Nr. 1 JAARVERSLAG VAN HET MINISTERIE VAN DEFENSIE

GEREALISEERDE UITGAVEN EN ONTVANGSTEN

Figuur 1 Gerealiseerde uitgaven verdeeld over beleidsartikelen en niet-beleidsartikelen (x €1 mln.). Totaal € 12.094,802

Figuur 2 Gerealiseerde ontvangsten verdeeld over beleidsartikelen en niet-beleidsartikelen (x €1 mln.). Totaal € 166,534

A. ALGEMEEN

1 AANBIEDING VAN HET JAARVERSLAG EN VERZOEK TOT DECHARGEVERLENING

AAN de voorzitters van de Eerste en de Tweede Kamer van de Staten-Generaal.

Hierbij bied ik, mede namens de Staatssecretaris van Defensie, het departementale jaarverslag van het Ministerie van Defensie (X) over het jaar 2021 aan.

Onder verwijzing naar de artikelen 2.37 en 2.40 van de Comptabiliteitswet 2016 verzoek ik de beide Kamers van de Staten-Generaal de Minister van Defensie decharge te verlenen over het in het jaar 2021 gevoerde financiële beheer.

Het besluit tot dechargeverlening kan niet worden genomen, voordat de betrokken slotwet is aangenomen en voordat de verklaring van goedkeuring van de Algemene Rekenkamer is ontvangen.

De Minister van DefensieK.H. Ollongren

Dechargeverlening door de Tweede Kamer

Op grond van artikel 2.40, derde lid, van de Comptabiliteitswet 2016 wordt dit originele exemplaar van het onderhavige jaarverslag, na ondertekening van de hierboven opgenomen verklaring, ter behandeling doorgezonden aan de voorzitter van de Eerste Kamer.

Dechargeverlening door de Eerste Kamer

Op grond van artikel 2.40 van de Comptabiliteitswet 2016 wordt dit originele exemplaar van het onderhavige jaarverslag, na ondertekening van de hierboven opgenomen verklaring, doorgezonden aan de Minister van Financiën.

2 LEESWIJZER JAARVERSLAG

Opzet jaarverslag

In het jaarverslag 2021 wordt verantwoording afgelegd over de gerealiseerde uitgaven ten opzichte van de begroting 2021 (Kamerstuk 35 570 X). Het jaarverslag bestaat uit een deel algemeen (inclusief de aanbieding en het verzoek tot dechargeverlening en de leeswijzer), het beleidsverslag (inclusief de beleidsprioriteiten, de (niet-)beleidsartikelen en de bedrijfsvoeringsparagraaf), de jaarrekening (inclusief departementale verantwoordingsstaat, samenvattende verantwoordingsstaat agentschap, jaarverantwoording agentschap per 31 december 2021, saldibalans en WNT-verantwoording 2021) en een aantal bijlagen. Het focusonderwerp voor de verantwoording van het Rijk in het Financieel jaarverslag Rijk 2021 is ‘Financiële wendbaarheid van uitvoeringsorganisaties’, hetgeen op het Ministerie van Defensie niet van toepassing is daar Defensie bedoelde uitvoeringsorganisaties niet in haar geledingen kent.

Grondslagen voor de vastlegging en de waardering

De verslaggevingsregels en waarderingsgrondslagen die van toepassing zijn op de in dit jaarverslag opgenomen financiële overzichten zijn ontleend aan de Comptabiliteitswet 2016 en de daaruit voortvloeiende regelgeving, waaronder de Regeling rijksbegrotingsvoorschriften 2022 en de Regeling agentschappen. Voor de departementale begrotingsadministratie wordt het verplichtingen-kasstelsel toegepast en voor de baten-lasten agentschappen het baten-lastenstelsel.

Beleidsprioriteiten

De kern van het jaarverslag wordt gevormd door het beleidsverslag (deel B). In juni 2011 is de motie Schouw ingediend en aangenomen. Deze motie zorgt ervoor dat de landenspecifieke aanbevelingen van de Raad op grond van de nationale hervormingsprogramma’s een eigenstandige plaats krijgen in de departementale begrotingen. In de beleidsprioriteiten wordt (waar van toepassing) teruggekomen op de landenspecifieke aanbevelingen zoals verwoord in de begroting.

Beleidsartikelen

Bij de beleidsartikelen zijn algemene doelstellingen geformuleerd en de financiële gevolgen van de beleidsmatige verschillen (grensbedrag van € 5 miljoen voor de artikelen 1, 2, 4 en 5 en € 10 miljoen voor de artikelen 3, 6, 7 en 8) worden per defensieonderdeel toegelicht bij de tabellen «budgettaire gevolgen van beleid». Voor technische mutaties worden de grensbedragen verdubbeld. Daarnaast kunnen waar nodig (los van de grensbedragen) opmerkelijke verschillen nader zijn toegelicht. Informatie over de inzetbaarheid en gereedheid van een krijgsmacht betreft operationeel gevoelige informatie. Potentiële tegenstanders zijn actief op zoek naar dergelijke informatie en kunnen er misbruik van maken, enige terughoudendheid is derhalve geboden. Het voorgaande mag echter geen belemmering vormen voor de informatiepositie van de Eerste en Tweede Kamer. Om die reden is de gevoelige informatie over inzetbaarheid en gereedheid gebundeld in een vertrouwelijke rapportage die tegelijkertijd met het jaarverslag aan de Kamer zal worden aangeboden. De in de inzetbaarheidsrapportage opgenomen niet-financiële informatie maakt onverminderd deel uit van het verantwoordingsproces conform de Comptabiliteitswet 2016.

In beleidsartikel 1 Inzet wordt de inzet van de krijgsmacht verantwoord. Dit betreft de bijdragen van Defensie aan crisisbeheersingsoperaties, contributies aan common funded NAVO- en EU-operaties, inzet voor nationale en Koninkrijkstaken en overige inzet. Het artikel bevat ook een overzicht van de structurele inzet die in andere beleidsartikelen is verantwoord, bijvoorbeeld door de Koninklijke Marechaussee, de Explosieven Opruimingsdienst Defensie en de Kustwachten. In de beleidsartikelen 2 tot en met 5 wordt de taakuitvoering verantwoord van respectievelijk de Koninklijke Marine, Koninklijke Landmacht, Koninklijke Luchtmacht, Koninklijke Marechaussee en de aan hen gemandateerde inzet, voor zover deze niet valt onder artikel 1 Inzet. In beleidsartikel 6 zijn de investeringen verantwoord voor de krijgsmacht, te weten investeringen in materieel, infrastructuur en IT. Daarnaast zijn de verkoopopbrengsten van afstoting van materieel en infrastructuur bij dit beleidsartikel verantwoord. Door de introductie van het Defensiematerieelbegrotingsfonds (DMF) zijn de middelen uit beleidsartikel 6 alsmede de instandhoudingsuitgaven uit andere artikelen overgeheveld naar het DMF, in het jaarverslag DMF wordt op genoemde investeringen uitgebreid ingegaan. In de beleidsartikelen 7 Defensie Materieel Organisatie en 8 Defensie Ondersteuningscommando zijn de uitgaven en verplichtingen verantwoord voor de ondersteunende en dienstverlenende defensieorganisaties.

Niet-beleidsartikelen

In de niet-beleidsartikelen worden de financiële gevolgen van de opmerkelijke verschillen (grensbedragen zijn € 2 miljoen voor artikel 9 en € 10 miljoen voor artikel 10) per niet-beleidsartikel toegelicht. Daarnaast zijn indien nodig (los van de grensbedragen) opmerkelijke verschillen nader toegelicht. Verschillen in niet-beleidsartikel 11 Geheim worden aan de president van de Algemene Rekenkamer toegelicht. Niet-beleidsartikel 12 Nog onverdeeld en niet-beleidsartikel 13 Bijdrage aan DMF worden altijd toegelicht.

In het niet-beleidsartikel 9 Algemeen worden de niet specifiek aan een defensieonderdeel toe te wijzen programma-uitgaven opgenomen. In het niet-beleidsartikel 10 Apparaat Kerndepartement worden de uitgaven ten behoeve van het centrale apparaat van Defensie verantwoord. Hieronder vallen de uitgaven voor de Bestuursstaf, de Militaire Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (MIVD) en pensioenen en uitkeringen, wachtgelden, inactiviteitswedden en Sociaal Beleidskader (SBK)-uitkeringen. Ten slotte worden in het niet-beleidsartikel 11 Geheim de geheime uitgaven, in het niet-beleidsartikel 12 de verantwoording voor Nog onverdeeld opgenomen en in het niet-beleidsartikel 13 de Bijdrage aan DMF.

Bedrijfsvoeringsparagraaf

De bedrijfsvoeringsparagraaf bestaat uit drie paragrafen, namelijk een uitzonderingsrapportage, een paragraaf over rijksbrede bedrijfsvoeringsonderwerpen en een paragraaf over belangrijke ontwikkelingen en verbeteringen in de bedrijfsvoering.

Jaarrekening

In dit hoofdstuk zijn de verantwoordingsstaat en de saldibalans van het Ministerie van Defensie opgenomen. Daarnaast is de verantwoording van het agentschap Paresto opgenomen. Ten slotte is de rapportage over de Wet Normering Topinkomens opgenomen als onderdeel van de jaarrekening.

Bijlagen

Als bijlagen zijn opgenomen een overzicht met toezichtrelaties van rechtspersonen met een wettelijke taak en zelfstandige bestuursorganen (bijlage 1), een overzicht met afgerond evaluatie- en overig onderzoek (bijlage 2), een overzicht van inhuur externen (bijlage 3), een overzicht van integriteitsmeldingen (bijlage 4), een rapportage burgerbrieven (bijlage 5), een overzicht meldingen bedrijfsveiligheid (bijlage 6), een overzicht van COVID-19 steunmaatregelen (bijlage 7) en ten slotte een lijst met afkortingen (bijlage 8).

Groeiparagraaf

Voor het opstellen van het departementaal jaarverslag gelden de Rijksbegrotingsvoorschriften (RBV) van de Minister van Financiën. Als gevolg van wijzigingen in deze voorschriften zijn een aantal veranderingen in dit jaarverslag doorgevoerd ten opzichte van het jaarverslag 2020. Deze wijzigingen hebben voornamelijk betrekking op de te gebruiken modellen en daarin opgenomen formats, gevraagde toelichtingen, in te vullen tabellen en dergelijke.

Open data

Bij de totstandkoming van dit jaarverslag is gebruik gemaakt van open data, bijvoorbeeld voor de budgettaire tabellen. De aangeleverde opendatabestanden zijn geen onderwerp van accountantscontrole.

B. BELEIDSVERSLAG

Inleiding: 'Zicht op herstel'

De krijgsmacht is er voor de bescherming van het Koninkrijk. Een organisatie die beschikt over unieke middelen. Gevechtsvliegtuigen, helikopters, schepen en boten, wapens en voertuigen in allerlei vormen, een militaire inlichtingen- en veiligheidsdienst, maar vooral een organisatie gevormd door ruim 68.000 mensen waarvan 41.000 beroepsmilitairen die bereid zijn om als het er echt op aan komt persoonlijk risico te lopen of het hoogste offer te brengen voor het Koninkrijk der Nederlanden. Samen met de reservisten en hun civiele collega’s vormen deze militairen de defensieorganisatie.

Afgelopen jaar stond in het teken van de evacuatie uit Afghanistan en toegenomen geopolitieke spanningen. Defensie heeft in de zomer met personeel en middelen bijgedragen aan de evacuatie van personen uit Afghanistan naar Nederland. Daarnaast werden militairen en materieel ingezet in Litouwen bij de enhanced Forward Presence (eFP), in Albanië bij het blussen van bosbranden en op missies in Irak, Mali en andere landen. Het Nederlandse fregat Zr.Ms. Evertsen maakte ruim zeven maanden lang onderdeel uit van de eerste operationele inzet van de Britse Carrier Strike Group (CSG) rond vliegkampschip HMS Queen Elizabeth. Het Nederlandse fregat werd onder meer ingezet in de Zwarte Zee en de Indo-Pacifische regio. Ook stonden onze mensen in 2021 gereed voor uiteenlopende taken in het binnenland bij bijvoorbeeld de hulp tijdens de watersnood in Limburg, bij de Explosieven Opruimingsdienst Defensie (EOD), de Quick Reaction Alert (QRA) en het bewaken en beveiligen bij de Koninklijke Marechaussee. Defensie toonde aan dat ze kan worden ingezet voor vrede, veiligheid en de internationale rechtsorde, waar ook ter wereld.

Het jaar 2021 stond net als 2020 in het teken van de strijd tegen en het leven met de COVID-19 pandemie. COVID-19 had direct invloed op onze inzet. Zo bood Defensie de Nederlandse autoriteiten hulp bij de bestrijding van COVID-19. Het medisch personeel sprong bij en het militair personeel hielp met vaccineren. Niet alleen in Nederland is bijstand geleverd aan civiele autoriteiten in verband met COVID-19, maar ook in het Caribisch deel van het Koninkrijk. Defensie liet zich daarmee opnieuw zien als onmisbare partner in de samenleving. De COVID-19 uitbraak heeft daarnaast invloed op de de uitvoering en processen van de organisatie. Meer informatie over de invloed van COVID-19 op de realisatie van bijvoorbeeld de investeringsplanning is te vinden in het ‘Materieelverslag’ dat is bijgevoegd bij de verantwoording over het DMF.

In 2021 werd € 300 miljoen op structurele basis vrijgemaakt voor herstel van Defensie via de motie-Hermans (Kamerstuk 35 925, nr. 13). Bovendien werd eind 2021 het Coalitieakkoord gepresenteerd waarin op structurele basis € 3 miljard wordt geïnvesteerd in Defensie. Hierdoor kan Defensie de komende jaren belangrijke stappen zetten richting herstel en modernisering van de organisatie. Het handelingsperspectief wordt door het kabinet gepresenteerd in de Defensienota, waarin het Coalitieakkoord wordt vertaald naar doelstellingen en maatregelen.

Financiële ontwikkelingen Met de presentatie van het Coalitieakkoord van het kabinet Rutte-IV zijn er structureel extra middelen aan de begroting van Defensie toegevoegd. Deze extra toegekende middelen geven Defensie de mogelijkheid verder te bouwen aan de organisatie en aan de invulling van haar kerntaken. Het begrotingsjaar 2021 valt enerzijds te bezien als een jaar waarin door ontbrekende financiële middelen noodzakelijke maatregelen zijn getroffen zoals het stilleggen van schepen en anderzijds als een jaar waarin door extra budget perspectief is op een betere balans tussen behoeften en middelen.

Het werk van Defensie ging in 2021 onverminderd door. De exploitatiebudgetten op de defensiebegroting zijn zodoende nagenoeg volgens de raming gerealiseerd. Het uitblijven van een arbeidsvoorwaardenakkoord met de bonden – en daarmee het doorschuiven van het daarvoor gereserveerde arbeidsvoorwaardenbudget – zorgt voor een onderrealisatie op de totale begroting. Voor het DMF is het beeld anders. Vertragingen in de investeringen – mede het gevolg van de COVID-19 pandemie – zorgen voor een onderrealisatie van het geraamde investeringsbudget.

COVID-19 had in 2021 duidelijke operationele en financiële gevolgen voor Defensie. Defensie heeft in 2021 in totaal € 49,3 miljoen uitgegeven aan maatregelen die zijn gerelateerd aan de pandemie. Dit budget is bij de eerste en tweede suppletoire begroting toegevoegd aan de defensiebegroting. Dit budget is onder andere ingezet voor het aanpassen van oefeningen om aan COVID-19 regels te voldoen.

De investeringsverplichtingen nemen jaar op jaar gestaag toe, de investeringsquote (de totale investeringsuitgaven afgezet tegen de totale uitgaven) toont eveneens een stijgende lijn. In 2021 was de investeringsquote 24,9% van de totale begroting en het vijfjaarsgemiddelde kwam voor het tweede jaar op rij boven de 20% uit. Daarmee voldoen we volgens de Nederlandse berekeningswijze aan de gestelde NAVO-eis van 20%. Defensie heeft in 2021 een incidentele suppletoire begroting ingediend voor zowel de defensiebegroting als voor het DMF om de hoger dan geraamde verplichtingen te verwerken op betreffende begrotingen. Zie voor een nadere toelichting hierop de bedrijfsvoeringsparagraaf.

Figuur 3 Aangegane verplichtingen en IQ:

In 2021 gaf Nederland 1,36 % bbp uit aan Defensie. Met de ontwerpbegroting 2022 zijn extra middelen ter beschikking gesteld die invloed hebben op het bbp-percentage. Daarnaast zorgt het in 2021 gepresenteerde coalitieakkoord dat het Nederlandse bbp-percentage in 2024 richting het Europees gemiddelde stijgt.

Figuur 4 Ontwikkeling gemiddeld bbp percentage 2018-2024 Europese bondgenoten:

3 Beleidsprioriteiten

3.1 Operationele gereedheid

De operationele gereedheid stond in 2021 onder druk door knelpunten in de drie gereedheidsaspecten: een lage personele gereedheid, een laag blijvende materiële gereedheid en een lage mate van geoefendheid. Onderstaande paragrafen geven een korte toelichting op deze drie gereedheidsaspecten en de invloed van investeringen en inzetvoorraden op de operationele gereedheid. Meer gedetailleerde informatie over de gereedheid en inzetbaarheid van de krijgsmacht is opgenomen in de Inzetbaarheidsrapportage 2021.

Personele gereedheid

Personele gereedheid is de mate waarin het personeel van een eenheid beschikbaar en geschikt is voor het uitvoeren van de opgedragen opdracht. Kwantitatieve en kwalitatieve beperkingen resulteerden in 2021 in onvoldoende personele gereedheid. Er kwamen weliswaar meer mensen binnen dan er vertrokken, maar per saldo blijft de realisatie van de in- en uitstroom achter bij de behoefte aan militairen. Ondanks de wervingsinspanningen en een stijging van de instroom met 8,1%, bleven de knelpunten bij de manschappen, in de onderbouw onderofficieren en officieren, en bij schaars technisch, IT- en medisch personeel. De Personeelsrapportage 2021 bevat meer gedetailleerde informatie over de kwantitatieve personele vulling.

Voor het kwalitatieve aspect van personele gereedheid zijn initiële en functionele opleidingen aangemerkt als essentiële processen. Daardoor konden deze ondanks COVID-19 wel doorgaan, maar met beperkingen, zoals minder leerlingen per klas. Dit leidde tijdelijk tot uitgestelde opkomsten. Mede hierdoor was het niet mogelijk om voldoende mensen op te leiden en bleef de druk op de opleidingscapaciteit hoog. Nieuw ingestroomd personeel kon niet op korte termijn het verlies aan expertise en vakkennis van uitstromende militairen vervangen.

Om de personele gereedheid te kunnen verbeteren, verlegde Defensie vanaf medio 2021 de focus van het kwantitatief ‘vullen’ van formatieplaatsen naar het kwalitatief verbeteren van de personele gereedheid met voldoende geschikte en beschikbare mensen. Deze sturing op personele gereedheid is integraal onderdeel van de HR-transitie die in de komende jaren plaatsvindt.

Materiële gereedheid

Materiële gereedheid is de mate waarin het materieel van een eenheid beschikbaar en geschikt is voor het uitvoeren van de opdracht. De materiële gereedheid bleef ook in 2021 onder de norm door een structureel tekort in het instandhoudingsbudget en door een tekort aan technisch en logistiek personeel. Naast dit personele kwantitatieve vullingsprobleem, vragen verouderde wapensystemen om meer onderhoud. Ook zijn nieuwe wapensystemen technologisch steeds complexer, hetgeen hogere eisen stelt aan de kennis, opleiding en ervaring van het schaarse technische en logistieke personeel. Deze oorzaken zorgden in 2021 voor een laag blijvende materiële gereedheid en beïnvloedden daarmee de algehele operationele gereedheid negatief.

