Nr. 1 JAARVERSLAG VAN HET MINISTERIE VAN LANDBOUW, NATUUR EN VOEDSELKWALITEIT (XIV) EN DIERGEZONDHEIDSFONDS (F) 2021

GEREALISEERDE UITGAVEN EN ONTVANGSTEN

Gerealiseerde uitgaven verdeeld over beleidsartikelen en niet-beleidsartikelen (x €1 mln.). Totaal € 2.013,5

Gerealiseerde ontvangsten verdeeld over beleidsartikelen en niet-beleidsartikelen (x €1 mln.). Totaal € 641,0

A. ALGEMEEN

1. Aanbieding van het jaarverslag en verzoek tot dechargeverlening

AAN de voorzitters van de Eerste en de Tweede Kamer van de Staten-Generaal.

Hierbij bied ik het departementale jaarverslag van het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit over het jaar 2021 aan.

Onder verwijzing naar de artikelen 2.37 en 2.40 van de Comptabiliteitswet 2016 verzoek ik de beide Kamers van de Staten-Generaal de Minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit decharge te verlenen over het in het jaar 2021 gevoerde financiële beheer.

Het besluit tot dechargeverlening kan niet worden genomen, voordat de betrokken slotwet is aangenomen en voordat de verklaring van goedkeuring van de Algemene Rekenkamer is ontvangen.

De Minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, mede namens de Minister voor Natuur en Stikstof,Henk Staghouwer

1 Dechargeverlening door de Tweede Kamer

Op grond van artikel 2.40, tweede lid, van de Comptabiliteitswet 2016 wordt dit originele exemplaar van het onderhavige jaarverslag, na ondertekening van de hierboven opgenomen verklaring, ter behandeling doorgezonden aan de Voorzitter van de Eerste Kamer.

2 Dechargeverlening door de Eerste Kamer

Op grond van artikel 2.40 van de Comptabiliteitswet 2016 wordt dit originele exemplaar van het onderhavige jaarverslag, na ondertekening van de hierboven opgenomen verklaring, doorgezonden aan de Minister van Financiën.

2. Leeswijzer

1. Opbouw Jaarverslag

Dit jaarverslag bevat het beleidsverslag, een jaarrekening, het jaarverslag van het Diergezondheidsfonds (DGF) en diverse bijlagen. Deze bevatten informatie over de in 2021 gerealiseerde beleidsresultaten en de budgettaire realisatiegegevens van LNV en het DGF.

De beleidsartikelen in dit jaarverslag hebben dezelfde opzet als de begroting 2021 en zijn conform de Rijksbegrotingsvoorschriften opgesteld. Elk beleidsartikel bevat een paragraaf beleidsconclusies waarin voor de belangrijkste instrumenten een oordeel wordt gegeven over de uitvoering van het beleid in het afgelopen jaar.

De bedrijfsvoeringparagraaf doet verslag van relevante aandachtspunten in de bedrijfsvoering van het Ministerie van LNV. Het jaarverslag van het DGF bevat een separate bedrijfsvoeringsparagraaf.

Op aangeven van de ADR is in 2021 sprake geweest van herrubricering van diverse begrotingsposten. Dit heeft het gevolg dat in sommige gevallen uitgaven onder andere posten zijn verantwoord dan eerder in de begroting van 2021 was opgenomen. Zo zijn onder meer op artikel 22 budgetten van Regio Deals en Natuur en biodiversiteit op land van de financiële instrumenten subsidies respectievelijk opdrachten overgeheveld naar de budgetten voor bijdragen aan mede-overheden. Zie hiervoor ook de toelichtingen bij de begrotingsartikelen. De correcties hiervoor zijn met Slotwet doorgevoerd.

De jaarrekening bestaat uit de departementale verantwoordingsstaat, de samenvattende verantwoordingsstaat inzake het agentschap, de jaarverantwoording van het agentschap, de saldibalans en de WNT-verantwoording.

Het jaarverslag van het DGF bestaat uit een beleidsverslag (inclusief een bedrijfsvoeringsparagraaf) en een jaarrekening (verantwoordingsstaat DGF en een saldibalans). De apparaatsuitgaven voor de uitvoering van het DGF zijn deels opgenomen bij het moederdepartement (beleidsartikel 21).

De volgende bijlagen zijn opgenomen: Toezichtrelaties en Zelfstandige Bestuursorganen (ZBO’s) en Rechtspersonen met een Wettelijke Taak (RWT’s), Afgerond evaluatie- en overig onderzoek, Externe inhuur, Rijksuitgaven Caribisch Nederland, Verantwoording EU-middelen in gedeeld beheer, Rapportage Burgercorrespondentie 2021, Openbaarheidsparagraaf 2021 Overzicht coronasteunmaatregelen en een lijst van afkortingen.

2. Ondergrenzen toelichtingen

Voor wat betreft het toelichten van significante verschillen in de uitgaven, ontvangsten en verplichtingen in de realisatie versus de vastgestelde begroting 2021 zijn de ondergrenzen gehanteerd zoals opgenomen in de onderstaande tabel.

3. Grondslagen voor de vastlegging en de waardering

De verslaggevingsregels en waarderingsgrondslagen die van toepassing zijn op de in dit jaarverslag opgenomen financiële overzichten zijn ontleend aan de Comptabiliteitswet 2016 en de daaruit voortvloeiende regelgeving, waaronder de Regeling rijksbegrotingsvoorschriften 2021 en de Regeling agentschappen. Voor de departementale begrotingsadministratie wordt het verplichtingen-kasstelsel toegepast en voor de baten-lasten agentschappen het baten-lastenstelsel.

4. Controlenormen financiële en niet-financiële gegevens

Het jaarverslag bevat zowel financiële als niet-financiële gegevens (kengetallen en indicatoren). Deze gegevens zijn aan verschillende controlenormen onderhevig. De controle van financiële informatie is gebaseerd op normen zoals deze voortvloeien uit de Comptabiliteitswet 2001 en de Rijksbegrotingsvoorschriften 2021 (RBV). De controle van beleidsinformatie en informatie over de bedrijfsvoering is gebaseerd op normen zoals deze voortvloeien uit de RBV. Van een aantal indicatoren zijn de realisatiegegevens over 2021 nog niet bekend. In die gevallen is de meest recente realisatie opgenomen.

5. Groeiparagraaf

Voor de verantwoording 2021 heeft de Tweede Kamer verzocht om «de onderbouwing van de ramingen» voort te zetten als focusonderwerp en daarbij specifiek aandacht te besteden aan "de onderschrijdingen ten opzichte van het geraamde uitgavenkader". De Minister van Financiën heeft de Tweede Kamer geïnformeerd dat in het Financieel Jaarverslag Rijk 2021 hier invulling aan gegeven zal worden (Kamerstukken II 2018/19, 31865, nr. 151).

Inrichting ontwerpbegroting 2021

De inrichting van de LNV-begroting is met ingang van de ontwerpbegroting 2021 herzien. In de brief van 25 mei 2020 heeft de Minister van LNV de Tweede Kamer hierover geïnformeerd (Kamerstuk 35 300-XIV, nr. 74). Hiermee wordt uitvoering gegeven aan de motie-Weverling (Kamerstuk 34 725-XIII, nr. 10). De wijzigingen in deze ontwerpbegroting betreffen voornamelijk de uitbreiding van het aantal beleidsartikelen van twee naar vier en een actualisatie van de set met indicatoren en kengetallen.

Nieuwe artikelindeling

De budgettaire tabellen voor de artikelen 11 en 12 worden nog wel opgenomen in dit jaarverslag om de realisatiecijfers 2019 en 2020 weer te geven. De realisatie van de budgetten voor de jaren 2021 en verder staan op de nieuwe artikelen 21, 22, 23 en 24 en worden daar toegelicht.

In onderstaande tabel wordt inzichtelijk gemaakt hoe de begrotingsposten die onder de financiële instrumenten hangen van artikel 11 en 12 verdeeld zijn over de nieuwe beleidsartikelen 21, 22, 23 en 24. In een aantal gevallen is de naam van een begrotingspost aangepast of is de begrotingspost gesplitst, vanwege de aansluiting met andere budgetten die onder een andere begrotingspost vallen.

6. Motie Schouw en motie Hachchi c.s.

Motie Schouw

In juni 2011 is de motie Schouw ingediend en aangenomen. Deze motie zorgt er voor dat de landenspecifieke aanbevelingen van de Raad op grond van de nationale hervormingsprogramma's een eigenstandige plaats krijgen in de departementale begrotingen. Voor de beleidsterreinen van LNV zijn er in 2021 geen landenspecifieke aanbevelingen gedaan door de Europese Commissie.

Motie Hachchi

Ter uitvoering van de motie Hachchi c.s. (Kamerstuk 33 000 IV, nr. 28) brengen departementen in kaart welke uitgaven zij doen in Caribisch Nederland, uitgesplitst per instrument. De totale uitgaven (realisatie) van LNV voor Caribisch Nederland in 2021 bedroegen € 4,415 mln. en zijn zichtbaar op Artikel 22.

B. BELEIDSVERSLAG

3. Beleidsprioriteiten

1. Inleiding

Het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) werkt aan de versterking van de natuur en leefomgeving, in samenhang met de verduurzaming van de landbouw. De transitie naar kringlooplandbouw, zoals weergegeven in de visie Waardevol en Verbonden (Kamerstuk 35 000-XIV, nr. 5), staat daarbij centraal. In 2021 heeft LNV, samen met andere partijen, verder uitvoering gegeven aan deze ambitie. Gebeurtenissen als extreme neerslag en overstromingen, het verlies aan biodiversiteit en een toenemende dreiging van de vogelgriep maken duidelijk dat de urgentie om te handelen groot is.

Op 1 juli trad de Wet stikstofreductie en natuurverbetering (Wsn) in werking. Daarin is opgenomen dat in 2025 en 2035 respectievelijk 40% en 74% van het voor stikstof gevoelig areaal in Natura 2000-gebieden onder de kritische depositiewaarde moet zijn gebracht. In het Coalitieakkoord, dat eind 2021 werd gepresenteerd, is een versnelling aangekondigd van het te realiseren stikstofdoel van 2035 naar 2030. Overeenkomstig Europese afspraken is in het Coalitieakkoord ook het klimaatdoel aangescherpt naar 55% reductie van broeikasgassen in 2030 ten opzichte van 1990. Binnen het zevende actieprogramma nitraatrichtlijn, dat LNV in 2021 presenteerde, is een fors maatregelenpakket opgenomen om de verontreiniging van water door nitraten uit agrarische bronnen te verminderen. Op Europees niveau werd in 2021 overeenstemming bereikt over de kaders voor het nieuwe Gemeenschappelijk Landbouwbeleid 2023-2027 (GLB). Hierop volgend heeft LNV, samen met de provincies en waterschappen, een Nationaal Strategisch Plan (NSP) opgesteld en ter goedkeuring ingediend bij de Europese Commissie. Met dit plan zet Nederland in op de omslag van een stelsel dat primair gericht was op inkomensondersteuning naar een stelsel waarin boeren beloond worden voor de bijdragen die zij leveren aan de kwaliteit van lucht, bodem, water, de aanpak van klimaatverandering en het herstel van de biodiversiteit.

LNV wil de omvangrijke opgaven in het landelijk gebied in samenhang aanpakken, om zo de stikstofuitstoot te verlagen, de natuur en waterkwaliteit te verbeteren en de uitstoot van broeikasgassen te verminderen. Dit geeft de landbouw en andere ruimtelijke functies in het landelijk gebied op lange termijn perspectief. Omdat de uitdagingen in elk gebied anders zijn, vraagt het realiseren van de ambities om een gebiedsgerichte aanpak. In 2021 heeft LNV, samen met het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL), het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) en Wageningen University & Research (WUR) scenario’s voor een integrale en gebiedsgerichte aanpak verkend en laten doorrekenen. De resultaten zijn in het najaar gedeeld met de Tweede Kamer (Kamerstuk 35 334, nr. 170) en de formerende partijen. In het Coalitieakkoord is een gebiedsgerichte, integrale aanpak voor de samenhangende uitdagingen op het gebied van stikstof, klimaat, water, biodiversiteit en de transitie naar kringlooplandbouw gepresenteerd. Deze majeure operatie krijgt vorm in een Nationaal Programma Landelijk Gebied (NPLG) en met een Transitiefonds van €25 miljard.

2. Overkoepelende thema’s

2.1 Transitie naar Kringlooplandbouw

Om tot meer handelingsperspectief voor agrarisch ondernemers te komen heeft LNV een set kritische prestatie-indicatoren (kpi’s) voor kringlooplandbouw opgesteld. Deze kpi’s bieden inzicht in hoe de inspanningen van boeren bijdragen aan het realiseren van maatschappelijke doelen op het gebied van onder meer klimaat, biodiversiteit, waterkwaliteit, landschap en dierenwelzijn. Tegelijk biedt het een vorm van transparantie om op termijn inspanningen van boeren, publiek en/of privaat, te gaan belonen.

In 2021 is een aantal belangrijke belemmeringen voor kringlooplandbouw weggenomen. Na aanpassing van EU-regelgeving is het onder voorwaarden toegestaan om dierlijke eiwitten in veevoer te gebruiken. Met het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat (I&W) heeft LNV verkend hoe belemmeringen in nationale regelingen over afval zodanig aangepast kunnen worden dat reststromen beter benut worden. Dit heeft geresulteerd in een aanpak die uitgaat van meer casuïstische beoordeling (kijken per geval).

Aan de hand van een resultatenoverzicht heeft LNV de voorlopige balans opgemaakt van de omslag naar kringlooplandbouw. In het resultantenoverzicht is weergegeven welk werk onderhanden is en welke aanvullende activiteiten zijn opgestart. Het realiseren van de omslag vergt een meerjarige aanpak en inspanning van alle partijen in de voedselketen. In het Coalitieakkoord is deze ambitie herbevestigd.

2.2 Structurele aanpak stikstofproblematiek

Een van de belangrijkste onderdelen van de Wet stikstofreductie en natuurverbetering (Wsn) is het programma Stikstofreductie en Natuurverbetering (SN). Dit programma bevat de maatregelen voor het verminderen van stikstofdepositie op stikstofgevoelige habitats in Natura 2000-gebieden en voor het bereiken van de instandhoudingsdoelstellingen voor deze habitats. Als eerste stap in de totstandkoming van het programma heeft LNV een contourennota gepresenteerd (Kamerstuk 35 334, nr. 160), die vervolgens is uitgewerkt met provincies en maatschappelijke organisaties.

Het programma SN vormt tevens de basis voor de gebiedsplannen van provincies die uiterlijk in 2023 gereed moeten zijn. In het Bestuurlijk Overleg Stikstof is een roadmap voor de gebiedsplannen vastgesteld. Samen met het RIVM is gewerkt aan de regionale uitwerking van landelijke omgevingswaarden. Voor een aantal gebieden, zoals de Veluwe, Brabantse Wal en Noord-Nederland heeft LNV met provincies afspraken gemaakt over acties die inmiddels in gang gezet zijn.

In totaal maken 278 varkenshouders gebruik van de Subsidieregeling sanering varkenshouderij (Srv). Zij zullen hun bedrijfsactiviteiten beëindigen. Over de geraamde effecten, waaronder de reductie van stikstof, is de Tweede Kamer geïnformeerd (Kamerstuk 28 973, nr. 244). Besloten is om de middelen die vrijkomen als gevolg van onderuitputting van de Srv, in te zetten voor vervangende bronmaatregelen. Deze middelen worden onder meer ingezet voor uitvoering van de Maatregel Gerichte Aankoop. Provincies kunnen met deze maatregel, op vrijwillige basis, naar verwachting enkele tientallen veehouderijen opkopen. De provincies zijn in 2021 gestart met het benaderen van veehouders nabij natuurgebieden om hun bedrijfssituaties te analyseren en tot koopovereenkomsten te komen. De vrijkomende middelen van de Srv worden tevens ingezet voor mitigatie van een zevental projecten in het kader van het Meerjarenprogramma Infrastructuur, Ruimte en Transport (MIRT) alsmede de realisatie van walstroomlocaties voor zeeschepen.

Voor het legaliseren van de PAS-meldingen is een belangrijke stap gezet met het publiceren van het legaliseringsprogramma voor zienswijzen. Daarnaast is de Regeling natuurbescherming gewijzigd om PAS-melders met stikstofruimte uit bronmaatregelen te kunnen legaliseren. De eerste initiatiefnemers van PAS-meldingen zijn door provincies geïnformeerd dat de activiteit op basis van intern salderen legaal is. Ook is een vaste tegemoetkoming ingesteld voor de dubbele kosten die initiatiefnemers van PAS-meldingen hebben gemaakt bij het aanleveren van gegevens.

Extern salderen, waarbij ondernemers vergunde stikstofruimte benutten, is in de huidige situatie een van de weinig juridisch geaccepteerde instrumenten om tot een natuurvergunning te komen. Hierbij geldt dat 30% van de stikstofdepositie wordt ingetrokken ten behoeve van de natuur. In 2021 is de stikstofbank in werking getreden waarmee eventuele restruimte bij extern salderen geregistreerd wordt om in te kunnen zetten voor toestemmingverlening. Hiernaast is in de Wsn een partiële vrijstelling van vergunningplicht opgenomen voor stikstofdepositie als gevolg van activiteiten van de bouwsector.

Volgend op de aanbevelingen van het Adviescollege Meten en Berekenen (commissie Hordijk), werkt LNV in het Nationaal Kennisprogramma Stikstof (NKS) aan een transparante en wetenschappelijk robuuste onderbouwing van het stikstofbeleid. Meer meten en berekenen staan daarbij centraal. In 2021 zijn binnen het NKS onderzoeken opgestart om hier invulling aan te geven. Na onderzoek naar de modeleigenschappen van AERIUS is besloten een maximale rekenafstand van 25 kilometer in te stellen voor depositieberekeningen met de AERIUS Calculator. Op basis hiervan wordt toestemming verleend op grond van de Wet natuurbescherming.

