de Kamer verstuurd.51 Op EU-, Benelux- en nationaal niveau wordt aan een breed palet aan acties gewerkt om belemmeringen op de interne markt weg te nemen en de toepassing en naleving van interne-marktregels te verbeteren. De werkzaamheden en projecten van de Europese Taskforce interne-markthandhaving (SMET) dragen hieraan bij. Ook is een onderzoek van Ecorys naar territoriale leveringsbeperkingen eind november 2023 aan de Tweede Kamer aangeboden.52 Binnen de EU en de Benelux kaart het Ministerie van EZK dit probleem voor het vrij verkeer van goederen en mogelijke oplossingsrichtingen aan.

Consumentenbescherming

Moderne consumentenregels bevorderen consumentenbelangen, concurrentie, keuzevrijheid en kwalitatieve producten en diensten. In 2023 is een nieuwe Nederlandse consumentenagenda uitgebracht, waarin de verbetering van de consumentenpositie bij telefonische verkoop en verkoop aan de deur wordt benadrukt. Op Europees niveau streeft EZK naar een veilige online markt waar consumenten duurzame keuzes kunnen maken.53 Daarnaast zijn in 2023 nieuwe regels voor de aanduiding van prijsverminderingen (kortingsacties) geïmplementeerd, wat leidt tot meer zekerheid voor de consument.54

Verstorende buitenlandse subsidies

Het doel van de Verordening Buitenlandse subsidies (RFS) is om concurrentieverstoringen op de interne markt als gevolg van buitenlandse subsidies beter aan te kunnen pakken. Het Ministerie van EZK heeft zich sinds 2019 actief ingezet voor een dergelijk instrument onder andere met het NL voorstel voor een gelijk speelveld instrument.55 De RFS is vanaf 12 januari 2023 van kracht. Momenteel wordt aan de benodigde implementatiewetgeving gewerkt.

Nationale Normalisatie Agenda

In 2022 is de Europese normalisatiestrategie gepubliceerd.56Nationaal werkt EZK aan een Normalisatie Agenda (NNA). De ambitie van deze agenda is om de strategische ambities op weg naar een groen en digitaal Europa te ondersteunen. Op 30 november 2023 heeft Nederland ook een verklaring getekend voor de versterking van normalisatieopleiding en -kennis in de gehele Europese Unie.

Digitale economie

EZK werkt aan een open, weerbare, ondernemende, vernieuwende en duurzame digitale economie. In 2023 is de voortgangsrapportage van de strategie Digitale Economie gedeeld.57 Het jaar 2023 kende speciale aandacht voor digitale open strategische autonomie en digitalisering en duurzaamheid. Voor tien cruciale digitale technologieën en vijf dwarsdoorsnijdende beleidsprioriteiten is een handelingsperspectief opgesteld in de Agenda Digitale Open Strategische Autonomie.58 Daarnaast heeft EZK in 2023 twee onderzoeken laten uitvoeren naar de mogelijkheden om de digitale sector te verduurzamen en digitalisering in te zetten om de verduurzamingsopgave van andere sectoren te versnellen.59

Nieuwe spelregels voor digitale markten

De Digital Services Act (DSA) is sinds 25 augustus 2023 van toepassing en harmoniseert de regels die van toepassing zijn op zogenaamde aanbieders van tussenhandeldiensten, waaronder online platforms, online marktplaatsen, sociale mediadiensten en internetaanbieders. In december 2023 is een politiek akkoord bereikt over de Europese AI-verordening (AI Act) met als doel ervoor te zorgen dat er veilige AI-systemen op de interne markt komen met waarborgen voor de bescherming van fundamentele rechten. Op 8 november 2023 is de vierde en laatste triloog inzake de revisie van de eIDAS verordening gehouden en is er een politiek akkoord bereikt. Deze verordening heeft als doel om het vertrouwen in digitale transactie te vergroten door een kader voor digitale identiteiten en vertrouwensdiensten (bv. elektronische handtekeningen) te stellen Tenslotte is er een politiek akkoord bereikt op de Data Act ter bevordering van het gebruik van data en te zorgen dat de waarde van deze data eerlijker wordt verdeeld. In de tussentijd werkt EZK aan de wetsvoorstellen ter uitvoering van deze verordeningen.

Nieuwe spelregels voor platforms

De Digital Markets Act (DMA) bevat regels voor de allergrootste platforms waar consumenten en ondernemers nauwelijks omheen kunnen (poortwachters). Het doel van de DMA is om consumenten en ondernemers te beschermen en te zorgen voor meer concurrentie op digitale markten. In september 2023 zijn de eerste poortwachters aangewezen. Zij moeten vanaf maart 2024 aan de verboden en verplichtingen uit de DMA voldoen. Om te zorgen voor een goede werking van de DMA is in 2023 een wetsvoorstel ter uitvoering van de DMA voorbereid. Daarnaast heeft een communicatietraject in 2023 bijgedragen aan de effectiviteit van de DMA door de kennis bij consumenten en ondernemers over de DMA te vergroten.60

Stimuleren digitale innovatie en vaardigheden

In november 2023 is de Kennis- en innovatie Agenda Digitalisering (KIA) gepresenteerd. Voor het versterken van de AI kennis- en innovatiebasis en het verzilveren van AI-kansen door publiek-private samenwerking, zijn initiatieven gestart. Het Nationaal Groeifonds is hierin belangrijk als investeerder in de programma’s AiNed en NOLAI. Daarnaast is het Centre of Excellence for Data Sharing and Cloud (CoE-DSC) gelanceerd om de kansen van het delen van data tussen bedrijven te stimuleren, neemt Nederland deel aan Important Project of Common European Interest Cloud Infrastructure and Services (IPCEI CIS)61 en worden digitale vaardigheden versterkt via het Actieplan groene en digitale banen.62

Hoogwaardige digitale infrastructuur

In 2023 zijn de verdere voorbereidingen voor uitvoering van de veiling van de 3,5 GHz-band getroffen en succesvol negen landelijke pakketten (FM/DAB) voor commerciële radio geveild. Daarnaast heeft EZK tijdens de onderhandelingen over de EU-verordening inzake gigabit infrastructuur (ter bevordering van de uitrol daarvan) met succes ingezet op proportionaliteit en beperking van administratieve lasten van het voorstel.

Cybersecurity versterken

Cybersecurity is een essentiële randvoorwaarde voor een goed functionerende Nederlandse digitale economie. Onder regie van de Minister van Justitie en Veiligheid heeft in 2023 de implementatie van de Nederlandse Cybersecurity Strategie (NLCS) vorm gekregen.63 EZK richt zich op de thema’s consumentenbescherming en de versterking van de digitale weerbaarheid van het bedrijfsleven. Dit betekent dat het aanbod van ICT-producten en diensten veiliger moet worden en dat consumenten en bedrijven zich bewuster moeten worden van digitale dreigingen en risico’s en daar meer weerbaar tegen worden. EZK geeft dit vorm door bedrijven te het ondersteunen via het Digital Trust Center, het invoeren van Europese markttoegangseisen voor hard- en software via de Cyber Resilience Act en het versterken van kennis en innovatie in cybersecurity via dcypher en NEXIS-NCC.

Europese- en internationale samenwerking

Het behoud van onze welvaart vereist een sterke positie van Nederland in een weerbaar Europa. Daarom is Europese en Internationale samenwerking ook in 2023 van groot belang geweest, en houdt EZK oog voor risicovolle strategische afhankelijkheden.

Technical Support Instrument (TSI)

Het Europese TSI heeft tot doel hervormingen in lidstaten te ondersteunen. Hiervoor is jaarlijks Europese financiering beschikbaar, waarvoor lidstaten projecten kunnen indienen. In 2023 kregen negen Nederlandse projecten, of projecten waar Nederland samen met andere lidstaten onderdeel van uitmaakt, financiering vanuit het TSI. De Nederlandse projecten zien onder andere op het ontwikkelen van regionale projecten op het gebied van hernieuwbare energie; het tegengaan van greenwashing; het bevorderen van duurzaamheid in lokale overheidsfinanciën en de ondersteuning van leraren bij de digitale transitie.

Critical Raw Materials Act (CRMA)

Op 13 november 2023 is er een akkoord bereikt op de Europese Critical Raw Materials Act. Het kabinet is positief over het bereikte akkoord, waarin alle aspecten van circulariteit (waaronder substitutie en vermindering van gebruik) zijn meegenomen en waarin ambitieuze doelen op het gebied van recycling worden gesteld. Ten opzichte van het eerste voorstel van de Europese Commissie van 16 maart jl. is het recyclingdoel verhoogd, en zijn de overige doelen voor het winnen en raffineren van grondstoffen gehandhaafd.

Analyse risicovolle strategische afhankelijkheden

Het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat heeft ketenanalyses verricht naar 7 verschillende waardeketens in het energiedomein en het digitale domein. De Kamer is hierover geïnformeerd.64 De analyses van de 7 waardeketens laten zien of er sprake is van een risicovolle strategische afhankelijkheid en geven de verschillende handelingsperspectieven weer.

Europese maatregelen voor de energiemarkt

In de EU zijn twee richtlijnen65 voor de herziening van de elektriciteitsmarkt, inclusief het toezicht daarop, het gas- en waterstofpakket en de methaanverordening aangenomen. EZK heeft zich afgelopen jaar ingespannen voor EU-maatregelen voor gasopslag, energiebesparing, leveringszekerheid en een stabiele energiemarkt. Daarnaast heeft EZK een strategie ontwikkeld voor de diversificatie en bestendiging van importketens van waterstof.

Tot slot

In de verantwoordelijkheden van EZK kwamen grote uitdagingen samen in 2023. Het aanscherpen van de klimaatdoelen met een omvangrijk pakket aan maatregelen. Onze energie schoon, veilig en betaalbaar maken. Bewoners in de regio Groningen een nieuw perspectief geven door structurele versterking. Ervoor zorgen dat Nederland voldoende toekomstig welvaart heeft en dat de gehele samenleving kan meeprofiteren van de economische groei, en dat niemand achterblijft. Het ondernemers- en investeringsklimaat aantrekkelijk maken en behouden. Het vergroenen van onze economie en onze industrie. Oog hebben voor onze economische veiligheid.

Dit zijn zware opgaven, maar ook een kans om het verschil te maken. Niet alleen, maar juist in brede samenwerking met burgers, werknemers, ondernemers, maatschappelijke organisaties, de verschillende ministeries, medeoverheden, de EU en andere landen.

Realisatie periodieke rapportages/beleidsdoorlichtingen

Goed functionerende economie en markten: De beleidsdoorlichting inzake artikel 1 Goed functionerende economie en markten is afgerond en deze is in juni 2022 aan de Tweede Kamer aangeboden (Kamerstuk 30 991, nr. 37).

Goed werkende (digitale) economie en markten: De beleidsdoorlichting inzake artikel 1 Goed functionerende economie en markten is in 2022 afgerond. Een belangrijk deel van het digitale economie beleid is hierin meegenomen. Een ander deel, het ICT-innovatiebeleid, was betrokken in de doorlichtingen van artikel 2 en 3 van de EZK begroting in 2020. Inmiddels is een groot deel van het digitale economie beleid samengebracht op artikel 1 van de EZK begroting waarvoor conform de ontwerpbegroting EZK 2024 een synthese wordt voorzien in 2027.

Steun- en herstelbeleid Corona: Dit beleid dient ter ondersteuning en herstel van het bedrijfsleven tijdens en na Covid-19. Hierbij wordt samen opgetrokken met FIN en SZW. Een synthese wordt conform de ontwerpbegroting EZK 2024 voorzien in 2025.

Ondernemerschap: Omdat het beleid onder artikel 2 Bedrijvenbeleid: innovatie en ondernemerschap voor duurzame welvaartsgroei met de taakopdracht «Innovatieve Samenleving» meeliep in de «Brede Maatschappelijke Heroverwegingen», waarin de RPE-vragen 11 t/m 14 ook zijn beantwoord (Kamerstuk 32 359, nr. 4 - bijlage Innovatieve Samenleving, april 2020), kwam de geplande reguliere beleidsdoorlichting in 2020 te vervallen.

Innovatiebeleid: Omdat het beleid onder artikel 3 Toekomstfonds met de taakopdracht «Innovatieve Samenleving» meeliep in de «Brede Maatschappelijke Heroverwegingen», waarin de RPE-vragen 11 t/m 14 ook zijn beantwoord (Kamerstuk 32 359, nr. 4 - bijlage Innovatieve Samenleving, april 2020), kwam de geplande reguliere beleidsdoorlichting in 2020 te vervallen.

De Expertcommissie evaluatiemethoden heeft in oktober 2022 het rapport «Durf te leren, ga door met meten» opgeleverd aan EZK over kaders en methoden voor de evaluatie van systeem- en transitiebeleid.

Klimaatbeleid: De beleidsdoorlichting Klimaat is in december 2018 aan de Tweede Kamer aangeboden (Kamerstuk 30 991, nr. 34). Oplevering van de lerende evaluatie klimaatbeleid is voorzien in 2024. Jaarlijks wordt bij de Klimaatnota gerapporteerd over de uitvoering van de lerende evaluatie. Tevens is in 2024 de oplevering van het synthese-onderzoek klimaat(mitigatie)beleid voorzien.

Evaluaties van herziening in regelgevend kader (o.a. Energiewet en Warmtewet): Dit betreft een synthese van evaluaties van de gewijzigde Elektriciteit- en gaswet en Warmtewet die conform de ontwerpbegroting EZK 2024 waarschijnlijk voorzien is in 2029.

Een veilig Groningen met perspectief: Voor artikel 5 is in 2021 en 2022 een parlementaire enquête Aardgaswinning Groningen uitgevoerd waarmee de geplande beleidsdoorlichting is komen te vervallen. In 2023 is het rapport «Groningers boven Gas» van de parlementaire enquêtecommissie opgeleverd (Kamerstuk 35 561, nr. 5). Vervolgens is ook een kabinetsreactie toegezonden aan de Kamer (Kamerstuk 35 561, nr. 17).

Samenvatting afgerond onderzoek 2023:Een veilig Groningen met perspectief. Rapport Parlementaire enquête Aardgaswinning Groningen: «Groningers boven Gas»De parlementaire enquêtecommissie Aardgaswinning Groningen heeft in februari 2023 het rapport «Groningers boven Gas» opgeleverd. De commissie concludeerde dat de belangen van de Groningers structureel zijn genegeerd bij de aardgaswinning in Groningen. De commissie stelde dat Nederland een ereschuld aan Groningen moet inlossen en heeft daar 11 aanbevelingen voor gedaan: 1) Maak schadeafhandeling voor bewoners milder, makkelijker en menselijker; 2) Geef bewoners snel duidelijkheid over de versterking; 3) Bied toekomstperspectief aan de regio; 4) Zorg dat er voldoende geld is voor alle toekomstige kosten; 5) Versterk de rol van de toezichthouder; 6) Vergroot de rol van het publieke belang binnen departementen; 7) Versterk de positie van de Tweede Kamer; 8) Geef toekomstige publiek-private samenwerking beter vorm; 9) Versterk kennisontwikkeling over de ondergrond; 10) Stuur op de ruimtelijke inrichting van de ondergrond; 11) Een uitnodiging aan Groningers.

Voor het meest recente overzicht van de programmering van periodieke rapportages/beleidsdoorlichtingen, zie het overzicht Ingepland en uitgevoerd onderzoek op rijksfinanciën.nl.

Voor de realisatie van deze en andere grote onderzoeken, zie bijlage 3 «Afgerond evaluatie- en overig onderzoek».

Overzicht van risicoregelingen

Een risicovoorziening is een begrotingsreserve die altijd gekoppeld is aan een risicoregeling en wordt door het verantwoordelijke ministerie op een afzonderlijke rekening-courant bij het Ministerie van Financiën aangehouden. In de tabel ‘Overzicht verstrekte garanties’ wordt met ‘totaalstand risicovoorziening’ het saldo van de betreffende begrotingsreserve ultimo 2023 bedoeld. In de tabel ‘Overzicht uitgaven en ontvangsten garanties’ wordt met ‘mutatie risicovoorziening’ de storting (+) dan wel de (-) aan deze begrotingsreserve bedoeld.

Artikel 2 Bedrijvenbeleid: innovatie en ondernemerschap voor duurzame welvaartsgroei

BMKB

De BMKB is bedoeld voor bedrijven die te weinig zekerheden (onderpand) kunnen bieden aan een bank. De bank vindt het risico dat het bedrijf zijn lening niet kan terugbetalen dan vaak te hoog. Via de BMKB staat de overheid borg voor het deel van de lening waar het bedrijf geen onderpand voor heeft. De bank kan voor dat deel dus terugvallen op de overheid. Op grond van de Regeling nationale EZK- en LNV-subsidies kunnen financiers kredieten die zij verstrekken aan MKB-ondernemers onder de werking van de regeling brengen. Hierdoor stelt de Staat zich voor 90% borg ten behoeve van de financier voor de terugbetaling van deze kredieten (de zogenaamde bedrijfsborgstellingskredieten). Eén van de voorwaarden die de regeling hieraan stelt, is dat de financier gelijktijdig met het verstrekken van een bedrijfsborgstellingskrediet, aan de MKB-ondernemer een ander krediet verstrekt, waarvoor deze borgstelling van de Staat niet geldt. Als hoofdregel geldt dat het bedrijfsborgstellingskrediet ten minste even groot moet zijn als het daarmee gelijktijdig afgesloten andere krediet. Het laatstgenoemde krediet bedraagt daarmee ten minste 100% van het bedrijfsborgstellingskrediet (verhouding 1:1). Voor starters en het innovatieve MKB en kleine kredieten gelden andere verhoudingen. Financiers betalen een provisie om hun kredieten onder te brengen bij de BMKB, hierdoor is de regeling in principe kostendekkend.