Met de middelen uit het Coalitieakkoord en de motie-Hermans (Kamerstuk 35 925 nr. 13 van 23 september 2021) krijgt Defensie vanaf 2022 extra financiële ruimte om de onderhoudsachterstanden te verkleinen. Dit zal de aankomende kabinetsperiode een positief effect laten zien op de materiele gereedheid. Ondanks de gevolgen van wereldwijde schaarste aan grondstoffen en transportcapaciteit, lukte het in 2021 om een groot aantal vernieuwingen te realiseren. De effecten van de investeringen in materieel hebben tijd nodig en zijn mede afhankelijk van het beschikbaar komen van kwantitatief en kwantitatief voldoende personele capaciteit. Substantieel herstel van de materiële gereedheid zal daarom niet direct waarneembaar zijn.

Een kanttekening bij de materiele gereedheid in 2021 is dat door COVID-19 minder is geoefend dan voorzien. Hierdoor is de onbalans in de materieel logistieke keten minder zichtbaar dan wanneer de oefeningen conform planning zouden zijn uitgevoerd en er een groter beroep zou zijn gedaan op materieel.

Geoefendheid

Geoefendheid is de mate waarin een eenheid de taken heeft beoefend en daarvoor voldoende niveau van beheersing van de taken heeft getoond. De mate van geoefendheid van de krijgsmacht is met name negatief beïnvloed door een lage personele en materiële gereedheid. Wel kon er gaandeweg 2021 door versoepeling van de COVID-maatregelen al meer geoefend worden, maar oefenen vond met name nog plaats in Nederland of op de lagere niveaus. Daardoor vertaalden deze extra oefenmogelijkheden zich nog niet in een hogere geoefendheid en operationele gereedheid. Deelname aan oefeningen op grotere schaal, op de hogere geweldniveaus en in grotere verbanden zijn noodzakelijk om de geoefendheid voor de eerste hoofdtaak te verbeteren. In Nederland zijn de oefenruimte en de milieu- en geluidsnormen te gelimiteerd voor dergelijke grootschalige oefeningen benodigd voor het samengesteld optreden in het hogere geweldspectrum. Er blijft aandacht nodig voor het behouden van ‘gebruiksruimte’ voor oefeningen in Nederland, zowel in het fysieke domein als in het virtuele informatiedomein. Verlies van ruimte vormt een risico voor de gereedstelling.

Investeringen

Nederland voldeed met de gerealiseerde investeringsquote van 24% aan de NAVO-investeringsnorm van minimaal 20% van de defensie-uitgaven. Hoewel veel projecten nog in uitvoering zijn, werden in 2021 de eerste resultaten van deze extra investeringen zichtbaar. In het materieelverslag bij het Defensie Materieelbegrotingsfonds (DMF) wordt dit nader toegelicht.

De extra investeringen uit het kabinet Rutte III kwamen vooral ten goede aan nieuwe capaciteiten, personeel en voorraden en ‘ondersteuning van de krijgsmacht’. Ze zijn dus in mindere mate beschikbaar gekomen voor de reeds in gebruik zijnde (wapen)systemen.

Inzetvoorraden

Defensie heeft de afgelopen kabinetsperiode stappen gezet om de inzetvoorraden te vergroten: voor munitie en de andere operationele assortimenten worden de voorraadtekorten ingelopen. Financiering is beschikbaar om in de jaren t/m 2025 de inzetvoorraad op norm te brengen voor een inzet in het kader van de Tweede Hoofdtaak (Kamerstuk 28 830 nr. 268 van 22 oktober 2018). Inzetbepalende voorraden waren in 2021 nog niet toereikend om operaties voor langere tijd vol te houden. Het voortzettingsvermogen van de krijgsmacht kende daarom in 2021 nog beperkingen. Ook eenheden die volledig op de gereedheidsnorm waren, zijn daardoor toch beperkt qua inzetbaarheid voor langere duur.

Totaalbeeld

Met een forse investeringsquote van 24% wordt de materiële gereedheid verder op orde gebracht en blijft Defensie ook in de toekomst beschikken over kwalitatief goed materieel. De personele gereedheid en geoefendheid blijven echter nog achter. In 2021 zijn verschillende capaciteiten of eenheden stilgezet of konden niet meer voldoen aan de generieke opdrachten voor de hoofdtaken. Knelpunten in personele gereedheid, een lage materiële gereedheid en lagere geoefendheid, leidden in 2021 tot beperkingen van de inzetbaarheid bij gelijktijdige inzet, in het voortzettingsvermogen en bij het optreden in hogere dreigingsscenario’s.

Dankzij de extra middelen voor de defensiebegroting is het mogelijk de krijgsmacht de komende jaren te versterken. Het extra geld zullen we primair inzetten om te herstellen (bijvoorbeeld van de arbeidsvoorwaarden en het loongebouw) en te vernieuwen. Het directe effect van investeringen op de operationele gereedheid blijft complex. Wanneer wordt geïnvesteerd in de gereed bestaat de mogelijkheid dat een knelpunt dat niet of niet volledig kan worden opgelost beperkingen oplevert waardoor de gereedheid in de rapportages weinig of niet zichtbaar stijgt. Daarnaast is inherent aan de aard van nieuw defensiematerieel dat levertijden vaak lang zijn en dat het lang duurt voordat de betreffende eenheden opgeleid en getraind zijn. Het effect van investeringen op de gereedheid manifesteert zich daarom pas na enkele jaren.

3.2 Inzet

In 2021 heeft Defensie capaciteitsinzet geleverd om de drie hoofdtaken uit te voeren. Hieronder staat per hoofdtaak onderverdeeld welke inzet is gepleegd.

3.3 Mensen

Personeelsagenda

HR-model

Op 28 mei 2021 is de Kamer geïnformeerd over de inhoud van het nieuwe HR-model Defensie en de HR-transitie (35570-X, nr. 91), die naar verwachting zal duren tot en met 2025. 2021 was een overgangsjaar, waarin de inhoudelijke uitwerking van het HR-model en de HR-transitie voldoende zijn voorbereid. In de periode tot en met 2025 worden de verschillende elementen van het HR-model stapsgewijs en in samenwerking met de defensieonderdelen concreet gemaakt en ingevoerd. Waar het HR-model gaat over de rechtspositie van het personeel, zoals een nieuw loongebouw en aanstellings- en contractvormen, moet overeenstemming worden bereikt met de centrale van overheidspersoneel. In 2021 heeft geen formeel overleg met de centrales kunnen plaatsvinden. Defensie hoopt in 2022 tot overeenstemming te komen met de centrales om het HR-model en de HR-transitie volgens plan te kunnen uitwerken, testen en invoeren.

Personeelszorg

Het programma militaire gezondheidszorg (MGZ) 2020 is afgerond. De ambities zijn behaald. MGZ 2020 heeft randvoorwaarden gerealiseerd waarmee de kwaliteit van de militair geneeskundige zorg- en dienstverlening structureel wordt verbeterd, bewaakt en beheerst. Er zijn duidelijke normen voor de kwaliteit van gezondheidszorg voor militairen binnen en buiten Nederland opgesteld, de inzetbaarheid van de operationeel geneeskundige keten is verbeterd en er zijn (certificeerbare) kwaliteitsmanagementsystemen voor de MGZ ingevoerd. Daarnaast werkte Defensie aan de verbetering van de medische informatievoorziening van de militaire gezondheidszorg in Nederland. Die wordt zo veel als mogelijk volgens de civiele standaarden ingericht. Er is een digitaal patiëntendossier voor de geïntegreerde gezondheidszorg geïmplementeerd, dat zowel in Nederland als op oefening of missie kan worden gebruikt. Ook heeft in 2021 een ketendoorlichting van de MGZ plaatsgevonden, die aan de basis staat voor verbeteringen in de keten in 2022.

Als het gaat om de zorg voor veteranen is per 1 januari 2021 het Nederlands Veteraneninstituut tot stand gekomen uit een fusie van meerdere organisaties. Door organisaties onder één bestuur en één subsidiestroom te brengen, kan beter uitvoering worden gegeven aan het veteranenbeleid. De uitgaven voor het NFE stijgen doordat meer (en ook jongere) veteranen een beroep op compensatie vanuit het fonds doen en door de gewijzigde te hanteren rekenrente. In 2021 heeft het kabinet incidenteel € 30 miljoen beschikbaar gesteld om gestegen uitgaven op te vangen en daarnaast heeft het kabinet voor de jaren 2022 en verder € 20 miljoen structureel beschikbaar gesteld. In 2021 is daarnaast verder gewerkt aan de herziening van het uitkeringen- en voorzieningenstelsel voor veteranen. Het zal nog zeker tot 2023 duren voordat dit is gerealiseerd.

In december 2020 is het rapport ‘Focus op Dutchbat-III’ gepresenteerd. In 2021 is invulling gegeven aan de aanbevelingen. Met een collectief gebaar is tegemoet gekomen aan het ervaren gebrek aan erkenning en waardering vanuit Defensie. In lijn met de aanbevelingen is onder meer een geldbedrag van € 5.000 (belastingvrij) toegekend. Dit bedrag is inmiddels aan vrijwel alle rechthebbenden uitgekeerd. De uitvoering van de terugkeerreizen wordt uitgewerkt. Eind november zijn alle Dutchbat-III-veteranen geïnformeerd over de stand van zaken over de terugkeerreis en het voornemen voor een reünie bijeenkomst in het voorjaar van 2022. Tot slot is door het kabinet extra geld vrijgemaakt voor het nationaalfonds ereschulden.

Arbeidsvoorwaarden

Het arbeidsvoorwaardenakkoord 2018-2020 liep af op 31 december 2020. Op 23 december 2020 zijn de onderhandelingen voor een nieuw akkoord echter stukgelopen en hebben de centrales het overleg voor onbepaalde tijd opgeschort. De gesprekken zijn in 2021 na het zomerreces voortgezet. Dat heeft ertoe geleid dat door sociale partners een maximaal haalbare uitkomst is vastgesteld binnen de beschikbare arbeidsvoorwaardenruimte, die door de centrales van overheidspersoneel is voorgelegd aan de achterban. Op 2 december bleek dat de arbeidsvoorwaardengesprekken niet hebben geleid tot een arbeidsvoorwaardenakkoord voor 2021. Het streven is om zo snel mogelijk de gesprekken over een nieuw arbeidsvoorwaardenakkoord weer op te starten. Defensie heeft er als werkgever eigenstandig voor gekozen om de aflopende toelage loongebouw tot eind 2022 te verlengen. Hierdoor is het personeel dat deze toelage ontvangt niet de dupe geworden van het achterwege blijven van een nieuw arbeidsvoorwaardenakkoord.

Veiligheid bij Defensie

In 2021 lijkt sprake van een positieve ontwikkeling op het gebied van ervaren ongewenst gedrag. Verder is de meldingsbereidheid om een onveilige situatie te bespreken hoog. Negentig procent van de defensiemedewerkers voelt zich veilig genoeg om onveilige situaties te bespreken binnen het team of met hun leidinggevende. Ruim twee derde van de defensiemedewerkers heeft er vertrouwen in dat een melding professioneel wordt behandeld. Deze positieve ontwikkelingen zijn onder andere bevestigd door de Arbeidsinspectie NL naar aanleiding van herinspecties bij de defensieonderdelen. In bijlage 6 bij het jaarverslag Defensie is een overzicht van meldingen over bedrijfsveiligheid in 2021 opgenomen.

Agenda voor Veiligheid

Een goed ontwikkeld veiligheidsbewustzijn is voor iedereen in de defensieorganisatie essentieel. Dat zorgt ervoor dat veiligheid een integraal onderdeel wordt van het dagelijkse werk. Om de fysieke en sociale veiligheid te versterken, is in 2018 het plan van aanpak ‘Een veilige defensieorganisatie’ (kamerstuk 34 919, nr. 4) en het plan ‘Versterking van de sociale veiligheid’ (kamerstuk 35 000 X, nr. 75) in uitvoering genomen. Het plan richtte zich met structureel 25 miljoen euro budget jaarlijks op de tone at the top, op het versterken van de veiligheidsorganisaties en op het stimuleren van melden en leren. Met beide plannen is een basis gelegd, maar doorontwikkeling was en is noodzakelijk om tot verhoging van de veiligheid te komen. Daarom is in 2021 de Agenda voor Veiligheid vastgesteld, met maatwerk voor de verschillende defensieonderdelen.

Bij de aanbieding van het derde en laatste jaarrapport van de Visitatiecommissie Defensie & Veiligheid op 21 juni 2021 heeft Defensie aangegeven zich nadrukkelijk te richten op het uitvoeren van de plannen uit de Agenda voor Veiligheid (kamerstuk 34 919, nr. 81). Naar aanleiding van het rapport van de Visitatiecommissie is een inventarisatie gemaakt van de actuele veiligheidsrisico’s van Defensie. Het inzicht in deze risico’s en de grip die de organisatie daarop heeft, gaven een beeld van de huidige stand van veiligheid binnen Defensie. Zo worden vanaf 2022 de veiligheidsorganisaties van de defensieonderdelen verder versterkt, zodat commandanten lager in de organisatie hier vaker een beroep op kunnen doen. Ook wordt specifieke kennis op bijvoorbeeld het gebied van kunstmatige optische straling en veiligheidsaudits vergroot binnen Defensie. Het verhogen van de fysieke en sociale veiligheid vraagt echter meer en kan daarom niet los worden gezien van andere herstelmaatregelen voor onder andere personeel, materieel en vastgoed.

Sociale veiligheid en integriteit

Naast de (her)inspectie van Arbeidsinspectie NL op acht locaties bij diverse defensieonderdelen, stond in 2021 de opdracht om het integriteitsbeleid te herzien centraal. De focus lag hierbij op de mening van de medewerker. In december 2021 heeft het Veiligheidscomité ingestemd met integriteitsbeleid voor Defensie. Ondersteund met een communicatieplan gericht op de specifieke doelgroepen zal het beleid verder worden uitgerold. De speerpunten van het integriteitsbeleid zijn in lijn met de vijf sporen van het plan versterking sociale veiligheid: opleiding, leiderschap, meld- en registratiesysteem, personeelsbeleid en cultuur.

Op deze sporen is in 2021 reeds uitvoering gegeven door onder andere aan het opnemen van sociale veiligheid in de relevante opleidingscurricula, diverse opleidingen en workshops voor teams en leidinggevenden, het versterken van (na)zorg bij meldingen, de evaluatie van het Meldpunt Integriteit Defensie en de positionering van de Centrale Organisatie Integriteit Defensie (COID) en het introduceren van een digitaal meldformulier. Verder is ter ondersteuning van de leidinggevende geïnvesteerd in de kwaliteit van vertrouwenspersonen en integriteitsadviseurs. Ter versterking van de veilige werkomgeving (cultuur) zijn er op diverse plekken binnen alle defensieonderdelen interventies gedaan onder de noemer ‘just culture’ actieonderzoek.

Integraal risicomanagement

Het toepassen van integraal risicomanagement is voor Defensie van belang - zeker voor veiligheid. In 2021 zijn stappen gezet in het integraal risicomanagement door de toepassing van integraal risicomanagement voor heel Defensie. Voor Defensie betekent dit een wezenlijke sprong vooruit in het managen van veiligheid. Voorbeelden hiervan zijn dat in 2021 defensieonderdelen zijn gaan werken met een uniforme integrale risicomatrix, de CDS een eenduidige risico-escalatieprocedure heeft vastgesteld en DOSCO/NLDA-opleidingen en -trainingen over integraal risicomanagement heeft ontwikkeld en verzorgd.

Gezondheidsmonitoring

Structurele Gezondheidsmonitoring helpt om verbanden tussen werkomstandigheden en gezondheidsaandoeningen vast te stellen om zo tijdig preventieve maatregelen te nemen ter bescherming van de gezondheid en de veiligheid van het personeel. Bij gezondheidsmonitoring gaat het altijd om groepen medewerkers. Het gaat nooit om de gegevens van een enkele persoon. De resultaten van het onderzoek zijn volledig anoniem. Defensie handelt daarmee volgens de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG).

De wettelijke grondslag voor Structurele Gezondheidsmonitoring, spoor I is omschreven in de Data Protection Impact Assessment (DPIA). Om de wettelijke grondslag nog steviger te verankeren voor Gezondheidsmonitoring spoor I, is gestart met het expliciteren van de wettelijke grondslag via een Algemene Maatregel van Bestuur (AMvB). Dit ter bestendiging van het toekomstig gebruik van pseudo-anonieme gegevens voor gezondheidsmonitoring. De concept AMvB is in ontwikkeling en wordt begin 2022 verwacht.

Gevaarlijke stoffen

In 2021 voltooide het RIVM het derde en laatste deelonderzoek naar het werken met chroom-6 op alle defensielocaties. Verder werd in juni 2021 de gewijzigde Uitkeringsregeling chroom-6 van kracht voor alle (oud-) medewerkers en hun nabestaanden. Een adviescommissie onder voorzitterschap van professor Heerma van Voss is gevraagd advies uit te brengen over drie vragen met betrekking tot de Uitkeringsregeling. De eindrapportage van de commissie, met reactie op de drie vragen, zal naar verwachting in de eerste helft van 2022 gereed zijn.

In 2021 zijn de laatste maatregelen uit het plan van aanpak Beheersing Chroom-6 (Kamerstuk 35 000 X, nr. 70) gerealiseerd zodat veilig met chroom-6 kan worden gewerkt; de vervanging van de spuitcabines bij de Luchtmacht staat gepland voor 2022 en de nieuwbouw voor Leusden volgt later. In 2021 zijn negen incidenten met chroom-6 gemeld, waarvoor maatregelen zijn genomen. De meldingen worden gepubliceerd op defensie.nl. Inmiddels is de aanpak verbreed naar andere gevaarlijke stoffen, met prioriteit voor kankerverwekkende en mutagene stoffen. Het beleid kenmerkt zich door de zogenoemde S-T-O-P-strategie: zo veel als mogelijk vindt Substitutie van stoffen plaatsen, worden Technische maatregelen genomen zoals betere afzuiging en geschikt gereedschap. Daarvoor is 1 miljoen euro extra budget vrijgemaakt. Organisatorische maatregelen zijn bijvoorbeeld voorlichting door onder andere e-learnings. Tot slot zijn voldoende Persoonlijke beschermingsmiddelen beschikbaar. De Arbeidsinspectie NL houdt toezicht op dit onderwerp en heeft gemeld dat de meeste overtredingen zijn weggenomen.

Voor de opslag en het vervoer van gevaarlijke stoffen zijn in 2021 drie (interne) publicaties met regelgeving geactualiseerd en vastgesteld. Voor het vervoer van gevaarlijke stoffen zijn de aanbevelingen van de Inspectie Veiligheid Defensie omgezet in concrete verbeteringen voor opleidingen, de rol van de veiligheidsadviseur en de oprichting van een Defensie Luchtvracht Expeditie. De Arbeidsinspectie NL heeft ook in 2021 gecontroleerd op de opslag van munitie en geen noemenswaardige tekortkomingen geconstateerd.

Conform een toezegging door de minister aan de Kamer in april 2019 is het Insitute for Risk Assessment Sciences (IRAS) gevraagd een aanvullende literatuurstudie te verrichten om meer duidelijkheid te krijgen over een mogelijke relatie tussen gezondheidsklachten en de uitstoot van burn pits. Het is van belang dat Defensie in de toekomst over meer data kan beschikken over blootstellingen tijdens missies en deze meer kan relateren aan mogelijke gezondheidsrisico’s en eventuele gezondheidsklachten. Daarom heeft Defensie in 2021 apparatuur in gebruik genomen waarmee continu de luchtkwaliteit kan worden gemonitord in missiegebieden.

Tevens heeft Defensie het rekenmodel Military Exposure Assessment Tool (MEAT) verder doorontwikkeld. MEAT brengt meetgegevens en modelschattingen aan werk- en milieugerelateerde blootstelling in een (mogelijk) missiegebied samen. Defensie blijft de wetenschappelijke ontwikkelingen en literatuur over burn pits nauwlettend volgen, net als de ontwikkelingen bij onze internationale partners.

Toezichthouders en commissies

In de brief behorende bij het jaarrapport 2021 van de Visitatiecommissie Defensie en Veiligheid (Kamerstuk 34 919 nr. 81) is toegezegd om vanaf 2021 de veiligheidsparagraaf in het Jaarverslag Defensie verder uit te bereiden, onder andere met de opvolging van de aanbevelingen van toezichthouders.