2.3 Klimaatopgave landbouw en landgebruik

De Klimaat- en Energieverkenning en de Klimaatnota (Kamerstuk 32 813, nr. 901) geven weer dat de landbouw op afstand staat van het realiseren van de ambitie uit het Klimaatakkoord van zes Megaton emissiereductie in 2030. Een stevigere inzet is nodig om de benodigde broeikasgasreductie te realiseren, temeer omdat Europees en nationaal de reductiedoelen zijn verhoogd. In de Miljoenennota 2021 is €6,8 miljard opgenomen voor extra klimaatmaatregelen. waarvan een nader te bepalen deel bestemd is voor de klimaatopgave van de landbouw (met name glastuinbouw). LNV heeft een extra investering voorbereid in het Warmtenet Westland en een maatwerksubsidie voor de externe levering van CO2 aan de glastuinbouw. De middelen hiervoor staan op de Aanvullende Post van de Rijksbegroting.

Een van de mogelijkheden om de trend van achterblijvende prestaties op het gebied van klimaat te keren, is de introductie van individuele prikkels. In 2021 heeft LNV een verkenning uitgevoerd naar individuele afrekenbaarheid met een afrekenbare stoffenbalans voor de (melk)veehouderij. De Tweede Kamer zal over de uitkomsten van de verkenning geïnformeerd worden. Aan de hand van de verkenning kan een besluit genomen worden over de toepassing van dit instrument.

In 2021 presenteerde de Europese Commissie een aantal wetsvoorstellen die in het verlengde liggen van het aangescherpte Europese klimaatdoel naar 55% reductie in 2030 ten opzichte van 1990. LNV heeft voor dit ‘Fit for 55 pakket’ inbreng geleverd in de onderhandelingen en nam het voortouw in de onderhandelingen over de verordening voor landgebruik, verandering van landgebruik en bosbouw (LULUCF). Nederland steunt het voorstel om landgebruik beter te integreren in het klimaatbeleid en koolstofvastlegging te stimuleren (Kamerstuk 22 112, nr. 3201). Op de klimaattop in Glasgow ondertekenden diverse landen, waaronder Nederland, de ‘methaan pledge’. Het bindt hen aan de afspraak om de wereldwijde methaanuitstoot in 2030 met 30% te verminderen ten opzichte van 2020. Voor de landbouw is dit een belangrijke afspraak, omdat met name de veehouderij een grote uitstoter van methaanemissies is.

2.4 Klimaatadaptatie landbouw en natuur

De urgentie van klimaatadaptatie werd in de zomer van 2021 benadrukt door extreme neerslag én overstromingen van de Maas en zijrivieren. Dit had grote waterschade tot gevolg, ook aan de teelt van gewassen. In Limburg en in het onbedijkte Maasgebied in Noord-Brabant hebben getroffen ondernemers een tegemoetkoming kunnen aanvragen in het kader van de Wet tegemoetkoming Schade bij rampen. Aanvullend heeft het kabinet in december 2021 besloten om ondernemers éénmalig de mogelijkheid te bieden om een tegemoetkoming aan te vragen voor teeltplanschade in de uiterwaarden van de bedijkte Maas van Boxmeer tot Geertruidenberg. Hiernaast zette LNV in 2021 de uitvoering van het Actieprogramma klimaatadaptatie landbouw voort. Het doel van het programma is dat alle agrarisch ondernemers voorbereid zijn op de veranderingen in het klimaat, zoals neerslagextremen, droogte, hitte en verzilting. Vanuit het programma zijn diverse projecten in uitvoering gekomen ter verbetering van onder meer het water- en bodemsysteem en de ontwikkeling van robuuste rassen en teeltsystemen.

2.5 Kennis en innovatie

Samen met de Topsectoren Agri & Food, Tuinbouw & Uitgangsmaterialen, Water en Life Sciences & Health heeft LNV in 2021 een ‘call’ voor publiek-private samenwerking georganiseerd. In totaal zijn 95 projectvoorstellen gehonoreerd met een publiek budget van in totaal € 51 mln. De geselecteerde projecten dragen bij aan de missies die zijn geformuleerd voor kringlooplandbouw en duurzaam, veilig en gezond voedsel, klimaatbestendige inrichting en sleuteltechnologieën. In 2021 zijn ook enkele grote publiek-private samenwerkingsprojecten afgerond. Voorbeelden zijn het programma Better Plants for New Demands, gericht op veredeling van gewassen die meer ziektebestendig zijn en het programma Kas als Energiebron, waarmee bijgedragen wordt aan de energie- en klimaatdoelen in de glastuinbouw. Binnen het programma Horizon Europe neemt LNV deel aan acht partnerschappen, waarvan er in 2021 vier van start zijn gegaan: Circular Bio-based Europe, Biodiversa+, Water4all en Blue Economy.

LNV is in 2021 ook gestart met het uitvoeringsprogramma behorende bij de Digitaliseringsvisie (Kamerstuk 35 570 XIV nr. 79). Het doel is het versterken van de bijdrage van digitalisering aan maatschappelijke opgaven, zoals meer toepassing van precisielandbouw om te komen tot een verminderd gebruik van gewasbeschermingsmiddelen. Tevens wordt ingezet op het vergroten van digitale vaardigheden en competenties. Bij het uitvoeringsprogramma worden de vragen van de Tweede Kamer evenals de motie Boswijk over het versterken van de datapositie en datasoevereiniteit van de boer (Kamerstuk 21 501-32, nr. 1325) betrokken.

In 2021 is het vernieuwde online platform Groen Kennisnet (GKN) van start gegaan, dat zich met het delen van informatie en kennis meer richt op agrarisch ondernemers die de omslag willen maken naar een duurzame bedrijfsvoering.

2.6 Realisatie Noordzeeakkoord

Het Noordzeeakkoord (NZA) omvat de afspraken die nodig zijn voor het realiseren van een balans tussen de transities van energie, natuur en voedsel ten behoeve van een gezonde en toekomstbestendige Noordzee. Dit wordt uitgewerkt in het Programma Noordzee 2022-2027. Op basis van ontvangen zienswijzen zijn aanpassingen in het programma gedaan, die aansluiten op de afspraken van het NZA. Windenergiegebieden op zee worden voornamelijk in het noordelijk deel van de Noordzee ontwikkeld. Gelet op het belang van ruimte voor visserij en natuur zijn in het zuidelijk deel van de Noordzee geen zoekgebieden voor windenergiegebieden opgenomen.

In 2021 is gestart met het implementeren van de afspraken uit het NZA voor behoud, herstel en duurzaam gebruik van de kwetsbare natuur en de gunstige staat van instandhouding van populaties. Dit moet resulteren in een uitbreiding van de beschermde gebieden, waarbij in 2030 15% van de Noordzee binnen ecologische waardevolle gebieden volledig gevrijwaard is van bodemberoering door visserij. Ter bescherming van de gebieden Bruine Bank, Friese Front, Doggersbank, Klaverbank, Centrale Oestergronden en Borkumse Stenen zijn in 2021 concept voorstellen voor instandhoudingsmaatregelen ter consultatie aan stakeholders voorgelegd. In het voorjaar van 2021 heeft de Europese Commissie een mededeling Duurzame Blauwe Economie gedaan, gericht op het verduurzamen van blauwe economieën zoals de scheepvaart en visserij evenals het stimuleren van nieuwe economieën waaronder aquacultuur. LNV is samen met betrokken partijen gestart met een meerjarige Verkenning Duurzame Blauwe Economie om tot een routekaart voor beleid en uitvoering te komen.

3. Versterken natuur en biodiversiteit

3.1 Programma Natuur en Agenda natuurinclusief

Alle provincies hebben plannen opgesteld voor uitvoering van het programma Natuur. LNV heeft op basis van deze plannen de beschikbare financiële middelen toegedeeld. Een langjarige subsidie is verstrekt aan het Kennisnetwerk Ontwikkeling en Beheer Natuurkwaliteit om het programma Natuur met onderzoek en kennis te ondersteunen. Binnen het Subsidiestelsel Natuur en Landschap is de vergoeding voor het beheer van natuur verhoogd naar 84%. In het voorjaar van 2021 stelde LNV de eerste tranche van de Regeling versneld natuurherstel open. Met een eerste tranche van € 41,9 mln. zijn 50 projecten (gedeeltelijk) gehonoreerd. Natuurbeherende organisaties, landgoedeigenaren en particuliere landeigenaren werken met deze projecten aan (maatregelen voor) natuurherstel en natuurverbetering ten behoeve van het bereiken van de instandhoudingsdoelen van stikstofgevoelige habitats.

LNV stelt, samen met de provincies en natuur- en landschapsorganisaties, een Agenda natuurinclusief 2021-2050 op, gericht op de transitie naar een natuurinclusieve samenleving. In de Agenda worden acties opgenomen die bijdragen aan een goede basiskwaliteit van de natuur, binnen én buiten natuurgebieden. Een belangrijk onderwerp van de agenda is ‘Groen in de Stad’, waarvoor de Kamerfracties van GroenLinks en CDA een initiatiefnota hebben opgesteld (Kamerstuk 35 742, nr. 21). LNV heeft naar aanleiding van deze initiatiefnota inzichtelijk gemaakt hoe de biodiversiteit in het stedelijk gebied verbeterd kan worden. Dit in samenhang met andere opgaven, zoals klimaatadaptatie, woningbouw, verduurzaming en gezondheid. In 2021 is ook de Taskforce on Nature-related Financial Disclosures (TNFD) van start gegaan. Deze taskforce stelt een raamwerk op om de financiële risico’s van biodiversiteitsverlies in kaart te brengen. LNV is toegetreden tot de Stewardship Council van de TNFD. Als partner van het Deltaplan Biodiversiteitsherstel is LNV in 2021 gestart met de uitvoering van Living Labs. In drie gebieden wordt in ‘lerende communities’ gewerkt aan concrete handelingsperspectieven voor boeren om de biodiversiteit in agrarische gebieden te verbeteren.

3.2 Uitbreiding natuur- en bosareaal

Samen met de provincies heeft LNV in 2021 verder gewerkt aan de realisatie van de uitbreiding van het Natuurnetwerk Nederland (NNN). Het areaal van het NNN neemt jaarlijks toe, maar de groei is te laag om de beoogde doelstelling van 80.000 hectare in 2027 te realiseren. Een taskforce is ingesteld om tot versnelling in het realiseren van de doelstelling te komen. Met de provincies heeft LNV de afspraak gemaakt dat zij vóór de zomer van 2022 met voorstellen tot versnelling van de realisatieopgave komen. Als onderdeel van het NNN is in 2021 gestart met de uitvoering van de Bossenstrategie. Staatsbosbeheer heeft ongeveer 500 hectare bos aangelegd en ook zijn afspraken gemaakt over de eerste 660 hectare Natura 2000 compensatie bossen. Met cofinanciering uit regio’s heeft LNV in 2021 de regeling Tijdelijke ondersteuning nationale parken verder in uitvoering gebracht.

3.3 Natuurversterking Noordzee, Waddenzee en Grote Wateren

Binnen de Programmatische Aanpak Grote Wateren is gestart met de aanleg van twee extra eilanden in de Marker Wadden. Voor de projecten Paddenpol, Koehol-Lauwersmeer en Zandsuppletie Galgewaard zijn samenwerkingsovereenkomsten tussen Rijk en regio getekend en is een MIRT-voorkeursbeslissing genomen. Na onderzoek is de ecologische systeemopgave verankerd in het deelprogramma Integraal riviermanagement. In het kader van het programma LIFE IP Deltanatuur heeft LNV, samen met andere overheden en natuurorganisaties, het Natuurwinstplan 2021 ontwikkeld. Dit is een strategie gericht op het verbeteren van natuurlijke processen en creëren van nieuwe leefgebieden in de grote wateren.

Nederland werkt in trilateraal verband aan de bescherming van het werelderfgoed Waddenzee. Dit gebeurt op het gebied van broed- en trekvogels, visbestanden en het opvangen van de effecten van klimaatverandering. De Beheerautoriteit Waddenzee heeft in 2021 een Integraal Beheerplan voor het Nederlandse deel van de Waddenzee opgesteld ter verbetering van het natuur-, vis- en waterbeheer (Kamerstukken 29 684, nr. 215 en 29 684, nr. 220).

4. Duurzaam perspectief voor de Nederlandse landbouw, tuinbouw en visserij

4.1 Agrarisch ondernemerschap en verdienvermogen

Met de uitvoering van de ondernemerschapsagenda (Kamerstuk 32670, nr. 199) zijn in 2021 meerdere stappen gezet om het verdienvermogen van de agrarische ondernemers te versterken. Met de ontwikkeling van het Omschakelprogramma Duurzame Landbouw ondersteunt LNV boeren die willen omschakelen naar een stikstofarme, extensieve en duurzame bedrijfsvoering. In juli 2021 is, via het Nationaal Groenfonds, de pilot Investeringsfonds Duurzame Landbouw gestart. Op 1 november 2021 zijn subsidieregelingen voor bedrijfsplannen en demonstratiebedrijven opengesteld. Daaropvolgend is vanaf 1 januari 2022 een werkkapitaalregeling beschikbaar gekomen.

LNV wil de positie van boeren in de voedselketen versterken. Hiertoe is op 1 november 2021 de Wet Oneerlijke Handelspraktijken (OHP) in de landbouw- en voedselvoorzieningsketen in werking getreden. Daarmee is een verbod gekomen op zestien ongewenste handelspraktijken. LNV heeft in 2021 een commissie ingesteld die geschillen tussen een leverancier en afnemer behandelt. Een wetsvoorstel voor aanpassing van de Mededingingswet om duurzame marktinitiatieven te stimuleren, is in maart 2021 door de staatssecretaris van Economische Zaken en Klimaat ingediend bij de Tweede Kamer. Aan het einde van 2021 presenteerde de kwartiermaker voor een samenwerkingsambassadeur zijn advies ‘Vertrouwen in de samenwerking door en met de landbouw’ (Kamerstuk 35925-XIV nr. 18). LNV geeft vervolg aan dit advies om de samenwerking van agrariërs te verbeteren en zodoende hun positie in de keten te versterken.

Met een update van de Agro-nutrimonitor heeft de Autoriteit Consument en Markt (ACM) inzicht gegeven in de margeverdeling en prijsontwikkeling in de keten ten aanzien van reguliere en duurzame landbouwproducten (Kamerstuk 31532, nr. 268). Om ook op Europees niveau te zorgen voor markttransparantie is in 2021 een gewijzigde uitvoeringsverordening van kracht geworden. Daarmee zijn marktpartijen, waaronder boeren, verwerkers en supermarkten, sinds 1 oktober 2021 verplicht om informatie aan te leveren over de prijzen van landbouwproducten in de verschillende schakels van de voedselketen.

LNV heeft bijgedragen aan de totstandkoming van generieke en sectorspecifieke steunmaatregelen om land- en tuinbouwbedrijven, die geraakt worden door vraaguitval als gevolg van de pandemie, op te vangen. Als aanvulling op de regeling tegemoetkoming vaste lasten (TVL) is daar in 2021 onder andere de regeling voor ongedekte vaste kosten (OVK) bij gekomen. Naast voornoemde steunmaatregelingen heeft LNV in 2021 bestuurlijke afspraken gemaakt met provincies en waterschappen over de inzet van extra middelen vanuit het Economisch herstelfonds COVID-19. Nederland ontvangt in totaal € 52,4 miljoen om te besteden aan een veerkrachtige digitale duurzame landbouw, in samenhang met de klimaat- en milieudoelen van de EU. Samen met provincies en waterschappen zijn twee regelingen ontwikkeld; een Investeringsregeling en een Samenwerkingsregeling voor groen-economisch herstel. Beide regelingen zijn op 20 december 2021 opengesteld.

4.2 Verduurzaming veehouderij

Om tot verdere verduurzaming van de veehouderij te komen is het noodzakelijk dat de vraag naar duurzame producten toeneemt. Samen met partijen uit de Alliantie verduurzaming voedsel, afzetkanalen, ketenpartijen en de Dierenbescherming heeft LNV het marktprogramma Verduurzaming Dierlijke Producten (VDP) opgezet. Hiermee worden duurzame ketens gestimuleerd, bijvoorbeeld door het gebruik van keurmerken of de ontwikkeling van nieuwe concepten. Binnen de Subsidiemodule Agrarische Bedrijfsadvisering en Educatie is een onderdeel toegevoegd voor het opzetten van samenwerkingsprojecten, gericht op duurzamere dierlijke marktconcepten. Ter versterking van de verduurzaming op de Noordwest Europese afzetmarkt werkte LNV in 2021 aan het project Advancing sustainable animal production (ASAP). Gestart is met de ontwikkeling van een systematiek die dierenwelzijnskeurmerken uit verschillende landen vergelijkbaar maakt. Daarnaast is een ‘duurzaamheidsdashboard’ verkend dat meer inzicht moet geven in hoe duurzaam dierlijke producten zijn.

Met de Subsidiemodules brongerichte verduurzaming stal- en managementmaatregelen (Sbv) worden veehouders ondersteund bij de ontwikkeling en toepassing van innovaties voor integrale en brongerichte emissiereductie (ammoniak, methaan, geur en fijnstof). De innovatiemodule, gericht op onderzoek en ontwikkeling, is in 2021 twee keer opengesteld. De derde openstelling loopt door tot en met februari 2022. De investeringsmodule, gericht op de toepassing van bewezen technieken in de pluimveehouderij, is in 2021 één keer opengesteld. De Tweede Kamer is op 17 december 2021 geïnformeerd over de voortgang (Kamerstuk 28 973, nr. 249).

Samen met sectorpartijen heeft LNV het pakket bronmaatregelen voor reductie van de stikstofuitstoot van dierlijke sectoren uitgewerkt: meer uren weidegang, verlaging van het eiwitgehalte in het melkveevoerrantsoen en mestverdunning bij grasland op zandgrond. Uit doorrekening door de Commissie Deskundigen Meststoffenwet (CDM) blijkt dat het invoeren van deze drie managementmaatregelen resulteert in een vermindering van de ammoniakemissie in de melkveehouderij van 9 tot 10% in 2025.