BMKB-groen

De BMKB-Groen is een nieuw luik onder de BMKB geïntroduceerd in 2022. Voor de BMKB-Groen is een aparte risicoreserve ingericht. Doordat het gebruik van de regeling relatief tegenviel zijn er weinig provisies ontvangen of claims binnen gekomen. De ontvangen provisies waren dusdanig lager dan de geraamde provisie ontvangsten waardoor er € 3,1 mln aan de reserve is onttrokken.

BMKB-Corona

Na de uitbraak van de COVID-19 pandemie heeft het kabinet een coronaluik toegevoegd aan de BMKB. Hierbij staat de overheid voor per saldo 67,5% borg op krediet aan in de kern gezonde mkb-bedrijven. Er is in 2023 in totaal voor € 4,5 mln aan borgstellingen onder het coronaluik in de BMKB verstrekt. Er is in 2023 een bedrag van € 0,4 mln aan provisie ontvangen voor BMKB-C aanvragen. Er is voor de BMKB-Corona in 2023 geen beroep gedaan op de begrotingsreserve. Vanwege lager dan verwacht risico is er € 1,2 mln onttrokken aan de begrotingsreserve van de BMKB-Corona, deze is teruggevloeid naar de generale middelen. De BMKB-Corona regeling is in 2022 gesloten.

Garantie Ondernemingsfinanciering (GO)

Met het instrument GO kunnen banken een 50% Staatsgarantie krijgen op (middel)grote leningen vanaf € 1,5 mln. Door de verstrekking van een Staatsgarantie wordt het risico voor de bank op de ondernemingsfinanciering gereduceerd. Dit vergroot de mogelijkheden om te voorzien in de financieringsbehoefte bij het Nederlandse bedrijfsleven. In 2013 is de GO, naast de al bestaande mogelijkheid om bankgaranties onder de GO te brengen, ook opengesteld voor alternatieve aanbieders van financiering aan bedrijven.

GO-Corona

Het kabinet steunt bedrijven die krediet nodig hebben als gevolg van de Coronacrisis met een Staatsgarantie op bankleningen via de GO-C. Het betreft 80% garantie voor het grootbedrijf en 90% voor mkb-ondernemingen op leningen van maximaal € 150 mln. Er is in 2023 € 7,4 mln aan garanties verstrekt onder de GO-C. Er is 2023 een bedrag van € 3,9 mln aan provisie ontvangen voor GO-C aanvragen. De GO-Corona regeling is in 2022 gesloten.

Groeifaciliteit

Met de Groeifaciliteit worden bedrijven geholpen bij het aantrekken van risicodragend vermogen door een 50% Staatsgarantie te verstrekken op achtergestelde leningen van banken (ten hoogste € 5 mln) en op aandelen van participatiemaatschappijen (ten hoogste € 25 mln). De Groeifaciliteit kan ondernemingen in een groeifase, bij bedrijfsovernames en bij herstructureringen helpen bij het aantrekken van risicokapitaal. De regeling kent een horizonbepaling van 1 juli 2024.

Klein Krediet Corona (KKC)

Om getroffen ondernemers te helpen die geen kredietrelatie hebben met een bank of maar een kleine kredietbehoefte hebben is de garantieregeling KKC gestart voor kredieten tot € 50.000, met een looptijd van 5 jaar, 95% garantie en een premie van 2%. Er is in 2023 in totaal € 1 mln aan garantieverplichtingen verstrekt. Er is in 2023 een bedrag van € 0,2 mln aan premie ontvangen voor KKC aanvragen. Vanwege lager dan verwacht risico is er € 0,1 mln onttrokken aan de begrotingsreserve van de KKC, deze is teruggevloeid naar de generale middelen.

Microkredieten

In het Aanvullend Actieplan MKB-financiering uit 2014 is € 100 mln beschikbaar gesteld voor Microkredieten. Hierop is een garantie van € 86,7 mln verstrekt aan de Europese Investeringsbank voor de funding van de Stichting Qredits. De EIB lening wordt ingezet voor de verdere groei van de dienstverlening van Qredits (micro- en MKB-krediet tot € 150.000) en voor de nieuwe dienstverlening van Qredits (werkkapitaal en de hogere MKB kredieten tot € 250.000). In 2017 is in dit kader een garantie van € 13,3 mln verstrekt aan de Council of Europe Bank (CEB) voor de funding van Qredits. In 2019 is daarnaast een garantie verstrekt van € 25 mln aan de Bank Nederlandse Gemeenten voor de funding van Qredits. In 2020 is een aanvullende garantie verstrekt van € 5 mln aan CEB.

Garantie MKB-financiering

In het kader van het Actieplan MKB-financiering uit 2014 is in totaal € 268,2 mln aan garanties verstrekt aan alternatieve financiers van het MKB.

Artikel 4 Een doelmatige en duurzame energievoorziening

Garantieregeling Aardwarmte

De garantieregeling Aardwarmte heeft als doel het afdekken van het financiële risico indien een boring van een put voor de toepassing van aardwarmte voor de borende partij minder oplevert dan verwacht. De garantieregeling dekt het risico dat een boring niet in een goede watervoerende laag uitkomt, waardoor het vermogen dat vooraf verwacht werd, niet wordt behaald. In dat geval wordt voor een deel van de gemaakte kosten een subsidie uitgekeerd, gerelateerd aan de mate waarin de aardwarmteboring mislukt is. Er wordt een premie van 7% gevraagd. De regeling richt zich zowel op gewone als diepe aardwarmte-projecten (dieper dan 3.500 meter).

1 Biopartner

Dit betreft een in het jaar 2000 verstrekte lening ten behoeve van een start-up participatiefonds life sciences. De lening is verlengd tot 1 juli 2021 om tot een definitieve afwikkeling te komen. Het doel is om de lening begin 2023 afgewikkeld te hebben.

2 MARIN

De lening van € 6,8 mln is in 2003 tussen de Staat en MARIN vastgelegd in een aangepaste overeenkomst van geldlening, in verband met de in 2003 opgerichte MARIN Stakeholders Association (MSA). In deze overeenkomst is bepaald dat MARIN is vrijgesteld van aflossingsverplichting voor zover de MSA voor ten minste het bedrag van de lening deelnemersovereenkomsten heeft gesloten. Ultimo 2023 was dit het geval.

3 Microkrediet Nederland (Qredits)

Dit betreft een achtergestelde lening aan stichting Qredits voor het verstrekken van micro- en mkbkrediet aan ondernemers.

4 Microkrediet Nederland (Qredits SZW)

Dit betreft een achtergestelde lening aan stichting Qredits voor het verstrekken van microkrediet aan ondernemers.

5 Provincie Limburg

Dit betreft een lening aan de Provincie Limburg in het kader van Industriepark Swentibold.

6 Qredits (pilot achtergestelde leningen fonds)

Dit betreft een subsidie met terugbetaalverplichting in het kader van de pilot achtergestelde leningenfonds van Qredits.

7 B.V. Finance Continuïteit IHC

Dit betreft een vergoeding aan de Staat van € 5 mln voor een overbruggingslening voor de continuiteit van Koninklijke IHC. Deze vergoeding staat voor onbepaalde tijd uit als lening aan B.V. Financiering Continuiteit IHC.

8 Stichting Garantiefonds Reisgelden

Dit betreft een lening aan SGR voor liquiditeitsleningen van SGR aan reisorganisaties, die tijdelijk onvoldoende middelen hebben om vouchers terug te betalen aan consumenten.

9 Stichting Qredits Microfinanciering Nederland Corona overbruggingskrediet

Dit betreft een lening aan Qredits ten behoeve van het verstrekken van Corona overbruggingskredieten aan startende ondernemers.

10 Stichting Garantiefonds Gespecialiseerde Touroperators (GGTO)

Dit betreft een lening aan GGTO zodat deze stichting een vergoeding kan verstrekken in geval van insolventie van deelnemers en de liquiditeit van deelnemers kan borgen door coronavouchers onder de garantieregeling te brengen.

11 Stichting Qredits Microfinanciering Nederland TOA-krediet

Dit betreft een lening aan Qredits voor de uitvoering van de TOA-faciliteit. Dit is een faciliteit voor mkb-ondernemers die met gebruikmaking van de Wet homologatie onderhands akkoord (WHOA), hun bedrijf willen doorstarten in de periode 2021-2024.

12 VZR Garant Onderlinge Verzekeringen U.A. (VZR)

Dit betreft een lening aan VZR Garant Onderlinge Verzekeringen U.A. in verband met verwacht extra beroep dat bedrijven in de reissector zullen doen op deze verzekering ten gevolge van de coronacrisis.

13 Stichting Qredits microfinanciering

Dit betreft een lening aan Qredits ten behoeve van het verstrekken van overbruggingskredieten aan ondernemers.

14 Smart Photonics Holding B.V.

Dit betreft een lening aan Smart Photonics als onderdeel van het NGFproject PhotonDelta.

15 Phix B.V.

Dit betreft een lening aan Phix B.V. als onderdeel van het NGFproject PhotonDelta.

16 BOM BioConnection

Dit betreft een in 2005 aan de Brabantse Ontwikkelingsmaatschappij (BOM) verstrekte lening ten behoeve van BioConnection B.V.

17 BOM Capital I B.V. COL 1 / 2

Dit betreft een lening aan de Brabantse Ontwikkelingsmaatschappij B.V. ten behoeve van het verstrekken van Corona overbruggingsleningen aan ondernemingen.

18 BOM Capital I B.V. Smart Photonics

Dit betreft een lening aan de Brabantse Ontwikkelingsmaatschappij (BOM) ten behoeve van de investering in Smart Photonics, een Eindhovense scale-up voor de productie van fotonische chips.

19 BOM Life Sciences & Health Fund

Dit betreft een lening aan de Brabantse Ontwikkelingsmaatschappij die in 2013 is verstrekt ten behoeve van de ontwikkeling van de Life Sciences & Health sector in Noord-Brabant. De lening wordt in 2025 terugbetaald.

20 Horizon de Aanjager (COL 1 / 2)

Dit betreft een lening aan Horizon de Aanjager ten behoeve van het verstrekken van Corona overbruggingsleningen aan ondernemingen in de provincie Flevoland.

21 Innovation Quarter (COL 1 / 2)

Dit betreft een lening aan Innovation Quarter ten behoeve van het verstrekken van Corona overbruggingsleningen aan ondernemingen.

22 Innovation Quarter namens Utrecht (COL 1 / 2)

Dit betreft een lening aan Innovation Quarter ten behoeve van het verstrekken van Corona overbruggingsleningen aan ondernemingen in de provincie Utrecht.

23 Innovation Quarter namens Noord Holland (COL 1 / 2)

Dit betreft een lening aan Innovation Quarter ten behoeve van het verstrekken van Corona overbruggingsleningen aan ondernemingen in de provincie Noord Holland.

24 Innovation Quarter (Innogenerics)

Dit betreft een lening aan Innovation Quarter voor de investering in Innogenerics B.V. ten behoeve van de overname van de geneesmiddelen fabrikant Apotex.

25 Investeringsfonds Zeeland B.V. (COL 1 / 2)

Dit betreft een lening aan Investeringsfonds Zeeland B.V. ten behoeve van het verstrekken van Corona overbruggingsleningen aan ondernemingen.

26 LIOF (COL 1 / 2)

Dit betreft een lening aan de Regionale Ontwikkelingsmaatschappij LIOF ten behoeve van het verstrekken van Corona overbruggingsleningen aan ondernemingen.

27 Nedermaas Hightech Ventures

Dit betreft een in 2009 aan de Regionale Ontwikkelingsmaatschappij LIOF verstrekte lening ten behoeve van Nedermaas Hightech Ventures, een nieuw venture-capital fonds dat zich richt op de vroege financiering van hightech start up's in de Provincie Limburg.

28 NOM (COL 1 / 2)

Dit betreft een lening aan de Noordelijke Ontwikkelingsmaatschappij (NOM B.V.) ten behoeve van het verstrekken van Corona overbruggingsleningen aan ondernemingen.

29 NWO (Toegepaste en Technische Wetenschappen) 2019, 2020 en 2021

Dit betreft een lening aan NWO voor het verstrekken van kredieten aan ondernemingen in het kader van regeling vroegefasefinanciering.

30 NWO (Toegepaste en Technische Wetenschappen) 2018, 2019

Dit betreft een lening aan NWO voor het verstrekken van kredieten aan ondernemingen in het kader van regeling vroegefasefinanciering.

31 Oost NL N.V. (COL 1 / 2)

Dit betreft een lening aan de Regionale Ontwikkelingsmaatschappij Oost. N.V. ten behoeve van het verstrekken van Corona overbruggingsleningen aan ondernemingen.

32 Oost NL N.V. DVI-2

Dit betreft een lening aan Oost NL N.V. ten behoeve van het Dutch Venture Initiative II.

33Oost NL N.V. DVI

Dit betreft een lening aan Oost NL N.V. ten behoeve van het Dutch Venture Initiative.

34 StW 2014-2015

Dit betreft een lening aan de Stichting Technische Wetenschappen voor het vertrekken van kredieten in het kader van de regeling Vroegefase-financiering.

35 StW 2016-2017

Dit betreft een lening aan de Stichting Technische Wetenschappen voor het vertrekken van kredieten in het kader van de regeling Vroegefase-financiering.

36 Invest-NL Capital N.V.

Dit betreft een lening aan Invest-NL ten behoeve van het Dutch Alternative Credit Instrument (DACI).

37 Invest-NL Capital N.V. Dutch Future Fund

Dit betreft een lening aan Invest-NL ten behoeve van het Dutch Future Fund.

38 NWO 2022/2023/2024

Dit betreft een lening aan NWO voor het verstrekken van kredieten aan ondernemingen in het kader van de regeling Vroege fase financiering.

39 Invest-NL Deeptechfonds

Dit betreft een lening aan Invest-NL ten behoeve van het Deeptechfonds.

40 Lening aan EIF ten behoeve van ETCI

Dit betreft een lening aan EIF ten behoeve van de Nederlandse deelname aan ETCI (European Tech Champions Initiative).

41 EBN

De achtergestelde lening tegen 0% rente van in totaal € 48 mln van EZK aan EBN is bedoeld voor investeringen in geothermieprojecten in Nederland. EBN zal samen met professionele marktpartijen risicodragend deelnemen in projecten voor 20% tot 40%.

42 ECN

In 2016 is aan ECN een lening verstrekt van € 40 mln voor het verwerken en afvoeren van historisch radioactief afval in Petten.

43 NRG

Aan Stichting Nuclear Research and Consultancy Group (NRG) is een lening verstrekt voor het uitwerken en uitvoeren van een Herstelplan, in algemene zin gericht op de continuïteit van de bedrijfsvoering van NRG en in het bijzonder op het scheppen van de noodzakelijke financiële, technische, commerciële en organisatorische voorwaarden voor het in bedrijf houden van de Hoge Flux Reactor (HFR).

44 t/m 46 Fibrant

De leningen aan Fibrant zijn verstrekt vpor investeringen in (de ombouw van) installaties teneinde de uitstoot van lachgas (als CO₂ equivalent) te reduceren. Hiermee worden drie projecten uitgevoerd met een totale lachgasreductie van ruim 0,6 Mton CO₂ equivalent.

47 Pallas

Aan de Stichting Voorbereiding Pallas-reactor is een lening verstrekt voor fase 1 van de totstandkoming van een nieuwe hoge fluxreactor (de Pallas-reactor), die bestemd is voor de productie van medische en industriële radio-isotopen en voor nucleair technologisch onderzoek.

48 EBN BV

Dit betreft een in 2022 verstrekte lening aan EBN, tegen marktconforme rente, voor hun deelname aan de realisatiefase van het CCS-project Porthos, samen met de andere Staatsdeelnemingen HbR en GasUnie.

49 Invest_NL Capital N.V. SIF

Dit betreft een lening aan Invest-NL. Invest-NL leent dit bedrag door aan de SIF Group ten behoeve van uitbreiding van de productiecapaciteit voor monopiles voor windmolenparken.

50 EBN B.V. FEED Aramis Opslag

In 2023 is een marktconforme lening van in totaal € 32 mln verstrekt aan EBN voor deelname in de FEED-fase van Aramis, specifiek voor de ontwikkeling van de opslaglocaties. Het door EBN verkregen rendement op dit CCS-project zal worden gebruikt om deze lening af te lossen.

51 St. Woonbedrijf Aardbevingsgebied Groningen

Deze lening dient ter financiering van de aankoop van langdurig te koop staande particuliere woningen in het aardbevingsgebied.

Openbaarheidsparagraaf

Dit is de openbaarheidsparagraaf bij het jaarverslag van 2023 van het Ministerie van EZK en de bijbehorende dienstonderdelen.66 Met deze openbaarheidsparagraaf laten we zien hoe we uitvoering geven aan onze plannen op het gebied van informatiehuishouding en  actieve openbaarmaking en passieve openbaarmaking.

Met deze activiteiten maken we de omslag naar een meer open departement, dat zoveel mogelijk transparant is in haar handelen, besluitvorming en verantwoording. Deze omslag is een langdurig traject, waarin wij continu bijsturen en ons blijven ontwikkelen.