Het Toezichtberaad van Defensie bestaat uit de Inspecteur-generaal Veiligheid Defensie (IVD), de Inspecteur Militaire Gezondheidszorg (IMG), het Korps Militaire Controleurs Gevaarlijke Stoffen (KMCGS), de Militaire Luchtvaart Autoriteit (MLA), de Beveiligingsautoriteit (BA) en de Functionaris Gegevensbescherming (FG). De Inspecteur-Generaal der Krijgsmacht (IGK) is toehoorder van dit beraad. In 2021 hebben de toezichthouders voor het eerst een gezamenlijk jaarbericht opgesteld, op basis van hun aparte jaarverslagen. Deze stukken zijn op 19 mei 2021 aan de Tweede Kamer aangeboden (Kamerstuk 35 570 X, nr. 87). Daarnaast heeft Defensie in 2021 vijf onderzoeksrapporten van de IVD ontvangen (vervoer van gevaarlijke stoffen door de lucht, blikseminslag Ossendrecht, zelfbeschieting F-16 Vliehors, NH90-helikopterongeval in de Caribisch gebied en Dingo-ongeval Afghanistan) en aan de Kamer gestuurd, voorzien van een beleidsreactie. Via zogeheten interne opdrachtnota’s zet Defensie opvolging van de toegezegde maatregelen in gang. Om voortgang en sturing op de voorgenomen maatregelen te bespoedigen, is er een driehoeksoverleg tussen beleid (DGB), uitvoering (CDS) en toezicht (IVD). In de bijlage bij dit verslag vindt u een overzicht van de opvolging van aan de Kamer toegezegde maatregelen naar aanleiding van aanbevelingen van de OvV en de IVD. In de bijlage bij dit verslag vindt u een overzicht van de opvolging van aan de Kamer toegezegde maatregelen naar aanleiding van aanbevelingen van de OvV en de IVD.

Versterking veiligheidsbewustzijn

Veilig werken en een veilige werkomgeving waren altijd al belangrijke speerpunten van Defensie, maar sinds 2018 vormen zij kernwaarden voor Defensie. Dit vraagt continu aandacht. Daarom zijn de opleidingen voor nieuw instromend personeel aangepast, zodat deze kernwaarde wordt onderwezen. Ook het kunnen toepassen van risicomanagement en het belang van het melden van voorvallen is opgenomen in de syllabi. Door loopbaanopleidingen zoals de Middelbare Defensie Vorming voor leidinggevenden en commandanten en specifieke cursussen en workshops worden zij getraind voor hun rol voor veiligheid en integriteit. Bovendien dragen zij nadrukkelijk bij aan het melden van risico’s en onveilige situaties en stimuleren ze het bespreekbaar maken van vraagstukken.

3.4 Middelen

Investeringen in nieuw materieel

De investeringen van afgelopen jaren hebben in 2021 tot uitlevering van nieuw materieel geleid, waaronder de nieuwe Chinook transporthelikopters. Om ook in de toekomst concrete vernieuwing en verbetering van materieel te waarborgen, is Defensie in 2021 tientallen nieuwe projecten gestart, zowel voor levering van nieuw materieel als voor projecten die de technische en operationele levensduur van wapensystemen verlengen.

Voorraden

Defensie heeft in de vorige kabinetsperiode stappen gezet om de inzetvoorraden te vergroten, uiteenlopend van munitie tot en met operationele infrastructuur. Gestaag worden de voorraadtekorten ingelopen. 

De beleidsmatige uitgangspunten van het Beleidskader Inzetvoorraden (BKI) uit 2009 zijn primair gericht op de tweede hoofdtaak: internationale missies. De benodigde financiering om de voorraden voor deze tweede hoofdtaak op norm te brengen is beschikbaar. Voor de verdere doorgroei van de inzetvoorraden naar een niveau dat past bij de eigen en bondgenootschappelijke verdediging - de eerste hoofdtaak van de krijgsmacht - ontbraken de benodigde financiële middelen (Kamerstuk 28 830 nr. 268 van 22 oktober 2018). Daarom wordt het Beleidskader Inzetvoorraden herzien.

IT

De wereld digitaliseert in snel tempo. De context waarin Defensie opereert is hierop geen uitzondering. Informatietechnologie (IT) is noodzakelijk voor alle hoofdwapensystemen en inmiddels zelf ook verworden tot wapensysteem. Daarnaast treden wapensystemen in toenemende mate toe tot de digitale wereld. Vaak vergt dit extra IT-capaciteit in de vorm van mensen en middelen. Om adequaat te kunnen inspelen op IT-ontwikkelingen, en het mogelijk maken van informatiegestuurd optreden (IGO), is een digitaliseringsslag van Defensie cruciaal. Zonder goede informatievoorziening is effectieve inzet van wapensystemen onmogelijk. In 2021 zijn daarom verdere stappen gezet in het kader van deze digitale transformatie.

Met het rapport Defensie Duurzaam Digitaal (DDD, Kamerstuk 31 125, nr. 118 van 27 mei 2021) heeft Defensie inzichtelijk gemaakt waar de tekorten en uitdagingen voor de gebieden exploitatie, investeringen en personeel zich binnen het I&T-domein bevinden. Defensie is in 2021 ook begonnen met de uitwerking van de maatregelen uit DDD die geen financiële consequenties hebben. DDD liet verder zien dat Defensie blijvend en duurzaam in IT moet blijven investeren om militair relevant te blijven. De meest urgente problematiek in de IT-instandhouding heeft Defensie op kunnen vangen met extra middelen uit de motie-Hermans. Met de extra middelen uit het Coalitieakkoord zijn in 2022 in de Defensienota verdere integrale keuzes gemaakt.

Defensie startte in 2021 met de vervanging van een groot deel van de IT-infrastructuur met Grensverleggende IT (GrIT). Daarnaast werkte Defensie verder aan de verbetering van connectiviteit en interoperabiliteit in het operationele domein middels programma’s als Foxtrot/TEN, VOSS en Federated Mission Networking (FMN), naast andere projecten om invulling te geven aan het Informatie Gestuurd Optreden. Ook begon Defensie in 2021 met de voorbereidingen voor de migratie naar een nieuw materieel-logistiek en financieel informatievoorzieningssysteem (ERP M&F), definieerde Defensie uitgangspunten en startte het een vooronderzoek voor de IT die nodig is ten behoeve van een nieuw HR-model en werkte Defensie aan een verbetering van de governance binnen het I&T-domein, in het bijzonder door de installatie van de Stuurgroep Digitale Transformatie en de invoering van een CIO-stelsel, waarvoor decentrale (kwartiermakend) CIO’s zijn aangesteld. Tot slot zette Defensie stappen op strategisch vlak op de gebieden data en cyber, onder meer door routekaarten en strategische visies op te stellen.

Vastgoed

Het vastgoed van Defensie is cruciaal voor het functioneren van de Krijgsmacht, omdat het essentieel is voor de invulling van de primaire processen gereedstelling en inzet, efficiente ondersteunende bedrijfsvoeringsprocessen en het welzijn van defensiepersoneel. Defensie heeft de ambitie om de vastgoedportefeuille toekomstvast, doelmatig, duurzaam, compliant en structureel betaalbaar in te richten en te beheren. Om dit te bewerkstelligen maakt Defensie gebruik van bestaande structuren en systemen en vinden er ontwikkelingen en verbeteringen plaats.

In 2021 is het Interdepartementaal Beleidsonderzoek Vastgoed Defensie (IBO) afgerond. Het IBO bevestigt dat het defensievastgoed onvoldoende op orde is. Eén van de knelpunten is de disbalans tussen de omvang van de vastgoedportefeuille en het budget wat voor vastgoed beschikbaar is. Om te komen tot een portefeuille die toekomstvast, doelmatig, duurzaam, compliant en structureel betaalbaar is, is grootschalig ingrijpen noodzakelijk. Daarnaast zet Defensie in op verdere doorontwikkeling van het vastgoedmanagement.

Visie op vastgoed

Bij het inzetten van de transitie naar een portefeuille die toekomstvast, doelmatig, duurzaam, compliant en structureel betaalbaar is en die op de juiste wijze wordt aangestuurd, zijn de huidige budgetten voor investeringen in vastgoed en het onderhoud van de portefeuille onvoldoende. Mede doordat regelmatig urgente niet geplande instandhoudingsmaatregelen aan het vastgoed noodzakelijk zijn om de bedrijfsvoering op defensielocaties zeker te stellen. De kosten van deze maatregelen verdringen andere uitgaven, zoals het uitvoeren van onderhoud en de investeringen in het structureel op orde brengen van het vastgoed.

Onderdeel van de stappen die worden gezet is het ontwikkelen van een portefeuillevisie waarin recente ontwikkelingen in het vastgoed én defensiebrede ontwikkelingen zoals de Defensievisie 2035 worden meegenomen.

Ernstige onvolkomenheid vastgoedmanagement

Bij het Verantwoordingsonderzoek 2020 van de Algemene Rekenkamer (AR) is vastgoed beoordeeld als een ernstige onvolkomenheid. Hierbij spelen het inzicht in de staat van het vastgoed en de aansturing en processen van vastgoedmanagement een belangrijke rol. Naast de ernstige onvolkomenheid heeft de AR geconstateerd dat de financiële dekking van het onderhoud en de revitalisering met prioriteit moeten worden opgepakt en dat er aan de norm voor brandveilig gebruik van gebouwen moet worden voldaan.

Informatievoorziening

In december 2021 heeft het Rijksvastgoedbedrijf de opdracht voor het ontwikkelen van een Rijksbreed onderhoudsmanagementsysteem (OMS) definitief gegund en de verwachting is dat begin 2022 met de implementatie begonnen kan worden. Dit systeem zal ook de kwaliteit van de informatievoorziening aan Defensie geleidelijk verbeteren. Om de periode tot volledige ingebruikname van het OMS te overbruggen maakt Defensie gebruik van interim-oplossingen.

Als reactie op de IBO Vastgoed is gewerkt aan het moderniseren van vastgoednormen en is er in 2021 een Taskforce in het leven geroepen die gebruik en bezetting van defensievastgoed onderzoekt. Tot slot is eind 2021 de vijfjaarlijkse kwaliteitsmeting afgerond, waaruit een gedifferentieerd beeld ontstaat van de mate waarin de portefeuille voldoet aan de onderhoudsnorm van Defensie.

3.5 Manieren

Samenwerking

NAVO

In 2021 heeft het bondgenootschap verder gewerkt aan NAVO2030, het proces om zeker te stellen dat de NAVO militair sterk blijft, politiek sterker wordt en een meer mondiale benadering kiest. De agenda voor de uitwerking van dit proces is vastgesteld op de NAVO-Top van Brussel 2021 (Kamerstuk 28676, nr. 372). Daarnaast is onder meer de versterking van de bondgenootschappelijke afschrikking en verdediging, inclusief relevante concepten en onderliggende plannen voortgezet (Kamerstuk 28676, nrs. 356, 371 en 376). Op het gebied van inzet werd in 2021 besloten tot beëindiging van de NAVO-missie in Afghanistan, en heeft Nederland besloten het mandaat voor de enhanced Forward Presence (eFP) in Litouwen te verlengen en uit te breiden (Kamerstuk 29521, nr. 435). Verder is in juni 2021 luitenant-admiraal Rob Bauer begonnen als voorzitter van het NAVO Militair Comité, voor een functieduur van drie jaar.

EU

In 2021 vond de strategische dialoog plaats over het EU Strategisch Kompas plaats en op 9 november werd een eerste conceptversie van het Strategisch Kompas door de EU Hoge Vertegenwoordiger gepresenteerd (Kamerstuk 2021Z23184) en op 15 november tijdens de Raad Buitenlandse Zaken besproken. Nederland speelde hierin een actieve rol, onder meer door het presenteren van een reeks non-papers over diverse deelonderwerpen1. Aan de Kamer ging een uitgebreide kabinetsappreciatie van het Strategisch Kompas toe (Kamerstuk 21501-28-229)2. Een andere belangrijke ontwikkeling in 2021 waar Nederland een leidende rol in speelde was de toetreding van de VS, Canada en Noorwegen tot het Permanent Structured Co-operation (PESCO) (EU) project over militaire mobiliteit (Kamerstuk 21501-28 nr. 220). In het najaar van 2021 werd de Europese Vredesfaciliteit voor het eerst ingezet en keurde de Raad de eerste steunmaatregelen aan diverse landen goed (o.a. Kamerstuk 21501-02 nr. 2262, Kamerstuk 21501-28 nrs. 219 en 223). Ook werden in 2021 de voorbereidingen getroffen voor de start van het Europese Defensiefonds (EDF), waaruit in 2022 voor het eerst bedragen aan EDF-projecten toegewezen zullen gaan worden (Kamerstuk 21501-28 nr. 225). Vanuit het European Defence Industrial Development Programme (EDIDP), een van de voorlopers van het EDF, is in 2021 financiering toegekend aan meerdere projectvoorstellen met Nederlandse betrokkenheid (Kamerstuk 21501-28 nr. 225 ). Daarnaast werden in november jl. 14 nieuwe PESCO-projecten aangenomen door de lidstaten, waarmee het totale aantal PESCO-projecten nu op 60 staat (Kamerstuk 21501-28 nr. 228). Tot slot stelden de lidstaten op 16 november jl. een mandaat vast voor het Europees Defensie Agentschap om onderhandelingen met de VS te voeren over een administrative arrangement tussen de VS en het EDA (Kamerstuk 21501-28 nr. 228), en werd door de VS en de EU besloten om een gestructureerde veiligheids- en defensiedialoog op te starten.

Andere multilaterale fora

De samenwerking in de Northern Group, het European Intervention Initiative (EI2) en de Joint Expeditionary Force (JEF) is in 2021 voortgezet. De ministers van de JEF-landen tekenden op 30 juni 2021 een richtinggevend document, de JEF Policy Direction, als politiek mandaat voor verdere ontwikkeling en bredere inzetbaarheid van dit verband. Tijdens de JEF-oefening Joint Protector in september 2021 werd besluitvorming en commandovoering voor inzet in hybride situaties beoefend.

Internationale partners

Nationale samenwerking

Defensie heeft in 2021 samen met Politie, Openbaar Ministerie, Douane, Belastingdienst, FIOD en lokale overheden stappen gezet in het brede offensief tegen ondermijnende criminaliteit. Naast deelname aan het ‘multidisciplinaire interventieteam’, werd (en wordt) geïnvesteerd in bewaken en beveiligen door eenheden van de KMar, de aanpak van drugscriminaliteit in het Caribisch gebied en in keteneffecten, zoals voor de EOD en advanced search-capaciteit van de Koninklijke Landmacht.

De commissie Bos heeft in 2021 zijn adviesrapport ‘toekomstbestendig stelsel bewaken en beveiligen’ gepresenteerd. In dit rapport wordt onder andere geadviseerd om het stelsel te versterken door betere informatievoorziening, samenwerking tussen politie en Defensie/KMar door gebruik te maken van innovatieve manieren en middelen en door eenheden te versterken. Defensie, en met name de KMar, is betrokken bij de uitwerking van de adviezen.

Naast de structurele taken die Defensie uitvoert in het nationale domein heeft Defensie ook bijstand en ondersteuning geleverd aan de civiele autoriteiten. Met aanzienlijke capaciteiten heeft Defensie het afgelopen jaar bijgesprongen om de civiele autoriteiten te ondersteunen als gevolg van de COVID-19 crisis, zowel in Nederland als in het Caribische deel van het Koninkrijk. Zo leverde onder andere de KMar bijstand in het kader van het handhaven van de openbare orde en werd breed door Defensie ondersteund met plannings- en coördinatie capaciteit ten aanzien van patiëntenspreiding, medische ondersteuning en op het gebied van infrastructuur.

Tot slot heeft Defensie ook bijgedragen aan het ondersteunen van de opvang van evacués vanuit Afghanistan met capaciteit van de KMar en met het beschikbaar stellen van militaire locaties.

Kustwacht

De Kustwacht Caribisch gebied heeft in 2021 een belangrijke bijdrage geleverd aan de bestrijding van ondermijnende criminaliteit. CZMCarib, KMar en Kustwacht Caribisch gebied hebben dit onderstreept door met name het onderscheppen van drugstransporten en het bestrijden van mensensmokkel en –handel.

Grensbewaking

Het Europese grensagentschap Frontex werkt aan het opzetten van een vaste capaciteit ter ondersteuning van lidstaten op gebied van het bestrijden van ongewenste migratie. Als één van de deelnemende organisaties levert Defensie, en met name de KMar, hiervoor personeel en middelen.

Defensie/KMar heeft, samen met andere stakeholders, in 2021 stappen gezet om de EU-Verordeningen Entry Exit System en European Travel Information and Authorisation System te implementeren. Deze verordeningen zullen het EU-grensproces versterken en digitaliseren.

Aanpassing Politiewet 2012

In 2021 is gewerkt aan voorbereiding van de wijziging van de Politiewet 2012. Deze wet wordt aangepast om bijstand aan de Koninklijke Marechaussee (KMar) mogelijk te maken en de hoog risico beveiligingstaak op te nemen in de taken van de KMar. Defensie kan hierdoor bijstand leveren aan de KMar. De wijziging van de Politiewet maakt uiteindelijk de procedure sneller. Naar verwachting wordt de aanpassing van de Politiewet 2012 in het eerste kwartaal van 2022 gerealiseerd.

Conflictpreventie

Binnen Defensie is in 2021 verder vorm gegeven aan het conflictpreventiebeleid. Omdat voorkomen nauw samenhangt met vooruitzien, is het afgelopen jaar verder gewerkt aan het versterken van het anticiperend vermogen van de organisatie (‘strategic foresight’). Dit maakt het mogelijk om de activiteiten van Defensie meer op preventie te richten. Ook is vanuit Defensie bijgedragen aan de verdere ontwikkeling van early warning & early action (EWEA) in interdepartementaal verband. Samen met Buitenlandse Zaken is het initiatief genomen om met een aanzienlijke groep lidstaten een non-paper over het versterken van de EWEA-capaciteit binnen de Europese Unie aan te leveren als input voor het Strategisch Kompas. Daarnaast is in diverse opleidingstrajecten binnen Defensie aandacht besteed aan het belang van conflictpreventie en de specifieke bijdrage van de krijgsmacht daaraan. Samen met Buitenlandse Zaken werd een verdiepende conferentie georganiseerd over security sector reform. Hervorming van de veiligheidssector kan immers een belangrijke rol spelen bij het voorkomen van conflict, mits dit op de juiste manier gebeurt.

Informatiegestuurd optreden en cyber

In 2021 heeft Defensie verder gewerkt aan een verdieping in de vorm van een beleidsvisie van wat informatiegestuurd optreden (IGO) voor de defensieorganisatie betekent. IGO is van alle tijden. Echter, door technologische ontwikkelingen en een in toenemende mate complexer wordend dreigingsbeeld moet Defensie beter inspelen op de tijden waarin we leven. De Defensievisie 2035 ging hier al uitgebreid op in. IGO is in feite een transitievraagstuk voor de gehele organisatie aangaande organiseren en optreden, waarbij het zoveel en zo breed als nodig, rechtmatig, veilig en verantwoord delen en gebruiken van relevante informatie de uitgangspunten zijn. Goed en verantwoordelijk gebruik van data science en kunstmatige intelligentie is hier onderdeel van. IGO vormt daarmee de basis voor de toekomstige defensieorganisatie, zowel voor inzet als bedrijfsvoering.

Defensie heeft de investeringen in het cyberdomein conform planning vooral gebruikt voor het versterken van haar inlichtingenpositie, haar digitale slagkracht en cybersecurity. Deze inlichtingenpositie, van zowel de MIVD als de AIVD, heeft internationale organisaties, (inter)nationale partners en andere departementen in staat gesteld hun weerbaarheid te verhogen door tijdig passende maatregelen te treffen. Diepgravend inlichtingenonderzoek heeft bijgedragen aan politieke en diplomatieke attributie om zo kwaadaardige cyberactiviteiten in het daglicht te zetten. Deze attributie draagt bij aan het verhogen van de kosten van dergelijke actoren wat de weerbaarheid van Nederland in het geheel weer versterkt.