4.3 Dierenwelzijn

Langs verschillende lijnen heeft LNV zich in 2021 ingespannen voor het verbeteren van het welzijn van dieren tijdens lange afstand transport. De minister van LNV agendeerde het onderwerp in de Landbouw- en Visserijraad en LNV bood ondersteuning bij het onderzoek van het Europees Parlement over de bescherming van dieren tijdens het vervoer binnen en buiten de Unie. Tijdens de Landbouwraad in juni 2021 heeft de minister van LNV een schriftelijke verklaring afgegeven voorafgaand aan de stemming over Raadsconclusies ten aanzien van dierenwelzijn tijdens lange afstand diertransporten naar derde landen over zee. De verklaring bevatte een opsomming van de risico’s en bezwaren van lange afstand transporten naar derde landen over de weg en over zee en de noodzaak voor een EU-breed verbod. Nationaal werkte LNV, samen met toezichthouders, sectoren, dierenwelzijnsorganisaties en wetenschappers, aan een nieuw plan voor de aanpak van hittestress bij dieren in de veehouderij. De risico’s in de gehele keten (primair bedrijf, transport en slachterijen) zijn daarbij in kaart gebracht, opdat deze omgezet kunnen worden in een plan dat vanaf 2022 verder in uitvoering zal worden gebracht.

Om het dierenwelzijn tijdens het slachtproces te borgen heeft LNV de eerder ingezette herbezinning op het slachtsysteem doorgezet. Dit gebeurt in het programma ‘verbeteren slachtsysteem’, dat gericht is op het verkleinen van risico’s voor het dierenwelzijn. Verschillende stakeholders, zoals slachthuizen, maatschappelijke organisaties en kennisinstellingen zijn bij dit programma betrokken. Centraal staan het beperken van het gebruik van (elektrische) drijfmiddelen die pijn of stress kunnen veroorzaken, de invloed van slachtsnelheid en de positie van de functionaris voor het dierenwelzijn.

De Onderzoeksraad voor Veiligheid (OVV) concludeerde in maart 2021 in een onderzoek naar de aanpak van stalbranden dat de inspanningen van de overheid onvoldoende hebben bijgedragen aan de gewenste afname van het aantal branden. Naar aanleiding van dit rapport is LNV gestart met het opzetten van een verstevigde aanpak van stalbranden. Aanscherping van de maatregelen moet resulteren in halvering van het aantal dodelijke stalbranden in alle dierlijke sectoren in 2026.

Op 1 november 2021 is de Identificatie & Registratie (I&R) hond in werking getreden, een instrument om de illegale hondenhandel aan te pakken. Bij het nieuwe I&R hond wordt bij de registratie van de hond de betrokken fokker/importeur, dierenarts en/ of chipper geregistreerd. In het geval van misstanden kan gelijk gekeken worden wie betrokken zijn.

In het programma transitie proefdiervrije innovatie (TPI) heeft LNV, samen met partners, verder gewerkt aan het bevorderen van proefdiervrije innovaties, zoals een virtuele mens voor veiligheidsbeoordelingen.

4.4 Diergezondheid

In een groot deel van 2021 was sprake van een verhoogde dreiging van vogelgriep, met als belangrijke besmettingsbron wilde vogels. Nederland heeft, ondanks direct getroffen maatregelen, in 2021 te maken gehad met vijftien uitbraken van vogelgriep op pluimveebedrijven. In het kader van de roadmap strategische aanpak vogelgriep is een stappenplan opgesteld om preventieve vaccinatie te verkennen. Daarnaast is onderzoek gedaan naar mogelijke introductieroutes om betere preventieve maatregelen te kunnen nemen.

De expertgroep zoönosen presenteerde in juli 2021 het rapport ‘Zoönosen in het vizier’ met meer dan 70 aanbevelingen om het zoönosenbeleid te versterken (Kamerstuk 25295, nr. 1357). Samen met het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) en diverse publieke en private belanghebbenden is LNV gestart met de voorbereidingen om tot aangescherpt beleid te komen via een nationaal actieplan zoönosen 2022-2025.

LNV heeft in 2021 het sectorspecifieke beleid voor reductie van het gebruik van antibiotica gecontinueerd (Kamerstuk 29683, nr. 256). De nadruk lag op het verminderen van hooggebruik, waarvoor in 2021 ook een nieuw plan van aanpak is ontwikkeld. Op 21 april 2021 is de nieuwe Europese Diergezondheidsverordening van kracht geworden. De Wet dieren is aangepast om te voldoen aan deze regelgeving.

4.5 Herbezinning mestbeleid

De implementatie van maatregelen uit het 6e Actieprogramma Nitraatrichtlijn (2018-2021) is in 2021 afgerond. In vervolg hierop heeft LNV een 7e Actieprogramma nitraatrichtlijn (7e AP) opgesteld. Na vaststelling is het 7e AP in december ter goedkeuring ingediend bij de Europese Commissie. Het 7e AP geeft weer welke maatregelen in de periode 2022-2025 zullen worden genomen om de waterkwaliteit te verbeteren, conform de vereisten van de Nitraatrichtlijn en de Kaderrichtlijn Water. Centraal staat het verminderen van de verontreiniging van water door nitraten uit agrarische bronnen. Het 7e AP is tegelijk de basis voor aanvraag van derogatie van de Nitraatrichtlijn voor de periode 2022-2025. Derogatie houdt in dat boeren in Nederland, onder voorwaarden, meer stikstof uit dierlijke mest mogen gebruiken dan de norm van 170 kilogram per hectare. De Commissie heeft op het moment van schrijven van dit jaarverslag nog geen besluit genomen over de aanvraag van derogatie.

In april 2021 presenteerde LNV een routekaart waarlangs de contouren van het toekomstig mestbeleid uitgewerkt worden. Het doel van de herziening is om te komen tot een mestbeleid dat voor alle partijen eenvoudiger en robuuster is en waarmee emissies naar lucht en bodem worden beperkt ten behoeve van waterkwaliteit, klimaat en natuurdoelstellingen. LNV zet in op een grondgebonden (melk)veehouderij, transparante en hoogwaardige mestverwerking en een gebiedsgerichte aanpak van de waterkwaliteit. Door hoogwaardige verwerking van mest kunnen broeikasgas- en ammoniakemissies van intensieve veehouderijen worden teruggedrongen en kan bemesting beter worden afgestemd op de behoeftes van bodem en gewas. LNV heeft hiervoor in 2021 een regeling kunstmestvervanging en hoogwaardige mestverwerking opgesteld die begin 2022 is opengesteld.

4.6 Gewasbeschermingsmiddelen en weerbare planten en teeltsystemen

Met uitwerking van de governance, economische prikkels en monitoring is de realisatie van het Uitvoeringsprogramma Toekomstvisie Gewasbescherming in 2021 verder op stoom gekomen. Samen met de partners in het programma heeft LNV een afwegingskader opgesteld voor tijdelijke vrijstellingen gedurende de transitie naar weerbare planten en teeltsystemen. Ook heeft LNV subsidies toegekend aan onder meer het programma plantgezondheid van sectororganisaties met een gebiedspilot Duurzame bollenteelt Drenthe. De consultatie is gestart voor een herzien nationaal actieplan duurzaam gebruik pesticiden. Op Europees niveau heeft LNV bijgedragen aan de verbetering van het toetsingskader gewasbeschermingsmiddelen en maatregelen tegen het stapelen van deze middelen.

4.7 Verduurzaming glastuinbouw

Samen met de Transitiecoalitie Kas als energiebron heeft LNV in 2021 de voorbereidingen getroffen voor het opstellen van een nieuw convenant energietransitie glastuinbouw. Het doel is om te komen te komen tot aangescherpte CO2-reductieafspraken met een uitwerkte aanpak, maatregelen en middelen. Als onderdeel van het huidige programma Kas als Energiebron zijn meerdere kennis- en innovatieprojecten voor energiebesparing en verduurzaming in de glastuinbouw gerealiseerd. Speerpunten in 2021 waren rendabele (bijna) klimaat neutrale productiemethoden, energiezuiniger belichten (LED) en verminderen van de CO2-behoefte.

De subsidiemodule Energie efficiëntie glastuinbouw (EG) is in 2021 uitgebreid naar vervanging van SON-T verlichting in kassen door LED verlichting. Deze uitbreiding volgt uit de uitvoering van het Urgenda vonnis. Omdat de subsidieregeling ruim werd overtekend is het oorspronkelijke openstellingsbudget opgehoogd, zodat alle positief beoordeelde subsidieaanvragen beschikt kunnen worden. In 2021 heeft LNV een pilot gestart om de levering van CO2 door marktpartijen aan de glastuinbouw te stimuleren. Ook is subsidie verleend aan een groot restwarmteproject in het Westland en is bij het Groenfonds een propositie ingediend voor financiering van de onrendabele top van een warmteproject in het Oostland.

4.8 Duurzaam voedsel

Samen met andere overheden is LNV gestart met de uitvoering van de City Deal Gezonde en Duurzame Voedselomgeving. Het doel van deze city deal is het realiseren van een meer divers en een gezonder en duurzamer aanbod van voedsel. Dit gebeurt in samenhang met veranderingen in de vraag naar gezond en duurzaam voedsel (eetpatronen), waarbij voedsel uit korte ketens een belangrijk onderdeel is. De city deal richt zich ook op een geleidelijke verandering van eetcultuur en voedselroutines. Dit sluit aan op de eetwisselcampagne die het Voedingscentrum in 2021 heeft uitgevoerd om consumenten te informeren over duurzame voedselkeuzes.

In 2021 heeft LNV verder verkend hoe de systematiek van true cost/true price kan worden toegepast, opdat de consument meer inzicht geboden kan worden in de maatschappelijke kosten van voedsel. In navolging van de afspraken in het Klimaatakkoord heeft LNV een project opgestart om tot een geharmoniseerde en internationaal geaccepteerde methodiek voor het berekenen van de voetafdruk van voedselproducten te komen. Wageningen Economic Research heeft voor LNV een verkenning uitgevoerd naar de effectiviteit van en het draagvlak voor diverse vormen van de beprijzing van vlees.

Met de Stichting Samen Tegen Voedselverspilling voerde LNV campagnes uit om informatie te verschaffen over de houdbaarheid van voedsel en het omgaan met producten die relatief vaak verspild worden, zoals brood. Met de activiteiten in derde nationale Verspillingsvrije week is bijna de helft van de Nederlanders bereikt. Vorderingen zijn gemaakt in het wegnemen van (wettelijke) belemmeringen, waaronder Europese harmonisatie van de definities van voedselverspilling.

In 2021 bracht LNV de Nationale Eiwitstrategie in uitvoering, gericht op het vergroten van de zelfvoorzieningsgraad van plantaardige eiwitten en duurzame consumptie. Samen met de diervoedersector heeft LNV een Green Deal Feed gesloten om een impuls te geven aan het gebruik van eiwithoudende grondstoffen uit Nederland en Europa. Aansluitend heeft LNV met voedselproducenten een Green Deal in verkenning voor meer teelt van eiwitrijke gewassen.

In navolging van het Actieplan biologische productie en consumptie van de Europese Commissie is LNV gestart met de uitwerking van een strategie en actieplan voor het stimuleren van de groei van de biologische sector in Nederland.

4.9 Toekomstbestendige visserij

LNV streeft naar een balans van de visserij(druk) met de draagkracht van het ecologisch systeem. Dit gebeurt met oog voor behoud van het verdienvermogen van de visser. In 2021 gaf LNV gebiedsgericht invulling aan deze opgave voor de Noordzee, de kust, de Wadden en het IJsselmeergebied. Tevens is gestart met de innovatie-agenda en met de uitvoering van de Kottervisie. In maart 2021 presenteerde LNV de hoofdlijnen van de Nederlandse invulling van het European Maritime Fisheries and Aquaculture Fund (EMFAF). Hiermee kan steun verleend worden aan investeringen voor onderzoek en innovatie in onder meer de kottersector.

In het kader van de beoogde saneringsregeling voor de visserijsector is in 2021 duidelijk geworden dat een sanering op grond van ruimtebeperking door uitbreiding van windparken en natuurgebieden niet past binnen de Europese staatsteunkaders die gekoppeld zijn aan het Gemeenschappelijk Visserijbeleid. Binnen de mogelijkheden van de Brexit Adjustment Reserve (BAR) kan de sanering voor een deel wel gerealiseerd worden. Via deze route zet LNV in op het realiseren van een situatie waarin de vangstcapaciteit van de Nederlandse vissersvloot weer in balans komt met de vangstmogelijkheden. Om de gevolgen van de Brexit voor de Nederlandse visserijsector op te vangen heeft LNV een saneringsregeling, stilligregeling en liquiditeitsregeling in voorbereiding om inkomensverlies op te vangen en vissers de mogelijkheid te bieden zich aan te passen aan de nieuwe situatie. Er is voor deze drie regelingen in totaal een bedrag van €200 mln. gereserveerd (Kamerstuk 35393, nr. 47).

Samen met visserijsectoren heeft LNV in 2021 uitvoering gegeven aan afspraken die in voorgaande jaren met deze sectoren zijn gemaakt. In overleg met de mosselsector is gewerkt aan de afbouw van de bodemmosselzaadvisserij, met als doel om te komen tot volledige beëindiging van bodemberoering door mosselzaadvisserij in 2029. Met de mosselsector heeft LNV ook projecten uitgevoerd voor natuurherstel in de Waddenzee en een pilot mosselkweek in de Voordelta. Ter uitvoering van het Actieplan toekomstbestendig visserijbeheer IJsselmeergebied startte LNV, samen met vissers en wetenschappers, een onderzoek naar de impact van commercieel beviste visbestanden. Ook is een staatssteunprocedure voorbereid voor vrijwillige sanering. Samen met de garnalensector heeft LNV in 2021 aan een nieuwe garnalenvisie gewerkt.

Ten aanzien van het verbeteren van de handhaving en naleving van visserijmaatregelen is eind 2021 het wetsvoorstel voor de bestuurlijk boete ingediend bij de Tweede Kamer (Kamerstuk 35998 nr. 2). In de Visserijraad heeft LNV bijgedragen aan een wijzigingsvoorstel voor de controleverordening visserij, gericht op de invoering van cameratoezicht om toe te zien op de naleving van de aanlandplicht.

4.10 Internationaal werken aan kringlooplandbouw

Cruciaal in het realiseren van de transitie naar kringlooplandbouw is de positie van de Nederlandse agrarische sector op internationale markten en de samenwerking met het buitenland. De handel in landbouwproducten geeft het belang hiervan weer; in 2021 bereikte de export vanuit Nederland een hoogte van € 104,7 miljard, waarvan € 75,7 miljard euro goederen van Nederlandse makelij. De import van landbouwgoederen was in 2021 € 72,5 miljard.

In 2021 organiseerde LNV meerdere bilaterale en multilaterale economische missies. In samenwerking met het ministerie van Buitenlandse Zaken werd de Food System Summit van de Verenigde Naties voorbereid. Tijdens deze summit en de daaropvolgende Klimaat COP26 is de samenhang tussen de aanpak van klimaatverandering en voedseltransitie als topprioriteit op de internationale agenda gezet. Nederlandse technologie kan in alle schakels van de voedselketen helpen de productie te verduurzamen. Bedrijven willen zich steeds meer engageren met duurzame voedselproductie en hiervoor werken zij samen in private en publiek-private consortia. Een succesvol voorbeeld daarvan was de deelname van Nederland aan de Dubai Expo 2021, waar de nexus water, energie en voedsel centraal stond.

Sinds 1 januari 2021 is de Handels- en Samenwerkingsovereenkomst tussen de Europese Unie en het Verenigd Koninkrijk van kracht. In 2021 heeft het Verenigd Koninkrijk drie keer de infasering van veterinaire en fytosanitaire grenscontroleprocessen uitgesteld (British Border Operating Model). Dit gaf veel onzekerheid voor het Nederlandse bedrijfsleven en de uitvoeringsdiensten. Ongeacht deze voortdurende onzekerheid heeft LNV zich, samen met andere departementen, de Nederlandse Voedsel en Warenautoriteit (NVWA) en uitvoeringsdiensten doorlopend ingezet om zo goed mogelijk voorbereid te zijn op Brexit. Intensief overleg werd gevoerd met sectoren en er zijn zes stakeholderbijeenkomsten gehouden, gericht op de infasering van Britse grenscontroleprocessen. LNV heeft de belangen ingebracht bij besprekingen over het Noord-Ierland protocol en de ontwikkeling van nationale regelingen onder de Brexit Adjustment Reserve (BAR).

5 Brede welvaart in het landelijk gebied

Regio Deals hebben als doel de brede welvaart -het welzijn- in de regio te versterken. Overheden, bedrijven en inwoners werken samen aan innovatieve aanpakken die aansluiten op de opgaven in een regio. De gehele portefeuille van 30 Regio Deals is in 2021 verder in uitvoering gekomen. Daarmee hebben Rijk en partners gezamenlijk ongeveer € 2 mld. geïnvesteerd om de brede welvaart in de geselecteerde regio’s te versterken. De Regio Deals voor landelijke gebieden zoals Zuidoost Friesland, Veluwe, Achterhoek, Groene Hart, Foodvalley, Noordoost Brabant en Natuurinclusieve Landbouw Noord Nederland versterken de transitie naar kringlooplandbouw en het verbeteren van de biodiversiteit. Dit als onderdeel van de bredere opgave om de regionale brede welvaart met de Regio Deals te versterken. De samenwerking die tussen de regio’s en het Rijk is ontstaan werpt steeds meer zijn vruchten af, de regionale cofinanciering verloopt conform de gesloten deals en in diverse regio’s zijn samenwerkingsverbanden verdiept en verbreed. Uit onderzoek van het PBL blijkt dat het opgavegericht werken met de Regio Deals bijdraagt aan focus op de brede welvaart van inwoners en ondernemers

Met een lerende evaluatie is in maart 2021 het Interbestuurlijk Programma Vitaal Platteland, gericht op een toekomstbestendig landelijk gebied, afgerond. Het leernetwerk, dat tot december 2021 is voortgezet, heeft een advies opgesteld voor versterking van het gebiedsgericht werken. De uitvoering van de samenhangende aanpak van opgaven in de vijftien gebieden van het interbestuurlijk programma is ondergebracht bij de opbouw van het NPLG.