Verbetering van de informatiehuishouding

Afgelopen jaar is het belang van een goede informatiehuishouding steeds duidelijker geworden. De aandacht hiervoor binnen het ministerie is gegroeid en de impact van het niet op orde zijn van de informatiehuishouding komt steeds meer aan het licht. Het kost bijvoorbeeld nog veel tijd om documenten te vinden ter beantwoording van verzoeken op grond van de Wet open overheid (Woo). De roep om verbetering is groot, net zoals de welwillendheid om hier stappen in te zetten. Komend jaar worden de ambities op het gebied van informatiehuishouding versneld door een breed Groeiplan Informatiehuishouding.

Openbaarmaking – passief & (pro)actief

Hoewel er een stijging is in de afhandelingspercentages van de Woo, overschrijden we nog vaak de termijnen.67Dit komt onder andere door een toename van complexe verzoeken op thema’s als de oorlog in Oekraïne. Met het Masterplan Woo-proces zet EZK in op het verbeteren van de afhandeling van Woo-verzoeken. Concreet zijn in 2023 eerste stappen gezet met een Woo-dashboard voor meer inzicht en sturing.

Maatschappelijke correspondentie

Openbaarheid gaat ook over hoe wij als ministerie in contact staan met de samenleving. Bijvoorbeeld via telefonische vragen, whatsappberichten, e-mails en brieven. Op vragen en opmerkingen vanuit de samenleving willen wij zo goed mogelijk reageren. Hiervoor is onder andere Informatie Rijksoverheid (telefoonnummer 1400) en website rijksoverheid.nl ingericht. Mede op basis van de informatiebehoefte passen wij onze publiek toegankelijke informatie aan. Zo sluit deze informatie steeds beter aan op de behoefte van burgers.

Overkoepelende activiteiten

Financiële toelichting

De activiteiten op het gebied van openbaarmaking en verbetering van de informatiehuishouding worden deels gefinancierd uit de gelden die beschikbaar zijn gesteld voor de acties die volgen uit de Parlementaire ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag (vanaf 2021) en Woo-gelden (vanaf 2022) en deels uit eigen middelen van het departement. De POK- en Woo-gelden zijn meerjarig toegekend door het Ministerie van BZK. In 2023 was er vanuit POK- en Woo-gelden een totaalbudget van € 18,9 mln voor EZK en LNV. Het budget is aan EZK en LNV gezamenlijk toegekend vanwege de onderlinge verbondenheid. Van het budget is in 2023 € 11,2 mln toegekend aan dienstonderdelen. Deze verdeling is meerjarig doorgevoerd voor de planperiode t/m 2026.

In 2023 is er nagenoeg conform budget besteed. Er is sprake van een minimale onderbesteding van € 0,4 mln ten opzichte van het budget. Belangrijkste oorzaken hiervoor zijn dat enkele kosten lager zijn uitgevallen dan voorzien en dat binnen een aantal projecten vertraging is opgetreden.

Overzicht coronasteunmaatregelen

Toelichting coronasteunmaatregelen

Tegemoetkoming Vaste Lasten (TVL)

Ter ondersteuning van ondernemingen die zijn getroffen door de coronacrisis is subsidie verleend, waarbij de hoogte afhankelijk was van het omzetverlies en het percentage vaste lasten in de betreffende sector. De laatste opstelling van de TVL was in het eerste kwartaal van 2022, met een minimum percentage omzetverlies van 30%. In 2023 vonden de laatste afwikkelingen plaats en lopende bezwaar- en beroepzaken. In totaal zijn er voor TVL in 2023 € 237 mln aan betalingen verricht.

Tegemoetkoming Vaste Lasten Starters

Naast de TVL was er een separate regeling voor bedrijven die gedurende de coronacrisis zijn gestart, zo veel mogelijk gebaseerd op de uitgangspunten van de TVL. De regeling gold voor bedrijven gestart in de periode 15 maart 2020 tot en met 30 september 2021. In 2023 vonden de laatste afwikkelingen plaats en lopende bezwaar- en beroepzaken. In totaal is er voor TVL Starters in 2023 € 3,6 mln betaald.

Bedrijfssteun

Op basis van uitstaande leningen voor het Noodpakket banen en economie werd in 2023 34,5 mln ontvangen. Deze ontvangsten zijn in lijn met de raming.

Noodloket (TOGS)

Voor ondernemingen in sectoren die het zwaarst getroffen waren door de gezondheidsmaatregelen in verband met het coronavirus was een eenmalige tegemoetkoming van € 4.000 beschikbaar. De regeling is grotendeels in 2020 en 2021 uitgevoerd. In 2022 is nog aan 1 onderneming uitbetaald. In 2023 niet meer. In 2023 is € 26.000 terugontvangen, met name in verband met terugvorderingen en gecorrigeerde overboekingen.

Omscholing naar tekortsectoren

Vanwege de arbeidskrapte in sectoren als de techniek en de ICT heeft EZK in 2022 € 10 mln subsidie beschikbaar gesteld voor omscholingstrajecten. De subsidieregeling die hiervoor is opengesteld is vrijwel geheel onbenut gebleven. De verwachting is dat dit te maken had met de nog lopende Corona steunpakketten waardoor er weinig mobiliteit was op de arbeidsmarkt. Daarnaast is er in het algemeen grote krapte op de arbeidsmarkt, waardoor er weinig noodzaak is tot omscholing.

Herstructurering winkelgebieden en binnensteden

Bij Miljoenennota 2021 is € 100 mln op de Aanvullende Post (AP) geplaatst voor de herstructurering van winkelgebieden en bedrijventerreinen. Hiervoor is in 2021 een bestedingsplan ingediend bij het Ministerie van Financiën. De regeling is in 2022 gestart. In 2023 is aan deze maatregel in totaal circa € 16 mln uitgegeven. Hiervan werd circa € 8 mln gedekt uit coronamiddelen en € 8 mln uit reguliere middelen.   

Subsidieregeling R&D mobiliteitssectoren

Deze regeling is in januari 2021 aangekondigd als onderdeel van het coronasteunpakket (Kamerstuk 35 420, nr. 217). De regeling is in werking getreden in mei 2021, met een budget van € 150 mln (Stcrt. 2021, 24061). De regeling heeft als doel om een teruggang in investeringen in R&D in de Nederlandse automotive, luchtvaart- en maritieme industrie door de coronacrisis te mitigeren door het stimuleren van R&D-projecten. Consortia van bedrijven en kennisinstellingen konden voorstellen indienen van projecten die bijdragen aan verduurzaming en/of digitalisering van de mobiliteitssectoren. Er is subsidie verleend aan 8 projecten voor het totale budget van € 150 mln (Kamerstuk 35 420, nr. 460). In 2023 is voor deze regeling € 33,6 mln uitbetaald.

Evenementenregeling

Bedrijven konden tijdens corona een deel van de gemaakte kosten van het evenement terugkrijgen bij een evenementenverbod van de Rijksoverheid. Voor de Evenementenregeling is in 2023 € 13,4 mln uitgegeven aan de afhandeling van lopende bezwaar en beroepzaken.

BMKB-Corona

Na de uitbraak van de COVID-19 pandemie heeft het kabinet een coronaluik toegevoegd aan de BMKB. Hierbij staat de overheid voor per saldo 67,5% garant op krediet aan in de kern gezonde mkb-bedrijven. In 2023 is € 4,5 mln aan borgstellingen onder het coronaluik in de BMKB verstrekt. Het totaal aan ontvangsten, terugbetaalde subsidievoorschotten is € 43.000. De regeling is medio 2022 gesloten.

Klein Krediet Corona (KKC)

Om getroffen ondernemers te helpen die geen kredietrelatie hebben met een bank of maar een kleine kredietbehoefte hebben, is de garantieregeling KKC gestart voor kredieten tot € 50.000, met een looptijd van 5 jaar, 95% garantie en een premie van 2%. In 2023 is is € 1 mln aan schades uitbetaald in het kader van het KKC. De regeling is medio 2022 gesloten. Het totaal aan ontvangsten, terugbetaalde subsidievoorschotten, is € 170.000.

Garantie ondernemersfinanciering (GO-Corona)

Het kabinet steunt bedrijven die krediet nodig hebben als gevolg van de Coronacrisis met een staatsgarantie op bankleningen via de GO-Corona. Het betreft 80% garantie voor het grootbedrijf en 90% voor mkb-ondernemingen op leningen van maximaal € 150 mln. In 2023 is er €  7,4 mln aan garantie onder de GO-Corona verstrekt en is € 3,9 mln aan provisie ontvangen voor GO-Corona aanvragen. De regeling is medio 2022 gesloten.

Bijdrage RVO.nl

Betreft de uitvoeringskosten van RVO.nl voor de uitvoering van de coronamaatregelen.

Begrotingsreserve BMKB

Er is een begrotingsreserve (risicovoorziening) voor de BMKB waardoor een verevening mogelijk is van premie-inkomsten en schade-uitgaven over een reeks van jaren. De regeling is namelijk conjunctuurgevoelig (in tijden van krimp en recessie hogere verliezen) waardoor uitgaven en inkomsten kunnen fluctueren. Voor de BMKB-Corona is € 3,3 mln onttrokken uit de begrotingsreserve. Hiervan is € 1,2 mln teruggestort naar de generale middelen vanwege een lager risico op het gebruik van deze begrotingsreserve.

Begrotingsreserve GO-Corona

In 2023 is € 20,75 mln gestort in de begrotingsreserve Garantie Ondernemingsfinanciering vanwege een lagere inschatting van schades en schade uitbetalingen.

Begrotingsreserve Klein Krediet Corona

In 2023 is € 778.000 onttrokken aan de begrotingsreserve Klein Krediet Corona.

Corona Overbruggingslening (COL) 

In 2023 is er voor € 27,1 mln ontvangen aan terugbetaalde Corona Overbruggingsleningen. Verder is er beheersvergoeding betaald voor 2021,2022 en 2023.

Dutch Future Fund

Het Dutch Future Fund (DFF), onderdeel van het steun- en herstelpakket van augustus 2020, met een omvang van € 300 mln wordt uitgevoerd door het EIF in samenwerking met Invest-NL. EZK heeft € 25 mln voor dit fonds beschikbaar gesteld. Het fonds investeert in andere risicokapitaalfondsen, zodat via die investeringsfondsen de beschikbare hoeveelheid kapitaal voor Nederlandse innovatieve groeibedrijven wordt vergroot. Uitbetalingen worden gedaan op uitvraag van Invest-NL. In 2023 is € 4,3 betaald aan Invest-NL.

Deep Tech Fund

Het Deep tech Fonds is een fonds dat investeringen in bedrijven met innovatieve complexe technologie mogelijk maakt. Voor innovatieve ondernemingen die zowel kennis- als kapitaalintensief zijn, is het vaak moeilijk om financiering te vinden. Het fonds wordt uitgewerkt als co-investeringsfonds en als separaat fonds ondergebracht bij Invest-NL. De omvang van het fonds bedraagt € 250 mln, waarvan € 175 mln door EZK wordt ingebracht en het resterende deel door Invest-NL.

Fonds Alternatieve Financiering (Dutch Alternative Credit Instrument)

Als onderdeel van het steun- en herstelpakket van augustus 2020 is samen met Invest-NL en het EIF een fonds opgericht voor de funding van alternatieve financiers. De fondsomvang bedraagt € 200 mln waarvan € 50 mln door EZK wordt ingebracht. Met het fonds wordt het aanbod van funding voor alternatieve financiers vergroot. Uitbetalingen worden gedaan op uitvraag van Invest-NL. In 2023 is de tweede uitbetaling gedaan van € 6,2 mln.

Budgettair overzicht Oekraïne

Toelichting

Vulmaatregelen gasopslag

Met een subsidieregeling voor marktpartijen en een aanwijzing aan EBN wordt de gasopslag Bergermeer gevuld, dit om de voldoen aan de EC-verordening ten aanzien van minimale vulgraden. De kosten van het vullen van Bergermeer zullen in latere jaren door middel van een heffing op gastransport verhaald worden op de partijen die baat hebben bij het vullen van de gasopslag.

Energiehulp Oekraïne

Door middel van steunpakketten gecoördineerd door Buitenlandse Zaken wordt er geld vrijgemaakt voor steun aan Oekraïne. Deze steun betreft in-kind leveringen van noodzakelijke energie-infrastructuurcomponenten zoals generatoren, transformatoren, gaspijpen, -compressoren, hoogspanningskabels, alsook voertuigen die bijdragen aan het herstel van de energie infrastructuur. Deze bijdragen voorzien op een directe manier aan de behoeftes van Oekraïne voor het herstel van de energie infrastructuur.

4. Beleidsartikelen

Beleidsartikel 1 Goed functionerende economie en markten

A. Algemene doelstelling

Goed functionerende markten zijn een motor voor economische ontwikkeling, innovatie en brede welvaart. Dit geldt voor zowel de Nederlandse markt als de Europese interne markt. De Europese interne markt levert door de schaalgrootte nieuwe afzetmogelijkheden, de mogelijkheid om meer te specialiseren en voor nieuwe uitdagers de ruimte om snel op te schalen. Het kabinet zet zich daarom nationaal, Europees en internationaal in voor regels en afspraken die ervoor zorgen dat: (1) consumenten keuzevrijheid hebben, (2) bedrijven op een gelijk speelveld opereren en (3) markten open en transparant zijn.

1. Het scheppen van voorwaarden voor goed functionerende markten

De Europese interne markt, met inbegrip van vrij verkeer van goederen, diensten, personen en kapitaal, vormt een kernonderdeel van de Europese Unie en is cruciaal voor het Nederlandse verdienvermogen. Goed functionerende markten die concurrentie stimuleren en waar de consument goed wordt beschermd, leveren een belangrijke bijdrage aan economische groei en innovatie. 

Een goed functionerende interne markt is niet vanzelfsprekend. De interne markt staat in toenemende mate onder druk van oneerlijke concurrentie van binnen en buiten de EU. Digitalisering en vergroening leiden eveneens tot nieuwe uitdagingen. Via een actieagenda voor de interne markt wordt ingezet op het wegnemen van belemmeringen, het verbeteren van de toepassing van interne-marktregels en het versterken van de weerbaarheid van de interne markt.

EZK zet zich in EU-verband sterk in voor het competitief houden van markten en voor eerlijke onderlinge verhoudingen in markten. Hierdoor wordt de concurrentie tussen bedrijven geborgd, het vrije verkeer van diensten en goederen bevorderd en consumenten beschermd. Modern en toekomstbestendig consumentenbeleid draagt bij aan een sterke positie van consumenten, gezonde concurrentie, keuzevrijheid en kwalitatief goede producten en diensten. Goedwerkend mededingingsbeleid is een belangrijke randvoorwaarde voor de economie als geheel en het generieke vestigingsklimaat in Nederland. Het hangt nauw samen met de rest van ons economische beleid en kan een belangrijke bijdrage leveren aan het mogelijk maken van de complexe transities waar bijvoorbeeld klimaat, energie en digitalisering om vragen. Ook werkt EZK aan goede kaders om aanbestedingen te gebruiken als strategisch beleidsinstrument om doelen als duurzaamheid en open strategische autonomie te bevorderen. Ook de waarborg-, normalisatie- en accreditatiestelsels dragen bij aan de hiervóór genoemde doelen.

2. Het scheppen van voorwaarden voor een goed functionerende digitale economie

De digitale economie levert ongekende kansen op voor economie en samenleving. Een strategisch doel van het kabinet is het faciliteren van de transitie naar een klimaat neutrale, digitale en inclusieve economie. Op die manier zorgen we voor duurzame economische groei en de aanpak van maatschappelijke uitdagingen rond onderwijs, zorg, klimaat en vergrijzing. De ambities, doelstellingen en acties van EZK op het gebied van de digitale economie richting 2030, staan beschreven in de Strategie Digitale Economie (Kamerbrief 26 643, nr. 941). Vertrouwen is bij de digitale transitie van essentieel belang. Daarom moeten belangrijke randvoorwaarden als innovatie, veiligheid, eerlijke concurrentie en grip op gegevens geborgd zijn.

In oktober 2023 is de eerste voortgangsrapportage over de Strategie Digitale Economie aan de Kamer aangeboden (Kamerstuk 26 643, nr. 1082).

3. Het voorzien in maatschappelijke behoeften aan statistieken.

EZK is voor het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) systeemverantwoordelijk voor het in stand houden van de onafhankelijke productie van goede en betrouwbare statistieken, en voor de rechtmatigheid en doelmatigheid van de besteding van publieke gelden die daarmee gemoeid zijn. Het CBS heeft als onafhankelijk kennisinstituut de taak om betrouwbare statistische informatie te leveren. Onafhankelijke en betrouwbare statistieken zijn van belang om meer inzicht te krijgen in de samenleving en maatschappelijke fenomenen. Deze informatie draagt bij aan het voeren van becijferde maatschappelijke debatten en inzichten voor beleid. De Minister van Economische Zaken en Klimaat financiert het CBS om het van overheidswege verrichten van statistisch onderzoek ten behoeve van praktijk, beleid en wetenschap en het openbaar maken van, uit onderzoek samengestelde, statistieken mogelijk te maken.