Het versterken van personele cybercapaciteit gaat hand in hand met het voortdurend tegen het licht houden en verbeteren van het concept van de cyber mission teams, samengesteld door personeel van het Defensie Cyber Commando (DCC) en de MIVD. Op deze manier heeft het DCC zijn gereedheid kunnen verhogen en intensief samengewerkt met de cyberafdelingen van de inlichtingendiensten. Hiermee zijn zowel de inlichtingenposities als de digitale slagkracht verbeterd. Voorts heeft Defensie samen met interdepartementale partners, NAVO- en EU-bondgenoten gewerkt aan de ontwikkeling van gezamenlijke responskaders en inzetmogelijkheden waaronder het beschikbaar stellen van cybercapaciteiten om te kunnen reageren op statelijke dreigingen. Daarnaast heeft Defensie meegedaan aan (inter)nationale cyberoefeningen om partners beter te leren kennen, om procedures te oefenen en om de gereedheid te verhogen.

Omdat steeds meer sensoren en (wapen)systemen met elkaar verbonden zijn, heeft Defensie op het gebied van cybersecurity grote stappen gezet om deze verbindingen te beveiligen en veilig te houden. Defensie is een interessant doelwit van een breed scala aan hackers en daarom is het Defensie Cyber Security Centrum 24/7 bezig om Defensiesystemen te beveiligen. In het nationale domein hebben partners enkele malen een beroep gedaan op de cyberexpertise van Defensie via het Nationaal Respons Netwerk onder leiding van het Nationaal Cyber Security Centrum. Internationaal heeft Defensie experts gereedgesteld om Europese partners bij te staan via het PESCO Cyber Rapid Response Team. Op deze manier draagt Defensie, op verzoek, bij aan de cybersecurity van (inter)nationale partners.

Adaptieve krijgsmacht

Met het programma adaptieve krijgsmacht vergroot Defensie de flexibiliteit en inzetgereedheid van de krijgsmacht door samenwerking met partners in de samenleving. In 2021 zijn positieve stappen gezet op het gebied van slimme personele samenwerking met partners. Zo kon gekwalificeerd personeel dat als gevolg van COVID-19 werd ontslagen in bijvoorbeeld de maritieme sector, op tijdelijke basis de krijgsmacht komen versterken. Hiermee kan Defensie achterstanden inlopen, helpen we bedrijven met kennisbehoud en wordt bespaard op uitkeringen. Vanwege de positieve ervaringen worden dergelijke samenwerkingen uitgebreid. Dit past in de vierde schil van het nieuwe HR-model en is een voorbeeld van vernieuwend werken binnen het publiek-private domein. Dergelijke civiel-militaire samenwerking is voor Defensie onontbeerlijk om nieuwe kennis op te doen of schaarste op te vangen.

In 2021 zijn ook verschillende initiatieven gericht op jongeren gegroeid. Defensity College bestond in november 2021 vijf jaar en is inmiddels een gestaag groeiend werkstudentenprogramma. In 2021 is de doorontwikkeling van dit programma ter hand genomen, met onder andere een nieuw programma voor hbo-studenten.

Kennis en Innovatie

Investeringen in defensieonderzoek, technologieontwikkeling en de innovatiecentra van Defensie kennen een permanent karakter. Wetenschap en technologie blijven zich ontwikkelen. Dat geldt ook voor de dreigingen waaraan de krijgsmacht het hoofd moet bieden. Met de investeringen in defensieonderzoek blijft Defensie verzekerd van een gedegen defensiespecifieke kennisbasis. Zo bouwt het Nederlands Lucht- en Ruimtevaartcentrum kennis op voor de instandhouding van militaire airframes, subsystemen en voortstuwingssystemen. Daarbij ligt de focus op nieuwe technologieën.

Bij technologieontwikkeling werkt Defensie nauw samen met Nederlandse bedrijven. Dat gebeurt onder meer op het terrein van nieuwe materialen en innovaties die de kans op detectie van toekomstige onderzeeboten reduceren. Met de opgebouwde kennis wordt rechtstreeks bijgedragen aan capaciteitenontwikkeling; dat noemen we kennisgebruik. Zo wordt bij TNO opgebouwde kennis over lasercommunicatie ingebouwd in een in 2023 te lanceren satelliet.

De innovatiecentra van de dienstonderdelen hebben in 2021 opnieuw diverse activiteiten ontplooid om sneller en innovatiever te innoveren. Daarin neemt de samenwerking met het bedrijfsleven (primair MKB en startups) een centrale plaats in. Met behulp van partnerschappen en samenwerkingen wordt op de markt verkrijgbare civiele technologie toepasbaar gemaakt voor defensiegebruik.

In 2021 zijn de uitgaven aan onderzoek, technologieontwikkeling en kennisgebruik (ter ondersteuning van investeringsprojecten) circa € 150 miljoen, hetgeen resulteert in een bijbehorende KPI van 1,28 %.

Duurzaamheid

Defensie heeft met de uitvoering van haar taken impact op het milieu en de omgeving. Op onze kazernes verbruiken we gas en elektriciteit voor vastgoed. Vliegen, varen en rijden met ons materieel gaat gepaard met gebruik van voornamelijk fossiele brandstoffen.

In 2021 zijn onderzoeken uitgevoerd om inzicht in de ‘ecologische voetafdruk’ van Defensie te krijgen en is aansluiting gezocht met de omgeving. Enkele voorbeelden zijn de Green & Social Deal Amersfoort, Leusden en Soest en de ondertekening van het Convenant waterstof in mobiliteit provincie Utrecht. Ook heeft Defensie inmiddels interdepartementaal op alle niveaus de samenwerking geintensiveerd en neemt zoveel als mogelijk deel aan de rijksbrede verduurzamingsprogramma’s zoals Zon op Rijksdaken. Dat heeft er onder andere in geresulteerd dat Defensie tussen 2022 en 2024 92 miljoen kan aanwenden voor zonnepanelen en verduurzaming van het vastgoed. De vermeden energiekosten die deze verduurzamingsprojecten opleveren, gebuikt Defensie ook weer voor projecten die de CO2-uitstoot van Defensie helpen verminderen.

Voor het geven van richting aan de verduurzaming van het materieel is een Roadmap Energietransitie Operationeel Materieel opgesteld in samenwerking met stakeholders binnen en buiten Defensie.

De overige twee DEOS-speerpunten ‘circulaire economie’ en ‘omgeving’ zijn uitgewerkt in meer specifieke doelstellingen en maatregelen voor de periode 2019-2022 en opgenomen in actieplannen. Over de resultaten en het energieverbruik wordt in de bedrijfsvoeringsparagraaf gerapporteerd.

Omgeving

In 2021 hebben wij geïnvesteerd in onze relaties met andere overheden, zoals provincies en gemeenten, en met omwonenden. Wij zijn gestart met het ontwikkelen van een omgevingsbureau dat samen met het RVB meer voelsprieten in de samenleving uit te steken. Ook is gestart met het formuleren van participatiebeleid.

Voor het verbeteren van het beheer van onze vergunningen hebben we een taskforce ingericht die de komende jaren tot doel heeft de vergunningssituatie van Defensie te actualiseren. Daarbij werken we nauw samen met onze bevoegde gezagen, Inspectie Leefomgeving en Transport en het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit.

We hebben in 2021 veel aandacht besteed aan het effect van de stikstofproblematiek op Defensie. Het project referentiewaarden levert ons kennis op over hoe om te gaan met de uitdagingen rondom de beperkingen van stikstof. In het interdepartementale overleg hebben we onze bijzondere positie in relatie tot de wettelijke regels nadrukkelijk naar voren gebracht. Daarnaast zijn we gestart met het formuleren van de ruimtelijke impact van Defensie in de toekomst.

Tot slot

Defensie heeft in 2021 veel bereikt: Het afgelopen jaar was een jaar waarin Defensie ondanks beperkingen in de gereedheid in binnen- en buitenland zichtbaar was. Bovendien was 2021 was vooral het jaar waarin volop handelingsperspectief werd geboden voor herstel en modernisering van de krijsmacht via de vrijgekomen middelen uit de motie-Hermans en het Coalitieakkoord.

Figuur 5 KPI-tabel

Realisatie beleidsdoorlichtingen

Voor de realisatie van andere onderzoeken, zie de bijlage «Afgerond evaluatie- en overig onderzoek». Voor het meest recente overzicht van de programmering van onderzoeken en evaluaties, klik op deze link.

Overzicht risicoregelingen

Per 31 december 2021 bestaat er een openstaande garantie. Deze betreft een overeenkomst met de Vereniging Verbond van Verzekeraars over de verzekerbaarheid van personeel. De looptijd is onbepaald en er is geen gegarandeerd bedrag vastgesteld. De overeenkomst regelt de verhouding tussen Defensie en de Vereniging met als doel de belemmeringen die defensieambtenaren in het maatschappelijk verkeer ondervinden als gevolg van uitsluitingsclausules bij levensverzekeringen, gekoppeld aan de financiering van een woning, weg te nemen. In 2021 heeft geen uitkering plaatsgevonden. 

Openbaarheidsparagraaf

Actieve openbaarmaking

De beleidslijn voor de nieuwe werkwijze omtrent beslisnota’s is geïmplementeerd en Defensie is gereed voor opschaling naar volgende categorieën. Er is een projectplan Wet Open Overheid (WOO) opgesteld. Defensie bereidt zich ook voor op aansluiting op Platform Open Overheidsinformatie (PLOOI), het Rijksbrede publicatieportaal voor de Wet Open Overheid (WOO). Tot de resultaten tot nu toe behoren het opzetten van een projectorganisatie voor Defensie, aansluiting bij interdepartementaal overleg WOO, aansluiting op centrale BZK-programmaorganisatie KOOP/PLOOI en start met participatie in Rijksbrede PLOOI-werkgroepen techniek en implementatie. De uitwerking van het Defensie-projectplan aansluiting PLOOI is in afwachting van richtlijnen en kaders vanuit het centrale BZK/PLOOI programma. Het Defensie-projectplan PLOOI gaat voorzien in inbedding verantwoordelijkheden, opzetten beheersorganisatie naast realisatie technische voorzieningen en (gewenste) koppeling met het nieuwe te introduceren Defensie Document Management Systeem (DMS).

Passieve openbaarmaking

In Q3 2021 is een pilot gestart voor het gebruik van laksoftware bij de directie Communicatie. Dit komt snelheid en efficiëntie bij het behandelen van WOB-verzoeken ten goede. Defensie neemt de software af als dienst van shared-service organisatie Doc-Direkt (ministerie van BZK). Defensie loopt nu voor op de Rijksbrede aanbesteding van WOB-tooling.

Verbetering van de informatiehuishouding

De deelprojecten onder het project Informatiehuishouding op Orde (onderdeel Defensie Open op Orde) worden klaar gemaakt voor de implementatiefase, met het opstellen van projectkaarten.

Er is een pilot uitgevoerd voor het uitlezen van de telefoons van de oud- ministers en staatssecretarissen. Om dit proces in de toekomst te ondersteunen is een uitgebreide procesbeschrijving en Q&A ontwikkeld.

Het project Webarchivering is gerealiseerd. Zoals aangekondigd in het programmaplan is Defensie per 31 december 2021 aangesloten op de Rijksbrede voorziening voor websitearchivering.

Voor Missiearchieven en specialistisch zoeken wordt momenteel een pilot gedraaid, omtrent de missie Afghanistan. Uiteindelijk moet er een permanente dienst voor komen. Er is een archiefteam opgericht vanuit de Afdeling Evaluaties (AEVAL), bestaande uit vijf oud-militairen. Er is gekozen om de bestaande missiearchieven te ontsluiten met moderne hardware en intelligente zoek-software. Inmiddels wordt de infrastructuur voor dergelijke software ingericht.

4 Beleidsartikelen

4.1 Beleidsartikel 1 Inzet

A. Algemene doelstelling

Alle drie de hoofdtaken vergen meer inzet vanwege de toegenomen instabiliteit in de wereld. Om deze taken te kunnen uitvoeren stelt Defensie militaire eenheden gereed die daarvoor kunnen worden ingezet.

B. Rol en verantwoordelijkheid

De Minister is verantwoordelijk voor het beschikbaar stellen en daadwerkelijk inzetten van eenheden om de veiligheid van het eigen en bondgenoot-schappelijk grondgebied te handhaven. Verder is de Minister in samenwerking met bondgenoten verantwoordelijk voor de uitvoering van bijdragen aan missies voor conflictpreventie, crisisbeheersing en vredesopbouw, zowel in Europa als daarbuiten. Het Koninkrijk der Nederlanden draagt daarmee bij aan de handhaving en bevordering van de internationale rechtsorde. De eenheden kunnen ook worden ingezet ten behoeve van nationale taken en het verlenen van (internationale) noodhulp.

Beleidsartikel 1 Inzet biedt een overzicht van de gehele inzet van de krijgsmacht. Dit betreft de bijdragen van Defensie aan onder andere crisisbeheersingsoperaties, contributies aan gezamenlijk gefinancierde NAVO- en EU-operaties, inzet voor nationale en koninkrijkstaken en overige inzet. In Beleidsartikel 1 is de verantwoording opgenomen van de additionele uitgaven voor inzet onder verantwoordelijkheid van de Commandant der Strijdkrachten. In de beleidsartikelen 2 tot en met 5 wordt de taakuitvoering verantwoord van de marine, landmacht, luchtmacht, marechaussee en de aan hen gemandateerde inzet, voor zover deze niet valt onder artikel 1.

C. Beleidsconclusies

Internationale inzet

Nederlandse militairen zijn in 2021 wederom breed ingezet voor vrede en veiligheid. In 2021 zijn 3268 militairen uitgezonden geweest.

Nederland heeft, in lijn met de afspraken uit de NATO Russia Founding Act uit 1997, deelgenomen aan de Multinational Battlegroup enhanced Forward Presence (eFP) in Litouwen. eFP bestaat op dit moment uit circa 4500 militairen, verdeeld over een viertal multinationale battlegroups. Nederland vormt momenteel een battlegroup samen met framework nation Duitsland, België, Noorwegen en Tsjechië. Duitsland levert hierbij de commandant van de multinationale battlegroup en Nederland de plaatsvervangend commandant. De Nederlandse bijdrage aan eFP roteert ieder half jaar. De bijdrage wordt bepaald op basis van de benodigde capaciteit in de multinationale battlegroup en de in Nederland beschikbare capaciteit. Nederland zet hierbij in op het leveren van de inzet die er in het kader van het National Defence Plan Litouwen wordt gevraagd: een manoeuvre-element van compagniesgrootte. In 2021 heeft Nederland ongeveer 700 militairen aan eFP geleverd. In de eerste helft van 2021 leverde Nederland een manoeuvre-eenheid, bestaande uit een gemotoriseerde compagnie. Daarnaast werd met circa vijfentwintig staffunctionarissen bijgedragen aan de multinationale battlegroup en aan het nationaal stafelement. In de tweede helft van 2021 bestond de Nederlandse bijdrage aan de multinationale battlegroup uit het Nederlandse deel van de Duits-Nederlandse tankeenheid, oftewel een eskadron van het 414e Pantserbataljon. Nederland leverde tevens ongeveer tien militairen binnen de bataljonsstaf. Daarnaast leverde Nederland rond de vijfentwintig staffunctionarissen in de multinationale battlegroup en in het nationaal stafelement.

Na een succesvolle bijdrage is eind oktober 2021 de inzet van de Force Protection eenheid, ter beveiliging van Belgische F-16 jachtvliegtuigen in Jordanië, beëindigd. Daarnaast voorzag Nederland met een Target Support Cell (TSC) en een Processing Exploitation and Dissemination (PED tot 1 april 2021) capaciteit in een behoefte binnen het inlichtingen- en doelontwikkelingsproces van de Anti-ISIS coalitie. In Irak wordt de militaire bijdrage binnen de missies Operation Inherent Resolve en Nato Mission Iraq gecontinueerd en wordt met de inzet van de Force Protection Compagnie, ter beveiliging en bewaking van Erbil Air Base, een substantiële bijdrage geleverd. Ook de bijdrage in het Combined Air Operation Center te Qatar wordt gecontinueerd.

In 2021 heeft Nederland tot juli met ongeveer 900 militairen een bijdrage geleverd aan Resolute Support, de NAVO-missie in Afghanistan. Na de uitvoering van een succesvolle redeployment eindigde de bijdrage met de uitvoering van de evacuatieoperatie onder meer vanuit Islamabad, Pakistan.

Vanaf november 2021 levert Nederland voor de duur van een half jaar een bijdrage aan MINUSMA met een C-130 transportvliegtuig en een ondersteunend detachement van ongeveer 90 personen. Voorts leverde Nederland in 2021 een aantal kleine bijdragen aan missies in Afrika en het Midden-Oosten, waaronder United Nations Multidimensional Integrated Stabilization Mission in Mali (MINUSMA), European Union Training Mission (EUTM) Mali, European-led Maritime Awareness in the Strait of Hormuz (EMASOH), European Union Liaison and Planning Cell (EULPC) in Tunis, European Union Naval Force Mediterranean (EUNAVFOR MED) IRINI in Rome, European Union Naval Force Mediterranean (EUNAVFOR MED) ATALANTA in Rota, UN Disengagement Observer Force (UNDOF), United Nations Interim Force in Lebanon (UNIFIL), United States Security Coordinator (USSC), United Nations Truce Supervision Organization (UNTSO) en Combined Maritime Force (CMF) in Bahrain.

Van 22 mei t/m 5 december heeft Zr. Ms. Evertsen (EVTN) 6,5 maanden onderdeel uitgemaakt van de UK Carrier Strike Group (CSG) met de HMS Queen Elizabeth (QNLZ) als middelpunt. De CSG is via de Noord Atlantische Oceaan, Middellandse Zee, Zwarte Zee, Rode Zee, Indische Oceaan en de Zuid-Chinese Zee naar de verste bestemming Japan gevaren. Begin oktober is de CSG aangevangen aan haar terugreis. De periode in de Zwarte Zee (13 juni t/m 2 juli) en de noordwaartse (26 t/m 30 juli) en zuidwaartse (4 t/m 9 oktober) passages door de Zuid Chinese Zee zijn aangemerkt geweest als inzet. In totaal heeft de EVTN 43.220 nautische mijlen afgelegd; hebben 202 personen meegevaren; zijn er 12 havenbezoeken afgelegd en is er geoefend/geopereerd met 19 landen.

Nederland heeft op verzoek van de NAVO ten behoeve van operatie ALLIED SOLACE een Dental Care Unit ingezet. Operatie ALLIED SOLACE is een NAVO-operatie om Afghaanse evacuees die voor de NAVO hebben gewerkt onder te brengen op enkele locaties in Europa, waaronder Kosovo. De inzet heeft plaatsgevonden van 24 augustus tot 19 november en het detachement heeft meer dan 500 behandelingen uitgevoerd.

Figuur 6

Nationale inzet

Daarnaast zijn in 2021 Nederlandse militairen wederom breed ingezet ten behoeve van nationale inzet. Het totaal aantal mensdagen in 2021 bedroeg ruim 42.000. Hiervan waren ruim 10.000 mensdagen voor reguliere bijstandsoperaties, ruim 32.000 mensdagen voor het leveren van ondersteuning voor de COVID-19 crisis in Nederland en het Caribische deel van het Koninkrijk. Daarnaast zijn bijna 2.000 mensdagen ingezet voor Host Nation Support (HNS)-operaties.

Overige inzet

In 2021 is een vergelijkbaar aantal Vessel Protection Detachments (VPD's) uitgevoerd als in de pre-COVID-19 jaren 2018 en 2019. In 2021 zijn in totaal 19 VPD's uitgevoerd.