6 Nederlandse Voedsel en Warenautoriteit (NVWA)

In 2021 zijn verbetermaatregelen doorgevoerd om de basis van de NVWA verder op orde te brengen en de organisatie toekomstbestendig te maken. In beheersbare stappen is gewerkt aan resultaten op de korte termijn, waarbij rekening wordt gehouden met de verandercapaciteit van de mensen en van de organisatie.

Naar aanleiding van de geconstateerde disbalans tussen taken en middelen bij de NVWA is in 2021 een start gemaakt met een kritische analyse van de omvang van het takenpakket. Verkend is hoe het concretiseren van open normen en het verbeteren van de handhaafbaar- en uitvoerbaarheid van wet- en regelgeving kan bijdragen aan effectief toezicht. Ter versterking van de publieke taakuitvoering van de NVWA zijn in het Coalitieakkoord structureel extra middelen beschikbaar gesteld.

Samen met LNV is de NVWA een programma gestart waarin overheid en bedrijfsleven samen bouwen aan een nieuw kostprijsmodel en retributiestelsel voor de NVWA. Centraal daarbij staan transparantie en meerjarige stabiliteit en voorspelbaarheid van de tarieven.

De NVWA heeft het toezicht in de vleesketen en het borgen van dierenwelzijn versterkt (Kamerstuk 28286 nr. 1216). De transportwaardigheid van dieren en het toezicht daarop is verbeterd doordat de NVWA meer tijd is gaan besteden aan de beoordeling van dieren bij exportcertificering. Met sectorvertegenwoordigers heeft de NVWA overeenstemming bereikt over de werkwijze van het aanbieden van dieren voor certificering.

In navolging van het advies van de Raad van Advies van de NVWA (bijlage Kamerstuk 28286 nr. 1216) is gestart met de doorontwikkeling van de directie Keuren tot een eigenstandige organisatie, die autonoom opereert met het handelingsvermogen en mandaat om controles met gezag uit te kunnen voeren.

Voor het meest recente overzicht van de programmering van beleidsdoorlichtingen, klik op deze link. Voor de realisatie van andere onderzoeken, zie bijlage 2 van dit jaarverslaag: «Afgerond evaluatie- en overig onderzoek».

Overzicht coronasteunmaatregelen

Regeling tegemoetkoming land- en tuinbouwondernemers COVID-19

De Regeling tegemoetkoming land- en tuinbouwondernemers COVID-19 is ook dit jaar opengesteld (Kamerstuk 35 420, nr. 32). Met deze regeling worden ondernemers in de sierteeltsector, delen van de voedingstuinbouw en de fritesaardappelsector ondersteund. Voor deze regeling was € 650 mln. gereserveerd. De definitieve vaststelling en uitkering van de steunmaatregelen voor de tuinbouw en de fritesaardappelsector is in 2020 over de jaargrens geschoven (Kamerstuk 35650-XIV, nr. 4) en de middelen zijn in 2021 weer beschikbaar gesteld. Hierdoor is onder andere voor de voedingstuinbouw € 36 mln. en voor de fritesaardappelsector € 7 mln. van het subsidiebudget doorgeschoven naar 2021.

Ruimingskosten besmette nertsenhouderijen en uitvoeringskosten Stoppersregeling.

Daarnaast zijn er middelen gereserveerd voor het verhogen van de bijdrage aan het Diergezondheidsfonds ( 35,6 mln.) in verband met de ruiming van een aantal besmette nertsenbedrijven en € 1,4 mln. in verband met Tweede Kamer, vergaderjaar 2020–2021, 35 570 XIV, nr. 2 21 aanvullende onderzoekskosten. In het Diergezondheidsfonds is voor de ruimingen aanvullend 3 mln. beschikbaar gesteld.Ten behoeve van de uitvoeringskosten voor de stoppersregeling is € 5 mln. in 2020 gereserveerd, € 3 mln. in 2021 en € 1 mln. in 2022 en 2023.

Vervroegd verbod pelsdierhouderij

Voor het vervroegd verbod pelsdierhouderij is initieel totaal € 150 mln. beschikbaar gesteld. Hiervan is € 140 mln. gereserveerd op de Aanvullende Post. In 2021 is in totaal € 106 mln. aan kasuitgaven gerealiseerd, deze realisatie is lager dan gepland door vertraging in de uitvoering. Voor een aantal dossiers worden extra controles uitgevoerd en hierdoor vindt de vaststelling van deze dossiers plaats in 2022. De uitgaven schuiven door naar volgend jaar.

Regeling ongedekte vaste kosten land- en tuinbouw

De regeling Ongedekte vaste kosten land- en tuinbouw (OVK) heeft als doel om de maxima van het steunpakket voor de primaire landbouwbedrijven gelijk te trekken met die van niet-landbouwbedrijven. Dit is noodzakelijk omdat het Europese tijdelijke staatssteunkader 3.1 voor landbouwbedrijven een lager maximum kent dan voor niet- landbouwbedrijven. Daarom is besloten om onder een andere paragraaf van het tijdelijke staatssteunkader (3.12) een regeling op te stellen die het mogelijk maakt om ook middelgrote land- en tuinbouwbedrijven substantieel te helpen. De regeling is op 7 juli 2021 opengesteld.

Regeling tegemoetkoming dierentuinen

Dierentuinen zijn zwaar geraakt door de coronacrisis en leiden als gevolg daarvan grote verliezen. Naar verwachting loopt het omzetverlies in 2021 op tot € 132 mln., terwijl de vaste hoge kosten voor specialistische zorg, huisvesting en noodzakelijk onderhoud voor de dieren doorlopen. Faillissement dreigt daardoor voor veel dierentuinen. voor de eerste openstelling van de Regeling tegemoetkoming dierentuinen in 2021 is € 37 mln. aan kasuitgaven gerealiseerd.

4. Beleidsartikelen

Artikel 11 Een weerbaar, veerkrachtig en veilig agro-, voedsel- en visserijsysteem

Vanaf begrotingsjaar 2021 is een nieuwe artikelstructuur ingevoerd. In onderstaande budgettaire tabel worden daarom alleen de realisatiecijfers van de oude artikelstructuur weergegeven. De actuele realisatiestanden voor 2021 en de standen van de ontwerpbegroting 2021 staan op de nieuwe artikelen 21, 22, 23 en 24 en worden daar toegelicht.

Artikel 12 Natuur, biodiversiteit en gebiedsgericht werken

Vanaf begrotingsjaar 2021 is een nieuwe artikelstructuur ingevoerd. In onderstaande budgettaire tabel worden daarom alleen de realisatiecijfers van de oude artikelstructuur weergegeven. De actuele realisatiestanden voor 2021 en de standen van de ontwerpbegroting 2021 staan op de nieuwe artikelen 21, 22, 23 en 24 en worden daar toegelicht.

Artikel 21 Land- en tuinbouw

A. Algemene doelstelling

De Minister van LNV streeft naar een weerbaar, veerkrachtig en veilig functionerend land- en tuinbouw- en voedselsysteem, dat internationaal concurrerend is, met aandacht voor dierenwelzijn, waarbinnen zorgvuldig wordt omgegaan met natuurlijke hulpbronnen en waar opbrengsten en reststromen zo efficiënt en hoogwaardig mogelijk worden (her)benut.

B. Rol en verantwoordelijkheid

De Minister van LNV is verantwoordelijk voor:

C. Beleidsconclusies

Onderstaand wordt ingegaan op de belangrijkste gerealiseerde beleidsresultaten in 2021.

Mestbeleid

In april 2021 is een routekaart vastgesteld waarlangs de contouren van toekomstig mestbeleid worden uitgewerkt. Naar aanleiding van de routekaart zijn gesprekken gevoerd met stakeholders. Op basis hiervan vindt verdere uitwerking van de contouren plaats (grondgebonden (melk)veehouderij en transparante en hoogwaardige mestverwerking)..

De Nitraatrichtlijn schrijft voor dat de lidstaten iedere vier jaar een actieprogramma opstellen om water te beschermen tegen verontreiniging door nitraten uit agrarische bronnen. De implementatie van de maatregelen uit het 6e Actieprogramma Nitraatrichtlijn (2018-2021) is in 2021 afgerond. Onderdelen hiervan zijn regelgeving door de rijksoverheid1, administratieve en fysieke controles en handhaving en monitoring van grond- en oppervlaktewaterkwaliteit. Daarbij is veel inzet gedaan ter voorbereiding van het realtime Vervoersbewijs Dierlijke Meststoffen (rVDM), waarvan de invoering voor alle ondernemers en mesttransporten is voorzien per 1 januari 2023. Het 7e Actieprogramma nitraatrichtlijn (7e AP)is in samenwerking met stakeholders opgesteld. In november 2021 is het 7e AP vastgesteld en begin december 2021 bij de Europese Commissie ingediend. Bij het onderdeel beleidsprioriteiten is de toelichting op het toekomstige mestbeleid meer uitvoerig.

Uitvoeringsprogramma Toekomstvisie Gewasbescherming 2030

In 2021 hebben de betrokken partijen meerdere acties uitgevoerd uit het Uitvoeringsprogramma Toekomstvisie Gewasbescherming 2030 ‘Naar weerbare plant en teeltsystemen’. Er zijn rapporten opgeleverd van onderzoek naar de governance structuur, economische prikkels, receptuursysteem, inventarisatie van onderzoeksprojecten en monitoring (doelen en indicatoren). Daarnaast is Wageningen UR opdracht gegeven voor onderzoek voor weerbare teelten en verbinden van land- en tuinbouw en natuur. De Tweede Kamer is hierover geïnformeerd. Verder is er een beleidskader ontwikkeld voor de zogenaamde ‘transitie-vrijstellingen’, een afwegingskader voor de inzet van tijdelijke vrijstellingen gedurende de transitie naar weerbare planten en teeltsystemen. Tevens zijn subsidies toegekend aan het meerjarig programma plantgezondheid van verschillende sectororganisaties waarmee invulling is gegeven aan acties uit het Uitvoeringsprogramma. Als uitwerking van de Nederlandse reactie op de evaluatie van de EU verordening gewasbeschermingsmiddelen en ter invulling van enkele moties, is de Europese Commissie schriftelijk geïnformeerd over Nederlandse standpunten ter verbetering van het EU toetsingskader, heeft ook overleg plaatsgevonden en zijn ten behoeve van de waterkwaliteit maatregelen tegen stapelen getroffen. Tenslotte is in 2021 een consultatie gestart voor een herzien nationaal actieplan duurzaam gebruik pesticiden.

Nationaal programma landbouwbodems

In 2021 is via het Nationaal Programma Landbouwbodems (NPL) gewerkt aan twee belangrijke doelen voor de Nederlandse landbouwbodems: het duurzaam beheren van alle landbouwbodems in 2030 als basis voor de kringlooplandbouw en het realiseren van de klimaatdoelstelling (extra vastlegging van 0,5 Mton CO2-eq vanaf 2030). Vanuit het spoor ‘Kennisontwikkeling’ zijn in 2021 tussenresultaten behaald via meerjarig onderzoek ten aanzien van koolstofvastlegging, lachgasemissie, bodemfuncties en kosten en baten ten opzichte van de gangbare praktijk. Op het spoor ‘Kennisverspreiding’ heeft het Deltaplan Agrarisch Waterbeheer gezorgd voor de start van de kennisdeling met agrariërs omtrent duurzaam bodembeheer en klimaatadaptatie via (online)bijeenkomsten. Voor het spoor ‘Beleidsimpulsen’ duurzaam beheer zijn in 2021 bijdragen geleverd aan bodem gerelateerde beleidsterreinen zoals pacht, klimaat, stikstof en biodiversiteit. Vanuit het spoor ‘Innovatieopgaven agroketen’ zijn in 2021 een aantal sessies en gesprekken georganiseerd om de samenwerking met ketenpartijen te bevorderen. De Nationale Bodemtop van 2021 is uitgesteld vanwege coronamaatregelen. Op het spoor ‘Versterken regionale initiatieven’ zijn bijdragen geleverd aan Regio Deals en het IBP Vitaal Platteland waarin projecten op duurzaam bodembeheer zijn meegenomen.

Klimaatadaptatie

In 2021 is de uitvoering van het Actieprogramma klimaatadaptatie landbouw samen met andere partijen voortgezet. Het doel van het actieprogramma is dat alle ondernemers in de land- en tuinbouw in 2030 voorbereid zijn op de veranderingen in het klimaat, zoals neerslagextremen, droogte, hitte en verzilting. Om de klimaatadaptatie in het landelijk gebied (landbouw en natuur) te bevorderen heeft LNV in samenwerking met de Deltaprogramma’s Ruimtelijke Adaptatie en Zoetwater vier regionale online verbindingsbijeenkomsten gehouden. Ter verbetering van het water- en bodemsysteem en de ontwikkeling van robuuste rassen en teeltsystemen zijn projecten uitgevoerd gericht op kennisontwikkeling en -verspreiding. De urgentie van klimaatadaptatie is in 2021 onderstreept door de extreme neerslag én overstromingen van de Maas en zijrivieren, met een grote waterschade aan gewassen tot gevolg. In Limburg en in het onbedijkte Maasgebied in Noord-Brabant hebben getroffenen een tegemoetkoming daarvoor kunnen aanvragen, omdat het kabinet de Wts van toepassing heeft verklaard voor deze rampsituatie. In december 2021 heeft het kabinet besloten dat er éénmalig vanwege de zeer uitzonderlijke en extreme situatie van overstroming en coronacrisis in juli 2021 ook voor teeltplanschade in de uiterwaarden van de bedijkte Maas van Boxmeer tot Geertruidenberg begin 2022 nog een tegemoetkoming kan worden aangevraagd.

Borgstelling MKB-landbouwkredieten (BL-C)

De corona-module onder de Borgstelling MKB-landbouwkredieten (BL-C) was heel 2021 opengesteld, maar gelukkig hebben slechts 10 ondernemingen een beroep op een overbruggingskrediet hoeven doen.

Waardering voor voedsel

LNV stimuleert een duurzaam (geproduceerd) voedselaanbod en een duurzame voedselconsumptie. Om dit te realiseren, wordt onder meer ingezet op een duurzamer eetpatroon van de consument en een duurzamer voedselaanbod. Het Voedingscentrum heeft in 2021 informatie gegeven om consumenten en professionals hierin te ondersteunen, onder meer via de eetwisselcampagne. Om gemeenten en lokale organisaties te stimuleren om de voedselomgeving duurzamer en gezonder te maken, is in oktober een City Deal Gezonde en Duurzame Voedselomgeving ondertekend door de gemeenten Amsterdam, Rotterdam, Utrecht, Almere en Ede en de ministeries van BZK, VWS en LNV.

Om stappen te zetten in het doel om voedselverspilling in 2030 te hebben gehalveerd, is in 2021 ingezet op de campagne #Verspillingsvrij. In het begin van 2021 is de publiekscampagne over houdbaarheid van voedsel en voedselverspilling herhaald, in de zomer is een nieuwe publiekscampagne gestart met de focus op brood - het meest verspilde product door consumenten. De verspilling van brood is in 2021 systemisch aangepakt, met o.a. een nulmeting voor jaarlijkse monitoring, de opzet van een project met verschillende partijen in de keten, een grote consumentencampagne, waaronder televisie, op brood en een prominente rol in de Verspillingsvrije Week. Resultaat is dat 38% van de mensen die de campagne gezien heeft, aangeeft daarna minder brood te zijn gaan verspillen. Ook rond de (A)G&F keten is een geïntegreerde aanpak opgezet. Daarnaast is vordering gemaakt met het wegnemen van (wettelijke) belemmeringen bij het tegengaan van voedselverspilling, door o.a. de harmonisatie van de definitie aan die van de EU en vanaf 2021 is het toegestaan verwerkte dierlijke eiwitten toe te voegen aan diervoeder, waardoor reststromen beter kunnen worden ingezet in veevoer. De Stichting Samen Tegen Voedselverspilling heeft inmiddels 100 leden.

(Glas)tuinbouw en weerbare planten en teeltsystemen

De glastuinbouwsector is de grootste energiegebruiker binnen de landbouw. Volgens Wageningen Economic Research (WEcR) steeg de CO2-emissie door de glastuinbouw in 2020 met 0,2 Mton ten opzichte van 2019. Toename van het areaal in de Landbouwtelling en de stijging van de elektriciteitsverkoop waren daarvoor belangrijke oorzaken. Daar staat tegenover dat het aandeel duurzame energie in de gehele glastuinbouw is gestegen naar 9,4% van het totaal.

Voor de realisatie van de klimaatopgave in de glastuinbouw zijn middelen gereserveerd voor het doen van investeringen in energiebesparing en de inzet van duurzame energie. In 2021 is goed gebruik gemaakt van de subsidiemodules MEI en EG. Aan de energiebesparende technieken die subsidiabel zijn onder de subsidiemodule EG zijn in het afgelopen jaar drie nieuwe technieken toegevoegd, waaronder de installatie van LED verlichting in kassen. Hiermee werd invulling gegeven aan de uitvoering van het Urgenda vonnis. Met name door de toevoeging van LED verlichting werd er voor bijna € 42 mln. aan subsidie aangevraagd, waarvan bijna € 30 mln. voor de toepassing van LED verlichting

Energietransitie glastuinbouw

In 2021 is door het transitiecollege Kas als Energiebron gewerkt aan de vormgeving van het nieuwe convenant energietransitie glastuinbouw 2021-2030. Het convenant zal concrete CO2-reductieafspraken bevatten evenals de aanpak, de maatregelen die ervoor nodig zijn om de reductie te behalen en de financiële middelen. Het opstellen van het convenant heeft om verschillende redenen vertraging opgelopen. Nu het coalitieakkoord meer duidelijkheid geeft over de randvoorwaarden en kaders, kan het convenant verder geconcretiseerd gaan worden.