B. Rol en Verantwoordelijkheid

De Minister van Economische Zaken en Klimaat ziet het als haar taak belemmeringen voor het goed functioneren van markten te verminderen of weg te nemen en innovatie te stimuleren. In dat verband is de Minister systeemverantwoordelijk voor de Mededingingswet, de Aanbestedingswet en voor het functioneren van de Autoriteit Consument en Markt. Ook is zij systeemverantwoordelijk voor de Dienstenwet, de wet EU-beroepskwalificaties, de Metrologiewet, de Waarborgwet en het stelsel van normalisatie en accreditatie. Zij is voorts op grond van de Telecommunicatiewet verantwoordelijk voor het stellen van regels voor vaste en mobiele communicatienetwerken. Samen met bewindspersonen van J&V en BZK geeft de Minister van EZK invulling aan de Nederlandse Digitaliseringstrategie. Dat is een kabinetsbrede agenda om de maatschappelijke en economische kansen van digitalisering te benutten en het fundament van de digitale transitie te versterken, waaronder digitale vaardigheden, cybersecurity, cyberweerbaarheid, veiligheid, privacy, concurrentie en innovatie. De Minister heeft een systeemverantwoordelijkheid voor de statistische informatievoorziening van rijkswege.

Hieruit vloeien de volgende verantwoordelijkheden voort:

Stimuleren

• – Het stimuleren van een goede balans tussen de belangen van bedrijven en consumenten met generiek consumentenbeleid.

• – Het stimuleren van innovatie in het bedrijfsleven.

• – Het stimuleren van een goede werking van privaat-publieke samenwerking binnen de metrologie, waarborg, normalisatie en accreditatie.

Financieren

• – Het bijdragen aan het goed functioneren van markten door het financieren van een deel van de exploitatie van de Autoriteit Consument en Markt (ACM), van TenderNed (het elektronisch aanbestedingssysteem) en diverse organisaties op het gebied van metrologie, normalisatie, accreditatie en markttoezicht.

• – Het financieren van een deel van de exploitatie van de Rijksinspectie Digitale Infrastructuur (RDI) en het verrichten van uitgaven voor opdrachten inzake beleidsvoorbereiding en evaluaties voor frequentiebeleid en veiligheid.

• – Het financieren van het CBS om het van overheidswege verrichten van statistisch onderzoek ten behoeve van praktijk, beleid en wetenschap en het openbaar maken van, uit onderzoek samengestelde, statistieken mogelijk te maken.

• – Het bijdragen aan een vrij, veilig en open internet door het financieren van een aantal (internationale) organisaties op het terrein van Internet Governance, waaronder het Internet Governance Forum (IGF).

(Doen) uitvoeren

• – Het tegengaan van mededingingsbeperkende gedragingen met generiek mededingingsbeleid, zoals opgenomen in de Mededingingswet.

• – Het bijdragen aan de ontwikkeling van Europees en nationaal beleid ten aanzien van consumentenbescherming, aanbestedingsregelgeving, interne markt en mededinging.

• – Het opstellen van regels voor het gebruik van de ether, door afspraken te maken in internationaal verband voor harmonisatie en door – in geval van schaarste – te bepalen op welke wijze het spectrum wordt verdeeld.

• – Het realiseren van hoogwaardige en innovatieve breedbandige mobiele communicatie en omroeptoepassingen door verruiming van gebruiksmogelijkheden van het spectrum en door de uitgifte van frequentieruimte.

Regisseren

• – Het bevorderen van goed functionerende markten door het scheppen van randvoorwaarden via wet- en regelgeving.

• – Het scheppen van de juiste voorwaarden voor concurrentie met de Waarborgwet, de Winkeltijdenwet, de Aanbestedingswet 2012, de Wet aanwijzing nationale accreditatie-instantie en de Metrologiewet.

• – Het moderniseren van de telecommunicatieregelgeving om deze te kunnen laten meegroeien met de ontwikkelingen in de markt en de behoeftes in de samenleving.

Om - aanvullend op het jaarverslag - de Kamer te informeren over de voortgang en effecten van beleid treft u op de website https://www.cbs.nl/nl-nl/publicatieplanning de planning aan van de CBS-publicaties. Actuele en gedetailleerde informatie over de specifieke beleidsgebieden kunt u vinden op de websites van PIANOo, de ACM  (o.a. over de telecommunicatiemarkt), Rijksinspectie Digitale Infrastructuur (Staat van de Ether, jaarberichten), TNO (Monitor Draadloze Technologie) het CBS (Cybersecuritymonitor en DAB+ ontvangers), NCSC (cybersecurity dreigingen, incidenten en maatregelen) en het Digital Trust Center (DTC).

Voor de hierna benoemde beleidsconclusies zijn data en kengetallen te vinden op de website Bedrijvenbeleid in beeld.

Digitale infrastructuurIn bovenstaande tabel staan de kengetallen uit de meest recente gegevens van de Index Digitale Economie en Samenleving (DESI) van de Europese Commissie en de meeste recente CBS-statistiek. Omdat de DESI vanaf 2021 alleen nog de beschikbaarheid van mobiel breedband via 5G dekking opneemt en niet langer via 4G dekking, is er een extra indicator (3c) toegevoegd aan de tabel en is de oorspronkelijke indicator (3b) verduidelijkt. De kengetallen voor de beschikbaarheid van vast breedband (ten minste 100 Mbps, indicator 3a) vanaf 2019 zijn afkomstig van de inventarisatie van EZK naar breedbanddekking in Nederland. De cijfers tonen de beschikbaarheid voor het betreffende jaar. In de kolom ambitie 2023 staan de streefwaarden van EZK voor de genoemde activiteiten.

De DESI ranglijst rangschikt Europese landen als het gaat om de kwaliteit van de digitale infrastructuur, de mate en wijze waarop het bedrijfsleven digitaal onderneemt, gebruik van digitale toepassingen door en vaardigheden van de inwoners en de digitale dienstverlening door de overheid zelf. In 2023 is de Europese Commissie gestopt met het uitbrengen van een DESI rangschikking. De Europese Commissie presenteert geen landenranking meer, maar stelt de Europese collectieve inspanning voor de digitale doelstellingen voor 2030 centraal en niet de relatieve prestaties van landen. Op 27 september 2023 verscheen het eerste landenrapport voor Nederland van het Digitaal Decennium. Daarin constateert de Europese Commissie dat Nederland er wat betreft digitalisering (historisch) goed voor staat. De Europese Commissie wijst op de goede staat van connectiviteit in Nederland en het hoge niveau van digitale vaardigheden van de Nederlandse bevolking. Tegelijkertijd benoemt zij ook de kwetsbaarheden zoals de uitrol van 5G in de 3,5 GHz band en de geringe aantallen nieuw-opgeleide ICT-professionals die de arbeidsmarkt bereiken.

C. Beleidsconclusies

1. Het scheppen van voorwaarden voor goed functionerende markten

Goed functionerende markten zijn niet alleen de motor achter economische ontwikkeling, innovatie en brede welvaart in Nederland. Soepel werkende markten zijn ook nodig om complexe transities mogelijk te maken die bijvoorbeeld klimaat, energie en digitalisering vragen.

Interne-marktactieagenda

Op 26 oktober 2023 is de eerste jaarlijkse voortgangsrapportage over de kabinetsbrede interne-marktactieagenda uit 2022 aan de Kamer verstuurd (Kamerstuk 22 112 nr. 3817). De actieagenda beoogt onder andere de interne markt weerbaarder te maken voor toekomstige crises. In dat kader is er het afgelopen jaar onderhandeld over het Commissievoorstel voor een interne-marktnoodinstrument (SMEI) zoals gepubliceerd in 2022 (Kamerstuk 22 112, nr. 3541, BNC-fiche: interne-marktnoodinstrument). Vooralsnog is daar nog geen akkoord over bereikt en zijn de onderhandelingen voortgezet onder het Belgische EU-voorzitterschap. Ook is een onderzoek van Ecorys naar territoriale leveringsbeperkingen eind november 2023 aan de Tweede Kamer aangeboden (Kamerstuk 27 838, nr. 29). Binnen de EU en de Benelux kaart Nederland dit probleem voor het vrij verkeer van goederen en mogelijke oplossingsrichtingen aan.

Herziening Europese mededingingskader ten behoeve van duurzame transitie

Voor samenwerking met het oog op duurzaamheid is het Europese mededingingskader in 2023 op belangrijke punten herzien (Kamerstuk 35 247, nr. 11). Dit heeft zijn concrete uitwerking gevonden in een aanpassing van de horizontale richtsnoeren in juli 2023 en het verduidelijken van een uitzondering voor duurzaamheidsafspraken in de landbouwsector. Deze nieuwe agro-richtsnoeren zijn in december 2023 gepubliceerd. Daarmee bestaat nu meer ruimte en duidelijkheid voor samenwerking tussen bedrijven met het oog op duurzaamheid. Dit is mede toe te schrijven aan inspanningen van het kabinet, de Autoriteit Consument en Markt (de ACM) en maatschappelijke organisaties over de jaren heen.

Verordening verstorende buitenlandse subsidies

De Verordening verstorende buitenlandse subsidies (RFS) is vanaf 12 januari 2023 van kracht (Kamerstuk 21 501-30, nr. 557). De meldingsverplichtingen voor concentraties en aanbestedingsprocedures gelden vanaf 12 oktober 2023. Het doel van de RFS is om concurrentieverstoringen op de interne markt als gevolg van buitenlandse subsidies beter aan te kunnen pakken. Het Ministerie van EZK heeft zich sinds 2019 actief ingezet voor een dergelijk instrument. Momenteel wordt aan de benodigde implementatiewetgeving gewerkt.

Postmarkt

Sinds de indiening van het wetsvoorstel in 2020 (Kamerstuk 35 423, nr. 7) is de situatie op de postmarkt veranderd; er resteert als gevolg van de concentratie tussen PostNL en Sandd nog één landelijk dekkend 24-uurs postnetwerk. Er wordt gewerkt aan een nota van wijziging bij het wetsvoorstel tot wijziging van de Postwet (Kamerstuk 35 423, nr. 8). De behandeling in de Tweede Kamer kan pas plaatsvinden nadat dit dossier niet meer controversieel is verklaard. Het College van Beroep voor het bedrijfsleven (Cbb) heeft in 2022 de vergunning waarmee EZK de concentratie tussen PostNL en Sandd had goedgekeurd vernietigd. De Rechtbank Rotterdam heeft in 2023 geoordeeld dat ACM terecht de vergunning voor de concentratie tussen PostNL en Sandd had geweigerd.

Rechtsbescherming bij aanbesteden

In februari 2021 is een uitwerking van maatregelen voor verbeterde rechtsbescherming bij aanbesteden naar de Tweede Kamer verzonden (Kamerstuk 34 252, nr. 21). Een deel van deze maatregelen vraagt om aanpassing van de Aanbestedingswet 2012. De wetteksten zijn in het afgelopen jaar in samenspraak met betrokken partijen uitgewerkt. De internetconsultatie van het wetsvoorstel is afgerond in september 2023. De resultaten van de internetconsultatie worden verwerkt en in 2024 zal toegewerkt worden naar het inbrengen van het wetsvoorstel voor advies bij de Raad van State.

Programma Beter Aanbesteden 2021-2024

In 2021 is het vervolgprogramma Beter Aanbesteden gestart (Kamerstuk 34 252, nr. 22). Dit programma is een samenwerking tussen VNG, VNO-NCW/MKB NL, EZK en PIANOo en loopt van 2021 tot en met 2024. Het programma richt zich op het verbeteren van de aanbestedingspraktijk door de dialoog tussen overheid en het bedrijfsleven te bevorderen. In 2023 zijn er meerdere bijeenkomsten, zoals kennissessies en regionale marktdagen georganiseerd om de betere toepassing van kennis in de praktijk te bevorderen. Bij deze bijeenkomsten worden overheden en ondernemers samengebracht en wordt er gewerkt aan het ondersteunen van regionale initiatieven. Een slimme wijze van aanbesteden draagt bij aan het bereiken van maatschappelijke doelen, bijvoorbeeld op het gebied van duurzaamheid. Het programma loopt in 2024 af. In 2023 is ook gestart met de verkenning hoe het programma na 2024 goed geborgd kan worden.

Consumentenbescherming

In 2023 is een nieuwe Nederlandse consumentenagenda (Kamerstuk 27 879, nr. 90) uitgebracht. Daarin is onder meer aangegeven dat de positie van de consument verder verbeterd kan worden bij telefonische verkoop (telemarketing) en bij verkoop aan de deur (colportage). Daarnaast gelden per 1 januari 2023 in het kader van consumentenbeleid nieuwe regels voor de aanduiding van prijsverminderingen (kortingsacties). De regelgeving komt voort uit de implementatie van artikel 2 van Richtlijn (EU) 2019/2161 (de richtlijn modernisering consumentenbescherming). Deze regels bieden consumenten meer zekerheid dat zij daadwerkelijk korting ontvangen.

2. Het scheppen van voorwaarden voor een goed functionerende digitale economie

Het faciliteren van de transitie naar een digitale economie is een van de strategische doelen van EZK. In de Strategie Digitale Economie staan de ambities, doelstelling en acties van EZK op het gebied van de digitale economie richting 2030 verder uitgewerkt (Kamerstuk 26 643, nr. 941). In oktober 2023 is de eerste voortgangsrapportage hierover aan de Kamer aangeboden (Kamerstuk 26 643, nr. 1082).

Stimuleren digitale innovatie en vaardigheden

Kennis- en Innovatieagenda (KIA) Digitalisering

Op 2 november 2023 is de Kennis- en innovatie Agenda Digitalisering (KIA) gepresenteerd, als onderdeel van het Kennis- en Innovatieconvenant (KIC) voor de periode 2024-2027. In dit convenant bekrachtigen bedrijven, kennispartijen en overheden hun inzet op belangrijke innovatiethema’s voor de komende jaren binnen het zogeheten Missiegedreven Topsectoren- en Innovatiebeleid van het Ministerie van EZK. Het is voor het eerst dat er een aparte KIA is voor digitalisering en informatietechnologieën (DIT’s).

Kunstmatige intelligentie (AI): stimuleren innovatieVoor het versterken van de AI kennis- en innovatiebasis en het verzilveren van AI-kansen door publiek-private samenwerking, zijn in 2023 initiatieven gestart met middelen van het AiNed investeringsprogramma van het Nationaal Groeifonds. De start van 16 R&D-samenwerkingsprojecten voor het MKB (AI-luik in de MIT-regeling), 9 beurzen voor AI-onderzoekers en de voorbereiding van het eerste AI-systeemdoorbraakproject, Health AI zijn hiermee gerealiseerd.

Een florerende data-economieIn 2023 heeft EZK de maatschappelijke en economische kansen van data(delen) tussen bedrijven gestimuleerd. Zo is in maart 2023 het Centre of Excellence voor Data & Cloud (CoE-DSC) bij TNO gelanceerd. Dit centrum is voortgebouwd op de samenwerkingsverbanden Data Sharing Coalition (DSC), de werkgroep datadelen van de Nederlandse AI-coalitie en de GAIA-X hub NL. Samen vormen zij een ecosysteem van inmiddels meer dan 500 bedrijven en organisaties uit verschillende sectoren, die door EZK ondersteund worden in de ontwikkeling van (cross-sectorale) datadeel initiatieven en open-source kennis om economische en maatschappelijke waarde te creëren uit data.

Versterken digitale vaardighedenIn 2023 is het Actieplan (Human Capital Agenda ICT, HCA ICT) groene en digitale banen gelanceerd (Kamerstuk 29 544, nr. 1173). In dit plan heeft het kabinet, onder regie van de Minister van EZK, pijlers en acties beschreven om onder andere te komen tot 1 miljoen digitaal geschoolden in 2030. Om dit te bereiken is in 2023 onder andere de aansluiting tussen onderwijs en de arbeidsmarkt ICT-sector bevorderd en zijn om- en bijscholingsinitiatieven ondersteund door een nieuwe leerlijn voor digitale technologieën op het voortgezet onderwijs te lanceren.

Creëren van de juiste randvoorwaarden voor goedwerkende digitale markten en diensten

In 2023 zijn belangrijke Europese regels in werking getreden of zijn onder invloed van EZK mijlpalen bereikt bij aankomende regelgeving om digitale markten beter te laten werken. Dit zijn de volgende wetgevingsonderdelen:

Digital Services Act (DSA)De digitale dienstenverordening (Digital Services Act, hierna: «DSA») harmoniseert de regels die van toepassing zijn op zogenaamde aanbieders van tussenhandeldiensten, waaronder online platforms, online marktplaatsen, sociale mediadiensten en internetaanbieders. De DSA heeft als doel te zorgen voor een veilige, voorspelbare en betrouwbare online omgeving, waarin de verspreiding van illegale online-inhoud en de maatschappelijke risico’s die de verspreiding van desinformatie of andere inhoud met zich kunnen brengen, worden aangepakt en waarin de grondrechten doeltreffend worden beschermd en innovatie wordt vergemakkelijkt. Op de 19 aanbieders van zeer grote online platforms en zoekmachines, die in april 2023 als zodanig door de Europese Commissie zijn aangewezen, is de verordening al vanaf 25 augustus 2023 van toepassing. Deze platforms vallen primair onder toezicht van de Europese Commissie. In de maanden juli en augustus 2023 is het voorstel voor de Uitvoeringswet digitaledienstenverordening geconsulteerd via internetconsultatie. Het wetsvoorstel voorziet in bepalingen ter uitvoering van de DSA.

Digital Markets Act (DMA)In mei 2023 is de DMA van toepassing geworden. De DMA bevat regels voor de allergrootste platforms waar consumenten en ondernemers nauwelijks omheen kunnen (poortwachters). Het doel van de DMA is om consumenten en ondernemers te beschermen en te zorgen voor meer concurrentie op digitale markten. In september 2023 zijn de eerste poortwachters aangewezen. Zij moeten vanaf maart 2024 aan de verboden en verplichtingen uit de DMA voldoen. Dit zorgt ervoor dat ondernemers en consumenten minder afhankelijk zijn van poortwachters en toetreders makkelijker toegang krijgen tot de markt. Om te zorgen voor een goede werking van de DMA is in 2023 een wetsvoorstel ter uitvoering van de DMA voorbereid. Naar verwachting wordt het wetsvoorstel begin 2024 naar de Tweede Kamer verstuurd.