Noodhulp

Defensie heeft op verzoek van het Ministerie van Buitenlandse Zaken noodhulp verleend aan Albanië bij de bestrijding van bosbranden met 2 helikopters. De inzet heeft plaatsgevonden van 4 augustus 2021 t/m 2 september 2021, inclusief de transit-tijd naar en van Albanië. Het detachement heeft vanaf 7 augustus iedere dag blusoperaties uitgevoerd. Er zijn 76 brandblusmissies gevlogen en 493 waterdrops gemaakt. Op 26 augustus begon het uiteindelijk dermate te regenen waardoor de bosbranden afnamen en de helikopter-blusoperaties konden worden gestaakt. In totaal zijn er voor deze inzet met de Chinook 241,8 vlieguren gevlogen (inclusief 67,4 vlieguren voor deployment en redeployment van/naar Nederland).

Defensie heeft met de inzet van Zr. Ms. Holland, een geëmbarkeerde taakeenheid en 11 liaisons noodhulp verleend naar aanleiding van de aardbeving in Haïti die plaatsvond op 14 augustus 2021. Deze noodhulp in Haïti is verleend in de periode van 19 augustus 2021 t/m 3 september 2021. Zr. Ms. Holland is ingezet ter ondersteuning bij het transport van humanitaire medewerkers en goederen. De NH-90 helikopter aan boord heeft in deze periode 32,4 vlieguren in 12 vluchten gemaakt. Deze vluchten zijn gemaakt voor het oppikken van Subject Matter Experts, het uitvoeren van verkenningen en het vervoeren van hulpgoederen. De liaisons zorgden voor een verbeterde situational awareness and understandig en concrete taken voor Zr. Ms. Holland en de geëmbarkeerde taakeenheid.

D. Budgettaire gevolgen van beleid

Toelichting algemeen

Om het geïntegreerde karakter te borgen wordt besluitvorming over het Budget Internationale Veiligheid interdepartementaal voorbereid en uitgevoerd.

E. Toelichting op de instrumenten

De posten met een verschil groter dan € 5,0 miljoen of noemenswaardige verschillen worden hieronder nader toegelicht.

Verplichtingen

De realisatie van de verplichtingen is € 42,5 miljoen lager ten opzichte van de vastgestelde begroting. Dit komt met name doordat de vrije ruimte/ voorziening BIV/HGIS niet volledig is aangewend voor het aangaan van nieuwe missies of verlenging van bestaande missies.

Toelichting crisisbeheersingsoperaties (BIV/HGIS)

Uitgaven

In bovenstaande tabel wordt bij de stand begroting 2021 weergegeven hoeveel budget begroot was en gerealiseerd is per missie. Hieronder worden de verschillen groter dan € 5 miljoen per missie toegelicht.

Afghanistan

Door de onverwacht snelle opmars van de Taliban is de deelname aan de missie Resolute Support vroegtijdig beëindigd. Dit heeft voor deze missie uiteindelijk geleid tot een onderrealisatie van ruim € 7,4 miljoen. De daarop volgende Non-combattant Evacuation Operation (NEO) -operatie, waarbij zoveel mogelijk mensen naar Nederland zijn geëvacueerd, heeft in 2021 zo’n € 9,4 miljoen gekost.

United Nations Multidimensional Integrated Stabilization Mission (MINUSMA)

Het laatste materieel dat in 2019 terug zou komen is in 2021 eindelijk in Nederland aangekomen. Daarmee is de voorgaande bijdrage aan MINUSMA financieel zo goed als afgerond (op resetkosten van het ingezette materieel en verrekeningen met Duitsland na). In 2021 is het C-130 detachement gestart om in transportcapaciteit voor MINUSMA te voorzien. Deze inzet loopt door tot en met mei 2022. Daarnaast levert Nederland vanaf januari 2022 de Force Commander MINUSMA met een persoonlijke staf. De opstart van deze bijdrage was in 2021. Zowel de bijdrage van het C-130 detachement als de Force Commander hebben er toe geleid dat de realisatie hoger is dan het initieel geraamde budget.

Enhanced Forward Presence (eFP)

In 2021 zijn enkele achterstallige verrekeningen geboekt. Dit betreft het herstel van wapensystemen met kenteken (periode 2018 t/m 2020) en munitieverstrekkingen (periode Q3 2019 t/m Q3 2021). Hierdoor is de realisatie hoger dan het initieel geraamde budget.

Contributies

De post contributies omvat de Nederlandse contributiebijdragen aan NAVO, Alliance Operations and Missions (AOM), EU, European Peace Facilty (EPF), voorheen ATHENA, en het internationale samenwerkingsverband Strategic Airlift Capability (SAC) C-17. De contributiebijdragen aan AOM en SAC C-17 waren respectievelijk € 1,9 miljoen en € 6,5 miljoen lager dan de meerjarige raming. De contributiebijdrage aan EPF was daarentegen € 1,6 miljoen hoger.

Personeelszorg

Als gevolg van de COVID-beperkingen in 2021 hebben geplande thuisfrontactiviteiten, adaptaties en medaille-uitreikingen nauwelijks doorgang kunnen vinden. Medaille-uitreikingen die in 2021 niet hebben plaatsgevonden, worden naar 2022 verplaatst zodat de waardering voor het personeel alsnog kan plaatsvinden. Het annuleren van de personeelszorgactiviteiten heeft ertoe geleid dat het begrote budget niet is gerealiseerd.

Reservering Srebrenica arrest

In 2021 is voor de civielrechterlijke regeling Srebrenica een bedrag van € 19,5 miljoen overgeboekt naar het niet beleidsartikel 9 Algemeen en voor het jaar 2022 een bedrag van € 15,0 miljoen.

Duchtbat-III

In 2021 heeft Defensie invulling gegeven aan aanbeveling 7 van het rapport «Focus op Dutchbat-III» van de commissie Borstlap door uitbetaling van een symbolisch bedrag ter erkenning en waardering van de Dutchbat-III veteranen. Hiervoor is een bedrag van € 6,976 miljoen overgeboekt naar het niet-beleidsartikel 9 Algemeen van de Bestuursstaf.

Ontvangsten

In 2021 is voor Crisisbeheersingsoperaties (HGIS) € 5,5 miljoen ontvangen, waarvan € 4,1 miljoen meer is ontvangen dan meerjarig geraamd. De ontvangsten zijn onder andere afkomstig van de missies MINUSMA € 1,2 miljoen (VN ontvangsten), Resolute Support € 1,6 miljoen (terugbetaling Real Life Support van het NATO Support en Procurement Agency) en terugontvangen contributiebijdragen uit voorgaande jaren van AOM € 0,7 miljoen, ePF € 1,1 miljoen en SAC C-17 € 0,5 miljoen.

Toelichting Nationale Inzet

Structurele nationale taken

Defensie voert structurele taken uit ten behoeve van civiele overheden. De financiële middelen van deze taken zijn opgenomen in de verschillende begrotingsartikelen van Defensie. Deze taken zijn vastgelegd in wet- of regelgeving, inclusief ministeriële besluiten, convenanten of arrangementen. Onder deze taken vallen de taken van de KMar, de Kustwacht in Nederland en het Caribisch gebied, luchtruimbewaking, de Bijzondere Bijstandseenheden en de Explosieven Opruimingsdienst Defensie.

Militaire bijstand en steunverlening (Financiering Nationale Inzet Krijgsmacht)

Defensie verleent militaire bijstand (MB) voor de handhaving van de openbare orde en veiligheid (HOOV) en voor de strafrechtelijke handhaving van de rechtsorde (SHRO). Deze bijstand wordt zowel door de KMar geleverd als door andere eenheden van Defensie. Daarnaast wordt bijstand verleend in geval van een ramp of crisis, of de vrees voor het ontstaan daarvan (Wet Veiligheidsregio). Verder kan een civiele autoriteit/Minister een beroep doen op militaire steunverlening in het openbaar belang (MSOB). Ook in het Caribische deel van het Koninkrijk worden door Defensie soortgelijke vormen van militaire bijstand en steunverlening verleend.

Enkele voorbeelden van nationale taken en inzetten die Defensie in 2021 gedurende het hele jaar heeft uitgevoerd zijn:

• 1. De ondersteuning van ME-pelotons van KMar aan de civiele autoriteiten ten behoeve van het beteugelen van de avondklokrellen.

• 2. De ondersteuning met personeel en materieel van de Landmacht bij de hoogwatercrisis in de Veiligheidsregio’s Zuid-Limburg en Limburg-Noord.

• 3. Het tijdelijk faciliteren van diverse (noodopvang)locaties van Defensie voor opvang van asielzoekers, waaronder de evacués uit Afghanistan, op verzoek van het COA.

• 4. Het beschikbaar stellen van opslagcapiteit voor verongelukte luchtvaartuigen en enkele wrakstukken op diverse vliegbases van de Luchtmacht behoeve van opvolgend (technisch) onderzoek door de Nationale Politie (dienst luchtvaarttoezicht) en de Onderzoeksraad voor de Veiligheid (OVV).

• 5. Het ondersteunen van onder andere de politie met luchtobservatiecapaciteit (UAS).

COVID-19

Ook in 2021 ondersteunt Defensie het ministerie van VWS bij de bestrijding van de COVID-19 pandemie in de vorm van grootschalige ondersteuning aan het Universitair Medisch Centrum (UMCU) in Utrecht ten behoeve van bovenregionale zorg, in de Veiligheidsregio's met personele ondersteuning in de (snel)test- en vaccinatiestraten en ondersteuning in de vorm van medische ondersteuning, staf- en planningscapaciteit aan diverse zorg- en verpleeg instellingen en aan andere overheidsinstanties. In het Caribisch Gebied heeft Defensie onder andere het Korps Politie Curaçao ondersteund bij het handhaven van de avondklok. Daarnaast heeft Defensie op verzoek van het ministerie van VWS ondersteuning geleverd in de vorm van personeel en materieel (medicinale zuurstofcontainers) en vervolgens op stand-by gehouden ten behoeve van de medische keten in Suriname.

In totaal is er voor ruim 32.000 mensdagen ondersteuning geleverd voor de COVID-19 crisis in Nederland en het Caribische deel van het Koninkrijk. Voor de COVID-19 gerelateerde inzetten is in 2021 een bedrag van € 5,5 miljoen aan artikel 1 Inzet (FNIK) toegevoegd. Dit bedrag maakt deel uit van de € 63 miljoen die het kabinet beschikbaar heeft gesteld voor de inzet van Defensie in de strijd tegen COVID-19.

Host Nation Support (HNS)

HNS (gastlandsteun) is de militaire ondersteuning die door Nederland wordt geleverd aan bondgenootschappelijke eenheden en NAVO-organisaties die verblijven op of zich verplaatsen over Nederlands grondgebied. Dit is een nationale verplichting die ten grondslag ligt aan de NAVO en in verschillende MOU’s is vastgelegd.

In het afgelopen jaar hebben er twee grote Amerikaanse doorvoeroperaties plaatsgevonden via de havens van Vlissingen en Rotterdam en de vliegbases Eindhoven, Gilze-Rijen en Woensdrecht.

4.2 Beleidsartikel 2 Koninklijke Marine

A. Algemene doelstelling

De marine levert operationeel gerede maritieme expeditionaire capaciteit (zowel vloot als mariniers) ter verdediging van de nationale territoriale wateren en ter bescherming van de koopvaardij, en helpt bij crisisbeheer-singsoperaties, humanitaire hulpoperaties en rampen. De marine kan zelfstandig operaties uitvoeren en kan ook samen optreden met de landmacht, luchtmacht, marechaussee en buitenlandse bondgenoten.

B. Rol en verantwoordelijkheid

De Minister is verantwoordelijk voor de vaststelling van de omvang en samenstelling van de marine alsmede de (mate van) gereedheid van maritieme eenheden. De marine is verantwoordelijk voor het operationeel gereedstellen en in stand houden van deze eenheden. De marine is inzetbaar voor zowel internationale als nationale taken. Om de inzetbaarheidsdoelen te bereiken worden de volgende capaciteiten en inzetbare eenheden van de marine gereed gesteld.

C. Beleidsconclusies

De Marine heeft in 2021 deelgenomen aan verschillende grote en kleine operaties, waarmee een bijdrage is geleverd aan alle hoofdtaken van Defensie. De consequenties van de COVID-19 pandemie waren in 2021 ten opzichte van 2020 beperkt. Veel geplande oefeningen konden in aangepaste vorm en omvang toch doorgang vinden. Daarbij moet worden opgemerkt dat het gewenste gereedstellingsniveau niet in alle gevallen is bereikt door besmettingen en het niet beschikbaar zijn van (internationale) oefenfaciliteiten. Personeelsgebrek en diverse technische storingen hebben de gereedstelling verder beperkt.

Er is naast de inzet van medisch personeel (DGO) opnieuw algemene militaire steun verleend aan de GGD ter van de bestrijding van de COVID-19 pandemie. In december 2021 hebben bijvoorbeeld diverse bemanningen meegeprikt op GGD-priklocaties tijdens de booster-campagne. En CZMCARIB heeft, voornamelijk ter handhaving van de avondklok, in 2021 meer dan 2.000 dagen bijstand verleend aan de lokale politiekorpsen.

Door technische problemen was er gedurende de eerste vier en een halve maand van 2021 geen stationsschip in het Caribisch gebied beschikbaar. Succesvolle inzet van Oceangoing Patrol Vessel Zr. Ms. Holland in de rest van het jaar, in combinatie met de boord NH-90 heeft in 2021 een record van 11.700 kilo onderschepte drugs opgeleverd.

Gedurende het gehele jaar heeft een mijnenjager deelgenomen aan de Standing NATO Mine Counter Measures Group 1 waaraan het CZSK gedurende de eerste helft van 2021 ook de stafcapaciteit heeft geleverd. Met de ruiming van tientallen explosieven zijn de Noord- en Oostzee veiliger gemaakt. Naast de inzet in Standing NATO Mine Counter Measures Group 1 zijn ook 61 vaardagen gemaakt voor Operatie Beneficial Cooperation (mijnenbestrijding op en rond de Noordzee). Er zijn in 2021 19 Vessel protection Detachments (VPD) ingezet. In de tweede helft van 2021 heeft een fregat deelgenomen aan de Standing NATO Maritime Group 1 en gedurende 2021 zijn een fregat en een mijnenjager gereedgesteld voor het NATO Readiness Initiative.

COVID-19 heeft ook in 2021 nog voor aanzienlijke beperkingen in het oefen- en vaarprogramma gezorgd. Initieel zijn alleen oefeningen binnen 24 uur afstand van de Nederlandse gezondheidszorg uitgevoerd. Het ging hier om de hoogst nodige oefeningen om te snel verloop van geoefendheid te voorkomen. Na vaccinatie van bemanningen is weer meer mogelijk geworden.

Zr.Ms. Evertsen heeft voor een periode van 197 dagen deel uitgemaakt van een Britse Carrier Strike Group naar Japan en terug. In deze periode is een positieve impuls gegeven aan het opereren in internationaal verband, op grote afstand van Nederland.

13 Raiding Squadron is ruim vijf maanden ingezet geweest voor Operation Inherent Resolve (Erbil, Irak). En na de verwoestende passage van orkaan Grace over Haïti zijn Zr. Ms. Holland, 32 Raiding Squadron en de Compagnie in de West succesvol ingezet om de eerste nood te helpen ledigen. Bij terugtrekking van de internationale gemeenschap uit Afganistan is NLMarsof ingezet als onderdeel van de evacuatie-operatie.

De personele bezettingsgraad van het CZSK is in 2021 met 2 procent toegenomen. Er is echter nog steeds sprake van vergrijzing binnen het bestand burgerpersoneel, en er bestaan grote tekorten binnen de schaarstecategorieën van militaire functies. Hierdoor waren diverse operationele eenheden niet volledig bemand. Vanwege de personeelstekorten en tekorten op het instandhoudingsbudget zijn in 2021 een fregat, een amfibisch transportschip, ene patrouillevaartuig en een mijnenjager uit de vaart geweest.

Grote storingen aan platform-, wapen- en sensorsystemen van de LC-fregatten en zeer fragiele voorstuwing van de Patrouilleschepen leggen grote druk op het onderhoudsbedrijf en beperken de inzetbaarheid van schepen. Ook de verouderde wielvoertuigen en het tekort aan (onderwater) connectoren voor amfibische operaties hebben er regelmatig voor gezorgd dat het gereedstellingsprogramma moest worden aangepast.

D. Budgettaire gevolgen van beleid

E. Toelichting op de instrumenten

De posten met een verschil groter dan € 5,0 miljoen of noemenswaardige verschillen worden hieronder nader toegelicht.

Verplichtingen

Ten opzichte van de ontwerpbegroting zijn er per saldo voor een bedrag van € 230,0 miljoen meer verplichtingen aangegaan. De hogere verplichtingen zijn met name het gevolg van het afsluiten van een nieuw tienjarig contract voor de inzet van een Search and Rescue (SAR) helikopter ten behoeve van de Kustwacht Nederland (€ 191,5 miljoen). Daarnaast is een interim onderhoudscontract afgesloten voor de instandhouding van de Dorniers ten behoeve van de Kustwacht Nederland (€ 4,3 miljoen). Het interimcontract was noodzakelijk om de tijd tussen het aflopen van het oude onderhoudscontract en de ingangsdatum voor het nieuw, in 2020, afgesloten contract voor de luchtverkenningscapaciteit te overbruggen. Het resterende deel is grotendeels te verklaren vanuit de uitgaven (€ 29,3 miljoen) en een groot aantal aangegane kleine verplichtingen, waaronder opleidingen en inhuur, waarvan de uitgaven in latere jaren vallen (€ 4,9 miljoen).

Uitgaven

Gereedstelling

Binnen gereedstelling is per saldo € 8,8 miljoen meer besteed dan in de ontwerpbegroting is aangegeven. De hogere uitgaven zijn kustwachtgerelateerd en met name het gevolg van uitbreiding van de noodsleephulp op de Noordzee om de veiligheid ten behoeve van Windenergie op Zee te waarborgen (€ 6,5 miljoen) en door het verschil tussen de structurele bijdrage van I&W en de door de Rijksrederij in rekening gebrachte tarieven voor inhuur van schepen (€ 3,2 miljoen). Zowel voor de uitbreiding als voor de hogere tarieven is extra budget ontvangen van het Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat. Daartegenover staat dat twee projecten van Kustwacht Nederland (Bouw davit op Guardian en Maritime single window) niet tot realisatie zijn gekomen en doorschuiven naar 2022.

Personele uitgaven

Binnen personele uitgaven is in 2021 per saldo € 8,3 miljoen meer besteed dan in de ontwerpbegroting is aangegeven. De oorzaak ligt bij de extra uitgaven voor inhuur (€ 8,5 miljoen). De inhuur betreft naast uitzendkrachten ook de inhuur voor bedrijfsvoerings- en IT adviseurs. Binnen de Marine is sprake van ondervulling in het personeelsbestand. Met de inhuur wordt noodzakelijk personeel ingehuurd teneinde stagnatie in de uitvoering van de taken vande Marine zoveel mogelijk te voorkomen. De extra inhuur is gefinancierd uit de ontvangen loonbijstelling die als gevolg van de ondervulling niet benodigd was voor het budget ten behoeve van het eigen personeel.

Materiële uitgaven

Binnen materiële uitgaven is in 2021 per saldo € 12,1 miljoen meer besteed dan in de ontwerpbegroting is aangegeven. De ontwerpbegroting bevat een bijdrage van € 11 miljoen aan onder andere DMO voor de aanschaf van munitie. Deze bijdrage is met de herschikking uit personele uitgaven gefinancierd.

Groene Draeck

De Groene Draeck is in 1957 door de Nederlandse bevolking aan toenmalig kroonprinses Beatrix geschonken. De Staat gaf bij deze gelegenheid mede het onderhoud van de Groene Draeck als geschenk. De kosten voor het onderhoud aan de Groene Draeck worden verantwoord op de begroting van het Ministerie van Defensie zolang Prinses Beatrix gebruik maakt van de Groene Draeck. De gemiddelde onderhoudskosten voor het Rijk zijn ook voor de huidige vijfjaarsperiode (2021 t/m 2025) begroot op € 87.000 per jaar. De daadwerkelijke uitgaven fluctueren over de jaren heen.