Met de uitvoering van het programma Kas als Energiebron zijn in 2021 diverse kennis- en innovatieprojecten voor energiebesparing en verduurzaming in de glastuinbouw gestimuleerd. Speerpunten waren in 2021 het ontwikkelen van rendabele (bijna) klimaat neutrale productiemethoden, energiezuiniger belichten (LED) en verminderen van de CO2-behoefte.

Voor de klimaattransitie in de glastuinbouw zijn duurzame bronnen van warmte en CO2 voor gewasgroei cruciaal. In 2021 is subsidie verleend aan een groot restwarmteproject in het Westland. Ook is hiervoor in de miljoenennota financiële ondersteuning opgenomen voor 2022. Daarnaast is in 2021 een propositie voor het Groeifonds ingediend onder de naam Nieuwe Warmte Nu! Dit betreft een financieringsaanvraag voor de ondersteuning van de onrendabele top bij investeringen na 2022 en delen van het warmteproject Oostland. In 2021 is een CO2-pilot gestart waardoor levering van CO2 aan de glastuinbouw kan worden gefaciliteerd. Deze moet wel daadwerkelijk door de markt opgepakt gaan worden.

Biologische productie en consumptie

De Europese Commissie heeft in 2021 haar Actieplan voor de ontwikkeling van de biologische sector uitgebracht. Hierin is de ambitie opgenomen om de biologische sector te laten groeien en het roept de lidstaten op tot de ontwikkeling van een nationale strategie met actieplan. In 2021 is met de uitwerking van de nationale strategie gestart om ook voor Nederland een ambitie voor de groei van de biologische productie en consumptie te formuleren met de acties die daarvoor nodig zijn. Daarnaast zijn gedelegeerde en uitvoeringshandelingen vastgesteld onder de nieuwe Europese Verordening die 1 januari 2022 van kracht is geworden.

Convenant Schone en Zuinige Agrosectoren 2008 ‒ 2020

Het convenant Schone en Zuinige Agrosectoren (Agroconvenant) liep af in 2020. De meeste gestelde doelen zijn gehaald en hierop wordt voortgebouwd middels afspraken die in het Klimaatakkoord zijn gemaakt. Op deelterreinen zijn doelen uit het Agroconvenant ook doorvertaald in onder andere het Nationaal programma Landbouwbodems, de Bossenstrategie en verwoord in de LNV-visie op Kringlooplandbouw.

Dierlijke productie en diergezondheid

De activiteiten die worden opgepakt voor de transitie naar een duurzame veehouderij zijn gebundeld in het Programma duurzame veehouderij, wat valt binnen het kader van de kringlooplandbouw. Binnen het programma wordt gewerkt binnen drie sporen om de noodzakelijke transitie van de veehouderij te stimuleren en te ondersteunen. Er wordt ingezet op inspireren en experimenteren, op het verbeteren van de condities om te verduurzamen, waaronder het vergroten van de markt voor duurzame dierlijke producten en op concrete stappen door de sector. In 2021 is onder andere samen met betrokken partijen een marktprogramma verduurzaming dierlijke producten opgestart om de vraag naar duurzame dierlijke producten te vergroten. De Kamer is in december 2021 geïnformeerd over de voortgang (kamerstuk 28 973, nr. 249).

In 2019 is de Subsidieregeling sanering varkenshouderijen opgesteld en opengesteld. Doel van de regeling is om geuroverlast in veedichte gebieden te reduceren door varkenshouders die dat willen, te helpen bij het definitief beëindigen van hun varkenshouderijlocatie. De regeling is daarna uitgebreid met als doel stikstofreductie te realiseren. Deze regeling is nog in de uitvoeringsfase. De Kamer is in juni 2021 geïnformeerd over de voortgang van de regeling (Kamerstuk 28 973, nr. 244).

In 2020 zijn de Subsidiemodules brongerichte verduurzaming stal- en managementmaatregelen (Sbv) geïntroduceerd om veehouders te ondersteunen bij de ontwikkeling en toepassing van innovaties voor integrale en brongerichte emissiereductie (ammoniak, methaan, geur en fijnstof). Van de Sbv is in 2021 zowel de innovatie- als investeringsmodule opengesteld. De Kamer is op 17 december 2021 geïnformeerd over de uitkomsten van de tweede openstelling van zowel de innovatie- als investeringsmodule. Voor de tweede openstelling van de innovatiemodule is aan 21 goedgekeurde projecten zo’n € 23,1 mln. aan subsidie verleend. Voor de tweede openstelling van de investeringsmodule is aan 104 goedgekeurde projecten zo’n € 5,2 mln. aan subsidie verleend. Daarnaast loopt een derde keer openstelling van de innovatiemodule voor de melkvee-, varkens-, melkgeiten-, vleeskalveren- en pluimveehouderij van 22 november 2021 tot en met 14 februari 2022.

LNV heeft diverse bijdragen geleverd ter bevordering van het welzijn van landbouwhuisdieren, waaronder ondersteuning van het vertrouwensloket welzijn landbouwhuisdieren en het Actieplan brandveilige veestallen 2018–2022 van LTO. In samenwerking met sectoren wordt bezien of de ontwikkeling van een benchmarksystematiek voor de zorg van jonge dieren kan worden ondergebracht bij de (Stichting Diergeneesmiddelenautoriteit (SDa). Ook is er gewerkt aan hittemaatregelen voor dieren in de veehouderij en het beperken van lange afstandstransporten. Daarnaast is nader uitvoering gegeven aan de beleidsbrief dierenwelzijn (Kamerstuk 28 286, nr. 991). Dit heeft onder andere geleid tot de inwerkingtreding van het Besluit I&R hond dat bijdraagt aan een beter controle op (illegale) hondenhandel en het voortzetten van de beleidsinzet om gezonde en sociale honden te bevorderen.

In 2021 is door het adviescollege huis- en hobbydierenlijst gewerkt aan de beoordeling van ca. 300 zoogdiersoorten, aan de hand van het nieuwe toetsingskader voor de huis- en hobbydierenlijst.»

Naast de regie van het programma Transitie Proefdiervrije Innovatie, is een interdepartementaal ondersteunde Nationale Wetenschapsagenda (NWA) oproep opgesteld. Het onderwerp van de oproep is, acceptatie en implementatie van proefdiervrije modellen.

Het sectorspecifieke antibioticumbeleid is gecontinueerd in 2021 en de Stichting Diergeneesmiddelenautoriteit (SDa) concludeert dat het gebruik van antibiotica in 2020 ten opzichte van 2019 nagenoeg gelijk is gebleven. In de periode 2009–2020 is het antibioticumgebruik op basis van verkoopgegevens gedaald met 69%. Bij een sectorspecifiek antibioticumbeleid horen sectorspecifieke reductiedoelstellingen; deze doelstellingen hebben de generieke huidige 70% reductiedoelstelling voor de gehele dierhouderij vervangen. De sectorspecifieke reductiedoelstellingen zijn vastgesteld in de zomer van 2019 (Kamerstuk 29 683, nr. 249) en zien toe op het behalen van een reductiepercentage van hoog-gebruikende bedrijven per 2024 en de implementatie van de nieuwe benchmarkwaarden(-systematiek) van de SDa.

Gezien het belang van colistine voor de humane gezondheidszorg (staat op de lijst van Critically important Antimicrobials (CIAs) van de WHO) en de ongewenste stijging van de afgelopen jaren in de veehouderij, is in 2021 een start gemaakt met een verkenning van de mogelijkheid van een verplichte gevoeligheidsbepaling voordat colistine bij dieren wordt ingezet.

Beleidsinformatie 

Toelichting Totale CO2-emissie glastuinbouw

De ramingen voor 2020 en 2021 in bovenstaande tabel zijn gebaseerd op de ramingen zoals die waren opgenomen in het jaarverslag 2020 en de begroting 2020.

Toelichting bij de indicator Mate van afname van antibioticagebruik in de dierhouderij

Het betreft de reductie van het antibioticagebruik in de dierhouderij ten opzichte van 2009. De raming 2021 is afhankelijk van de uitwerking van de dit jaar afgesproken sectorspecifieke reductiedoelstellingen (Kamerstuk 29 683, nr. 249). Het streven is om het antibioticumgebruik verder te reduceren door middel van sectorspecifieke reductiedoelstellingen en een reductie van hoog-gebruikende bedrijven per 2024. De gerealiseerde reductie in 2021 is nog niet bekend.

Toelichting HACCP-verplichting

Het betreft het percentage van het totale aantal gecontroleerde bedrijven met een wettelijk verplicht Hazard Analysis and Critical Control Points (HACCP)-systeem uit het eerste deel van de vleesketen (slachthuizen, uitsnijderijen en koel- en vrieshuizen) dat aan alle controle-items voor HACCP voldoet. De verslechtering ten opzichte van 2019 is grotendeels veroorzaakt door een tiental audits bij koel- en vrieshuizen (entrepots) waarbij een groot aantal geringe overtredingen zijn gevonden.

De bovenstaande cijfers uit de Monitor Duurzaam Voedsel geven een overzicht van de consumentenbestedingen aan duurzaam voedsel in de afgelopen jaren. Duurzaam voedsel wordt in deze monitor gedefinieerd als voedsel waarbij tijdens de productie en verwerking meer rekening is gehouden met milieu, dierenwelzijn en/of sociale aspecten dan wettelijk verplicht is. Het gaat om de in Nederland geconsumeerde producten in de belangrijkste afzetkanalen voor duurzaam voedsel: supermarkten, foodservice en speciaalzaken voor duurzame voeding in Nederland. De gegevens zijn gebaseerd op de omzet van producten die zijn voorzien van een duurzaamheidskeurmerk met onafhankelijke controle. De voedingsmiddelen kunnen daarmee door consumenten op één of meer aspecten als duurzaam worden herkend.

Toelichting kengetal soja

Het grootste deel van de geïmporteerde soja gaat door naar het Europese achterland. Ongeveer 11% van het volume aan geïmporteerde soja wordt via diervoer in melk, eieren, vlees in Nederland geconsumeerd. Dit wordt ruimschoots afgedekt door ingekochte duurzaamheidscertificaten Round Table Responsible Soy, RTRS (15% van de import) en certificaten als Proterra (nog eens 3%). Soja gebruikt in de zuivel, ook voor export, is volledig afgedekt door duurzaamheidscertificaten. Soja in Nederland verwerkt in veevoer, vlees en eieren voor de export voldoet aan legaliteitstandaarden die dus deels ook duurzaamheid en ontbossingsvrije productie garanderen. Voor een uitgebreide analyse zie de European Soy Monitor:https://www.idhsustainabletrade.com/uploaded/2020/05/IDH-European-Soy-Monitor-v2.pdf

D. Budgettaire gevolgen van beleid

NB de stand zoals gepresenteerd onder de stand vastgestelde begroting wijkt af van de stand vastgestelde begroting bij de eerste suppletoire begroting, tweede suppletoire begroting, incidentele suppletoire begroting(en) en de slotwet. De reden hiervoor is dat in het jaarverslag de ISB(s) die zijn ingediend tussen de vaststelling van de ontwerpbegroting en de vaststelling van de eerste suppletoire begroting zijn opgeteld bij realisatie.

E. Toelichting op de instrumenten

Voor wat betreft het toelichten van significante verschillen in de uitgaven, ontvangsten en verplichtingen in de realisatie versus de vastgestelde begroting 2021, zijn de ondergrenzen gehanteerd zoals opgenomen in de staffel die te vinden is in de leeswijzer van dit jaarverslag.

Verplichtingen

In 2021 hebben de verleningen van de eerste periode van de tijdelijke maatregel dierentuinen Covid-19 plaatsgevonden. Met deze verleningen is voor enkele aanvragen een 90% en andere aanvragen 100% van het aangevraagde subsidiebedrag als voorschot uitbetaald. De vaststellingen waarmee de laatste 10% wordt betaald zijn allen in 2021 ingediend, doch RVO heeft nog niet de beoordeling van alle vaststellingen kunnen afronden. Als gevolg hiervan zal een deel van de dierentuinen pas in 2022 de laatste 10% van hun toegewezen subsidiebedrag ontvangen, hetgeen verklaring geeft voor de verschillen tussen realisatie ten opzichte van de begroting en verplichting.

Uitgaven

Subsidies

Duurzame veehouderij

Het budget duurzame veehouderij is met € 129,8 mln. verlaagd. Dit wordt veroorzaakt doordat er minder is gerealiseerd op het budget van de Subsidieregeling sanering varkenshouderijen (Srv). Bij de eerste suppletoire begroting is dit budget opgehoogd met € 29,9 mln. Vervolgens is bij de tweede suppletoire begroting dit budget is met € 168,4 mln. verlaagd, omdat er aan de Srv minder deelnemers meedoen dan eerder werd verwacht (Kamerstuk 28 973, nr. 244). De regeling levert daarmee minder stikstofreductie op. Daarom wordt de onderuitputting op het budget ingezet voor andere stikstofmaatregelen voor aanvullende reductie. Het bedrag van € 168,4 mln. is doorgeschoven naar 2022 en wordt ingezet voor de ophoging van het budget van de Maatregel gerichte opkoop (€ 133,4 mln.) en op de begroting van het Ministerie van IenW voor de Regeling Walstroom (€ 20,0 mln.) en voor de projectspecifieke mitigatie van de 7 MIRT-projecten (€ 15,0 mln.).

Daarnaast is voor de Subsidiemodules Brongerichte Verduurzaming stal- en managementmaatregelen (Sbv) een lagere realisatie op de uitgaven van € 2,8 mln. in 2021. Dit komt onder meer door de gestegen prijzen van leveranciers, een andere looptijd van projecten waardoor het voorschotregime is veranderd en doordat er minder aanvragen waren waarbij direct tot vaststelling kon worden overgegaan. Het overige verschil kan worden verklaard door diverse kleinere mutaties.

Glastuinbouw en weerbare planten en teeltsystemen

De uitgaven zijn € 62,8 mln. hoger uitgevallen. Dit komt onder andere doordat in de eerste suppletoire begroting het budget met € 25 mln. is opgehoogd ten behoeve van LED (Urgenda 2.0) in de bestaande Energie-efficiëntie efficiëntie Glastuinbouw regeling. Hiernaast wordt het verschil ten dele veroorzaakt doordat een deel van de uitgaven, namelijk € 15,0 mln., oorspronkelijk waren geraamd als opdracht, maar waarbij de uitgaven hebben plaatsgevonden op het budget van subsidies Glastuinbouw en weerbare planten. Hierdoor ontstaat er een hogere realisatie. Het gaat hier om middelen voor de Innovatieve agenda van € 12,9 mln. en middelen voor bodem en klimaatadaptatie van € 2,1 mln.

Daarnaast is er € 3,2 mln. meer gerealiseerd voor de Regeling tegemoetkoming land- en tuinbouwondernemers COVID-19 die in 2020 is getroffen. Het gaat hier specifiek om nabetalingen die voortkomen uit een noodsteunmaatregel.

Op de regeling Marktintroductie energie-innovaties glastuinbouw (MEI) is meer uitgegeven dan oorspronkelijk geraamd. Bij 2e suppletoire begroting is al rekening gehouden met hogere uitgaven dan oorspronkelijk geraamd door de uitgaven met € 4,5 mln. te verhogen, maar bij Slotwet bleek dat € 2,7 mln. van de middelen niet uitgeput zullen worden.

Mestbeleid

De gerealiseerde uitgaven voor mestbeleid vallen € 25,3 mln. lager uit. Dit wordt voornamelijk veroorzaakt doordat de regeling waterbassins mest niet meer in 2021 opengesteld kon worden. Het budget dat hiervoor aanvankelijk was geraamd van € 21,0 mln. is daarom reeds op eerdere begrotingsmomenten doorgeschoven naar latere jaren. Daarnaast is er voor € 1,7 mln. aan uitgaven voor projecten en monitoring die oorspronkelijk waren geraamd als subsidie, uiteindelijk gerealiseerd binnen het budget opdrachten mestbeleid.

Integraal voedselbeleid

De uitgaven zijn € 4,8 mln. hoger uitgevallen. Dit wordt veroorzaakt doordat een deel van de uitgaven oorspronkelijk waren geraamd als opdracht, maar waarbij de uitgaven hebben plaatsgevonden op het budget van subsidies Integraal voedselbeleid. Hierdoor ontstaat er een hogere realisatie.

Leningen

Lening Pilot Investeringsfonds Duurzame Landbouw

De uitgaven ten opzichte van de vastgestelde begroting 2021 vallen € 9,0 mln. hoger uit dan begroot. Dat wordt veroorzaakt door de start van het Omschakelprogramma Duurzame Landbouw en de daaronder vallende Pilot Investeringsfonds Duurzame Landbouw. In het uitvoeringsjaar 2021 is een onttrekking gedaan uit de stikstofenveloppe op de aanvullende post van in totaal € 15,0 mln. t.b.v. de verschillende onderdelen van het omschakelprogramma. Het fondsvermogen t.b.v. de Pilot Investeringsfonds Duurzame Landbouw (€ 9,0 mln.) is vervolgens vanuit deze middelen beschikbaar gesteld aan het Nationaal Groenfonds

Opdrachten

Duurzame veehouderij

Doordat vertraging in de opstart en uitvoering van programma’s en projecten, onder andere als gevolg van de Covid pandemie vallen de uitgaven voor Kiimaatvriendelijke veehouderij € 10,9 mln. lager uit. Hiernaast vallen de uitgaven voor de Intensieve veehouderij € 3,4 mln. lager uit door dezelfde reden. Ook is onder uitputtingvoor een deel het gevolg van een verschuiving van het tempo van uitvoer, waardoor middelen zijn doorgeschoven naar latere jaren. Verder zijn de overige uitgaven op dit budget niet als opdracht geboekt, maar als subsidie. Dit op verzoek van de ADR. Zie ook de leeswijzer voor meer toelichting.