Artificial intelligence Act (AI Act)De Europese AI-verordening (AI Act) heeft als doel ervoor te zorgen dat er veilige AI-systemen op de interne markt komen met waarborgen voor de bescherming van fundamentele rechten. Daarmee krijgt mensgerichte AI voor ontwikkelaars, ondernemers en consumenten in de EU en Nederland een impuls. Het gaat onder andere om afspraken over de ontwikkeling en het gebruik van deze AI-systemen zodat risico’s worden voorkomen. In december 2023 is een politiek akkoord bereikt tussen de Raad, het Europees Parlement en de Europese Commissie in de triloog. De Kamer is over de inzet voor de triloog geïnformeerd (Kamerstuk 21 501-33 nr. 1047). Dit akkoord wordt uitgewerkt, waarbij publicatie en inwerkintreding in 2024 verwacht worden.

Data Act De Data Act (DA) beoogt het gebruik van data te bevorderen en te zorgen dat de waarde van deze data eerlijker wordt verdeeld. Hiertoe bevat het maatregelen om te zorgen dat consumenten en bedrijven meer grip op data uit Internet-of-Things-producten krijgen en gebruikers gemakkelijker kunnen overstappen tussen clouddiensten, waardoor problemen zoals ‘vendor lock-in’ worden voorkomen. In juni 2023 is een akkoord bereikt op de Data Act (Kamerstuk 21 501-33, nr. 1024 en Kamerstuk 26 643, nr. 1082). Op 22 december 2023 is de verordening gepubliceerd. In september 2025 zal de verordening van toepassing worden.

Verordening elektronische IDentificatie en VertrouwensDiensten (eIDAS)Deze verordening heeft als doel om het vertrouwen in digitale transactie te vergroten door een kader voor digitale identiteiten en vertrouwensdiensten (bv. elektronische handtekeningen) te stellen. Op 8 november 2023 is de vierde en laatste triloog inzake de revisie van de eIDAS verordening gehouden en is er een politiek akkoord bereikt. Op 21 november 2023 hebben de Minister van EZK en de staatssecretaris van BZK dit aan de Tweede Kamer gemeld (Kamerstuk 21 501-33, nr. 1047). Deze revisie betekent de invoering van een Europese Identiteitswallet waarmee burgers en bedrijven niet alleen kunnen inloggen bij publieke én aangewezen private sectoren, maar ook hun attributen kunnen delen. Op 26 oktober 2023 heeft de staatssecretaris van BZK de Tweede kamer geïnformeerd over de voortgang van de Europese digitale identiteit (Kamerstuk 26 643 21 501-33, nr. 1084).

Behouden en versterken van een veilige, betrouwbare en hoogwaardige digitale infrastructuur

Frequentie-uitgifte: ruimte voor mobiele communicatieIn 2023 heeft de rechtbank Rotterdam uitspraak gedaan ten aanzien van de beroepen die waren ingesteld tegen het besluit tot wijziging van het Nationaal Frequentieplan 2014 van 23 februari 2023 (NFP-wijziging 2023), waarin de bestemming van de 3,5 GHz-band wordt gewijzigd om mobiele communicatie mogelijk te maken. De rechtbank heeft alle beroepen tegen de NFP-wijziging 2023 ongegrond verklaard. Met de uitspraak van de rechtbank zijn de verdere voorbereidingen voor uitvoering van de veiling van de 3,5 GHz-band getroffen. De Tweede Kamer is hierover per brief van 21 december 2023 geïnformeerd (Kamerstuk 12 345, nr. 6).

Gigabit Infrastructure Act In februari 2023 is het voorstel voor een Verordening inzake gigabit infrastructuur uitgebracht (Kamerstuk 22 112 nr. 3639). Deze verordening heeft als doel de uitrol van gigabit infrastructuur te bevorderen. Nederland heeft in 2023 tijdens de onderhandelingen in de Raad met succes ingezet op een proportioneel wetgevend instrument waarbij de lasten in verhouding staan tot het doel. In de Telecomraad van 5 december 2023 is het voorlopig standpunt van de Raad (algemene oriëntatie) aangenomen, waarin de voor Nederland belangrijke aspecten van het voorstel zijn gerealiseerd. Inmiddels zijn de onderhandelingen met het Europees Parlement en de Europese Commissie in de triloog gestart. In deze fase zal Nederland zich blijven inzetten voor proportionaliteit en beperking van administratieve lasten van het voorstel, conform het BNC-fiche.

Toekomstige elektronische connectiviteit en digitale infrastructuur Nederland heeft in mei 2023 gereageerd op de verkennende consultatie van de Europese Commissie over toekomstige elektronische connectiviteit en digitale infrastructuur (Kamerstuk 21 501-33 nr. 1029). Over dit onderwerp zijn beleidsdebatten gevoerd in de Telecomraden van 2 juni, 23-24 oktober en 5 december 2023. Een brede groep lidstaten waaronder Nederland heeft zorgen over beleidsrichtingen zoals het mogelijk toestaan van een internettolheffing door telecombedrijven en het creëren van grote Europese telecomkampioenen. Nederland heeft samen met andere lidstaten gepleit voor een goede probleemanalyse en een op feiten gebaseerde aanpak bij het ontwikkelen van nieuw EU-beleid op dit vlak. Daarbij dienen de belangen van Europese eindgebruikers (consumenten en bedrijven) centraal te staan.

Versterken cybersecurity

Cybersecurity

Cybersecurity is een essentiële randvoorwaarde voor een goed functionerende Nederlandse digitale economie en samenleving. Onder regie van de Minister van Justitie en Veiligheid heeft in 2023 de implementatie van de Nederlandse Cybersecurity Strategie (NLCS) vorm gekregen (Kamerstuk 26 643, nr. 1072). EZK richt zich op de thema’s consumentenbescherming en de versterking van de digitale weerbaarheid van het bedrijfsleven. Dit betekent dat het aanbod van ICT-producten en diensten veiliger moet worden en dat consumenten en bedrijven zich bewuster moeten worden van digitale dreigingen en risico’s en daar meer weerbaar tegen moeten worden.

Versterken digitale weerbaarheid bedrijven (Digital Trust Center)

Het Digital Trust Center (DTC) helpt bedrijven en organisaties met advies en tools om veilig digitaal te ondernemen. Dit doet ze onder meer met een website met ruim 300.000 bezoekers in 2023. Met 20.000 ingevulde zelfscans en quizzen verdubbelde het bedrijfsleven het gebruik van DTC’s interactieve tools en zelfscans. De in april gelanceerde CyberVeilig Check voor zzp en mkb had met 33% het grootste aandeel in het gebruik van de 11 interactieve tools. De DTC Community heeft een groei doorgemaakt en had eind 2023 bijna 3000 IT-professionals, CISO’s en ondernemers aangesloten op het cyberplatform waar actuele cybersecurityinformatie, tips en best practices worden uitgewisseld. De DTC Notificatiedienst heeft in 2023 ruim 135.000 waarschuwingen afgegeven aan individuele bedrijven, organisaties of netwerkeigenaren.

Het aantal kwetsbaarheden waarvoor gewaarschuwd (ofwel genotificeerd) wordt, is fors uitgebreid doordat het CSIRT-DSP (Computer Security Incident Response Team voor digitale diensten), het Nationaal Cyber Security Center (NCSC) en het DTC in de zomer van 2023 intensief zijn gaan samenwerken op het gebied van slachtoffer- en doelwitnotificatie. Op 26 juni 2023 is de Kamer geïnformeerd over de voortgang van de integratie tussen deze drie organisaties (Kamerstuk 26 643, nr. 1058). Ook is in 2023 een transitiemanager aangesteld om deze transitie te coördineren. In de dagelijkse praktijk werken de verschillende organisaties steeds nauwer samen.

Cyber Resilience ActEind 2023 is een voorlopig akkoord bereikt op de Cyber Resilience Act (CRA). De CRA vereist dat digitale producten (alle hardware, software en losse componenten) aan essentiële cybersecurityeisen voldoen voordat zij in de EU in de handel mogen worden gebracht. Nederland heeft zich onder andere ingezet voor een ondersteuningstermijn die uitgaat van de redelijk te verwachten levensduur van producten, een helder toepassingsbereik op open sourcesoftware, de mogelijkheid van conformiteitstoetsing door derde partijen, voldoende implementatietijd en voldoende ondersteuning van het midden- en kleinbedrijf bij de implementatie van de CRA. De Kamer is op 14 juli 2023 geïnformeerd over de algemene oriëntatie van de Raad en de Nederlandse inzet (Kamerstuk 22 112, nr. 3734).

Versnellen digitalisering mkb

Deze pijler uit de Strategie Digitale Economie wordt uitgevoerd en verantwoord via de middelen op artikel 2.

D. Budgettaire gevolgen van beleid

E. Toelichting op de financiële instrumenten

Uitgaven

Subsidies

Cyber Security

Het bedrag van € 5,9 mln betreft het beschikbaar stellen van middelen ter financiering van de jaarbundel 2024 voor de Electronic Commerce Platform (ECP) en de subsidies van het Digital Trust Center (DTC) die door RVO worden uitgevoerd. Hiervoor hebben verschillende overboekingen moeten plaatsvinden om de middelen op de juiste instrumenten te krijgen.

EU-cofinanciering Digital Europe

Het verschil van € 22,6 mln betreft een schuif van verplichtingen- en kasbudget naar de jaren 2025 tot en met 2028 op basis van de verwachte projecten uit de werkprogramma's van de Europese Commissie, zoals toegelicht in de suppletoire begroting Prinsjesdag. Daarnaast is het verschil te verklaren door overboekingen naar de bijdrage aan RVO.

NGF-project AiNed

Het verplichtingenbudget van AiNed stond volledig op 2022 terwijl de verplichtingen over verschillende jaren wordt aangegaan. Bij voorjaarsnota 2023 is het verplichtingenbudget dat niet is gebruikt in 2022 verdeeld over de jaren 2023 en verder. In 2023 is er een geactualiseerde raming gemaakt waaruit blijkt dat het kasbudget anders moet worden verdeeld. Voor 2023 stond er € 19,3 mln teveel begroot.

Opdrachten

Terugbetaling boetes ACM

De ACM is volledig onafhankelijk in het opleggen van boetes. Na het aanspannen van een gerechtelijke procedure tegen sancties van de ACM wordt de betalingsverplichting van boetes niet opgeschort. Hierdoor kan het voorkomen dat, afhankelijk van de gerechtelijke uitspraak bij (hoger) beroep, de ACM een deel van de ontvangen boetebedragen in een komend jaar moet terugbetalen. Dit jaar betreft het in totaal € 11,3 mln aan terug te betalen boeteontvangsten.

Bijdragen aan agentschappen

Rijksdienst voor Ondernemend Nederland

Voor de opdracht aan RVO voor het jaar 2023 heeft er een overheveling van middelen plaatsgevonden ter hoogte van € 10,3 mln voor onder meer de uitvoering van de subsidie regeling van het Nationaal Groeifonds, het EU-programma Digital Europe en de subsidieregeling Beter aanbesteden.

Bijdragen aan ZBO’s/RWT’s

Metrologie

Het bedrag van € 5,7 mln betreft grotendeels de overboeking van middelen binnen artikel 1 voor de EZK-bijdrage aan de koop van VSL door TNO en de uitkering van de loon- en prijsbijstelling.

CBS

Het verschil ter hoogte van € 12,4 mln wordt veroorzaakt door de uitkering van de loon- en prijsbijstelling, zoals toegelicht in de suppletoire begroting Prinsjesdag.

Ontvangsten

Diverse ontvangsten

Dit betreft voornamelijk de ontvangsten van de landelijke veiling FM-frequenties die in de zomer van 2023 heeft plaatsgevonden. Hiermee is in totaal € 152,8 mln opgehaald. Hiervan is € 120,2 mln in 2023 uitbetaald aan EZK. Daarnaast heeft EZK € 15,8 mln ontvangen voor de verlening van vergunningen voor de FM-frequenties over de periode 2022-2023.

Beleidsartikel 2 Bedrijvenbeleid: innovatie en ondernemerschap voor duurzame welvaartsgroei

A. Algemene doelstelling

Met het bedrijvenbeleid zorgt EZK ervoor dat bedrijven hun bijdrage kunnen leveren aan duurzame en inclusieve welvaartsgroei: een gezond en maatschappelijk betrokken bedrijfsleven dat oog heeft voor de individuele en maatschappelijke belangen van bedrijven èn burgers. EZK doet dat vanuit het publieke belang, met maatschappelijke impact en in samenwerking met (netwerken van) bedrijven, kennisinstellingen, overheden en maatschappelijke organisaties: maatschappelijk betrokken, resultaatgericht en professioneel.

Bedrijven spelen een belangrijke rol bij het voorzien in de basisbehoeften, de materiële welvaart en de maatschappelijke vooruitgang waarop onze samenleving drijft: voedsel, medische hulpmiddelen, huizen, werk, inkomen, ontplooiingsmogelijkheden, mobiliteit, connectiviteit, energie, veiligheid, ontspanningsmogelijkheden in de vrije tijd en digitale diensten, maar ook met zonnepanelen, windmolens, energiebesparingsmogelijkheden, de ontwikkeling van alternatieve energiebronnen zoals waterstof en ook het realiseren van maatschappelijke vernieuwing door toepassingen te ontwikkelen van nieuwe sleuteltechnologieën. Ze dragen op deze manier wezenlijk bij aan de kwaliteit van ons bestaan.

Bedrijven vervullen een sleutelrol in onze samenleving. Als de maatschappelijke ontwikkelingen van de afgelopen tijd één ding duidelijk hebben gemaakt, dan is het wel de kwetsbaarheid van onze manier van leven en werken. Gezondheid, de beschikbaarheid van voldoende zorg, inkomen, werk of winstgevende bedrijvigheid en zelfs onze energievoorziening zijn niet vanzelfsprekend. Goed functionerende bedrijven hebben naast werk en inkomen ook een maatschappelijke functie, waardoor werknemers zich gewaardeerd en betrokken voelen. Ze kunnen zich bovendien via opleidingen en cursussen verder ontwikkelen. Daarnaast hebben bedrijven een maatschappelijke verantwoordelijkheid om de negatieve gevolgen van hun economische activiteiten te beperken. Denk hierbij aan gevolgen voor onze leefomgeving en samenleving. Zo dragen bedrijven bij aan maatschappelijk verantwoorde en CO₂-arme producten, eerlijke prijzen, goede lonen en pensioenvoorzieningen. Bovendien komen bedrijven met nieuwe producten en technologieën die inspelen op de grote maatschappelijke vraagstukken van deze tijd, zoals de energietransitie, verduurzaming van de industrie en digitalisering. De overheid stelt daarbij de ambities, normen en randvoorwaarden vast, reguleert en zorgt voor adequate wetgeving en voor ondersteunende publieke voorzieningen (zoals een infrastructuur die verduurzaming mogelijk maakt); en ze stimuleert gedrag dat bijdraagt aan de maatschappelijk gewenste uitkomsten.

Door innovatie te bevorderen en uitmuntende voorwaarden voor succesvol ondernemerschap te realiseren, draagt het bedrijvenbeleid bij aan onze welvaartsgroei door economische vooruitgang op een evenwichtige wijze te combineren met materiële welvaart en een hoge kwaliteit van onze leefsituatie; zodat Nederland ook internationaal aantrekkelijk blijft om in te wonen, te werken, te ontspannen en te leven.

Het speelveld strekt zich daarbij uit buiten de grenzen van de «bedrijfspoort». Samenwerking tussen grote internationaal opererende ondernemingen en het midden- en kleinbedrijf inclusief startups en scale-ups is essentieel voor het ondernemerssucces. Ook internationale samenwerking is onmisbaar voor een open economie als de onze. Strategische samenwerking tussen bedrijven, (hoge) scholen en wetenschap is belangrijk omdat de wetenschap en de (hoge) scholen fundamentele ideeën en ontwikkelcapaciteit bieden, en het bedrijfsleven de mogelijkheden ziet waar nieuwe technologieën kunnen worden toegepast in nieuwe producten of productieprocessen. Deze samenwerking is ook belangrijk op het terrein van de maatschappelijke uitdagingen zoals fossielarm energiegebruik, gezondheid, hybride werken en veiligheid. Door ruimte te geven aan onder nemende geesten ontstaan kansen voor bestaande en nieuwe bedrijven. Dat gebeurt in partnerschap tussen Rijk, regionale overheden, Europa en met bilaterale internationale samenwerking.

Nederland behoort tot de mondiale top van de meest dynamische en concurrerende kenniseconomieën in de wereld en is ook één van de landen met de hoogste arbeidsproductiviteit ter wereld. Het kabinet zet er met het bedrijvenbeleid op in deze toppositie te behouden en verder te versterken en onze welvaart duurzaam veilig te stellen voor de toekomstige generaties in een wereld die sterk in beweging is. Tegelijkertijd maakt onze kenniseconomie Nederland ook tot een aantrekkelijk doelwit voor landen die kennis en technologie willen vergaren ten gunste van hun eigen (techno­logische) positie. Dit vraagt om een aanpak die deze risico’s adequaat ondervangt en om een offensieve innovatie- en ondernemersstrategie die zich niet alleen richt op materiële welvaart, maar ook via transities bijdraagt aan bijvoorbeeld klimaat, duurzaamheid, veiligheid, gezondheid, voedselkwaliteit en een uitdagende werkomgeving.