Het benodigde meerjarige groot onderhoud wordt door tussenkomst van de Dienst Koninklijk Huis (DKH) door een specialistische werf uitgevoerd. Tot het maximum van het voor de huidige vijfjaarsperiode (2021 t/m 2025) beschikbaar gestelde budget van € 435.000 (5 maal € 87.000) kunnen de kosten hiervan worden gefactureerd. De in 2021 gemaakte kosten voor het in uitvoering zijnde meerjarige onderhoud van de Groene Draeck zijn € 226.275. Van het totaal beschikbare onderhoudsbudget tot en met 2025 resteert daarom nog € 208.725. Eventuele meerkosten boven de € 435.000 voor het onderhoud aan de Groene Draeck komen voor rekening van de eigenaresse.

Ontvangsten

In 2021 is er € 6,9 miljoen meer ontvangen dan in de ontwerpbegroting is opgenomen. Dit wordt veroorzaakt door achterstallige in rekening gebrachte personele uitgaven voor onder andere het onderhoud van Portugese schepen en een hogere bijdrage van de landen aan Kustwacht Caribisch gebied (inlopen achterstand) over voorgaande jaren.

4.3 Beleidsartikel 3 Koninklijke Landmacht

A. Algemene doelstelling

De Koninklijke Landmacht draagt op de grond bij aan vrede, vrijheid en veiligheid in Nederland en daarbuiten. De landmacht doet dit met professionele en goed getrainde militairen. Zij gaan door waar anderen moeten stoppen. Onder de zwaarste omstandigheden voeren zij gevechtsoperaties uit, bieden humanitaire hulp, ondersteunen bij rampen of ondersteunen dagelijks de civiele autoriteiten in Nederland.

B. Rol en verantwoordelijkheid

De Minister is verantwoordelijk voor de vaststelling van de omvang en samenstelling van de landmacht alsmede de mate van gereedheid van de grondgebonden eenheden. De landmacht is verantwoordelijk voor het operationeel gereed stellen en in stand houden van de eenheden. De landmacht is inzetbaar voor zowel internationale als nationale taken.

C. Beleidsconclusies

Opdrachten De processen van inzet en gereedstelling voor missies en stand-by-opdrachten, inclusief de voorbereiding en uitvoering van de verscheidende missies, zijn in 2021 uitgevoerd. De inzet omvat de missie in Irak, begin 2021 in Afghanistan, inzet in het Caribisch gebied en de enhanced Forward Presence (eFP) in Litouwen, waarbij Nederland sinds lange tijd weer tanks heeft ingezet.

Naast deze missies heeft de landmacht met kleinere aantallen mensen bijgedragen aan missies in Afrika (MINUSMA, EUTM en TAKUBA in Mali, GPOI in Burkina Faso en EULPLC Tunis in Libië) en in het Midden Oosten (UNTSO, UNDOF, USSC, UNIFIL in Libanon en op de Golan en FPME en OIR in Jordanie, Qatar en Koeweit). Een bijzondere inzet was de evacuatieoperatie in Afghanistan waaraan de landmacht een significante bijdrage heeft geleverd. Dit betrof niet alleen de operatie zelf met de Special Forces in Kabul maar ook de opvang van de evacués in Nederland en ondersteuning bij Buitenlandse zaken.

Nationale inzetDe landmacht is in 2021 veelvuldig ingezet ter ondersteuning van het bestrijden van de COVID-19-crisis. Rond de zomerperiode was de vraag naar ondersteuning beperkt. In het laatste kwartaal was er veelvuldige inzet van geneeskundig personeel en ondersteuning bij test- en vaccinatie straten. Een bijzondere inzet in dit kader was de steun met zuurstofvoorziening in het zwaar getroffen Suriname. Verder is in Nederland steun geleverd door de EODD, is bijgedragen aan de openbare orde en veiligheid, is de doorstroom van Amerikaanse troepen door Nederland ondersteund en is in de zomer veel steun geleverd aan het bestrijden van de watersnood in Limburg.

GereedstellingDe COVID-19-maatregelen en andere uitdagingen, zoals een lage vullingsgraad en de materiële tekorten, hebben effect gehad op de geoefendheid. Door COVID-19 zijn alle overige 'non-mission essential’ gereedstellingsactiviteiten beperkt. Ondanks deze beperkingen is er wel geoefend, maar met name in Nederland en in kleinere verbanden. Door het wegvallen of inkorten van (internationale) oefeningen voor het optreden in het hoger geweldsspectrum loopt de operationele gereedheid op dit gebied achter.

In de zomer kwam er weer groei in deze activiteiten en daarmee ook zicht op het inhalen van achterstanden. Door het wederom oplaaien van COVID-19 is dit weer ingedaald, maar door de eerder opgedane ervaring is dit minder ernstig. Het is gelukt de eenheden die vanaf 2022 gereed moeten staan voor NAVO-inzet (eNRF) gereed te stellen met de kanttekening dat de geneeskundige capaciteit achterloopt door de ondersteuning in het bestrijden van de crisis ten gevolge van COVID-19.

Evenementen Veel grote evenementen zoals de Vierdaagse van Nijmegen zijn in 2021 als gevolg van COVID-19-maatregelen niet doorgegaan of in aangepaste vorm doorgegaan, zoals Prinsjesdag.

D. Budgettaire gevolgen van beleid

E. Toelichting op de instrumenten

De posten met een verschil groter dan € 10,0 miljoen of noemenswaardige verschillen worden hieronder nader toegelicht.

Verplichtingen

De gerealiseerde verplichtingen zijn voor de landmacht € 18,8 miljoen hoger dan begroot. Dit wordt vooral veroorzaakt door hogere verplichtingen bij externe inhuur en opleidingen (€ 14,6 miljoen).

Uitgaven

De uitgaven bij de landmacht zijn € 15,7 miljoen lager ten opzichte van de begroting. De belangrijkste verschillen worden hieronder toegelicht.

Opdrachten

De uitgaven bij gereedstelling zijn € 26,6 miljoen lager dan begroot. De belangrijkste oorzaak ligt in verminderde oefeninspanningen als gevolg van COVID-19. Daarnaast speelt de lagere vulling van personeel een rol.

Ontvangsten

Noemenswaardig is de verlaging van het budgettaire kader van de ontvangsten met € 2,5 miljoen. Het budget is gemuteerd naar de ontvangsten van beleidsartikel 3 Land materieel van het DMF (K).

4.4 Beleidsartikel 4 Koninklijke Luchtmacht

A. Algemene doelstelling

De Koninklijke Luchtmacht is een modern en technologisch krijgsmachtdeel dat wereldwijd actief is. De luchtmacht ondersteunt bestrijding van internationale onrust en biedt hulp bij rampen. In Nederland zorgt ze voor veiligheid vanuit de lucht door onder andere bewaking en verdediging van het luchtruim. Hiervoor beschikt het krijgsmachtdeel over hooggekwalificeerd personeel, vliegtuigen, helikopters en andere wapensystemen.

B. Rol en verantwoordelijkheid

De Minister is verantwoordelijk voor de vaststelling van de omvang en de samenstelling van de luchtmacht en van de mate van gereedheid van de luchtmacht. De luchtmacht is verantwoordelijk voor het operationeel gereedstellen en in stand houden van de lucht- en grondgebonden capaciteit van de krijgsmacht. De luchtmacht is inzetbaar voor zowel expeditionaire taken als (inter)nationale taken.

C. Beleidsconclusies

In 2021 heeft de luchtmacht een bijdrage geleverd aan de hoofdtaken van Defensie. In het kader van Nationale Operaties (NATOPS) is ondersteuning geleverd aan 101st Combat Aviation Brigade (CAB) door het installeren van een Support Base op de vliegbasis Eindhoven en een Tijdelijk Militair Terrein op de Waalhaven in Rotterdam. Tevens heeft het Defensie Helikopter Commando geholpen bij het blussen van een grote brand in Den Bosch en in een natuurgebied nabij Zundert. De luchtmacht heeft daarnaast een aantal internationale kortstondige spoedoperaties succesvol ondersteund en uitgevoerd. Te weten de deployment van een detachement met Chinooks naar Albanië ten behoeve van Fire Bucket Operations (het inzetten van militaire helikopters voor bluswerkzaamheden), de deployment van een C-130 detachement en de KDC-10 ten behoeve van de evacuatie uit Afghanistan en ten slotte de inzet van de NH90 aan boord van de Zr.Ms. Holland in het kader van Humanitarian Assistance and Disaster Relieve (HADR) bij Haïti. Onder leiding van de Directie Operaties (DOPS) is de C-130 langdurig ingezet voor de VN-missie MINUSMA in Mali (november 2021 tot mei 2022). Om CZMCARIB te ondersteunen, zijn de voorbereidingen gestart voor deployment van een detachement MQ-9 naar Curaçao begin 2022. Tevens heeft de luchtmacht, afwisselend met de Belgische luchtmacht, met F-16 jachtvliegtuigen de Benelux-landen beschermd tegen civiele en militaire vliegtuigen waarvan een dreiging uitgaat.

De Processing Exploration Dissemination (PED) Cell heeft op 31 maart 2021 haar bijdrage aan Operation Inherent Resolve (OIR) in Irak en de Resolute Support Mission (RSM) in Afghanistan succesvol afgesloten. De missies zijn waardevol geweest voor de ervaring van het personeel. De Target Support Cell (TSC) heeft ondersteuning geleverd aan OIR en NAVO (Gradual Response Plans). Het mandaat voor OIR loopt tot eind december 2021.

Daarnaast heeft de luchtmacht de CubeSat-nanosatelliet BRIK II in een baan om de aarde gebracht. Defensie betreedt hiermee het ruimtedomein. De lancering is een eerste test om het potentieel van nanosatellieten voor militair en civiel gebruik aan te tonen.

De luchtmacht is ook in 2021 geconfronteerd met de wereldwijde impact van de COVID-19 pandemie. Naast de zorg voor het welzijn van het luchtmachtpersoneel is daar waar mogelijk invulling gegeven aan hulpverzoeken in de strijd tegen COVID‑19. Zo heeft de luchtmacht met medisch personeel ondersteuning verleend in ziekenhuizen. De vliegbasis Woensdrecht is voor civiele partners beschikbaar gesteld om vliegtuigen van civiele maatschappijen te stallen. Door COVID-19 is de geoefendheid in 2021 grotendeels beneden de norm gebleven, vanwege het niet doorgaan van grote oefeningen in het buitenland. Gestaag herstel van de impact hiervan op de operationele gereedheid wordt in de loop van 2022 verwacht.

Nederland is met het F-35 squadron officieel Initial Operational Capable (IOC) verklaard. Dat betekent dat Defensie in staat is om kortstondig een eenheid van vier F-35’s met personeel en materieel waar ook ter wereld in te zetten. De Apachevloot wordt gemoderniseerd middels het remanufacture programma, wat loopt tot 2025. De Chinook vloot is in 2021 gemoderniseerd en gedeeltelijk vervangen, maar een Militair Typecertificaat blijft vooralsnog uit. Dit belemmert de volwaardige gereedstelling van de Chinook. Verwachting is dat IOC status in 2022 daardoor onder druk komt te staan.

D. Budgettaire gevolgen van beleid

E. Toelichting op de instrumenten

Voor dit artikel worden mutaties met een grootte van € 5,0 miljoen of meer toegelicht.

Verplichtingen

De gerealiseerde verplichtingen zijn € 54,0 miljoen lager dan begroot. Dit is deels het gevolg van het overboeken van de verplichtingen en uitgaven voor helikopters die gestationeerd staan op Fort Hood van de overige personele exploitatie naar de instandhouding van het lucht materieel (€ 33,4 miljoen). De initiële verplichting was in een gezamenlijk Foreign Military Sale (FMS) contract opgenomen en wordt nu verantwoord op juiste artikelonderdeel binnen het DMF. Daarnaast waren de bestaande verplichtingen ten behoeve van vliegeropleidingen voldoende om de behoefte van 2021 af te dekken (€ 26,9 miljoen) en zijn er minder verplichtingen aangegaan voor vliegeropleidingen (€ 8,7 miljoen), omdat door COVID-19 de opleidingscapaciteit beperkt was en een aantal opleidingsplaatsen is doorgeschoven naar latere jaren. Binnen het budget voor eigen personeel heeft een overrealisatie plaatsgevonden (€ 9,1 miljoen) als gevolg van Cao-afspraken, aanvullende verplichtingen als gevolg van aanvullende personele opdrachten (bijvoorbeeld Defensity College) en meer verplichtingen in relatie tot 1 Air Traffic Management (ATM). Ten slotte was er, met name als gevolg van schaars technisch personeel op de arbeidsmarkt, de noodzaak extern personeel in te huren (€ 6,5 miljoen).

Uitgaven

Personele uitgaven De realisatie van het budget voor personele uitgaven is € 37,9 miljoen hoger dan begroot. De uitgaven voor het eigen personeel zijn met € 9,1 miljoen toegenomen met name door meeruitgaven voor de verlenging van Tijdelijke Toelage Loongebouw (€ 5,9 miljoen), meeruitgaven als gevolg van verhoogde pensioenpremies en sociale lasten (€ 3,9 miljoen) en de decentrale pensioenpremieafdracht (€ 2,9 miljoen) en meeruitgaven voor premies ten behoeve van 1 Air Traffic Control (€ 2,1 miljoen). Daarnaast is het budget voor eigen personeel begin 2021 als gevolg van overrealisatie in 2020 verlaagd (-€ 3,5 miljoen). En zowel de overgang naar pensioenen op basis van middelloonregeling als de impact van COVID-19 op de realisatie van het cafetariamodel hebben een korting van € 1,2 miljoen op het budget tot gevolg gehad.

De uitgaven voor externe inhuur zijn € 6,7 miljoen hoger dan het oorspronkelijke budget. Extern personeel wordt betaald uit de ondervulling van het eigen personeel. Met name technisch personeel is schaars binnen en buiten de organisatie waardoor externe inhuur noodzakelijk is. Binnen het budget voor overige personele exploitatie heeft een overrealisatie plaatsgevonden van € 22,1 miljoen. Deze overrealisatie wordt met name veroorzaakt door meeruitgaven voor opleidingen (€ 23,5 miljoen). Het opleidingenbudget is in 2021 gestegen door verschillende redenen, waaronder een onderrealisatie op het betreffende budget in 2020 welke naar 2021 is doorgeschoven (€ 3,4 miljoen) en toegekende prijsbijstelling (€ 1,9 miljoen). De ontstane ruimte is gebruikt voor betalingen van helikoptervliegeropleidingen in de Verenigde Staten. Daarnaast zijn op het gebied van FMS voorschotbetalingen voor initiële vliegeropleidingen gedaan (€ 19,7 miljoen). Deze voorschotbetalingen zijn onderdeel van de Special Billing Arrangement die voor alle Nederlandse FMS-contracten gelden.

4.5 Beleidsartikel 5 Koninklijke Marechaussee

A. Algemene doelstelling

B. Rol en verantwoordelijkheid

De Minister is beheersverantwoordelijk en verantwoordelijk voor de vaststelling van de omvang, samenstelling en de vereiste mate van gereedheid van de marechaussee. De uitvoering is opgedragen aan de Commandant marechaussee. Het gezag over de marechaussee berust bij meerdere ministeries. Afhankelijk van de betreffende taak zijn dat de ministeries van Justitie en Veiligheid (inclusief het Directoraat-Generaal Migratie, het Openbaar Ministerie en de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid), Buitenlandse Zaken, Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en Defensie. In artikel 4 lid 1 van de Politiewet 2012 zijn aan de marechaussee de volgende politietaken opgedragen:a) Het waken over de veiligheid van de leden van het Koninklijk Huis, in samenwerking met andere daartoe aangewezen organen;b) De uitvoering van de politietaak ten behoeve van Nederlandse en andere strijdkrachten en internationale militaire hoofdkwartieren en de personen behorende tot die strijdkrachten en hoofdkwartieren; c) De uitvoering van de politietaak op de luchthaven Schiphol en op de andere door Onze Minister Justitie en Veiligheid en Onze Minister van Defensie aangewezen luchtvaartterreinen en de beveiliging van de burgerluchtvaart; d) De verlening van bijstand en de samenwerking met de politie krachtens deze wet, daaronder begrepen de assistentieverlening aan de politie bij de bestrijding van grensoverschrijdende criminaliteit; e) De uitvoering van de politietaak op plaatsen onder beheer van Onze Minister van Defensie, op verboden plaatsen die krachtens de Wet bescherming staatsgeheimen ten behoeve van de landsverdediging zijn aangewezen en op het terrein van de ambtswoning van Onze Minister-President; f) De uitvoering van de bij of krachtens de Vreemdelingenwet 2000 opgedragen taken, waaronder begrepen de bediening van de daartoe door Onze Minister voor Immigratie en Asiel aangewezen doorlaatposten en het, voor zover in dat verband noodzakelijk, uitvoeren van de politietaak op en nabij deze doorlaatposten, alsmede het verlenen van medewerking bij de aanhouding of voorgeleiding van een verdachte of veroordeelde; g) De bestrijding van mensensmokkel en van fraude met reis- en identiteitsdocumenten; h) Het in opdracht van Onze Minister Justitie en Veiligheid en Onze Minister van Defensie ten behoeve van De Nederlandsche Bank N.V. verrichten van beveiligingswerkzaamheden.

De Militaire Politiezorgtaak (art 4 lid 1 b PW) wordt zowel nationaal als internationaal en tijdens missies, oefeningen en andere inzet uitgevoerd. Door de uitvoering van deze taken levert de marechaussee een continue bijdrage aan de veiligheid van de Staat en de integriteit van de Krijgsmacht.

C. Beleidsconclusies

De marechaussee heeft in 2021 een bijdrage geleverd aan de hoofdtaken van Defensie. Ondanks de uitdagingen die de COVID-19-maatregelen met zich meebrachten, heeft de marechaussee uitvoering kunnen geven aan de aan haar opgedragen taken.

Grenspolitietaak

Het grensproces is volgens de Schengengrenscode uitgevoerd. Er zijn geen noemenswaardige knelpunten in de uitvoering geweest. Ondanks het verminderde vliegverkeer zijn er verhoudingsgewijs meer balies open geweest om te voorkomen dat de hallen bij de paspoortcontrole te vol waren om de RIVM-richtlijnen in acht te nemen. Door een verminderd aanbod is de inzet op MTV lager geweest dan gepland. Hierdoor zijn de resultaten ook achtergebleven ten opzichte van de prognoses. De activiteiten hebben echter plaatsgevonden volgens de daarvoor geldende concepten. De ongebruikte MTV-capaciteit is ingezet als strategische reserve en voor de uitvoering van extra taken zoals het Intake en Registratieproces (I&R) naar aanleiding van de verhoogde instroom van migranten door de evacuatie van Afghanen en de controles in de grensstreek op quarantaineplichtverklaringen en COVID-19-bewijzen.

Bewaken en beveiligen

Alle taken zijn uitgevoerd volgens de geldende beveiligingsconcepten en hierbij hebben zich geen vermeldenswaardige incidenten voorgedaan. Bij objectbeveiliging, Gewapende Beveiliging Burgerluchtvaart (GBB), opsporing en intelligence was slechts in beperkte mate sprake van een terugval in werkaanbod als gevolg van COVID-19. Inmiddels is de inzet bij veel taken minimaal op het niveau van voor maart 2020. De toenemende dreigingen en de gebeurtenissen rondom de moord op Peter R. de Vries hebben gezorgd voor een toename van opdrachten Te Beveiligen Personen (TBP) en persoonsbeveiliging door de BSB. In 2021 is uitvoering gegeven aan diverse bijstandsverzoeken op het gebied van persoonsbeveiliging.

(Inter)nationale en militaire politie(zorg)taken (MPZ)

Voor MPZ geldt onverminderd dat de marechaussee een bijdrage levert aan de integriteit van de krijgsmacht. De opvang van de evacués op militaire opvanglocaties heeft ook gevolgen voor de MPZ. De politiezorgtaak op militair terrein ligt primair bij de KMar. Lokaal is geprobeerd afspraken met de politie te maken om de gevolgen van de extra inzet te dempen. Tot nu toe is daar nog geen overeenstemming over bereikt en dient de KMar de extra belasting alleen op te lossen. Het voor een langere termijn uitvoeren van de politiezorgtaak ten behoeve van de opgevangen vluchtelingen op militaire locaties is een taak die verdringingseffecten oplevert voor de uitvoering van de overige politietaken van de KMar.