Glastuinbouw en weerbare planten en teeltsystemen

De uitgaven zijn € 20,7 mln. lager uitgevallen. Dit wordt onder andere veroorzaakt doordat een deel van de uitgaven, namelijk € 15,0 mln., oorspronkelijk waren geraamd als opdracht, maar waarbij de uitgaven hebben plaatsgevonden op het budget van subsidies Glastuinbouw en weerbare planten. Hierdoor ontstaat er een lagere realisatie. Het gaat hier om middelen voor de Innovatieve agenda van € 12,9 mln. en middelen voor bodem en klimaatadaptatie van € 2,1 mln. Zie ook de toelichtingen bij de realisatie van de subsidies.

Ook zijn er middelen ten behoeve van het programma Slimmer Landgebruik van € 3,3 mln. overgeheveld naar Artikel 23 Kennis en innovatie. Dit programma heeft als doel om bewezen maatregelen vast te stellen die nodig zijn om tot een vastlegging van 0,5 Mton CO2 aan de bodem per jaar vanaf 2030 in minerale bodems te komen. Daarnaast is sprake van diverse andere kleinere mutaties.

Mestbeleid

Op het budget mestbeleid is € 19,9 mln. minder aan uitgaven gerealiseerd. Dit komt onder andere doordat er bij de 1e suppletoire begroting diverse overhevelingen van totaal € 4,7 mln. hebben plaatsgevonden. Deze overhevelingen bestonden onder meer uit de overheveling naar de NVWA ten behoeve van uitvoering 6e Actieprogramma Nitraat, fte inzet ten behoeve van het real time vervoersbewijs mest (rVDM) en onderzoek in het kader van 6e actieprogramma nitraatrichtlijn. Ook bij de 2e suppletoire begroting is er sprake geweest van diverse mutaties. Ten behoeve van het rVDM (realtime Vervoersbewijs Mest) is € 3,2 mln. naar de NVWA overgeheveld. Daarnaast bracht de afhandeling van het fosfaatrechtenstelsel en het fosfaatreductieplan 2017 meerwerk voor RVO met zich mee. De uitgaven die hiervoor zijn geraamd (€ 7,9 mln.) is naar het RVO begrotingsinstrument (voeding) overgeheveld.

De overige lagere realisatie van € 6,2 mln. is ontstaan omdat de uitvoering op onderdelen meer tijd vraagt dan aanvankelijk gedacht . Zo heeft de invoering van het realtime en digitaal vervoersbewijs dierlijke mest (rVDM) enige vertraging opgelopen, en ook een regeling met betrekking tot GLB pilots en mest kon in 2021 niet worden opengesteld. Tevens is voor € 1,7 mln. uitgaven van opdrachten Mestbeleid gerealiseerd op het budget van subsidies Mestbeleid, waardoor de realisatie bij opdrachten lager uitvalt.

Bijdrage aan ZBO's/RWT's

Keuringsdiensten

Het Verenigd Koninkrijk (VK) heeft op 31 januari 2020 de Europese Unie (EU) verlaten. Dit heeft geleid tot nieuwe controles en meer administratieve handelingen bij import en export van plantaardige producten (o.a. groenten, fruit, snijbloemen en potplanten). Bij de keuringsdiensten is hierdoor sprake van meer uitgaven, die met name voortkomen uit de inzet van meer controle capaciteit.

Ontvangsten

Agroketens

De ontvangsten zijn in 2021 met € 26,8 mln. hoger uitgevallen. Dit is voornamelijk veroorzaakt door de terugbetaling van subsidievoorschotten COVID noodsteun (sierteelt en de fritesaardappelsector). Veel ondernemers hebben bij de start van de coronacrisis in 2020 en hun subsidie noodsteunaanvraag, de verwachtte omzetterugval te hoog ingeschat. Om deze reden moeten eerder verstrekte subsidievoorschoten (deels) worden terugbetaald. Dit is reeds gemeld bij 2e suppletoire begroting.

Onttrekking begrotingsreserves

Toelichting op de begrotingsreserves

Toelichting:

De begrotingsreserve Landbouw is bestemd voor uitgaven op het gebied van landbouwbeleid. De reserve wordt voornamelijk gebruikt om fluctuaties op enkele subsidieregelingen op te vangen.

Toelichting:

De storting in de begrotingsreserve Apurement heeft te maken met de bijdrage van de provincies (€ 1 mln.) aan de risicoreserve om correcties van de EC die verband houden met maatregelen van het Plattelandsontwikkelingsprogramma waarvoor zij verantwoordelijk zijn, af te dekken. Het totaal van 4 onttrekkingen hebben een andere aard. Een bedrag van € 1,6 mln. is onttrokken voor de opgelegde correctie door de EC omtrent Gemeenschappelijke Marktordening Groente en Fruit (GMO G&F). Deze correctie is een forfaitaire correctie van 5% op basis van de bevinding van de EC dat Nederland de subsidieaanvragen van de producentenorganisaties onvoldoende getoetst heeft op de redelijkheid van kosten. Aanvullend is er een bedrag van € 0,7 mln. onttrokken voor een bedrijf dat heeft schade ondervonden als gevolg van het intrekken van een integrale kosten systematiek die niet EU conform was. De verwachting is echter dat het bedrag uiteindelijk vanuit een andere financieringsbron wordt gedekt, dan wordt het bedrag weer teruggestort in 2022. Daarnaast hebben twee onttrekkingen betrekking op een bijdrage aan de NVWA (€ 2,7 mln.) en BGT (€ 7,0 mln.).

Toelichting:

De begrotingsreserve Borgstellingsfaciliteit is bedoeld om de verliesdeclaraties te betalen die voortvloeien uit garantstellingen aan banken waarmee innovatieve en duurzame investeringen in de landbouw en visserij worden gefaciliteerd. Tevens worden vanuit de borgstellingsfaciliteit garanties verstrekt over afgegeven corona kredieten (BL-C). Met betrekking tot de BL-C kan vermeld worden dat in 2020 en 2021 veel minder garanties zijn verstrekt dan oorspronkelijk aangenomen, tevens zijn hierop vooralsnog geen enkele verliesdeclaraties ingediend. De reguliere LNV voeding (circa € 3,6 mln.) van de reserve, de bijdrage voor de werkkapitaalregeling inzake het Omschakelprogramma (circa € 1,4 mln.), en de meevaller (circa € 0,7 mln.) op het gebied ingediende verliesdeclaraties zijn allen in 2021 in de borgstellingsfaciliteit afgestort.

De reserve Vermogens Versterkend Krediet (VVK)/Risicovoorziening jonge boeren is in 2019 opgericht. In dit jaar is een storting van € 46 mln. in de reserve gedaan. In het afgelopen jaarverslag is bij dit artikel abusievelijk deze reserve niet getoond. In de saldibalans is de reserve wel opgenomen. Van het oorspronkelijk beschikbaar gestelde bedrag is eerder in 2020 € 25 mln. in de hierboven genoemde begrotingsreserve Borgstellingsfaciliteit gestort. Dit is gedaan om het VVK een module Borgstelling Landbouw (BL-VVK) is geworden.

Artikel 22 Natuur, visserij en gebiedsgericht werken

A. Algemene doelstelling

De Minister van LNV streeft naar een sterke en veerkrachtige natuur, een duurzame en economisch rendabele visserijsector en draagt via gebiedsgericht werken bij aan het versterken van de brede welvaart.

B. Rol en verantwoordelijkheid

• • De Minister van LNV is verantwoordelijk voor het beschermen, versterken en duurzaam benutten van de natuur en biodiversiteit, mede in relatie tot de klimaat-, en stikstofdoelstellingen, in nationaal, EU- en mondiaal verband. Voor de natuurkwaliteit van de Rijkswateren en voor de internationale samenwerking op natuurgebied treedt de Minister als eerstverantwoordelijke op.

• • De Minister van LNV is verantwoordelijk voor het versterken van de positie van de Nederlandse visserijketen en het bevorderen van duurzaamheid, transparantie en ketenverantwoordelijkheid in de Nederlandse visserijketen.

• • De Minister van LNV is medeverantwoordelijk voor gebiedsgericht werken, waarbij de LNV-opgaven in onderlinge samenhang met andere maatschappelijke en regionale opgaven optimaal worden opgepakt om te komen tot een optimale versterking van de brede welvaart.

• • De Minister van LNV voert de regie over de aanpak van regionale knelpunten en de inzet van de Regio Envelop, in overleg met de Minister van BZK.

• • De Minister van LNV is het aanspreekpunt voor wat betreft de betrokkenheid van het Rijk bij bodemdaling in het landelijke gebied in relatie tot landbouw, natuur en biodiversiteit en de vitaliteit van het platteland in bredere zin en voor landbouw als onderdeel van het Klimaatakkoord.

De Minister van LNV is (mede)verantwoordelijk voor:

C. Beleidsconclusies

Onderstaand wordt ingegaan op de belangrijkste gerealiseerde beleidsresultaten in 2021.

Maatregel gerichte opkoop

Provincies hebben in 2021 een start gemaakt met de uitvoering van de eerste tranche van de Maatregel Gerichte Opkoop (Regeling provinciale aankoop veehouderijen nabij natuurgebieden). In 2021 heeft de nadruk gelegen op het benaderen van geïnteresseerde veehouders, het analyseren en beoordelen van specifieke bedrijfssituaties en het voeren van gesprekken om tot koopovereenkomsten te komen. Mede op basis van een tussentijdse evaluatie zijn een aantal belemmerende factoren in beeld gebracht. Middels een wijziging van de regeling zijn deze zo goed mogelijk verholpen. Met de aangepaste regeling die eind december is gepubliceerd (Kamerstuk 28 973, nr. 248), zijn tevens, op basis van inschattingen van provincies met betrekking tot de deelnamebereidheid van veehouders, extra middelen voor aankopen beschikbaar gesteld. Het betreft de middelen die beschikbaar zijn gekomen uit de onderuitputting op het budget van de Regeling sanering varkenshouderijen (Kamerstuk 28 973, nr. 244). Het totale budget voor de eerste tranche van de MGO bedraagt daarmee € 228,3 mln. In 2021 zijn nog geen koopovereenkomsten gerealiseerd. In het najaar van 2021 zijn voorbereidingen getroffen voor de tweede tranche van de regeling die naar verwachting in het tweede kwartaal van 2022 wordt opengesteld.

Markerwadden

In 2021 heeft LNV vanuit het budget voor de Programmatische Aanpak Grote Wateren (PAGW) € 4 mln. beschikbaar gesteld voor het project «Marker Wadden verlengde fase 1«. Dit budget is aangevuld met € 5,8 mln. van het Ministerie van IenW, € 1 mln. van provincie Flevoland en € 1 mln. van Natuurmonumenten. De totale rijksbijdrage wordt door LNV in 3 termijnen gestort op een projectrekening Marker Wadden die wordt beheerd door het Nationaal Groenfonds. Daarmee kon in mei 2021 worden gestart met de aanleg van twee extra eilanden als aanvulling op de in 2020 opgeleverde 5 eilanden van Marker Wadden fase 1. Naar verwachting zal daarmee in 2023 dan nog zo’n 300 hectare nieuwe natuur onder en boven water aan de bestaande eilandenreeks zijn toegevoegd.

Programma Natuur

In 2021 zijn belangrijke stappen gezet naar en in de daadwerkelijke uitvoering van het Programma Natuur. Voor de uitvoering van fase 1 (2020-2023) is in 2021 de Regeling specifieke uitkering Programma Natuur opengesteld. Alle 12 provincies hebben medio 2021 op basis van hun provinciale uitvoeringsprogramma een specifieke uitkering ontvangen voor de uitvoering van deze programma’s. Daarnaast heeft het Kennisnetwerk Ontwikkeling en Beheer Natuurkwaliteit (OBN) een langjarige subsidie ontvangen om het programma met onderzoek en kennis te ondersteunen. Tevens zijn middelen aan de provincies beschikbaar gesteld om de SNL-beheersvergoeding te verhogen naar 84%.

Natuurbank

In 2021 is de Natuurbank uitgewerkt waarvoor in totaal € 125 mln. beschikbaar is gekomen uit de begrotingsreserve stikstof. De Natuurbank is bedoeld voor projecten van het Rijk of waterschappen die nodig zijn om een dwingende reden van groot openbaar belang die bestaat in het voorkomen of beperken van overstromingen, de veiligheid van infrastructuur of de nationale veiligheid, maar ook voor projecten die nodig zijn om andere dwingende redenen van groot openbaar belang. Er is een wetswijziging voorbereid ter uitwerking van de natuurbank. De pilot die Staatsbosbeheer uitvoert, heeft laten zien dat maatregelen die ingezet kunnen worden voor compensatie minder gemakkelijk te vinden zijn dan voorzien. Anderzijds lijkt de behoefte in oppervlak ook kleiner dan voorzien. Er zijn verschillende mogelijkheden tot natuurcompensatiemaatregelen door Staatsbosbeheer uitgewerkt. Daarnaast is Staatsbosbeheer begonnen met de uitvoering van deze maatregelen. Aan RVO.nl is de opdracht verstrekt om de Natuurbank uit te voeren. RVO.nl heeft in 2021 samen met terreinbeherende partijen en provincies de behoefte aan compensatie en de mogelijkheden tot aanbod verder uitgewerkt.

Regeling versneld natuurherstel

In 2020 is € 125 mln. uit de begrotingsreserve stikstof beschikbaar gesteld voor terreinbeherende organisaties voor het nemen van gerichte maatregelen voor natuurherstel en -verbetering ten behoeve van het bereiken van de instandhoudingsdoelstellingen van stikstofgevoelige habitats. (Kamerstuk 35 334, nr. 48). In het voorjaar van 2021 is de eerste tranche van de Regeling versneld natuurherstel opengesteld met een totaalbudget van € 81,6 mln. De tweede tranche gaat in februari 2022 open, waarvoor € 39,7 mln. resteert. De deelnemers aan de Regeling ontvangen gedurende de periode dat het project wordt uitgevoerd meerdere voorschotten conform de bevoorschottingsmethodiek die bij dergelijke langlopende regelingen wordt gehanteerd.

Veenweide

In 2021 is verder uitvoering gegeven aan het Programma Veenweide. Provincies hebben een start gemaakt met het opstellen van de eerste provinciale veenweidestrategieën. Provincie Friesland heeft in 2021 als eerste provincie haar provinciale veenweidestrategie gepubliceerd. Bij alle provincies is een bottom up gebiedsgerichte aanpak het vertrekpunt voor de invulling van de plannen. Lopende gebiedsprocessen zijn hieraan verbonden, geïntensiveerd en uitgebreid, waarbij provincies gebruik maken van de impulsgelden die in 2020 en 2021 door LNV beschikbaar zijn gesteld. De nationale reductiedoelstelling van 1 Mton is via een indicatieve verdeling met bandbreedte toebedeeld aan de 6 provincies. Het nationaal onderzoek naar broeikasgasuitstoot en de effectiviteit van maatregelen in de veenweide (NOBV) is voortgezet en in omvang uitgebreid met nieuwe meetlocaties. Eind 2021 zijn door het NOBV-onderzoeksconsortium de eerste «rekenregels» voor de effectiviteit van maatregelen aan de provincies gepresenteerd. Begin 2022 zal de formele rapportage hierover worden opgeleverd.

Agroprogramma

Voor de aanpak van aardbevingsgerelateerde problematiek op agrarische bedrijven in Groningen, is in 2021 een programma gestart onder regie van Provincie Groningen. LNV ondersteunt dit Agroprogramma Groningen met meerjarig € 19 mln. vanuit de middelen voor het Bestuursakkoord Groningen (november 2020). Hierover is de Kamer in februari 2021 geïnformeerd (Kamerstuk 33 529, nr. 846). Het programma is gericht op het herstellen en verbeteren van het handelingsperspectief van agrariërs met complexe, (aardbevings)problematiek en de totstandkoming van een toekomstbestendige agrarische sector in het aardbevingsgebied. Inmiddels worden circa 35 van deze ‘complexe gevallen’ individueel begeleid door consulenten van het programma, en wordt onderzocht wat er verder aan middelen en instrumenten nodig is om te zorgen dat de aardbevingsproblematiek geen belemmering blijft vormen voor agrarisch ondernemers in het aardbevingsgebied.

Kroondomeinen

Het Loo is een landgoed van circa 10.400 hectare en bestaat uit twee deelge­bieden: de Staatsdomeinen bij Het Loo en het eigenlijke Kroondomein. Bij de Staatsdomeinen bij Het Loo zijn de baten en lasten voor rekening van de Staat. De Kroondrager is economisch eigenaar van het eigenlijke Kroondomein (6.700 hectare) en heeft hierop het vruchtgebruik en gebruikersrechten alsmede de lasten. Het juridisch eigendom berust bij de Staat. Het Rijk heeft in 2021 net als in voorgaande jaren een subsidie verstrekt aan de Kroondrager, als privaatrechtelijk vruchtgebruiker van het eigenlijke Kroondomein, voor beheers- en inrichtingsmaatregelen van het Kroondomein Het Loo. Deze subsidie bedroeg in 2021 € 0,8 mln.

Noordzee

In 2021 is een start gemaakt met de uitvoering van de Kottervisie, behorend bij het Noordzeeakkoord (NZA). Er is gewerkt aan de beoogde saneringsregeling voor de visserijsector. Hierbij werd duidelijk dat een sanering op grond van ruimtebeperking door uitbreiding van windparken en natuurgebieden, niet past binnen de staatsteunkaders van het Gemeenschappelijk Visserijbeleid. Binnen de mogelijkheden van het Brexit Adjustment Reserve (BAR) kan de gewenste sanering voor een deel wel uitgevoerd worden. Naast de saneringsregeling (€ 155,0 mln.) zijn ook middelen uit de BAR beschikbaar voor een stilligregeling (€ 33,0 mln.) en een liquiditeitsregeling (€ 12,0 mln.). Deze regelingen is zijn in 2021 voorbereid . De Kamer is hierover in februari 2022 geïnformeerd (Kamerstuk 35 393, nr. 47). Er zijn veel gesprekken gevoerd met ondernemers van binnen en buiten de visserijsector om innovatieve ideeën voor verduurzaming op het spoor te komen, deze leveren input voor de in voorbereiding zijnde innovatieagenda, die de basis vormt voor de besteding van de middelen uit het NZA. Met de vertegenwoordigers van de visserijsector en de natuurorganisaties is in het NZO overeenstemming bereikt over aanpassing van de begrenzing van de Borkumse Stenen. De Bruine Bank is aangewezen als Vogelrichtlijn gebied en gebiedsbeschermde (visserij)maatregelen in overige gebieden zijn in voorbereiding.