1) Het stimuleren van innovatie met een grote impact op de economische en maatschappelijke vooruitgang en voortbouwend op de sterktes van de Nederlandse ecosystemen.

Innovatie is één van de belangrijkste bronnen voor economische groei, welvaart en vooruitgang op tal van maatschappelijke terreinen. Succesvolle innovaties creëren niet alleen toegevoegde waarde, maar bieden ook (deel)oplossingen voor de maatschappelijke vraagstukken, onder meer op de terreinen «Energietransitie en Duurzaamheid», «Landbouw, Water en Voedsel», «Gezondheid en Zorg» en «Veiligheid». Om bedrijven aan te zetten tot innovatie, stimuleert en financiert de overheid onderzoek en ontwikkeling (R&D) bij publieke kennisinstellingen en bedrijven. Dat gebeurt met generiek beleid gericht op innovatie in het bedrijfsleven en met missiegedreven innovatiebeleid dat zich richt op het adresseren van maatschappelijke uitdagingen en sterktes in sleuteltechnologieën. Verder draagt Nederland bij aan internationale ruimtevaartprogramma’s, die maatschappelijke doelen dienen en daarnaast ook innovatieve bedrijvigheid in Nederland bevorderen, onder andere via opdrachten aan Nederlandse bedrijven en kennisinstellingen ter realisatie van ruimtevaartprogramma’s.

Het kabinet Rutte 4 streeft naar verhoging van de R&D-uitgaven in Nederland. De ambitie is in lijn met de in het coalitieakkoord genoemde Lissabondoelstelling dat de totale R&D-uitgaven op termijn stijgen tot 3% van het bruto binnenlands product, zonder dat het private aandeel daalt (Kamerstuk 33 009, nr. 117). Het streefjaar voor het realiseren van deze R&D-ambitie is 2030 (Kamerstuk 33 009, nr. 131). De uitgaven aan R&D in Nederland bedroegen in 2022 2,30% van het bruto binnenlands product volgens voorlopige cijfers van het CBS, waarmee er nog een grote afstand bestaat ten opzichte van de voor 2030 geformuleerde ambitie.

Investeren in R&D is hierbij geen doel in zichzelf, maar vormt één van de fundamenten voor het innovatief vermogen van een land, naast een goed ondernemingsklimaat, een goede kennisinfrastructuur, kennissamenwerking, een goed werkende financieringsmarkt (zie hiervoor ook beleidsartikel 3 van deze begroting) en het beschikbaar zijn van bekwaam personeel.

Nederland kan en moet beter presteren bij het toepassen en het economisch en maatschappelijk benutten van kennis. Daarom krijgt in het innovatiebeleid juist dat ook specifieke aandacht. Daarbij gaat het om valorisatie van kennis bij publieke instellingen, het vergroten van innovatieve toepassingen door effectieve samenwerking in innovatie-ecosystemen, het integraal ondersteunen van startups en scale-ups en het realiseren van een excellent toepassingsgericht kennisstelsel gericht op maatschappelijke en economische vooruitgang.

Met het missiegedreven innovatiebeleid worden R&D-investeringen van publieke en private partijen gericht op het vinden van oplossingen voor maatschappelijke uitdagingen. Dat gebeurt mede met behulp van inzet op sleuteltechnologieën en digitalisering, die een belangrijke rol vervullen bij het adresseren van maatschappelijke uitdagingen. In 2023 zijn nieuwe Kennis- en Innovatieagenda’s en een nieuw Kennis- en Innovatieconvenant opgesteld voor het missiegedreven innovatiebeleid in de jaren 2024-2027 (Kamerstuk 33 009, nr. 135). Hierbij werken 32 partners vanuit bedrijfsleven, kennisinstellingen, overheden en maatschappelijke organisaties samen aan acht Kennis- en Innovatieagenda’s. De Kennis- en Innovatieagenda’s liggen op de volgende terreinen: Klimaat en Energie, Circulaire Economie, Landbouw, Water en Voedsel, Gezondheid en Zorg, Veiligheid, Sleuteltechnologieën, Digitalisering en Maatschappelijk Verdienvermogen. In de agenda’s en het convenant wordt sterker dan voorheen ingezet op het naar de markt brengen van kennis en innovaties, met specifiek inzet op valorisatie en marktcreatie als speerpunt. Dat gebeurt onder andere via het verbinden van de netwerken en instrumenten van de provincies en de ROM’s voor het versterken van de regionale innovatie-ecosystemen met de inzet van de overige partners. Als nieuwe partner levert ook Invest-NL een belangrijke bijdrage aan valorisatie en impact, door middelen in te zetten langs de lijnen Capital en Business Development.

Op het terrein van sleuteltechnologieën is in 2023 gewerkt aan een Nationale Technologiestrategie, die in januari 2024 naar de Tweede Kamer is gestuurd (Kamerstuk 33 009, nr.140). De strategie geeft bouwstenen voor een strategisch technologiebeleid door 10 prioritaire sleuteltechnologieën te identificeren waar het Nederlandse kennisveld en het Nederlandse bedrijfsleven een positieve impact mee kan maken en waar een unieke Nederlandse positie op mogelijk is. Met deze strategie is de komende jaren richting te geven aan keuzes bij de publieke inzet op sleuteltechnologieën. De strategie wordt verder betrokken in de Kennis- en Innovatieagenda Sleuteltechnologieën. In die agenda werden nog inhoudelijke keuzes opengelaten, om deze af te kunnen stemmen op de Nationale Technologiestrategie.

Voorts is in december 2023 een rapport naar de Tweede Kamer gestuurd dat kansrijke groeisectoren voor Nederland in kaart brengt (Kamerstuk 33 009, nr. 137). De groeimarkten kunnen richting geven aan het beleid van EZK, vooral dat deel van het beleid dat zich richt op specifieke technologieën en sectoren. De keuzes voor sleuteltechnologieën in de Nationale Technologiestrategie zijn mede op deze analyse van groeimarkten gebaseerd. Sleuteltechnologieën bieden namelijk oplossingen die kunnen worden toegepast in groeimarkten. In juni 2023 is een rapport naar de Tweede Kamer gestuurd waarin een breed perspectief op de Nederlandse economie in de toekomst wordt gegeven (Kamerstuk 33 009, nr. 131). Daarin wordt beschreven dat Nederland een economie nodig heeft die innovatief, duurzaam en sterk is en waarvan de hele samenleving profiteert. Investeringen in kansrijke groeimarkten en sleuteltechnologieën helpen bij het verwezenlijken van die ambitie.

In 2020 heeft het kabinet Rutte 3 het Nationaal Groeifonds (NGF) opgericht om daarmee vanaf 2021 € 20 mld aan (publieke) investeringen te doen in R&D en innovatie, infrastructuur en kennisontwikkeling (Kamerstuk 35 300, nr. 83). In het Coalitieakkoord zijn de middelen herverdeeld, waarbij de middelen voor de pijler ‘Onderzoek, ontwikkeling en innovatie’ en Kennisontwikkeling binnen het Nationaal Groeifonds met € 6,7 mld zijn verhoogd (in totaliteit over de periode t/m 2028). Hiervan is de helft begroot voor de pijler ‘Onderzoek, ontwikkeling en innovatie’ (Kamerstuk 35 925, nr. 143). De pijler infrastructuur is overgeheveld naar het Mobiliteitsfonds. Het NGF heeft ook als doel om via publieke investeringen extra private investeringen aan te moedigen. Een deel van de middelen van het NGF vloeit via toekenningen voor NGF-projecten naar artikel 2 van EZK-begroting, waarbij het primair om middelen vanuit de pijler ‘Onderzoek, ontwikkeling en innovatie’ gaat. In 2023 is er voor een bedrag van € 327,2 mln aan artikel 2 van de begroting van EZK toegevoegd vanwege toekenningen van middelen voor NGF-projecten. Dat betreft middelen voor de NGF-projecten Health-RI (€ 47 mln), Quantum Delta NL (€ 60,2 mln), BioBased Circular (€ 102 mln) en Material Independence & Circular Batteries (€ 118 mln).

Vanuit het budget voor Faciliteiten Toegepast Onderzoek (FTO) is in totaal € 500 mln over een periode van 10 jaar beschikbaar voor versterking van faciliteiten voor toegepast onderzoek bij TO2-instellingen en Rijkskennisinstellingen (Kamerstuk 31 288, nr. 964). In 2023 heeft de eerste financieringsrondes plaatsgevonden. Daarin is een bedrag van € 184 mln aan financiering toegezegd voor 14 hoogwaardige faciliteiten voor toegepast onderzoek. 

De WBSO is een omvangrijke fiscale faciliteit waarmee ondernemers hun kosten voor onderzoek en ontwikkeling kunnen verlagen. Sinds budgetjaar 2023 wordt het WBSO-budget geïndexeerd voor loon- en prijsstijgingen (Kamerstuk 36 202, nr. 37). De indexatie bedroeg in 2023 € 54 mln, conform een besluit hiertoe in 2022 (Kamerstuk 32 637, nr. 526). Het budget nam daarmee toe tot € 1.437 mln). In 2023 in de indexatie voor het jaar 2024 bepaald op € 42 mln (Kamerstuk 32 637, nr. 577).

Invulling van landspecifieke aanbevelingen van de Europese Commissie

In de landspecifieke aanbevelingen van de Europese Commissie voor Nederland in 2022-2023 (COM(2022) 621 final) is onder andere aanbevolen om meer overheidsinvesteringen te doen voor de groene en digitale transitie. Hieraan wordt vanuit EZK bijgedragen via het al eerder genoemde NGF als begrotingsfonds. Over een langere periode is ongeveer € 10 mld beschikbaar voor projecten binnen de pijler ‘Onderzoek, ontwikkeling en innovatie’ van het NGF, mede door de extra middelen die voor deze pijler beschikbaar zijn gekomen in het Coalitieakkoord. De uitgaven voor NGF-projecten lopen deels via artikel 2 van de EZK-begroting. In belangrijke mate zijn het middelen die bijdragen aan R&D en innovatie ten behoeve van de groene en digitale transitie.. Middelen op artikel 2 van de EZK-begroting voor de IPCEI-projecten ’Micro elektronica’ en ’Cloudinfrastructuur en services’ vormen specifiek ter bevordering van de digitale transitie een belang rijke aanvulling op de middelen vanuit het Nationaal Groeifonds. Ook vanuit het in het Coalitieakkoord gevormde Fonds Onderzoek en Wetenschap wordt bijdragen aan investeringen die de groene en digitale transitie bevorderen. In 2022 is bepaald dat dit fonds voor een bedrag van € 500 mln wordt aangewend voor het versterken van faciliteiten voor toegepast onderzoek bij TO2-instellingen en Rijkskennisinstellingen. Die middelen zijn in het voorgaande al aan de orde gekomen. Verder is uit het Fonds Onderzoek en Wetenschap voor een bedrag van € 372 mIn beschikbaar gekomen voor de versterking van Europese partnerschappen binnen Horizon Europe en aanpalende EU-onderzoeks- en innovatieprogramma‘s. Beide categorieën van middelen vloeien in belang rijke mate naar artikel 2 van de EZK-begroting. Daarnaast draagt met name het missiegedreven innovatiebeleid bij aan investeringen die de groene en digitale transities bevorderen. Zoals eerder in de Kamerbrief ’Innovatie en impact‘ (Kamerstuk 33 009, nr. 117) is aangekondigd, is daarbij sterker de focus gelegd op de transities die in het Coalitieakkoord centraal zijn gesteld voor het missiegedreven innovatiebeleid: de klimaat- en energietransitie, digitalisering, circulaire economie en sleuteltechnologieën.

In de landspecifieke aanbevelingen van de Europese Commissie voor Nederland in 2023-2024 (COM(2023) 619 final) is in relatie tot artikel 2 van de EZK-begroting aanbevolen om door te gaan met de snelle uitvoering van de programma’s van het cohesiebeleid, in nauwe complementariteit en synergie met het herstel- en veerkrachtplan. Beleidsinstrumenten op artikel 2 van de EZK-begroting zijn in dit verband EFRO, INTERREG A en het Fonds voor Rechtvaardige Transactie. Hierbij zijn de door EZK beschikbaar gestelde financiële middelen cofinancieringsmiddelen in aanvulling op de middelen die worden verstrekt door de Europese Unie. Deze regelingen worden uitgevoerd door regionale uitvoeringsorganisaties. In het geval van EFRO en INTERREG A heeft EZK een systeemverantwoordelijkheid. In het geval van het Fonds voor Rechtvaardige Transitie is er een gedeelde verantwoordelijkheid van het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid samen met EZK. Het Fonds voor Rechtvaardige Transitie is in 2023 tot uitvoer gekomen met zes regionale subsidieprogramma’s. Bij EFRO en INTERREG A is in respectievelijk 2023 en 2022 gestart met de eerste openstellingen binnen de nieuwe programmaperiode 2021-2027. De genoemde instrumenten zijn complementair aan de maatregelen in het herstel- en veerkrachtplan bij het bevorderen van vergroening en innovatie, onder andere door een regionale focus en een brede toegankelijkheid voor het mkb.

2) Een goed functionerend en maatschappelijk verantwoord bedrijfsleven door het waarborgen van een uitmuntend ondernemings- en vestigingsklimaat met optimale randvoorwaarden voor succesvol ondernemerschap.

EZK stimuleert langs verschillende wegen een goed functionerend bedrijfsleven dat bestaat uit zowel grootbedrijf als mkb, uiteenlopend van kennis­ intensieve en multinationaal opererende ondernemers, maar ook startups, scale-ups en éénpitters. EZK helpt bij de vernieuwing met wetten en regels, zoals het beschermen van intellectueel eigendom, en het merkenrecht. Door oog te hebben voor veranderende machtsverhoudingen die vragen om een visie en regelgeving ten aanzien van het borgen van economische veiligheid en het delen van gegevens voor consumenten en bedrijven onderling. Bij het ontwikkelen van wet- en regelgeving is toetsing op werkbaarheid en uitvoerbaarheid bij mkb meer en meer de norm. EZK steunt opschaling en uitrol van nieuwe technologieën door standaardisatie en voorwaarden vast te leggen.

Daarbij vraagt deze tijd om groter te denken: de uitdagingen vragen vaak om oplossingen op een schaal waarbij tenminste Europees moet worden gedacht. Dat geldt onder meer op het terrein van economische veiligheid, het beschermen van vitale belangen in sectoren, het voorkomen van ongewenste strategische afhankelijkheid en het vrijwaren van spionage en sabotage. Voor de economische kansen geldt dat net zo goed: met de grootte van de uitdagingen, de Europese interne markt en de opkomst van mondiaal opererende bedrijven geldt eens te meer dat Nederlandse ondernemers en bedrijven hun vleugels uit moeten slaan en zich moeten willen en kunnen richten op grotere markten dan Nederland alleen. Op al deze terreinen zet het bedrijvenbeleid in op een Europese aanpak. Personeelstekorten vormen op dit moment een grote belemmering voor het realiseren van de transities op het gebied van klimaat en digitalisering. In samenwerking met OCW en SZW wordt op het wegnemen van de personeelstekorten door EZK stevig ingezet.

Ook de fysieke ruimte en een adequate ruimtelijke ordening voor bedrijven en transities zijn een voortdurend aandachtspunt. Hiervoor is vooral goede samenwerking tussen het Rijk en de regio vereist. De schaarste aan ontwikkelruimte, zowel fysiek als ook vanwege restricties vanwege stikstof, geluid en andere milieufactoren, vraagt een actievere rol van het Rijk in het samen met de regio’s zoeken naar slim ruimtegebruik en goede afstemming van belangen en behoeften.

3) Het faciliteren van de transitie naar een klimaatneutrale, circulaire en inclusieve economie.

Eén van de prioritaire missies van het kabinet Rutte 4 betreft het klimaat en de verduurzaming van de industrie. Met de klimaatambities van het kabinet zal innovatie zich ook nadrukkelijk gaan richten op het realiseren van een CO₂-arme en innovatieve industrie in 2050. De nationale doelstelling in het Regeerakkoord van Rutte 3 van 49% CO₂-emissiereductie ten opzichte van 1990, vertaalde zich voor de industrie (inclusief de afvalverwerkende industrie) in het klimaatakkoord van 2019 in een 59% CO₂-emissiereductie in 2030 ten opzichte van 1990. Deze emissiereductie van broeikasgassen bestond uit een reductie 5,1 Mton CO₂-eq. vanuit bestaand beleid (in 2019) en een additionele opgave van 14,3 Mton CO₂-eq. Deze inzet impliceert een restemissie doelstelling van 35,7 Mton CO₂-eq. in 2030 voor de klimaatsector industrie. In het coalitieakkoord van 15 december 2021 is de nationale emissiereductiedoelstelling verhoogt naar een emissiereductie van 55% in 2030 ten opzichte van 1990, in navolging van de Europese Green Deal. Om met voldoende zekerheid deze doelstelling te realiseren is ingezet op een nationaal streefdoel van 60% emissiereductie in 2030 ten opzichte van 1990. Dit vertaalde zich voor de klimaatsector industrie in een verdere aanscherping van de sector doelstelling naar 66% emissiereductie in 2030 ten opzichte van 1990, wat neerkomt op een restemissiedoelstelling van 29,6 Mton CO₂-eq. in 2030 (Kamerstuk 32 813, nr. 1230).