Internationale inzet

De marechaussee heeft in 2021 voldaan aan de operationele gereedheid (OG)-norm van 153 vte ten behoeve van expeditionaire taken. Hoewel de marechaussee geen Crowd Riot Control (CRC) peloton gereed heeft staan, kan zij de CRC-capaciteit leveren wanneer daar om wordt gevraagd. Deze capaciteit wordt gefaciliteerd vanuit de huidige Bijstandseenheden (BE) pelotons. De Close Protection Teams waren in 2021 onverminderd beschikbaar.

Frontex

De Europese grensbewakingsorganisatie Frontex heeft gewerkt aan het opzetten van een vaste capaciteit ter ondersteuning van lidstaten op gebied van migratie. De consequenties hiervan zijn inzichtelijk gemaakt en verder uitgewerkt zodat de uitvoering per 1 januari 2021 voldeed aan de verplichtingen. In 2017 is de ambitie uitgesproken om vijf Seconded National Experts voor Frontex in te zetten.

Eurostar

De treinverbinding van Eurostar tussen het vaste land van Europa en het Verenigd Koninkrijk rijdt sinds de COVID-19 pandemie met een onregelmatig aantal treinen. De dienstregeling is afhankelijk van de maatregelen die elke lidstaat individueel neemt ter bestrijding van de pandemie. Sinds oktober 2021 zijn er twee treinverbindingen per dag. Operationeel gezien, afgezien van de regelmatige roosterwijzigingen, loopt het proces rond Eurostar zonder problemen.

Ondermijning

Het kabinet Rutte III heeft op basis van de najaarsnota 2021 ten behoeve van de intensivering van de aanpak voor ondermijning extra financiële beschikbare middelen (incidenteel en structureel) ter beschikking gesteld. De KMar heeft samen met de Nationale Politie een voorstel uitgewerkt voor de invulling en verdeling van de toe te kennen middelen ten einde te komen tot een capaciteitsimpuls voor de hoog risico beveiliging. Eind januari vindt besluitvorming plaats over de verdeling.

HRB

In 2021 heeft de HRB bijstand geleverd aan de vijf Nederlandse gemeenten Rotterdam, Amsterdam, Den Haag, Zoetermeer en Delft. Het wetstraject voor het opnemen van de «Bewaken & Beveiligen» taak van de HRB in de Politiewet is nog niet afgerond. In 2021 is ingestemd met het verlengingsverzoek voor het leveren van bijstand tot en met 30 juni 2022.

D. Budgettaire gevolgen van beleid

E. Toelichting op de instrumenten

De posten met een verschil groter dan € 5,0 miljoen of noemenswaardige verschillen worden hieronder nader toegelicht.

Verplichtingen

De gerealiseerde verplichtingen zijn € 38,1 miljoen hoger dan begroot. Dit betreffen voornamelijk de hogere personele uitgaven (€ 32,5 miljoen) in 2021 zoals hieronder wordt toegelicht. De resterende afwijking van € 5,6 miljoen komt voort uit een aantal kleinere verplichtingen die eerder zijn aangegaan dan verwacht.

Uitgaven

Binnen de personele uitgaven zijn de uitgaven voor eigen personeel € 24,6 miljoen hoger dan begroot. Dit wordt voornamelijk verklaard door interdepartementale budgetoverhevelingen waaronder het Convenant Beveiliging Ambassades in Hoog Risico Gebieden (€ 12,1 miljoen BUZA), Breed Offensief tegen georganiseerde Ondermijnende Criminaliteit (BOTOC) (€ 3,3 miljoen J&V) en Bijdrage 3e tranche Liquiditeitssteun Carib (€ 2,4 miljoen BZK). Verder is er € 2,0 miljoen (NCTV) gevorderd ten behoeve van de hoog risico beveiliging van De Nederlandse Bank. Daarnaast is de Tijdelijke Toelage Loongebouw verlengd (€ 6,0 miljoen). Tot slot zijn er verschillende herschikkingen geweest binnen Defensie met een omvang van -/- € 1,2 miljoen.

Binnen de Externe Inhuur zijn de uitgaven € 7,5 miljoen hoger ten opzichte van de Ontwerpbegroting. Dit wordt voornamelijk verklaard door de verhoogde inzet van inhuurcapaciteit voor het Project Grenzen en Veiligheid (€ 2,5 miljoen) en de inhuur van IT-specialisten en uitzendkrachten (€ 5,0 miljoen) ter ondersteuning van diverse IT-projecten.

Binnen de overige personele uitgaven zijn de uitgaven € 6,7 miljoen hoger dan begroot. Het grootste deel hiervan heeft betrekking op opleidingen (€ 5,8 miljoen). Dit wordt onder andere verklaard door hogere uitgaven als gevolg van de groei van de organisatie door de projecten Grenzen en Veiligheid en BOTOC (MIT en B&B) ad. € 4,4 miljoen en een correctiefactuur over 2020 ter hoogte van € 1,4 miljoen met betrekking tot opleidingen die worden afgenomen bij de Politieacademie.

4.6 Beleidsartikel 6 Investeringen

A. Algemene doelstelling

Defensie voorziet in nieuw materieel, infrastructuur en IT-middelen en zij verkoopt, indien aan de orde, groot materieel en infrastructuur.

B. Rol en verantwoordelijkheid

De Minister is verantwoordelijk voor het tijdig voorzien in nieuw materieel, infrastructuur en IT-middelen alsmede de afstoting van overtollig groot materieel en infrastructuur. Tot de investeringen worden gerekend alle planbehoeften met een meerjarig karakter. Dit omvat ook de bijdragen aan de NAVO voor het doen van investeringen en wetenschappelijk onderzoek. Tot de investeringen worden ook bijdragen gerekend aan de instandhouding, die direct samenhangen met de betreffende investering.

C. Beleidsconclusies

In het jaarverslag 2021 van het Defensiematerieelbegrotingsfonds zal verantwoording worden afgelegd over de investeringen.

D. Budgettaire gevolgen van beleid

E. Toelichting op de instrumenten

De middelen uit beleidsartikel 6 investeringen zijn per 2021 overgeheveld naar het Defensiematerieelbegrotingsfonds en worden verantwoord in het jaarverslag 2021 van het DMF.

4.7 Beleidsartikel 7 Defensie Materieel Organisatie

A. Algemene doelstelling

De Defensie Materieel Organisatie (DMO) zorgt voor de verwerving van modern, robuust en kwalitatief hoogwaardig en inzetbaar materieel en de beschikbaarstelling van IT-middelen, brandstof, munitie, kleding en persoonlijke uitrusting aan de defensieonderdelen. De instandhoudingsbegroting van materiele verplichtingen en uitgaven worden vanaf 2021 verantwoord in het DMF.

B. Rol en verantwoordelijkheid

De Minister is verantwoordelijk voor de aanschaf en de instandhouding van materieel en de afstoting van overtollig materieel van de krijgsmacht.

C. Beleidsconclusies

In 2021 heeft DMO door het leveren van brand- en bedrijfsstoffen een bijdrage geleverd aan de hoofdtaken van de krijgsmacht en daarmee aan de inzetbaarheidsdoelstellingen van Defensie. De leverbetrouwbaarheid van het Defensie Brand- en Bedrijfsstoffenbedrijf (DBBB) is stabiel en op norm.

Gevolgen van COVID-19

De financiële gevolgen van de COVID-19-maatregelen zijn in 2021 voor DMO beperkt gebleven. Een groot aantal oefeningen, waaronder Frisian Flag, is geannuleerd. Mede als gevolg hiervan is minder kerosine uitgeleverd door het DBBB.

D. Budgettaire gevolgen van beleid

E. Toelichting op de instrumenten

De posten met een verschil groter dan € 5,0 miljoen of noemenswaardige verschillen worden hieronder nader toegelicht.

Verplichtingen

De realisatie van de verplichtingen is € 58,6 miljoen lager dan begroot. De oorzaak hiervan is de onderrealisatie van € 40,3 miljoen bij het Defensie Brand- en Bedrijfsstoffenbedrijf (DBBB). Er werd aan het begin van 2021 door COVID-19 al rekening gehouden met een lagere behoefte aan brandstof en deze behoefte is in de loop van het jaar verder neerwaarts bijgesteld. Er is minder brandstof verstrekt doordat grote oefeningen, waaronder Frisian Flag, niet zijn doorgegaan waardoor minder brandstof besteld hoefde te worden. Bijgevolg zijn minder verplichtingen aangegaan. Bij externe Inhuur is € 15,6 miljoen minder verplicht dan begroot. DMO streeft ernaar om langere inhuur waar mogelijk om te zetten in vaste formatie. In een aantal gevallen is dit sneller verlopen dan gepland. Het resterende deel is € 2,7 miljoen minder verplicht dan begrooten betreft relatief kleine afwijkingen bij diverse budgetten.

Uitgaven

Opdrachten

De realisatie van de gereedstelling is € 38,2 miljoen lager dan begroot. Deze onderrealisatie is grotendeels veroorzaakt doordat in 2021 minder brandstof is verbruikt waardoor de voorraad minder hoefde te worden aangevuld. Er zijn dus minder bestellingen geplaatst met bijgevolg minder leveringen. Defensie heeft een gelimiteerde opslagcapaciteit voor brandstof. Een belangrijke oefening die niet is doorgegaan is Frisian Flag. Bij deze multinationale oefening wordt intensief geoefend met straaljagers. Normaliter levert Defensie de brandstof aan de partners en genereert daarmee ontvangsten, deze zijn in 2021 derhalve niet gerealiseerd.

Personele uitgaven

De overrealisatie op salarisuitgaven eigen personeel van € 6,3 miljoen is een gevolg van het feit dat DMO meer gevuld is dan waarmee budgettair rekening is gehouden en extra uitgaven voor o.a. Tijdelijke Toelage loongebouw (€ 0,16 miljoen).

Apparaatsontvangsten

De realisatie op de apparaatsontvangsten is € 25 miljoen minder dan begroot. Een deel van de onderrealisatie wordt verklaard doordat minder brandstof is verstrekt aan partners (zie voorgaande). Het overgrote deel van het tekort wordt verklaard doordat de ontvangstenbegroting en het budget van de DMO structureel niet op elkaar aansluit. Dit is in het verleden aangetoond middels een intern onderzoek. In het uitvoeringsjaar worden de begroting en het budget op elkaar aangesloten.

4.8 Beleidsartikel 8 Defensie Ondersteuningscommando

A. Algemene doelstelling

Het Defensie Ondersteuningscommando (DOSCO) ondersteunt de krijgsmacht in haar taken. Het DOSCO doet dit door te zorgen voor personele diensten, opleidingen, huisvesting, vastgoed, catering, beveiliging, bewaking, facilitaire zaken, gezondheidszorg, logistiek en transport. Het DOSCO voorziet zelf in die ondersteuning en koopt een deel van de producten en diensten in bij organisaties buiten het Ministerie van Defensie.

B. Rol en verantwoordelijkheid

De Minister is verantwoordelijk voor een doeltreffende en doelmatige dienstverlening binnen Defensie waaraan het DOSCO een bijdrage levert.

C. Beleidsconclusies

COVID-19 had ook in 2021 veel impact op onze samenleving, op Defensie en de ondersteuning door het DOSCO. Het DOSCO heeft ondanks alle beperkingen de krijgsmacht toch maximaal kunnen ondersteunen.

Het DOSCO heeft diverse COVID-19-maatregelen toegepast en ondersteund, waaronder het organiseren en faciliteren van quarantaine en isolatie van defensiepersoneel en personeel van Buitenlandse Zaken. Daarnaast heeft het DOSCO het interne COVID-19-vaccinatieprogramma uitgevoerd. Voor de ondersteuning aan de civiele gezondheidszorg heeft het DOSCO gezondheidspersoneel geleverd en heeft het militairen opgeleid om civiel ingezet te worden.

Naast de ondersteuning in het kader van de COVID-19-crisis heeft het DOSCO op defensielocaties facilitaire (inclusief catering) en infrastructurele ondersteuning geleverd aan het Centraal Orgaan opvang asielzoekers (COA) ten behoeve van de crisisopvang van evacuees uit Afghanistan en overige asielzoekers. Van de reguliere operationele ondersteuning zijn met name de redeployment en de evacuatie uit Afghanistan en de Host Nation Support-operaties in het oog springend.

Ook is in 2021 een chartercontract getekend voor gegarandeerde beschikking over een zogeheten Roll-on-Roll-off schip voor een periode van tien jaar voor strategisch zeetransport als bijdrage aan het terugdringen van het tekort aan strategische transportcapaciteit. Hiermee kunnen voertuigen en containers vervoerd worden ter ondersteuning van oefeningen en ten behoeve van militaire inzet, waarmee defensie aan haar internationale verplichtingen kan voldoen.

De uitgaven aan de instandhouding van infrastructuur zijn verplaatst naar het Defensiematerieelbegrotingsfonds (DMF).

Afgelopen jaar zijn er veel meer en ook hogere uitkeringen vanuit het Nationaal Fonds Ereschuld (NFE) gedaan dan verwacht. In de toelichting op de uitgaven wordt hier nader op ingegaan.

Daarnaast is ook ingezet op onderwijsvernieuwing voor officieren op basis van de Defensievisie 2035. Onderwijsvernieuwing beslaat hierbij verbetering van het bestaande onderwijs en onderwijsinnovatie van werkwijzen, processen en (technologische) middelen. Tevens is gewerkt aan een vernieuwd vormingsconcept. De basis daarvoor is gelegen in ‘de Toetssteen Kameraadschap’.

Ten slotte heeft het DOSCO in 2021 belangrijke stappen gezet om de defensiebrede ondersteuning te moderniseren, door het proces van robotisering en intelligente automatisering op te schalen en te versnellen.

D. Budgettaire gevolgen van beleid

E. Toelichting op de instrumenten

De posten met een verschil groter dan € 10,0 miljoen of noemenswaardige verschillen worden hieronder nader toegelicht.

Verplichtingen

In 2021 is voor een bedrag van € 88,6 miljoen meer aan verplichtingen aangegaan dan begroot. Het betreft met name verplichtingen die in 2021 zijn aangegaan en die in dat jaar tot uitgaven hebben geleid. Anderzijds betreft het verplichtingen die in 2021 zijn aangegaan, maar die betrekking hebben op activiteiten die later worden uitgevoerd. Ook is sprake van verplichtingen die samenhangen met de naheffingsaanslag van € 57,3 miljoen die de Belastingdienst heeft opgelegd met betrekking tot de werkkostenregeling (WKR) en met het Nationaal Fonds Ereschuld (NFE) (€ 28,9 miljoen).

Uitgaven

Inkomensoverdrachten De realisatie voor het NFE is per saldo € 28,9 miljoen hoger dan begroot. De uitgaven voor het NFE stijgen doordat meer (en ook jongere) veteranen een beroep op compensatie vanuit het fonds doen en door de gewijzigde te hanteren rekenrente. In 2021 is in totaal € 57,5 miljoen aan budget toegevoegd, bestaande uit de voor 2021 door het kabinet incidenteel beschikbaar gestelde € 30 miljoen om gestegen uitgaven op te vangen en een interne herschikking van € 27,5 miljoen die mogelijk was als gevolg van lagere uitgaven veroorzaakt door COVID-19. Daarnaast is wegens overrealisatie in 2020 aan de start van 2021 € 17 miljoen minder budget beschikbaar dan aanvankelijk begroot. Van het totaal beschikbare budget in 2021 is € 11,1 miljoen niet uitgegeven, dit deel zal worden toegevoegd aan het budget voor 2022.

Personele uitgaven De realisatie voor personele uitgaven is per saldo € 49,2 miljoen hoger dan begroot. Deze overschrijding wordt voornamelijk veroorzaakt binnen het budget voor de overige personele exploitatie door een onverwachte naheffing van de Belastingdienst van € 57,3 miljoen met betrekking tot de werkkostenregeling (WKR) over de periode vanaf 2016.

Op het budget voor eigen personeel is sprake van een onderrealisatie van € 20,1 miljoen ten opzichte van de ontwerpbegroting. Enerzijds is voor externe inhuur meer uitgegeven dan oorspronkelijk begroot (€ 19,1 miljoen) om de ondersteuning door DOSCO (met name medisch personeel, bewaking en inkoop) uit te kunnen voeren. Extern personeel wordt betaald uit de ondervulling van het eigen personeel. Daarnaast is door een lager dan verwachte vulling van militair personeel vanuit de onderrealisatie een herschikking verwerkt binnen het NFE (€ 18 miljoen). Anderzijds is het budget voor eigen personeel in 2021 verhoogd door overhevelingen vanuit andere defensieonderdelen (€ 7,8 miljoen), aanpassing pensioen- en sociale lasten (€ 5,2 miljoen), verhoging stagevergoeding (€ 2,3 miljoen) en uitdeling Tijdelijke Toelage Loongebouw (€ 1,6 miljoen).

Materiële uitgaven De realisatie voor de materiële uitgaven is per saldo € 11,1 miljoen lager dan begroot. Op het budget voor overige materiële exploitatie is € 7,1 miljoen minder uitgegeven, bestaande uit meerdere kleine posten. Het budget «overig, attachés» valt € 4 miljoen lager uit, voornamelijk doordat er net als in 2020 als gevolg van COVID-19, minder dienstreizen en minder overige kosten zijn gemaakt.

Ontvangsten

De ontvangsten vallen € 10,3 miljoen lager uit de begroot. Dit wordt voornamelijk veroorzaakt door een ontvangst van de zorgverzekeraar die in 2021 verwacht werd, maar eind 2020 al ontvangen is (€ 11 miljoen). Het budget voor 2021 is met dit bedrag verlaagd.

5 Niet-beleidsartikelen

5 5.1 Niet-beleidsartikel 9 Algemeen

Algemeen

In dit artikel worden de departementsbrede programma-uitgaven begroot. Het betreft subsidies, bijdragen aan andere begrotingshoofdstukken, bijdragen aan internationale organisaties, opdrachten, bekostiging, inkomensoverdrachten en overige materiële exploitatie.

Budgettaire gevolgen

Toelichting op de instrumenten

De posten met een verschil groter dan € 2,0 miljoen of noemenswaardige verschillen worden hieronder nader toegelicht.

Verplichtingen

De verplichtingen zijn € 9,4 miljoen hoger dan initieel begroot. Dit wordt grotendeels verklaard door de oprichting en vervolgens de uitbreiding van de werkzaamheden van het Nederlandse Veteraneninstituut (NLVI), waardoor de verplichtingen hoger uitkomen dan de stand in de ontwerpbegroting. Het verplichtingenbudget is gedurende 2021 hierop aangepast.

Uitgaven

Subsidies

De realisatie komt € 7,9 miljoen hoger uit ten opzichte van de ontwerpbegroting. Dit is het gevolg van de oprichting van het Nederlandse Veteraneninstituut (NLVI) was er € 1,9 miljoen meer subsidie benodigd. Daarnaast is € 5,7 miljoen extra gerealiseerd voor de uitbreiding van werkzaamheden van het NLVI naar aanleiding van de fusie op gebied van zorgcoördinatie en CAO-harmonisatie. Het overige deel van de hogere realisatie van € 0,3 miljoen is de som van loon- en prijsbijstelling en vrijval van budget voor incidentele subsidies, waar vooral vanwege COVID-19 in 2021 geen aanspraak op is gedaan.

Opdrachten

De realisatie van beleidsopdrachten valt € 2,7 miljoen lager uit dan begroot. Dit komt doordat verschillende activiteiten zijn vertraagd, zoals het contract progress dat via BZK loopt voor de onderzoeken bij het Clingendael Instituut en het The Hague Centre for Strategic Studies (HCSS) en diverse budgetoverhevelingen binnen Defensie voor de HR-transitie (proeftuinen).

Bijdrage aan (inter)nationale organisaties

De lagere realisatie op (inter)nationale organisatie van € 12,6 miljoen is het gevolg van de jaarlijkse overheveling van het budget voor de Very High Readiness Joint Task Force (VJTF). Gedurende het jaar wordt budget naar andere defensieonderdelen overgeheveld en komt derhalve niet tot realisatie op dit artikel. Voor het jaar 2021 was dit € 10,6 miljoen. Verder is door een verhoging van de uitgaven voor het nakomen van internationale afspraken binnen de NAVO en de Europese Unie (EU) € 2,0 miljoen minder gerealiseerd op het NAVO-Budget.