Actieplan IJsselmeer

Ten behoeve van het herstel van de balans tussen de IJsselmeervisserij(druk) en draagkracht van de visbestanden zijn de partijen in het Actieplan toekomstbestendig visserijbeheer IJsselmeergebied gekomen tot een breed gedragen pakket van maatregelen. De Kamer is hierover geïnformeerd per brief van 6 oktober 2020 (Kamerstuk 29 664, nr. 78). Het jaar 2021 stond in het teken van de nadere uitwerking en eerste uitvoering hiervan. Nader onderzoek naar de commercieel beviste visbestanden is in samenwerking uitgevoerd door wetenschappers en IJsselmeervissers. Ter voorbereiding van de formele staatssteunprocedure, die voorafgaat aan de ophanden zijnde vrijwillige sanering, is gesproken met de Europese Commissie.

Visserijvrije zones

In 2021 is gewerkt aan de inrichting van Visserijvrije zones (VVZ’s) op vismigratiepunten. Hierover is met de Kamer gecommuniceerd per brief van 20 april 2021 (Kamerstuk 29 664, nr. 200). Daarbij is de inzet om te kijken of voor de sportvisserij in overleg met de waterbeheerders er maatwerkzones voor kleinere migratiepunten kunnen komen. Dit vergt nog nadere uitwerking en aan de Kamer is aangegeven dat de verdere uitwerking van de VVZ’s daarmee voor 2022 is voorzien.

Beleidsinformatie

De Beleidsrelevante Natuur Indicatoren worden jaarlijks gerapporteerd door provincies en het Rijk in de Voortgangsrapportage Natuur (Kamerstuk 33576, nr. 140). De meest recente versie is te vinden op de website van Compendium voor de Leefomgeving. Deze indicatoren geven een landelijk beeld van de algemene biodiversiteit, maar laten ook zien hoe het gaat met de opgaven voor de Vogel- en Habitatrichtlijn en de Kaderrichtlijn Water. Ook wordt de mate van verdrogen, vermesten en versnipperen in beeld gebracht. Het betreft natuur op land en in zoet water.

Condities VHR-doelbereik landnatuur

In 2019 waren de berekende condities voor doelbereik van de Vogel- en Habitatrichtlijn (VHR) op het land 53,4%. Dit is iets hoger dan de 52,7% in 2018. Bij volledige uitvoering van het ingezette beleid wordt in 2030 een VHR-doelbereik van 70% verwacht. Dit als resultaat van maatregelen uit het Natuurpact aangevuld met de extra natuurherstelmaatregelen vanuit het stikstofbeleid.

Bron: PBL, Tussenrapportage Natuurverkenning 2050 (PBL 2020) en gezamenlijk programma natuur (Kamerstuk 35334, nr. 131)

Deze eerste update van de indicator is nu nog een berekening op basis van alleen veranderingen in ruimtelijke condities (groei en inrichting van het Natuurnetwerk) en stikstofdepositie. Effecten van genomen maatregelen voor natuurherstel en tegen verdroging kunnen nog niet worden meegenomen, omdat monitoring hiervan nog ontbreekt. 

Deze indicator wordt modelmatig berekend en door het PBL gebruikt in de evaluaties van het Natuurpact. LNV gebruikt de indicator om ambitieniveaus voor natuurbeleid te beschrijven.

Het getal 53,4% betekent dat met de huidige condities er voor 53,4% van de plant- en diersoorten op land een duurzame instandhouding kan worden bereikt kijkend naar stikstofdepositie, bodem, grondwaterstand en ruimtelijke condities. Omdat de berekening met onzekerheden zijn omgeven rond PBL het getal meestal af op 5-procentpunten, dat is nu niet gedaan om jaarlijkse ontwikkelingen zichtbaar te maken.

Indicator Fauna in natuurgebieden op land en in agrarisch gebied

De diersoorten in natuurgebieden op land zijn sinds 1990 afgenomen. De laatste twaalf jaar is de trend stabiel.

Veel kenmerkende diersoorten van het agrarisch leefgebied nemen af. Vooral broedvogels en dagvlinders gaan achteruit. Bij de zoogdieren houdt het aantal vooruitgaande, stabiele en achteruitgaande soorten elkaar in evenwicht.

De figuren geven de trend weer van de ontwikkelingen van soorten in respectievelijk natuurgebieden op land en in het agrarisch gebied.

Bron: soortenorganisatie en CBS www.clo.nl/nl1581

Bron: soortenorganisatie en CBS www.clo.nl/nl1580

Indicator duurzame visserij

D. Budgettaire gevolgen van beleid

E. Toelichting op de instrumenten

Voor wat betreft het toelichten van significante verschillen in de uitgaven, ontvangsten en verplichtingen in de realisatie versus de vastgestelde begroting 2021, zijn de ondergrenzen gehanteerd zoals opgenomen in de staffel die te vinden is in de leeswijzer van dit jaarverslag.

Verplichtingen

Op artikel 22 is in 2021 € 987,5 mln. aan verplichtingen gerealiseerd. Het verschil van € 311,0 mln. ten opzichte van de vastgestelde begroting betreft een saldo van diverse ophogingen en verlagingen.

Het wordt hoofdzakelijk veroorzaakt door een verplichtingenschuif voor het Programma Natuur. In 2021 zijn de specifieke uitkeringen aan de provincies verleend voor het treffen van gebiedsspecifieke maatregelen. Hiervoor is het verplichtingenbudget van 2021 middels een verplichtingenschuif met € 472,4 mln. verhoogd ten laste van het beschikbare budget in 2022 en 2023. Daarnaast is het verplichtingenbudget voor veenweide in totaal met € 81,1 mln. verlaagd vanwege onderuitputting op het verplichtingenbudget. Verder heeft er ook onderuitputting plaatsgevonden op het verplichtingenbudget voor de Regio Deals van € 89,8 mln.

Uitgaven

Subsidies (regelingen)

Natuur en biodiversiteit op land

De verlaging op het budget van € 51,9 mln. wordt voornamelijk veroorzaakt door de mutaties die hebben plaatsgevonden op het budget van de Regeling versneld natuurherstel. Bij Voorjaarsnota is € 21,6 mln. uit de begrotingsreserve stikstof aan het initiële budget van € 61,5 mln. toegevoegd. Voor de uitfinanciering van de Regeling worden meerdere voorschotten via een reguliere bevoorschottingsmethodiek verstrekt. Om de kasraming in overeenkomst te brengen met de verwachte uitgaven per jaar voor de eerste en de tweede tranche van de Regeling, zijn er twee kasschuiven verwerkt op het budget. Hierbij is € 77,1 mln. van 2021 doorgeschoven naar de jaren 2022 t/m 2025.

Duurzame visserij

De uitgaven voor het subsidiebudget van Duurzame Visserij vallen € 6,6 mln. lager uit dan begroot. Dit heeft voornamelijk te maken met nationale cofinanciering voor het Europees Fonds voor Maritieme Zaken en Visserij (EFMZV). Deze middelen zijn voor de gehele fondsperiode beschikbaar gesteld maar de hoogte van de uitbetaling verschilt van jaar tot jaar. Om die reden worden de nationale cofinancieringsmiddelen in de Visserijreserve gestort om in latere jaren te besteden.

Regio Deals

Op het vastgestelde subsidiebudget voor Regio Deals is een verschil ontstaan van € 89,8 mln. Deze middelen zijn beschikbaar gesteld aan provincies via een specifieke uitkering. Daarom worden de gerealiseerde uitgaven op de betreffende budgetten verantwoord onder ‘bijdrage aan medeoverheden’.

Overige stelselactiviteiten

De uitgaven Overige stelselactiviteiten werden oorspronkelijk geraamd op het opdrachtenbudget. Omdat een groot deel van de budget via het verstrekken van subsidies is gerealiseerd, worden de gerealiseerde uitgaven verantwoord op het subsidiebudget.

Opdrachten

Vermaatschappelijking Natuur en Biodiversiteit

De gerealiseerde uitgaven op dit onderdeel zijn met € 19,5 mln. lager dan in de vastgestelde begroting 2021 werd geraamd. Dit verschil wordt hoofdzakelijk verklaard door de inzet van onderzoeksopdrachten die op artikel 23 worden verantwoord. Deze middelen zijn in de 1e en 2e suppletoire begroting overgeheveld binnen de begroting van LNV. Daarnaast wordt een deel van de oorspronkelijke geraamde uitgaven verantwoord onder het subsidiebudget voor ‘Vermaatschappelijking Natuur en biodiversiteit’, omdat deze uitgaven grotendeels gerealiseerd zijn middels subsidies.

Natuur en Biodiversiteit op land

Op het vastgestelde opdrachtenbudget ‘Natuur en biodiversiteit op land’ is een verschil ontstaan van € 312,1 mln. lagere uitgaven. Een groot deel van het oorspronkelijk geraamde budget is beschikbaar gesteld aan provincies via een specifieke uitkering. Daarom worden de gerealiseerde uitgaven op de betreffende budgetten verantwoord onder ‘bijdrage aan medeoverheden’. Dit betreft de budgetten voor Programma Natuur (begroting 2021: € 200,0 mln.) en Maatregel gerichte opkoop (€ 95,0 mln.).

Duurzame visserij

Het verschil tussen de vastgestelde begroting en de realisatie in 2021 voor Duurzame visserij bedraagt € 6,0 mln. aan lagere uitgaven. Dit wordt voornamelijk veroorzaakt door het doorschuiven van middelen voor verduurzaming van het IJsselmeer (€ 2,1 mln.) en mutaties ten behoeve van het Noordzeeakkoord (€ 1,8 mln.). De saneringsregeling voor IJsselmeervissers start in 2022, waardoor middelen van 2021 moesten worden doorgeschoven. Voor wat betreft het Noordzeeakkoord zijn middelen voor de uitvoering naar het apparaatsartikel (artikel 50) overgeheveld gedurende het jaar en worden resterende middelen in de Visserijreserve gestort. Daarnaast betreft het nog diverse overheveling voor reguliere onderzoeken die niet op dit artikel worden verantwoord.

Klimaatimpuls Natuur en Biodiversiteit

Op dit budget zijn initieel de budgetten van de klimaatakkoordmiddelen voor veenweide en bos, bomen en natuur geraamd. Omdat de middelen voor veenweide grotendeels beschikbaar zijn gesteld aan provincies via specifieke uitkeringen, worden de gerealiseerde uitgaven verantwoord onder ‘bijdrage aan medeoverheden’.

Bijdrage aan medeoverheden

Specifieke uitkering

Dit betreffen de op de artikel 22 gerealiseerde uitgaven voor het Programma Natuur (€ 176,9 mln.), de Maatregel gerichte opkoop (€ 95,0 mln.), Veenweide (€ 59,1 mln.) en Landelijk gebied (4,3 mln.). Deze uitgaven werden oorspronkelijk geraamd op het opdrachtenbudget ‘natuur en biodiversiteit op land’ en op ‘Klimaatimpuls natuur en biodiversiteit’. Omdat de bovengenoemde uitgaven grotendeels beschikbaar zijn gesteld aan de provincies via een specifieke uitkering, worden deze uitgaven verantwoord onder ‘bijdrage aan medeoverheden’. LNV heeft via het Programma Natuur meerjarige afspraken met provincies gemaakt voor het versterken van de natuur. Het gaat daarbij om gebiedsgerichte maatregelen die nodig zijn om de instandhoudingsdoelstellingen te bereiken en om ervoor te zorgen dat de kwaliteit van de natuurlijke habitats van soorten niet verslechtert. Daarnaast zijn middelen via de provincies ingezet voor de aankoop van veehouderijlocaties rondom Natura 2000-gebieden. Verder is in 2021 de laatste tranche van de specifieke uitkering uitbetaald voor de gebiedsgerichte inzet voor het geven van een impuls aan de veenweidegebieden. Tot slot is in 2021 het Agroprogramma Groningen van start gegaan. Het Agroprogramma is gericht op het herstellen en verbeteren van het handelingsperspectief van agrariërs met complexe, (aardbevings)problematiek en de totstandkoming van een toekomstbestendige agrarische sector in het aardbevingsgebied.

Regio Deals

Dit betreft de uitgaven van € 116,5 mln. voor de laatste termijnen van de laatste tranche van verschillende Regio Deals in 2021. Deze uitgaven werden oorspronkelijk geraamd op het subsidiebudget ‘Regio Deals’. Omdat bovengenoemde uitgave beschikbaar is gesteld aan verschillende provincies middels een specifieke uitkering, worden deze uitgaven verantwoord onder ‘bijdrage aan medeoverheden’. Daarnaast is ook de laatste termijn voor de Regio Deal Rotterdam Zuid uitbetaald, waarvoor de middelen eerst op artikel 51 stonden en gedurende 2021 zijn overgeheveld naar dit artikel.

Ontvangsten

Onttrekkingen begrotingsreserves

Het jaar 2021 was het laatste van de Begrotingsreserve stikstof. De resterende middelen zijn daarom in 2021 op de begroting van LNV ontvangen en vervolgens gesaldeerd met de uitgaven. Het gaat naast de geraamde € 131,6 mln. om € 209,5 mln. voor de Maatregel gerichte opkoop, € 112,1 mln. voor de Natuurbank, € 21,6 mln. voor de Regeling versneld natuurherstel en € 10,0 mln. voor het Omschakelprogramma.

Toelichting op de begrotingsreserves

De storting is ten eerste het niet bestede deel van de nationale cofinanciering voor de regelingen van het Europees Fonds voor Maritieme Zaken, Visserij (EFMZV) 2014-2020 en het nieuwe Europees Fonds voor Maritieme Zaken, Visserij en Aquacultuur (EMFAF) 2021–2027. Het budget blijft zo behouden voor toekomstige uitgaven van dit programma waarvoor nog verplichtingen kunnen worden aangegaan en uitgaven kunnen volgen tot en met 2023 (€ 2,7 mln.). Ten tweede betreft het een storting van € 1,3 mln. voor niet uitgeputte middelen voor het Noordzeeakkoord, die zo ook de komende jaren ingezet kunnen worden om de doelen uit het akkoord te behalen. Verder wordt er ook € 0,8 mln. aan de reserve onttrokken ten behoeve van het Nationaal innovatieprogramma visserij. In het Regeerakkoord zijn hier middelen voor vrijgemaakt, die door de coronacrisis niet in 2020 volledig benut konden worden. De betreffende middelen zijn daarom in 2020 in de reserve gestort en werden in 2021 grotendeels onttrokken.

De begrotingsreserve stikstof is ingesteld voor het nemen van bron- en natuurherstelmaatregelen, samenhangend om de reductie van stikstofdepositie in Natura 2000-gebieden te realiseren. Omdat de aard en timing van de maatregelen ten tijde van dit besluit onzeker was, heeft het kabinet eind 2019 besloten om een tijdelijke begrotingsreserve in te stellen voor de periode 2020 en 2021 (Kamerstuk 32 670, nr. 193). De reserve is eind 2019 eenmalig gevuld met € 500 mln. De beschikbare middelen uit de reserve worden in 2020 en 2021 opgevraagd en landen als ontvangsten op de LNV-begroting. Omdat 2021 het laatste jaar van de begrotingsreserve is, zijn de middelen ontvangen op de begroting van LNV. De ontvangen middelen zijn gesaldeerd met de uitgaven en zo nodig met kasschuiven doorgeschoven naar latere jaren.

Artikel 23 Kennis en innovatie

A. Algemene doelstelling

A. Algemene doelstelling

De Minister van LNV streeft naar een goed functionerende kennis-, innovatie- en onderzoeksinfrastructuur op het terrein van landbouw, voedsel en natuur die bijdraagt aan een duurzaam, concurrerend en ecologisch houdbaar landbouw- en voedselsysteem met maximale benutting van circulariteit en bijdraagt aan maatschappelijke opgaven op het terrein van klimaat, biodiversiteit, energie en water.

B. Rol en verantwoordelijkheid

B. Rol en verantwoordelijkheid

• • De Minister van LNV is medeverantwoordelijk voor de instandhouding van een groene kennis- en onderzoeksinfrastructuur ten behoeve van het landbouw-, natuur- en voedseldomein.

• • De Minister van LNV is verantwoordelijk voor de inzet en verspreiding van kennis en innovatie gericht op de verdere verduurzaming van de land- en tuinbouw en visserij en het voedselsysteem, inclusief het sluiten van kringlopen, het benutten van reststromen en met respect voor de biodiversiteit en natuurlijke ecosystemen.

• • De Minister van LNV is als penvoerder verantwoordelijk voor de inhoudelijke programmering van Wageningen Research op basis van de Subsidieregeling instituten voor toegepast onderzoek.

• • De Minister van LNV is als vakminister medeverantwoordelijk, met de Minister van OCW, voor de invulling en de inzet van het groen onderwijs ten behoeve van de maatschappelijke opgaven op het terrein van landbouw, voedsel, water en klimaat.

De Minister van LNV is (mede)verantwoordelijk voor:

Stimuleren

• • Het bevorderen van kennisontwikkeling, kennisbenutting en kennisverspreiding, nieuwe technologieën (ICT) en educatie voor de bijdrage aan de maatschappelijke opgaven op het terrein van verduurzaming landbouw en visserij, voedsel, behoud en versterking biodiversiteit en natuur, klimaat, water en de economische concurrentiekracht van de Nederlandse agro- en tuinbouwsector.