In het Beleidsprogramma Klimaat (Kamerstuk 32 813, nr. 1230) heeft het kabinet aangegeven met welke maatregelen zij uitvoering wil geven aan het coalitieakkoord. Om aanvullende CO₂-reductie te realiseren heeft het kabinet tijdens de augustusbesluitvorming (Kamerstuk 36410) besloten om het restemissiedoel van de industrie verder aan te scherpen naar 29,1 Mton middels verbreding van de maatwerkaanpak en een reductie van emissies bij afvalwater- en rioolzuiveringsinstallaties.

De tweede grote missie van het kabinet waarin de industrie een centrale rol vervult, betreft de realisatie van een circulaire economie. In 2050 moet de industrie circulair zijn en worden er zo weinig mogelijk primaire abiotische grondstoffen gebruikt. De bijdrage die EZK levert aan de circulaire maakindustrie in het kader van het Nationaal Programma Circulaire Economie 2023-2030 draagt hier mede aan bij. Het nieuwe kabinet Rutte 4 heeft de ambities en beleidsinspanning verder aangescherpt. Als randvoorwaarde wil het kabinet de concurrentie­ positie van de industrie behouden en versterken. Verduurzaming biedt immers grote kansen voor bedrijven die voorop lopen in de transitie. De rijksoverheid heeft, via de eigen bedrijfsvoering, een voorbeeldrol in de transitie naar een klimaatneutrale en circulaire economie.

Verder zorgt EZK ervoor dat bedrijven de economische en maatschappelijke kansen kunnen pakken die de digitalisering van de economie biedt (zie verder beleidsartikel 1 van deze begroting).

EZK creëert, samen met BZ, IenW en andere partijen, ook de condities voor een gezond en maatschappelijk verantwoord bedrijfsleven. Dat is een bedrijfsleven dat in staat is om winstgevend te zijn en zich voortdurend vernieuwt, met aandacht voor haar maatschappelijke impact en verant­woordelijkheden. Zo stimuleert EZK dat bedrijven transparant rapporteren over de impact van hun bedrijfsvoering en beleid op mens en milieu, ofwel hoe zij maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO). Sinds 2004 stellen wij hiervoor de Transparantiebenchmark op. Deze benchmark wordt eens in de twee jaar opgesteld en is een onderzoek naar de transparantie van de MVO-verslaglegging door de circa 500 grootste Nederlandse bedrijven. Hierdoor leren deelnemers over de criteria voor maatschappe­lijke verslaggeving en krijgen zij inzicht in verbetermogelijkheden en hoe zij scoren in vergelijking met andere ondernemingen. Ook wordt elk jaar de Kristalprijs uitgereikt aan het bedrijf dat het meest transparant rapporteert over MVO. Om dit te versterken heeft de Minister voor Economische Zaken en Klimaat namens het kabinet in februari van dit jaar ook haar steun uitge­ sproken voor de Europese Corporate Sustainability Reporting Directive (CSRD). De CSRD verplicht een groep bedrijven om in hun jaarrapportage aan te geven hoe zij maatschappelijk verantwoord ondernemen, en ook aan te geven hoe de onderneming aansluit bij de transitie naar een duurzame economie en de klimaateisen van het Verdrag van Parijs.

Daarnaast worden (I)MVO-standaarden toegepast op het bedrijfsleveninstrumentarium van EZK. Zo worden bedrijven geïnformeerd over risico’s voor mens en milieu wanneer zij een subsidie ontvangen voor de inkoop van zonnepanelen of een innovatietraject, en geadviseerd en gestimuleerd om op een verant­woorde manier met deze risico’s om te gaan door ze in kaart te brengen, te mitigeren en zo nodig waardeketens te verleggen en/of toegang tot herstel te bieden. Op deze manier leren bedrijven hoe zij verantwoord kunnen ondernemen in hun sector. Tot eind 2022 loopt hiervoor bij EZK een pilot, die gebruikt zal worden om de komende jaren (I)MVO proportioneel te integreren in ons gehele instrumentarium.

In de aansluitende tabel staan de voornaamste kengetallen voor het bedrijvenbeleid. EZK streeft naar een koppositie voor Nederland op de gepresenteerde ranglijsten, zoals de Global Competitiveness Index en het European Innovation Scorebord. De doelstelling voor R&D-investeringen in Nederland is 2,5% van het BBP.

B. Rol en verantwoordelijkheid

Onderstaande tabel geeft een samenvattend overzicht van de rollen en verantwoordelijken die de Minister van Economische Zaken en Klimaat heeft in het bedrijvenbeleid. In de tekst onder de tabel wordt verder toegelicht wat deze rollen en verantwoordelijkheden behelzen en op welke van de twee hierboven onderscheiden strategische doelen ze betrekking hebben.

Het realiseren van duurzame innovaties die bijdragen aan de maatschappelijke vooruitgang met het missiegedreven innovatiebeleid, de topsectorenaanpak en publiek-private onderzoekssamenwerking.

Stimuleren

De Minister stimuleert innovaties die bijdragen aan maatschappelijke vooruitgang door private investeringen in R&D onder meer te bevorderen via de WBSO en het inrichten van een effectief en efficiënt werkend stelsel van intellectueel eigendom. Voor het stimuleren van private deelname aan publiek-private onderzoeksinitiatieven wordt onder meer de pps-innovatieregeling ingezet vanuit de Topconsortia voor Kennis en Innovatie (TKI's).

Financieren/regisseren

Een goed functionerend en maatschappelijk verantwoord bedrijfsleven door het creëren van excellente randvoorwaarden voor ondernemerschap en innovatie

Stimuleren

Regisseren

(Doen) uitvoeren

De Minister biedt overheids- en informatiediensten aan ter ondersteuning van ondernemers op regionaal, nationaal en internationaal niveau door onder meer toegang tot overheidsdiensten (financieel en/of door middel van kennis) via:

(a) de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland;

(b) het aansturen van het Netherlands Foreign Investment Agency (NFIA) met als oogmerk het aantrekken van buitenlandse investeerders, samen met de Minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking; en

(c) het Innovatie Attaché Netwerk ter ondersteuning van topsectoren, ondernemers en kennisinstellingen uit binnen- en buitenland bij hun internationale R&D- en innovatie-ambities.

Om – aanvullend op het jaarverslag – de Kamer te informeren over voortgang en effecten van beleid treft u op de website www.bedrijvenbeleidinbeeld.nl informatie aan over de indicatoren en kengetallen. Deze website is te zien als een digitale bijlage van het EZK-jaarverslag. Deze website geeft tevens een volledig overzicht van de uitkomsten van alle op dit artikel uitgevoerde evaluaties.

C. Beleidsconclusies

Tegemoetkoming energiekosten (TEK)

Om het energie-intensieve mkb te ondersteunen is in korte tijd de Tegemoetkoming in de energiekosten (TEK) opgezet. De TEK was open t/m 2/10/2023 en compensatie kon worden aangevraagd met terugwerkende kracht voor de periode 1/11/2022 t/m 31/12/2023. Aangezien de energieprijzen over 2023 lager bleken dan waarmee vooraf rekening werd gehouden bij de totstandkoming van de TEK, zal naar verwachting een aanzienlijk aantal energie-intensieve bedrijven die de TEK hebben aangevraagd het voorschot (gedeeltelijk) moeten terugbetalen. Nadat de definitieve energieprijzen bekend zijn (medio februari 2024) die de basis vormen van de berekening van de tegemoetkoming, zal de Minister van EZK een brief sturen naar de Kamer en hierop verder ingaan.  

TVL en Corona

De Tegemoetkoming Vaste Lasten (TVL) stond in het teken van het definitief vaststellen van de subsidies en afhandelen van bezwaar- en beroepszaken. Inmiddels is ruim 98% van alle toegekende TVL-subsidies definitief vastgesteld. Ruim 99% van alle ingediende bezwaarzaken en ruim 43% van alle beroepszaken zijn inmiddels afgerond. Bij ongeveer 19% van vaststellingen moet de ondernemer de subsidie gedeeltelijk of volledig terugbetalen. RVO biedt ruime betalingsregelingen aan, waarbij altijd maatwerk mogelijk is.

BMKB-Groen

De BMKB-Groen vergroot de toegang tot externe financiering voor duurzame investeringen. Ondernemers met een zekerhedentekort kunnen via dit instrument verduurzamingsinvesteringen in bedrijfsmiddelen en bedrijfspanden financieren bij een geaccrediteerde financier. Het Ministerie van EZK staat voor 75% garant op een krediet van maximaal € 1,5 mln per onderneming. Daarnaast is de provisiestructuur voor dit luik lager.

Kennis- en Innovatieconvenant 2024-2027 getekend

Op 2 november 2023 is het Kennis- en Innovatieconvenant (KIC) 2024–2027 getekend (Kamerstuk 33 009, nr. 135). Met dit hernieuwde Kennis- en Innovatieconvenant bekrachtigen bedrijven, kennisinstellingen, overheden en andere organisaties hun gezamenlijke inzet op het missiegedreven innovatiebeleid voor de komende jaren in Nederland. Voor 2024 zijn de deelnemende private en publieke deelnemers aan het convenant overeengekomen om in totaal € 5,7 mld in te zetten op acht Kennis- en Innovatieagenda's. Het convenant bouwt voort op de samenwerking in de vorige periode, waarvoor het Kennis- en Innovatieconvenant 2020–2023 was aangegaan.

PPS-toeslag aangepast tot PPS-innovatieregeling

De PPS-toeslag is hervormd en als gevolg daarvan hernoemd tot PPS-innovatieregeling. De nieuwe regeling is in oktober 2023 in werking getreden (Stcrt. 2023, nr. 28651). Het doel van de hervorming is dat de ontvangers van de subsidies, de Topconsortia voor Kennis en Innovaties (TKI’s), bij de inzet ervan scherpere keuzes maken ter aansluiting op het missiegedreven innovatiebeleid. Belangrijke hervormingen zijn dat er subsidieplafonds per TKI’s zijn gaan gelden, dat er strengere eisen worden gesteld aan de indiening, besteding en verantwoording van de middelen aan publiek-private samenwerkingsprojecten (pps’en) en dat er sterkere financiële prikkels zijn om pps’en te ondersteunen met betrokkenheid van het mkb en die bijdragen aan valorisatie en marktcreatie.

Unified Patent Court gestart en Nederlandse lokale divisie geopend

Op 1 juni 2023 is het Unified Patent Court van start gegaan, wat betekent dat ondernemers voortaan in één procedure hun octrooi kunnen handhaven in zeventien landen van de Europese Unie (Kamerstuk 30 635, nr. 10). Per dezelfde datum startte het unitair octrooi, waarmee het verkrijgen van een octrooi verregaand wordt vereenvoudigd. Op 10 mei 2023 is de Nederlandse lokale divisie van het Unified Patent Court in Den Haag ceremonieel geopend. 

Meer strategische benadering van bilaterale samenwerking

In 2023 is de aanzet gegeven voor nader onderzoek hoe de bilaterale innovatiesamenwerking meer strategisch kan worden ingezet ten behoeve van het toekomstige innovatievermogen van Nederland. Bezien wordt hoe het huidige Innovatie Attaché netwerk (IAN) hiervoor het beste kan worden ingezet en hoe de EZK-diplomatie het beste kan worden versterkt, in relatie tot de Nationale Technologiestrategie (Kamerstuk 33 009, nr.140) en de studie naar kansrijke groeimarkten (Kamerstuk 33 009, nr. 137). Een goed voorbeeld van de strategische inzet van het IAN is het Innovatiepact met Frankrijk, overeengekomen in april 2023, waarin Nederland en Frankrijk samenwerking op innovatie en verduurzaming intensiveren. Het gaat om meer publiek-private samenwerking tussen Nederlandse en Franse bedrijven, kennisinstellingen en overheden op het gebied van bijvoorbeeld halfgeleiders, quantum, kritieke grondstoffen, duurzame mobiliteit en energie-infrastructuur.68

Nederland handhaaft goede positie in het European Innovation Scoreboard

Het European Innovation Scoreboard (EIS) geeft een overzicht van prestaties van EU-landen op het terrein van onderzoek en innovatie. In de ranglijst van EU-landen staat Nederland in 2023 net als in 2022 op de vierde plaats. Nederland behoudt daarbij de status van innovatieleider, waarvoor als criterium geldt dat de totaalscore van een land meer dan 25% boven het EU-gemiddelde scoort. Met een score van 28,7% boven het EU-gemiddelde voldoet Nederland daar ruim aan. Denemarken voert de ranglijst aan, met een score van 37,6% boven het EU-gemiddelde, gevolgd door Zweden en Finland.

R&D-uitgaven in verhouding tot bbp licht gedaald in 2022

De uitgaven in Nederland aan Research en Development (R&D) bedroegen volgens voorlopige cijfers van het CBS in 2022 2,30% van het bbp. Dit betreft een stijging t.o.v. van 2021, waarin de R&D-uitgaven op 2,27% van het bbp lagen. De stijging is gelegen bij de R&D-uitgaven van bedrijven. Die komen in 2022 op 1,56% van het bbp uit, tegenover 1,50% van het bbp in 2021. Opvallend is dat de R&D-uitgaven in verhouding tot het bbp in de jaren 2020-2022 aanzienlijk zijn gestegen ten opzichte van 2019, toen ze nog 2,18% van het bbp bedroegen. De stijging deed zich het sterkst voor bij de R&D-uitgaven van bedrijven en in mindere mate bij de R&D-uitgaven van hoger onderwijsinstellingen.

Stikstof Aanpak piekbelasters

Begin 2023 is ingezet op de inrichting van extra capaciteit om de eind november 2022 aangekondigde aanpak piekbelasters industrie uit te kunnen voeren. Het gaat hierbij om een vereenvoudigde versie van de maatwerkaanpak zoals die met de 20 grootste CO₂-emittenten wordt uitgevoerd, maar dan primair toegespitst op de reductie van stikstofemissies. De doelgroep betreft de industriebedrijven die in 2019 en 2020 tot de 3000 bedrijven met de grootste depositievracht op binnen 25km gelegen, overbelast Natura2000-areaal behoorden. Dat zijn feitelijk 22 bedrijven.

In 2023 is hiertoe een subsidie verleend voor bovenwettelijke reductie van ammoniakemissies bij het bedrijf Yara Sluiskil, van € 11,5 mln. Deze subsidie is onderdeel van de eerdere reservering van € 30 mln voor dit doel op de begrotingen van LNV en Financiën. Yara Sluiskil behoort niet tot de industriële piekbelasters, maar is wel de nummer 1 of 2 (wisselend per jaar) emittent van ammoniak in Nederland.

Verduurzaming Industrie

Ter bevordering van CO₂-reducerende maatregelen in de industrie was vanuit de klimaatenveloppe in 2023 € 85 mln beschikbaar op de begroting van EZK. Daarnaast is er € 15 mln via de begroting van IenW beschikbaar gesteld. Met deze financiële middelen is een aantal subsidieregelingen voor bedrijven gefinancierd zoals de DEI+ en de TSE. Met deze regelingen wordt innovatie bij MKB en grote bedrijven gestimuleerd.

Er is ter stimulering van innovatie € 33,6 mln bijgedragen aan de DEI+-regeling. Deze regeling is in 2023 goed benut. De toenemende druk om te verduurzamen vergroot de belangstelling voor innovatieregelingen. De resultaten van de DEI+ worden verantwoord onder artikel 4 van de EZK begroting. Daarnaast is er € 15 mln bijgedragen aan de opschalingsregeling van groene waterstof.

TSE

De TSE industriestudies is een subsidieregeling met een budget van € 20 mln in 2023 die de haalbaarheid van CO₂ reducerende investeringen ondersteund. Het gaat hierbij om innovatieve technologie waarvoor eerst een haalbaarheidsstudie moet worden gedaan voordat er een installatie wordt gebouwd. De subsidieregeling is gericht op complexe investeringen zoals elektrificatie van een fabriek. De regeling sluit 31 maart 2024.

De regeling TSE industrieonderzoek en ontwikkeling is met een budget van € 1,9 mln ondertekend. De regeling biedt subsidie voor kleine onderzoeks- en pilotprojecten voor bedrijven in de industrie. Deze regeling ondersteunt de stapsgewijze innovatie bij innovatie bedrijven.

Kritieke Grondstoffen

Het terugbrengen van risicovolle afhankelijkheden in ketens van kritieke grondstoffen, en het vergroten van de leveringszekerheid is cruciaal voor onze economische veiligheid. In 2023 is het fundament gelegd voor uitwerking van de vijf handelingsperspectieven onder de Nationale Grondstoffenstrategie; kennisopbouw en monitoring, duurzame Europese mijnbouw en raffinage, diversificatie, circulariteit en innovatie, en verduurzaming van internationale ketens. Zoals uiteengezet in de voortgangsrapportage van december 2023 investeerde het kabinet onder meer in kennisopbouw. De basis is gelegd voor een Nationaal Observatorium waarin we cruciale kennis willen opbouwen over kritieke grondstoffenketens. Er zijn eerste resultaten van onderzoeken naar Nederlandse winningsmogelijkheden.

In het Nationaal Programma Circulaire Economie zijn maatregelen opgenomen om circulariteit en innovatie van kritieke grondstoffenketens te stimuleren, en er zijn hiertoe twee Groeifondsvoorstellen gehonoreerd t.a.v. batterijen en zonnepanelen. Ook is er onderzoek gestart naar de mogelijkheden voor raffinagecapaciteit en strategische voorraden in Nederland. In december 2023 werd bovendien een akkoord bereikt op de Europese Critical Raw Materials Act. Hiermee staan er zowel een nationaal als een Europees raamwerk waarop de komende jaren kan worden voortgebouwd.