• • Het bevorderen van publiek-private samenwerking gericht op het opstellen en (laten) uitvoeren van meerjarige missiegedreven innovatieprogramma’s voor Landbouw, Water en Voedsel.

• • Het bevorderen van de inzet van kennis en innovatie binnen het domein van Landbouw, Water en Voedsel, in het bijzonder in de topsectoren Agri&Food en Tuinbouw & Uitgangsmaterialen op basis van een meerjarige kennis- en innovatieagenda (KIA) en een kennis- en innovatieconvenant (KIC).

• • Het bevorderen van educatie en kennisverspreiding over voedsel richting scholen.

• • Het bevorderen van educatie en kennisverspreiding naar agrarische ondernemers.

• • Het stimuleren van internationale samenwerkingsprogramma’s voor onderzoek gericht op de maatschappelijke opgaven op het terrein van landbouw, voedsel, water, milieu en klimaat.

• • Het stimuleren van het ontwikkelen van praktijkkennis voor structureel natuurherstel en -beheer via het kennisnetwerk Ontwikkeling en Beheer Natuurkwaliteit (OBN).

• • Het stimuleren van startups bij het ontwikkelen van innovatieve manieren van werken bij het oplossen van maatschappelijke opgaven op het terrein van landbouw, voedsel, natuur, biodiversiteit, water en klimaat.

Financieren

• • Het financieren van de kennisbasis van Wageningen Research, op basis van de Subsidieregeling instituten voor toegepast onderzoek.

Regisseren

• • Regievoering op de subsidieverlening aan Wageningen Research en de opdrachtverlening RIVM voor het groene domein.

• • Het regisseren van meerjarige missiegedreven programmering van kennis en innovatie met stakeholders ten behoeve van de maatschappelijke opgaven op het terrein van landbouw, voedsel, natuur, biodiversiteit en klimaat.

Uitvoeren

• • Het uitvoering geven aan het Groenpact, samen met het groene onderwijs en het bedrijfsleven.

• • De uitvoering van wettelijke onderzoekstaken door Wageningen Research gericht op genetische bronnen, voedselveiligheid, besmettelijke dierziekten, economische informatievoorziening, natuur en milieu en visserij.

C. Beleidsconclusies

Onderstaand wordt ingegaan op de belangrijkste gerealiseerde beleidsresultaten in 2021.

Innovatie op het boerenerf

Ook in 2021 is de Subsidiemodule agrarische bedrijfsadvisering en educatie (Sabe) opengesteld voor agrarische ondernemers. Onder meer zijn 4200 vouchers voor onafhankelijk advies op bedrijfsniveau beschikbaar gesteld. Daarmee kan advies worden gefinancierd over kringlooplandbouw, verduurzaming landbouw en stikstof. Er zijn twee nieuwe onderdelen toegevoegd aan de Sabe-regeling. Allereerst betreft dit de Bedrijfsplanvouchers. Daarmee kunnen agrarische ondernemers door een onafhankelijke adviseur een bedrijfsplan laten opstellen dat gericht is op omschakeling naar een duurzaam verdien- en bedrijfsmodel. De 300 beschikbare bedrijfsplanvouchers waren binnen twee werkdagen vergeven. Verder was het onderdeel Demonstratiebedrijven nieuw. Agrarische ondernemers kunnen subsidie krijgen om een demobedrijf te starten. Op die manier kunnen zij bestaande omschakelmaatregelen in de praktijk demonstreren en een inspiratie zijn voor andere ondernemers die overwegen om te schakelen. De belangstelling voor dit onderdeel was ook groter dan het beschikbaar gestelde budget. Er kunnen naar verwachting circa 30 demobedrijven gaan starten in 2022. Tevens zijn de projectsubsidies, gericht op lerende praktijknetwerken waarin boeren samen kennis delen en elkaar kunnen inspireren, opnieuw opengesteld. Ook hier was de vraag groot. Verwacht wordt dat 30 nieuwe praktijknetwerken kunnen gaan starten in 2022. Het aantal geregistreerde onafhankelijke bedrijfsadviseurs in het Bedrijfsadviseringssysteem (BAS-register) is in 2021 verder toegenomen tot ruim 200. Ten slotte is in 2021 het Groen Kennisnet (GKN) vernieuwd. De lancering van het nieuwe platform heeft plaatsgevonden op 15 oktober 2021.

Programma DuurzaamDoor en Jong Leren Eten

De Kamer is maart 2021 geïnformeerd over de voortgang van de programma’s DuurzaamDoor en Jong Leren Eten en over het beleidskader 2021-2024 (Kamerstuk 31 532, nr. 261). Als gevolg van Covid-19 zijn in het onderwijs initiatieven voor educatie over duurzaam en gezond voedsel aangepast, maar grotendeels wel doorgegaan, met naast aandacht voor gezonde voeding ook educatie over voedselverspilling, waardering van voedsel en plantaardige eiwitten. Het programma Jong Leren Eten heeft de focus voor de doelgroepen uitgebreid met 18-24 jarigen. Voor deze doelgroep zijn bestaande interventies geïnventariseerd die ingezet kunnen worden. Daarnaast heeft het programma ingezet op onder andere borging van de resultaten door verdere samenwerking met regionale overheden en partners, door ondersteuning van de in 2021 opgerichte Alliantie Schooltuinen en door borging van de kwaliteit van het onderwijsmateriaal. Binnen het programma DuurzaamDoor is gewerkt aan een nieuwe portfolio van projecten, deels voortbouwend op de vorige programmaperiode, deels vernieuwd met meer focus op de regionale uitdagingen en transitiemanagement. Dit past goed in de beweging waarin het gebiedsgericht werken en werken in multi-stakeholderverband steeds belangrijker wordt. DuurzaamDoor is daardoor naast de inhoudelijke projecten ook steeds meer een programma met ervaring in nieuwe wijzen van werken.

Beleidsinformatie

Verhouding duuzame / totale investeringen

Deze indicator drukt het bedrag aan duurzame investeringen uit ten opzichte van het bedrag van de totale investeringen in de landbouw.

Klanttevredenheid uitgevoerd onderzoek WR & Kennisbenutting uitgevoerd onderzoek WR door beleid, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties

In 2015 zijn alle TO2-instituten (waaronder Wageningen Research (WR)) overgegaan op een nieuwe, uniforme methode voor het meten van klanttevredenheid en kennisbenutting. De scores in bovenstaande tabel tonen de gerealiseerde waarden van klanttevredenheid en kennisbenutting voor het onderzoek dat WR uitvoert.

Percentage innoverende agrarische bedrijven

Dit geeft het percentage van de bedrijven weer dat product- of procesinnovaties heeft doorgevoerd. Het gaat hierbij zowel om bedrijven die als eerste bedrijf iets nieuws hebben doorgevoerd als om innovatieve volgers (vroege volgers).

Aandeel technologische landbouw goederen in de totale landbouwexport

Deze indicator geeft het technologisch aandeel (kennis en innovatie omgezet in goederen/diensten in de vorm van oa. Kassen- en machinebouw) van de aan de landbouw gerelateerde goederen weer in de totale landbouwexport van alle goederen.

Aantal afgegeven bedrijfsadviezen aan boeren en tuinders gericht op kringlooplandbouw door bedrijfsadviseurs

Deze indicator toont het aantal afgegeven bedrijfsadviezen door gecertificeerde onafhankelijke bedrijfsadviseurs aan boeren en tuinders over kringlooplandbouw en duurzaam en klimaatbestendig ondernemen met tot doel om hiermee praktische kennis en innovatie sneller op het boerenerf te laten landen en de omslag naar toekomstbestendig ondernemen te versnellen.

D. Budgettaire gevolgen van beleid

E. Toelichting op de instrumenten

Voor wat betreft het toelichten van significante verschillen in de uitgaven, ontvangsten en verplichtingen in de realisatie versus de vastgestelde begroting 2021, zijn de ondergrenzen gehanteerd zoals opgenomen in de staffel die te vinden is in de leeswijzer van dit jaarverslag.

Beleidsondersteunend onderzoek

In 2021 is voor € 30,0 mln. aan meer uitgegeven aan subsidie voor Wageningen Research voor beleidsondersteunend onderzoek dan oorspronkelijk was begroot. Het ging hierbij onder andere om onderzoeken in het kader van klimaatprogramma’s, zoals Pilots en demo’s voor stallen en mestopslagen (€ 3,7 mln.), Slim landgebruik (€ 3,5 mln.) en Kas als energiebron (2,4 mln.). Verder kon voor € 5,9 mln. extra budgetruimte worden gevonden binnen het budget voor Missiegedreven topsectoren- en innovatiebeleid. Voor de overige € 14,5 mln. gaat het om aanvullend beleidsondersteunend onderzoek door Wageningen Research dat eveneens werd gefinancierd uit andere begrotingsonderdelen.

Missiegedreven topsectoren- en innovatiebeleid

De uitgaven zijn met € 8,3 mln. naar beneden bijgesteld. De vrijgekomen middelen zijn op andere wijze belegd binnen het begrotingsartikel 23 Kennis en innovatie.

Kennisverspreiding en groen onderwijs

De uitgaven vallen met € 7,6 mln. lager uit dan begroot. Dit komt met name door € 9,9 mln. minder uitgaven op de Subsidiemodule agrarische bedrijfsadvisering en educatie (Sabe). De voornaamste oorzaak hiervan is dat door vertraging in de openstelling van 2020 in combinatie met de reguliere openstellingen 2021 de omvang van het aantal verwachte declaraties voor de adviesvouchers sterk is achtergebleven in deze jaren. De oorspronkelijke raming en ritme van uitbetalingen wordt hierop aangepast. Ook zijn er minder aanvragen gedaan voor cursus- en opleidingsvouchers dan was voorzien. Verder waren er voor € 4,8 mln. minder uitgaven dan geraamd voor aanvullende onderwijssubsidies en innovatieprojecten. Tegenover de lagere uitgaven stond een verhoging van de uitgaven vanwege een technische correctieboeking van € 4,8 mln. op het opdrachtenbudget en een verhoging van uitgaven van € 2,3 mln. voor met name onderzoeksprojecten.

Opdrachten

Kennisontwikkeling en innovatie

De uitgaven zijn € 4,8 mln. lager vanwege een technische correctieboeking, waarbij opdrachten werden omgelabeld naar subsidies.

Bijdrage aan agentschappen

Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu

De bijdrage aan het RIVM (apparaatskosten) is verhoogd met € 5,8 mln. met name ten behoeve van het Kennisprogramma stikstof en het onderhoud en beheer, de actualisatie en doorontwikkeling van en het advies over het meetinstrument AERIUS.

Artikel 24 Uitvoering en toezicht

A. Algemene doelstelling

De Minister van LNV streeft naar een doeltreffende uitvoering van het agro-, visserij- en natuurbeleid en een effectief en efficiënt stelsel voor handhaving en toezicht op deze beleidsterreinen.

B. Rol en verantwoordelijkheid

De Minister van LNV is verantwoordelijk voor de uitvoering van het agro-, visserij- en natuurbeleid (onder meer de uitvoering van het GLB) en belegt deze uitvoering jaarlijks bij RVO.nl. De uitvoering van de handhaving en het toezicht binnen deze domeinen is ondergebracht bij de NVWA, waarvoor de Minister niet alleen opdrachtgever is, maar ook de eigenaarsrol vervult.

De Minister van LNV is (mede)verantwoordelijk voor:

Stimuleren

• • Het versterken van de internationale positie van het Nederlandse agro-, visserij en natuurdomein via het Landbouwradennetwerk.

Uitvoeren

• • Het doen uitvoeren van een effectief beleid ter realisatie van de doelstellingen uit de Europese regelgeving.

• • Het uitvoeren van adequaat veterinair en fytosanitair beleid.

• • Het uitoefenen van toezicht en het handhaven van de regelgeving op het gebied van dier- en plantgezondheid, dierenwelzijn, mest, natuur en voedselveiligheid (primaire productie en slachterijfase).

• • Het uitvoeren van het Gemeenschappelijk landbouw- en visserijbeleid en het zorgdragen voor een rechtmatige financiering aan agrarische ondernemers.

• • Het uitvoeren van het klimaat en stikstof beleid op het terrein van landbouw, visserij en natuur.

• • Het doen uitvoeren van de in de Wet natuurbescherming vastgelegde rijkstaken.

C. Beleidsconclusies

Kerngetal NVWA

Op totaalniveau is er sprake van groei in capaciteit voor jaarplan 2021. Deze groei wordt vooral verklaard door inzet van aanvullende middelen ten behoeve van de Versterking van het Toezicht op de Vleesketen (Keuren). Dit verklaart ook de procentuele groei voor de publieke belangen Voedselveiligheid en Dierenwelzijn. Daarnaast is er voor deze twee publieke belangen nog een lichte groei als gevolg van de inzet van geoormerkte Regeerakkoordmiddelen voor Voedselveiligheid en Dierenwelzijn. Voor de publieke belangen Natuur & milieu en Diergezondheid en is er sprake van een procentuele daling, maar in absolute zin is er sprake van een stabiel beeld respectievelijk een lichte groei. Voor Natuur & milieu komen naar verwachting nog aanvullende middelen beschikbaar, die nu nog niet zijn opgenomen in dit totaalbeeld.

Procentuele urenverdeling NVWA per publiek belang (gebaseerd op uren 2021)

Figuur 1

Kengetal RVO

D. Budgettaire gevolgen van beleid

NB de stand zoals gepresenteerd onder de stand vastgestelde begroting wijkt af van de stand vastgestelde begroting bij de eerste suppletoire begroting, tweede suppletoire begroting, incidentele suppletoire begroting(en) en de slotwet. De reden hiervoor is dat in het jaarverslag de ISB(s) die zijn ingediend tussen de vaststelling van de ontwerpbegroting en de vaststelling van de eerste suppletoire begroting zijn opgeteld bij realisatie.

E. Toelichting op de instrumenten

Voor wat betreft het toelichten van significante verschillen in de uitgaven, ontvangsten en verplichtingen in de realisatie versus de vastgestelde begroting 2021, zijn de ondergrenzen gehanteerd zoals opgenomen in de staffel die te vinden is in de leeswijzer van dit jaarverslag.

Verplichtingen

Uitgaven

Bijdrage aan agentschappen

Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit

De bijdrage aan de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) is in 2021 uitgekomen op € 248,3 mln. Deze is daarmee € 24,7 mln. hoger uitgevallen dan voorzien. De hogere bijdrage kent een aantal oorzaken. Ten eerste wordt een deel van het jaarplan vanaf andere artikelen gedekt dan artikel 24, deze middelen worden dan in het uitvoeringsjaar overgeboekt (€ 8,8 mln.). Ten tweede is er sprake van meerwerkopdrachten die aan de NVWA zijn verstrekt bovenop het vastgestelde jaarplan 2021 (€ 10,9 mln.). Voorbeelden van grote aanvullende opdrachten zijn werkzaamheden met betrekking tot Brexit en RVDM (Realtime vervoersbewijs Dierlijke Meststoffen). Tot slot is er in 2021 een dotatie aan de NVWA gedaan ter versterking van het eigen vermogen (€ 5 mln.).

Rijksdienst voor Ondernemend Nederland

De uitgaven aan de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) zijn in 2021 € 41,0 mln. hoger uitgevallen. Dit komt door een aanzienlijk aantal meerwerkopdrachten die aan RVO zijn verstrekt bovenop het vastgestelde jaarplan 2021. Dit betreft onder andere de implementatie van het nieuwe Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (€ 5,4 mln.), de Basisregistratie Geografische Topografie (€ 4,7 mln.), afhandeling bezwaarschriften in het kader van fosfaatrechtenstelsel en fosfaatreductieplan (€ 7,9 mln.), Economisch herstelfonds COVID-19 (€ 0,9 mln.), nadeelcompensatieregeling voor pelsdierhouders (€ 2,4 mln.) en de uitvoering van vergunningen gebiedsbescherming (€ 4,9 mln.).

Ontvangsten

Agentschappen en overig

Op basis van het resultaat over 2020 heeft de NVWA een bedrag van € 7,1 mln. terug betaald aan LNV.

5. Niet-beleidsartikelen

Artikel 50 Apparaat

Toelichting op de verplichtingen en uitgaven

Voor wat betreft het toelichten van significante verschillen in de uitgaven, ontvangsten en verplichtingen in de realisatie versus de vastgestelde begroting 2021 zijn de ondergrenzen gehanteerd zoals opgenomen in de staffel die te vinden is in de leeswijzer van dit jaarverslag.

Inhuur externen

De hogere externe inhuur op artikel 50 wordt grotendeels verklaard door een grotere vraag aan specialistische kennis op uiteenlopende onderwerpen bij zowel de stafdirecties als de beleidsdirecties. Tijdens de verschillende begrotingsmomenten van het begrotingsjaar hebben de betreffende directies budget ten gunste van het externe inhuur budget geboekt om deze kosten te dekken.

Totaaloverzicht apparaatsuitgaven inclusief agentschappen en ZBO's

In de tabel zijn onder andere de personele en materiële apparaatskosten van de NVWA, ZBO’s en RWT’s vermeld. Deze apparaatskosten worden niet alleen door LNV gefinancierd, maar ook door andere opdrachtgevende ministeries, decentrale overheden en derden. In de agentschapsparagraaf en in Bijlage 1: Toezichtrelaties rwt's en zbo's wordt dit nader toegelicht. De apparaatskosten van de zelfstandige bestuursorganen zonder rechtspersoonlijkheid Grondkamers, Centrale Commissie Dierproeven, Kamer voor de Binnenvisserij en Raad voor Plantenrassen zijn vanwege hun beperkte omvang niet opgenomen in de tabel. Met uitzondering van de Raad voor Plantenrassen is aan deze zelfstandige bestuursorganen personeel afkomstig van RVO.nl, ter beschikking gesteld door de minister. In het geval van de Raad voor Plantenrassen is het ondersteunend personeel afkomstig van Naktuinbouw.

Artikel 51 Nog onverdeeld