Topsectorenbeleid

Op 30 mei 2023 is de Kamer geïnformeerd de herijkte missies van het missiegedreven innovatiebeleid. Door het bedrijfsleven, kennisinstellingen, overheden en andere stakeholders, onder andere via de Topsectoren, zijn aansluitend acht nieuwe Kennis- en Innovatieagenda’s (KIA's) opgesteld voor de periode 2024-2027: 

1) Klimaat en Energie 2) Circulaire Economie 3) Landbouw, Water, Voedsel 4) Gezondheid & Zorg 5) Veiligheid 6) Sleuteltechnologieën 7) Digitalisering 8) Maatschappelijk Verdienvermogen

De eerste vijf agenda’s gaan over de inzet op de centrale missies; van fundamenteel onderzoek en ontwikkeling (R&D) tot valorisatie en aandacht voor marktcreatie. De KIA’s Sleuteltechnologieën en Digitalisering creëren belangrijke voorwaarden voor realisatie van deze missies en economische groei. De KIA Maatschappelijk Verdienvermogen richt zich specifiek op wat er nodig is om van technologische ontwikkeling te komen tot daadwerkelijke versnelling van transities via opschaling van innovatie. Op 2 november 2023 is het Kennis- en Innovatieconvenant 2024-2027 (KIC) getekend (Kamerstuk 33 009, nr. 135). Dit Convenant is opgesteld door 32 partners vanuit bedrijfsleven, kennisinstellingen, overheden, topsectoren en maatschappelijke organisaties. Het Convenant beschrijft de samenwerkingsafspraken, de inzet en de middelen – voor 2024 € 5,7 mld - van de partners in het missiegedreven innovatiebeleid.

Uitvoering stelsel van investeringstoetsing en toezicht op naleving sancties

Het Bureau Toetsing Investeringen bewaakt de economische veiligheid van Nederland. Dit doet zij door middel van investeringstoetsing en toezicht op sancties waar dit een raakvlak heeft met in Nederland gevestigde niet-beursgenoteerde ondernemingen.

In Kamerbrief van 27 november 2023 - Rapportage toepassing Wet ongewenste zeggenschap telecommunicatie (oktober 2022-2023) is er een breder beeld gegeven van de onderzoeken op het gebied van investeringstoetsing. Daarin is ook aangekondigd dat in het vervolg zal dit bredere beeld zal terugkomen in het jaarverslag van het Bureau Toetsing Investeringen. Dit is gepland in eerste kwartaal van 2024.

In de periode van oktober 2022 t/m september 2023 zijn in totaal 37 investeringsmeldingen binnengekomen bij het BTI. Het grootste deel hiervan (26 meldingen) is ingediend op basis van de Wet vifo, die in juni 2023 in werking is getreden. Daarnaast zijn er vijf meldingen ontvangen op basis van de Elektriciteitswet 1998 en één op grond van de Gaswet. Zoals hierboven toegelicht zijn er vijf meldingen ontvangen onder de Telecommunicatiewet, waarvan één buiten het toepassingsbereik lag.

Onderzoeken op het gebied van sanctienaleving worden uitgevoerd door een separaat sanctieteam dat onderdeel is van BTI. Over het jaar 2023 zijn door BTI 48 onderzoeken uitgevoerd naar eigendom van - en controle door – gesanctioneerde personen over in Nederland gevestigde niet-beursgenoteerde ondernemingen.

Naast het toezicht op de sanctienaleving volgens het hierboven beschreven wettelijk kader was het BTI Sanctieteam in 2023 beheerder en tevens voorzitter en secretaris van het Samenwerkingsplatform Sanctienaleving (SPS), door de Ministerraad ingesteld in november 2022. In het SPS komen de overheidspartners met een rol in de sanctienalevingsketen regelmatig bijeen om casuïstiek te delen, dubbelwerk te voorkomen en gegevensuitwisseling tussen de sanctiepartners te bevorderen. In 2023 zijn 20 SPS bijeenkomsten gehouden. Over de voortgang wordt elk kwartaal gerapporteerd aan de NVR. Medio 2023 is het SPS geëvalueerd en is een voorstel voor verlenging van het mandaat in 2024 uitgewerkt.

Fors bedrag aan middelen vanuit het Nationaal Groeifonds toegevoegd aan artikel 2 van de EZK-begroting

Er zijn reeds veel projecten in uitvoering die met middelen uit het Nationaal Groeifonds (NGF) worden gefinancierd, zowel Rijksbreed als onder verantwoordelijkheid van EZK vallend. Zie de NGF-bijlage in dit jaarverslag voor een overzicht van de projecten die op de EZK-begroting staan. Het aantal NGF-projecten op artikel 2 van de EZK-begroting is in 2023 met 2 gestegen naar 11.

Toekenningen aan projecten vanuit het NGF zijn in 2023 voor een bedrag van € 327,2 mln naar artikel 2 van de EZK-begroting gevloeid. Dat betreft middelen voor vier projecten. In februari 2023 werd een bedrag van € 47 mln toegekend aan Health-RI als project uit de eerste beoordelingsronde van het Nationaal Groeifonds. Dat project had eerder een toekenning van € 22 mln verkregen, waarmee het totaal toegekende bedrag op € 69 mln uitkwam (Kamerstuk 36 200 L, nr. 9). In juni 2023 is een bedrag van € 60,2 mln toegekend aan Quantum Delta NL als project uit de eerste beoordelingsronde. Daarmee steeg het totale bedrag aan toekenningen voor dit project naar € 342,2 mln (Kamerstuk 36 200 L, nr. 11).

In oktober 2023 is voor een bedrag van € 102 mln toegekend aan het project BioBased Circular en voor een bedrag van € 118 mln aan het project Material Independence & Circular Batteries. Dat zijn toekenningen aan projecten die voor de derde beoordelingsronde zijn ingediend. Deze projecten zijn nieuw op artikel 2 van de EZK-begroting gekomen. Dat heeft in oktober 2023 plaatsgevonden met een nota van wijziging op de EZK-ontwerpbegroting 2024 (Kamerstuk 36 410 XIII, nr. 7).   

Impulsaanpak winkelgebieden

Nederlandse binnensteden te herstellen en zeker te stellen voor de toekomst. In totaal staan vier openstellingsronden gepland waarin gemeenten een projectaanvraag in kunnen dienen. De derde openstellingsronde is december 2023 afgerond. In totaal werd aan 9 gemeenten een bijdrage toegekend en het beschikbare budget van € 26 mln werd volledig uitgeput. Projecten van twee gemeenten werden goedgekeurd, maar konden niet worden gehonoreerd omdat het beschikbare budget was uitgeput. De vierde en laatste openstellingsronde start 21 mei 2024 en sluit op 1 juli. De afgifte van de laatste beschikkingen staat gepland voor november 2024. Gemeenten hebben na ontvangst van hun beschikking zeven jaar de tijd om hun projecten af te ronden. Met de realisatie van de ondersteunde projecten worden ervaringen en inzichten opgedaan rond herstructurering en transformatie in binnensteden, die breed wordt gedeeld met andere gemeenten en geïnteresseerde derden om hen te informeren en te inspireren zelf met vergelijkbare problemen aan de slag te gaan.

D. Budgettaire gevolgen van beleid

E. Toelichting op de financiële instrumenten

Verplichtingen

Garantieverplichtingen

De garantieverplichtingen zijn voor circa € 881 mln niet benut. Dit wordt deels veroorzaakt door de reguliere garantieregelingen.

De onderbenutting betreft de volgende regelingen: BMKB € 453 mln; Garantie Ondernemingsfinanciering € 350 mln en de Groeifaciliteit € 77 mln.

Overige verplichtingen

Uitgaven

Subsidies

MKB Innovatiestimulering Topsectoren (MIT)

Dit betreft de overheveling (á € 13 mln) voor de MIT-middelen 2023 die via een SPUK zullen worden uitgekeerd aan provincies. Dit is overgeheveld naar een ander instrument. De kasuitgaven zijn verdeeld over drie jaar. Het overige budget (€ 9 mln) is hetgeen wat voor het landelijk deel van de MIT wordt gebruikt en is volledig uitgegeven.

Tegemoetkoming Vaste Lasten (TVL)

Voor de TVL is in 2023 € 237 mln aan kasuitgaven gerealiseerd, terwijl in de ontwerpbegroting € 300 mln was geraamd. De verlaging van het budget van Tegemoetkoming vaste lasten betreft een bijstelling van het budget op basis van actuele ramingen van RVO. Ondanks dat de regeling gesloten is worden er nog uitgaven verwacht in verband met bezwaren en beroepen.

Europees Defensie Fonds cofinanciering

Het is in 2023 helaas niet gelukt vanwege tegenvallende interesse een nieuwe programma uit te schrijven ten gunste van de projecten in relatie tot Europese Defensie Fonds cofinanciering. Dit heeft geleid tot een onderuitputting van € 10,6 mln.

SEG

Tijdens de eerste suppletoire begroting is er aanvullend budget beschikbaar gesteld voor de Subsidieregeling Evenementen Garantie. Dit om lopende bezwaren en beroepen te betalen.

NGF-project Groenvermogen van de Nederlandse economie

De onderuitputting is ontstaan als gevolg van een vertraging in de uitvoering. Diverse subsidieregelingen - waaronder de ondersteuning van grootschalige demonstraties en ketenprojecten via een zogenaamde ‘opschalingsregeling’- zijn of worden later gepubliceerd dan eerder voorzien en zullen pas in 2024 tot uitvoering komen en/of tot uitgaven leiden. In het voorjaar van 2024 zal het budget dat in 2023 niet wordt besteed weer worden opgevraagd voor de zelfde doelen en uitgaven.

IPCEI Micro elektronica

Voor het IPCEI-project Microelektronica heeft er een kassschuif plaatsgevonden waardoor het verschil tussen ontwerpbegroting en realisatie is te verklaren. Het ramen van deze uitgaven bleek lastig door onzekerheid over het notificatietraject bij de Europese Commissie.

IPCEI Cloudinfrastructuur en services

Vanwege vertraging in het Europese notificatie traject is de uitvoering van IPCEI CIS vertraagd. Eind 2023 is de subsidiemodule definitief gepubliceerd. Hierbij is ook een herziene raming gemaakt. De uitfinanciering van de projecten loopt t/m 2031. Er was in 2023 aanzienlijk minder budget nodig dan was geraamd.

NGF project Oncode-PACT

Voor het NGF-project Oncode-PACT is er minder besteed dan initieel geraamd in 2023. De verplichtingen voor dit NGF-project zijn al wel volledig aangegaan en zullen daarom in de resterende looptijd van het project nog wel tot uitbetalingen leiden. Het budget dat in 2023 niet is besteed zal via de eindejaarsmarge op NGF-middelen weer worden opgevraagd in 2024.

NGF-project NXTGEN HIGH TECH

Voor het NGF-project NXTGEN HIGHTECH is er kasbudget onbenut gebleven omdat een aantal projecten niet gestart zijn in 2023 en er een te ruime inschatting was het benodigde kasbudget in het eerste jaar. Deze projecten zullen in 2024 starten, daarom worden deze bij de 1e suppletoire begroting in 2024 weer opgevraagd.

NGF-project PhotonDelta

Voor het NGF-project PhotonDelta is er bij de 1e suppletoire begroting 2023 en 2e suppletoire begroting 2023 middelen overgeheveld naar het PhotonDelta leningen-instrument voor het beschikken van een lening aan SMART Photonics (€ 60 mln) en Phix (€ 4,5 mln). Hiervoor is er kasbudget voor dit instrument uit 2024 en 2025 naar 2023 geschoven en daarna overgeheveld naar het PhotonDelta leningen-instrument. Hiernaast is er vertraging opgelopen met het opstellen en verstrekken van een subsidie waardoor deze niet dit jaar, maar volgend jaar wordt verleent. In het voorjaar van 2024 zal het kasbudget dat in 2023 niet is besteed weer op worden gevraagd voor de zelfde doelen en uitgaven via de specifieke eindejaarsmarge die voor alle NGF-projecten geldt.

Brexit Adjustment Reserve

De EU heeft geld beschikbaar gesteld om bedrijven die op een negatieve manier zijn geraakt door de Brexit te ondersteunen door middel van de Brexit Adjustment Reserve (BAR). Door tegenvallende interesse heeft de BAR-regeling te maken gehad met forse onderuitputting, voornamelijk in het bedrijfslevenspoor. Ondanks versoepeling in de voorwaarden hebben ondernemers hier weinig gebruik van gemaakt. Daarnaast is er € 280 mln van de BAR-middelen overgeheveld naar het programma REPowerEU.

Leningen

Qredits (leningen)

Dit betreft de Time-out-arrangement (TOA) regeling, een Corona-regeling. In 2023 zijn er minder aanvragen van bedrijven dan verwacht waardoor er onderuitputting plaatsvindt. Om die reden is er geld teruggeboekt naar de generale middelen.

NGF project PhotonDelta (leningen)

Voor het NGF-project PhotonDelta is er bij de 1e suppletoire begroting 2023 en 2e suppletoire begroting 2023 middelen overgeheveld naar het PhotonDelta leningen-instrument voor het beschikken van een lening aan SMART Photonics (€ 60 mln) en Phix (€ 4,5 mln). Deze leningen zijn volledig beschikt en uitbetaald in 2023 resulterende in een realisatie van € 64,5 mln

Garanties

BMKB

Voor de Borgstelling MKB-kredieten (BMKB) hebben bedrijven minder aanvragen bij financiers gedaan dan het garantieplafond toelaat. Dit is een herkenbare trend uit de afgelopen jaren. Doordat minder aanvragen zijn gedaan en doordat er minder bedrijven failliet zijn gegaan, zijn er minder schadeclaims uitbetaald.

Garantie Ondernemingsfinanciering (GO)

De Garantie Ondernemingsfinanciering (GO) is een garantieregeling gericht op middelgrote en grote leningen waarbij in 2023 weinig aanvragen zijn binnengekomen dan wel door RVO zijn goedgekeurd.

Garantie Ondernemingsfinanciering (GO-C)

De Garantie Ondernemingsfinanciering Corona (GO-C) is de Corona-variant van de GO. De GO-C is gesloten op 15 juni 2022. Er zijn minder schadeclaims ingediend dan in eerste instantie verwacht waardoor er minder kasbudget benodigd is dan initieel geraamd. Deze middelen vloeien terug naar de generale middelen.

Bijdragen aan agentschappen

Bijdrage DG Bedrijfsleven & Innovatie aan RVO

Het verschil is ontstaan doordat er geen kosten voor lokaal personeel voor Q3 en Q4 zijn overgeheveld aan Buitenlandse Zaken en doordat de personele en materiële budgetten voor NGF-projecten zijn geadministreerd op een ander instrument.

Bijdragen aan ZBO’s/RWT’s

Bijdrage aan TNO

Het kasbudget voor de Rijksbijdrage aan TNO is in 2024 in totaal met € 61,6 mln opwaarts bijgesteld. Dit wordt veroorzaakt door de interdepartementale bijdragen voor aanvullende onderzoeks- en kennisvragen die TNO op vraag van de departementen uitvoert voor het Rijk.

Kamer van Koophandel

Het budget voor de KVK is gedurende het jaar opgehoogd vanwege aanvullende opdrachten. Hier vallen bijvoorbeeld de mobiliteitsrichtlijn, UBO-register kosten en Transparantie in Informatie onder.

Bijdragen aan mede-overheden

MKB-Innovatiestimulering Topsectoren (MIT)

Dit betreft de meerjarige overheveling voor de MIT-middelen 2023 die via een SPUK is uitgekeerd aan provincies. De meerjarige kasuitgaven zijn verdeeld over drie jaar.

Bijdragen aan (inter-)nationale organisaties

Internationaal Innoveren

Eurostars / Internationaal Innoveren betreft regelingen die meerjarig van karakter zijn. De meeste dossiers hebben een looptijd van 3 tot 5 jaar. In 2023 zijn geen Global Stars projecten verstrekt. Daarnaast is eind 2023 een verwachtte onderuitputting (door minder projecten) van € 10 mln afgeboekt.

PPS-Toeslag

Door het karakter van de open einde regeling is het lastig om bij te sturen op prognoses. De TKI's hebben in de laatste maanden van 2023 minder bevoorschotting gevraagd dan eerder geprognostiseerd was. Dit komt mogelijk door de herzieningen van de regeling, waarmee uitgavenplafonds in de regeling zijn opgenomen.

Topsectoren overige

Op het instrument Innovatieprogramma's Algemeen is het niet gelukt een doelmatige besteding te vinden van de middelen die eerder bestemd waren voor o.a. SBO/Holst.

Stortingen Begrotingsreserves

Storting reserve BMKB

Er zijn minder BMKB schades uitbetaald waardoor de kas uitgaven lager uitkwam dan de raming . Hierdoor zijn onbenutte middelen gestort in de BMKB begrotingsreserve om eventuele toekomstige tegenvallers op te vangen.

Storting reserve GO

Er zijn minder GO schades uitbetaald waardoor de kas uitgaven lager uitkwam dan de raming. Hierdoor zijn onbenutte middelen gestort in de GO begrotingsreserve om eventuele toekomstige tegenvallers op te vangen.

Kengetallen

Strategisch doel 1: Het realiseren van duurzame innovaties die bijdragen aan de maatschappelijke vooruitgang met het missiegedreven innovatiebeleid, de topsectorenaanpak en publiek-private onderzoekssamenwerking.

Strategisch doel 2: Een goed functionerend en maatschappelijk verantwoord bedrijfsleven door het creëren van excellente randvoorwaarden voor ondernemerschap en innovatie.