Inkomensoverdrachten

De realisatie van inkomensoverdrachten is € 14,0 miljoen hoger dan de stand ontwerpbegroting. In 2021 is de uitvoering van de civielrechtelijke schadevergoedingsregeling voor de nabestaanden van Srebrenica, naar aanleiding van het arrest van de Hoge Raad, gestart. In 2021 is het eerste deel van de in totaal beschikbare € 35 miljoen uitgekeerd, zijnde € 3,9 miljoen. De regeling loopt door tot in 2023 en was niet begroot in de ontwerpbegroting. Daarnaast is voor de tegemoetkoming voor Dutchbat III in 2021 € 6,8 miljoen gerealiseerd en deze was ook niet begroot in de ontwerpbegroting. Tot slot is de realisatie van de uitkeringen voor Chroom 6 € 3,3 miljoen hoger dan begroot door een ander uitgavenpatroon dan verwacht. De vertraagde uitgaven van 2020 zijn in 2021 deels tot uitkering gekomen. De verwachting is dat de budgetten tot realisatie komen, maar dan wel in latere jaren.

Hawija

In 2021 is € 0,6 miljoen beschikbaar gesteld voor de uitvoering van het onderzoek Hawija door de commissie Sorgdrager.

Ontvangsten

Op dit artikel is € 2,1 miljoen meer ontvangen als gevolg van niet geraamde ontvangsten. Dit is de uitkomst van de nacalculatie door de NAVO van het Nederlandse aandeel in de afgelopen jaren.

5.2 Niet-beleidsartikel 10 Apparaat kerndepartement

Algemeen

Inzet is de kerntaak van Defensie. De Bestuursstaf (BS) geeft hier namens de Minister sturing aan door het formuleren van het defensiebeleid, het toewijzen van middelen aan alle defensieonderdelen, het toezicht houden op de besteding daarvan, het opstellen van kaders voor de defensiebrede bedrijfsvoering en het bijdragen aan militaire pensioenen en uitkeringen.

Budgettaire gevolgen

Toelichting op de instrumenten

De posten met een verschil groter dan € 10,0 miljoen of noemenswaardige verschillen worden hieronder nader toegelicht.

Verplichtingen

De verplichtingen zijn € 89,8 miljoen lager dan begroot. De oorzaak van dit verschil wordt voornamelijk verklaard door lagere uitgaven op pensioenen en uitkeringen ter hoogte van circa € 76,9 miljoen.

Uitgaven

Personele uitgaven

Per saldo is voor personele uitgaven € 83,3 miljoen minder gerealiseerd dan begroot.

Eigen personeel en externe inhuurOp het formatiebudget is € 14,4 miljoen minder gerealiseerd als gevolg van niet gevulde functies. Daarnaast is de realisatie externe inhuur € 9,2 miljoen hoger dan begroot. De overschrijding op het budget voor externe inhuur is gefinancierd vanuit de vrijval door vacatures binnen de formatie.

Pensioenen en uitkeringenDeze post is € 76,9 miljoen lager dan begroot door een optelling van meerdere factoren. Allereerst door een afname van het budget uitkeringen met € 32 miljoen als gevolg van de drempelvrijstelling op de Regeling Vervroegd Uittreden (RVU) in het Pensioenakkoord. Daarnaast is als gevolg van een ander kasritme van uitkeringen € 22,0 miljoen aan budget naar latere jaren geschoven, waardoor de realisatie lager was in 2021. Verder is € 6 miljoen overgeheveld naar de subsidie van het Nederlands Veteraneninstituut (NLVI) voor zorgcoördinatie en is € 17 miljoen gemuteerd op diverse uitkeringen.

Materiële uitgaven

De materiële uitgaven zijn € 14,3 miljoen lager dan begroot. Dit komt door meerdere projecten waar de realisaties bij andere ministeries terecht zijn gekomen en waar Defensie ook budget naar heeft overgeheveld. Het betrof BZK voor bedrijfsvoeringkosten ter hoogte van € 3,7 miljoen en dataorganisatie ter hoogte van € 1,5 miljoen. Daarnaast een bijdrage aan het project Luchtruimherziening ter hoogte van € 1,0 miljoen van I&W en verder diverse andere werkzaamheden van in totaal € 3,0 miljoen. Daarnaast is het budget Life Cycle Cost (LCC) ter hoogte van € 1,3 miljoen, een project binnen Defensie om inzicht te verkrijgen in de levensduurkosten van de activa, overgeheveld naar en gerealiseerd op het DMF. De resterende middelen, € 3,4 miljoen, zijn niet besteed doordat diverse activiteiten tot minder uitgaven leidden, mede als gevolg van COVID-19.

Ontvangsten

Per saldo is er € 26,7 miljoen meer aan ontvangsten gerealiseerd op dit artikel dan begroot. Dit is voornamelijk te verklaren door het ontvangen van € 25,8 miljoen in 2021 aan aflossing van de laatste lening van het financieringsarrangement ABP voor de overgang naar kapitaaldekking van de pensioenuitkeringen. Dit is reeds bij de 2e suppletoire verwerkt.

5.3 Niet-beleidsartikel 11 Geheim

Algemeen

Het niet-beleidsartikel Geheim op basis van artikel 2.8 van de Comptabili-teitswet 2016 kent geen artikelonderdelen. Dit niet-beleidsartikel is bestemd voor de verplichtingen, uitgaven en ontvangsten waarvoor geldt dat openbaarmaking via toedeling aan een expliciet beleidsartikel niet in het belang van de Staat is.

Budgettaire gevolgen

Toelichting op de instrumenten

De geheime uitgaven worden jaarlijks gecontroleerd door het college van de Algemene Rekenkamer.

5.4 Niet-beleidsartikel 12 Nog onverdeeld

Algemeen

Het niet-beleidsartikel Nog onverdeeld bestaat uit verplichtingen, uitgaven en ontvangsten. Uitgaven worden onderverdeeld naar loonbijstelling, prijsbijstelling, onvoorzien en een eventuele taakstelling (negatief bedrag).

Budgettaire gevolgen

Toelichting op de instrumenten

«Niet-beleidsartikel 12 Nog onverdeeld» is een voorziening, waarop geen realisatie plaatsvindt van verplichtingen en uitgaven. Met de eerste en tweede suppletoire begroting is het budgetbedrag volledig uitgedeeld naar de defensieonderdelen.

5.4 Niet-beleidsartikel 13 Bijdrage aan Defensiematerieelbegrotingsfonds

Algemeen

Op dit artikel worden de bijdragen aan het Defensiematerieelbegrotingsfonds verantwoord.

Budgettaire gevolgen

Toelichting op de instrumenten

Het betreft hier de bijdrage vanuit de begroting hoofdstuk X Defensie aan hoofdstuk K Defensiematerieelbegrotingsfonds ten behoeve van uitgaven die op het fonds worden verantwoord. Met de overgang naar het DMF zijn initieel het geraamde verplichtingenbudget van € 8,4 miljard respectievelijk € 4,5 miljard van de ontwerpbegroting op dit artikel verwerkt. Maar voor dit bijdrage artikel geldt het kas = verplichting principe. Met de slotwet is het verplichtingenbudget bijgesteld naar het niveau van de kasbetalingen. De toename van het kasbudget met € 529,5 miljoen is het gevolg van de prijsbijstelling DMF (€ 105 miljoen), het toevoegen van de eindejaarsmarge (€ 166,5 miljoen), de intensivering voor de digitale veiligheid (€ 45 miljoen), bijdrage door andere departementen (€ 8,4 miljoen) en COVID-19 meeruitgaven van € 32,8 miljoen. De overige bijstellingen hebben betrekking op de instandhoudingsbudgetten materieel en vastgoed alsmede neerwaartse bijstellingen als gevolg van valutaverschillen en kasschuiven voor de tijdelijke toelage loongebouw.

6 Bedrijfsvoeringsparagraaf

6.1 Uitzonderingsrapportage

Deze paragraaf bevat een uitzonderingsrapportage voor de volgende vier verplichte onderdelen:

1. Rechtmatigheid

Er hebben zich geen overschrijdingen van de rapporteringstoleranties op de artikelen van de Defensiebegroting voorgedaan.

Overschrijding verplichtingenbudgetten

Tot 2021 had Defensie één investeringsartikel. Met de invoering van het DMF in 2021 zijn de investeringen over meerdere kleinere artikelen verdeeld. Hierdoor vallen versnellingen en vertragingen van investeringen niet meer tegen elkaar weg en moeten deze tempoverschillen worden verwerkt in suppletoire begrotingen en voor instemming aan de Kamer worden voorgelegd. Eind december bleek dat de realisatie van aangegane verplichtingen bij een aantal artikelen het toegekende verplichtingenbudget te boven ging. Aangezien de verplichtingen waarvoor in de incidentele suppletoire begrotingen toestemming werd gevraagd al eerder waren aangegaan, heeft dit geleid tot formele onrechtmatigheden. Daarnaast zijn een aantal verplichtingen niet juist of tijdig vastgelegd.

Inkoop Europese aanbesteding

Van de aangegane verplichtingen in 2021 is voor in totaal € 40 miljoen aangemerkt als (Europese) aanbestedingsfouten. De geconstateerde aanbestedingsfouten betreffen het niet juist toepassen van de aanbestedingsregels door het niet tijdig signaleren dat een Europese aanbestedingsprocedure had moeten worden gestart, het continueren van afroepen onder onrechtmatige overeenkomsten en het substantieel overschrijden van de geraamde waarde van de overeenkomsten die uit de oorspronkelijke aanbestedingsstukken daaraan konden worden toegekend. In acht gevallen is gebruik gemaakt van de escalatieprocedure met een totaalvolume van ongeveer € 11 miljoen. In die procedure wordt expliciet vooraf afgewogen of sprake is van een onontkoombare noodzaak tot aanbesteding van een overheidsopdracht of verlenging van een overeenkomst om op basis van die grond eventueel af te wijken van de (Europese) aanbestedingsregelgeving. Het totaal aantal dossiers waarvoor de escalatieprocedure is ingeroepen is over beiden begrotingen elf stuks en is ten opzichte van 2020 stabiel.

Van de € 40 miljoen is Defensie in 2021 voor een totaalbedrag van €13 miljoen onrechtmatige verplichtingen aangegaan voor inkopen onder categoriemanagement. Het ministerie van IenW is categoriemanager op een aantal rijksbrede raamovereenkomsten (Interim Management & Organisatieadvies, Inkoopadvies, Auditdiensten en Financiële Adviesdiensten) waarvoor sedert 2020 sprake is van onrechtmatige overbruggingsovereenkomsten. De raamovereenkomst Financiële adviesdiensten is in december 2020 gereedgekomen en heeft tot een rechtmatig contract geleid. De her-aanbestedingen voor de overige drie raamovereenkomsten zijn vertraagd. Het gaat daarbij om: Interim Management & Organisatieadvies, Inkoopadvies en Auditdiensten. Het ministerie van IenW heeft dit toegelicht in de bedrijfsvoeringsparagraaf in haar jaarverslag. Het door IenW afsluiten van rechtmatige rijksbrede raamovereenkomsten heeft onvoorziene vertraging opgelopen, waardoor genoemde overbruggingscontracten over geheel 2021 nog van kracht zijn gebleven.

In 2021 zijn de inhuurovereenkomsten die onder het Dynamisch Aankoopsysteem (DAS) ICT Inhuur tot stand zijn gebracht verder afgebouwd Nochtans is in 2021 van de € 40 miljoen voor een bedrag van € 11 miljoen aan inhuurovereenkomsten onder de DAS verlengd. Deze verlengingen dienen als onrechtmatig te worden beschouwd omdat in 2019 een DAS voor inhuur (zoals het DAS ICT-inhuur van Defensie) waarbij een interview een onderdeel uitmaakte van de gunningcriteria onrechtmatig was bevonden. Na het eerste kwartaal van 2022 zullen alle inhuurovereenkomsten van het DAS ICT-inhuur zijn beëindigd.

2. Totstandkoming niet-financiële verantwoordingsinformatie

In 2021 heeft Defensie op diverse gebieden gewerkt aan de borging van de totstandkoming van niet-financiële informatie. Met name is gewerkt aan de opzet van processen, de beschrijving van definities en afspraken voor de verplichte NFI-onderdelen in de jaarverslagen. Het beschrijven van de opzet zorgt voor een structureel kader voor betrouwbare totstandkoming van NFI-resultaten. In 2021 is als tekortkoming naar voren gekomen dat de opzet niet altijd (volledig) vastgelegd is en/of actualisatie behoeft. Dit speelt onder andere bij; meldingen van incidenten, personele vulling, energieverbruik, doelmatigheidsindicatoren PARESTO, FNIK, integriteitsmeldingen en burgerbrieven. Het gaat dan over verouderde aanwijzingen, berekenwijzen die niet (volledig) zijn vastgelegd, afspraken over aanleveren van gegevens die ontoereikend zijn of ontbrekende waarborgen voor de kwaliteit van de gegevens.

Gereedheidsinformatie

In 2021 zijn om de kwaliteit van het rapportageproces over de operationele gereedheid te bevorderen verschillende verbeteringen doorgevoerd. Deze verbeteringen betroffen met name het inzicht en de herleidbaarheid. Zo is het project Kwaliteit in Beeld, gericht op verbetering van inzicht in de Individuele Personele Gereedheid, eind 2021 geïmplementeerd en ingebed in de bedrijfsvoering. Verder vond sinds begin 2021 de rapportage operationele gereedheid plaats op basis van een herziene opdrachtenmatrix en herziene kleurcodering in het Digitaal Dashboard Operationele Gereedheid (DDOG). De herziene opdrachtenmatrix verbeterde het inzicht in de samenhang door een meer volledige clustering van inzetbare eenheden die samen een capaciteit vormen. De nieuwe kleurcodering ondersteunde daarin met een betere visuele indicatie van de gereedheid. Dat komt door de directe koppeling van de kleur met de mate waarin voldaan is aan de generieke opdrachten voor de hoofdtaken. Het DDOG verbetert de navolgbaarheid van de gereedheidsinformatie. Het gebruik van uniforme definities zal bijdragen aan een betrouwbare rapportage. Het project bevindt zich momenteel nog in de uitvoeringsfase. Ook droeg het bij aan een minder foutgevoelig en arbeidsintensief rapportageproces, omdat fact based informatie vanuit defensiebronsystemen over de drie gereedheidsindicatoren (personele gereedheid, materiële gereedheid en geoefendheid) de basis vormde voor het opstellen van de appreciatie van een commandant over de mate van gereedheid een capaciteit of eenheid.

3. Begrotings-, financieel beheer en de materiële bedrijfsvoering

Begrotingsbeheer / Financieel beheer

Defensie neemt aanvullende maatregelen om de sturing en het beheer van de verplichtingen te verbeteren, ook met het oog op het aanvullende budget dat met het regeerakkoord wordt toegevoegd aan de Defensiebegrotingen. Als eerste verbeteractie wordt de sturing op de verplichtingen versterkt door werk te maken van een beter onderbouwde verplichtingenraming in de ontwerpbegroting. Bij de managementrapportages en voortgangsgesprekken zullen de begrote verplichtingen, de actuele verplichtingenstanden en de in het betreffende jaar nog te verwachte verplichtingen nadrukkelijk worden betrokken. De tweede verbeteractie is het treffen van maatregelen om de juiste en tijdige vastlegging van verplichtingen te bevorderen. Deze verbetermaatregelen kennen een overlap met de maatregelen gericht op het oplossen van de bevinding van de ADR over de getrouwe vastlegging van verplichtingen in het auditrapport over 2020. Naar aanleiding van deze bevinding is in 2021 een ketenbrede dialoogsessie georganiseerd met inkopers en controllers van de defensieonderdelen. De dialoogsessie heeft tot waardevolle inzichten geleid qua knelpunten, uitdagingen en mogelijke oorzaken. Op basis van deze analyse en veelvuldige ketenbrede afstemming is een plan van aanpak met verbeteracties opgesteld die in 2022 tot gerichte kwaliteitsverbeteringen van de verplichtingenadminstratie moeten leiden. 

Naast de actualisering van de aanwijzingen 002 FEZ taken, 003 Voorafgaand Toezicht en 004 Belastingen is 2021 een handreiking prestatieverklaringen opgesteld. Deze handreiking behandelt de relevante onderbouwing van een prestatieverklaring, benodigde controles, digitale archivering van bewijsstukken in SAP en het noodzakelijke overleg voorafgaand aan contractering om vast te stellen hoe de geleverde prestatie kan worden vastgesteld. De handreiking is een belangrijk middel ter oplossing van de bevinding van de Auditdienst Rijk (ADR) voor de toegankelijkheid van de bewijsvoering voor geleverde diensten en goederen. De toepasbaarheid, werking en bekendheid van de handreiking zal in 2022 worden geëvalueerd.

Naar aanleiding van de bevinding in het Auditrapport 2020 dat Defensie voor de overige voorschotten niet altijd gemotiveerd kon aangeven of voorschotten die al enkele jaren openstaan terecht nog niet waren verrekend, zijn ook in 2021 halfjaarlijkse analyses uitgevoerd. Door deze halfjaarlijkse analyses heeft Defensie nu een beter inzicht in de openstaande voorschotten en kan actie worden ondernomen op de voorschotten die niet terecht open staan. Voor de niet terecht openstaande voorschotten worden verrekendossiers opgesteld, zodat deze voorschotten kunnen worden verrekend. Deze werkwijze is en blijft ingebed in de reguliere bedrijfsvoering.

Om de verstorende werking van valutaschommelingen op de Defensiebegroting tegen te gaan, hebben het ministerie van Defensie en het ministerie van Financiën in 2020 de afspraak gemaakt dat mee- en tegenvallers als gevolg van valutaontwikkelingen niet langer als niet-plafondrelevante mutaties worden verwerkt, maar dat deze direct ten gunste of ten laste van het EMU-saldo komen. In 2021 is deze valuta afspraak verder uitgewerkt. Deze uitwerking heeft ertoe geleid dat Defensie per 1 april 2021 is gestopt met het afsluiten van nieuwe valutatermijncontracten en dat het Agentschap der Generale Thesaurie (AGT) van het ministerie van Financiën nu voorziet in aanschaf van dollars voor Defensie. Daarnaast is medio 2021 besloten om de valuta afspraak uit te breiden met de instandhoudingsuitgaven, waarvan vaststaat dat die in vreemde valuta worden betaald. De valuta afspraak zorgt ervoor dat het DMF minder gevoelig is voor valutaschommelingen.

Er zijn in 2021 geen meldingen gedaan van integriteitsincidenten (inclusief fraude) met significante financiële gevolgen voor het Rijk. Er is wel een aantal meldingen geweest van diefstal van kasgeld, maar deze hadden een beperkte financiële omvang (totaal circa € 5.200). Op deze meldingen is actie ondernomen en is, indien dit noodzakelijk bleek, aangifte gedaan bij de Koninklijke Marechaussee. In 2021 is ook gebleken dat het raamwerk van administratieve organisatie en interne beheersmaatregelen, dat is ingericht om fraudegevallen tegen te gaan, werkt. Zo is een poging tot identiteitsfraude door het Financieel Administratie en Beheer Kantoor (FABK) vroegtijdig onderkend waardoor er geen schade voor Defensie is opgelopen.

Frauderisico’s maken integraal onderdeel uit van de risicoanalyse waarop het raamwerk van administratieve organisatie en interne beheersmaatregelen van de bedrijfsprocessen is ingericht. Vanaf 2022 zal Defensie bezien of aanvullende maatregelen als gevolg van de frauderichtlijn van de Nederlandse Beroepsorganisatie van Accountants nodig zijn.

Materiële bedrijfsvoering

In 2021 heeft Defensie gewerkt aan het verbeteren van de kwaliteit van het materieelbeheer. Het proces rondom het afdoen van telverschillen is geactualiseerd, er is tevens gewerkt aan het digitaliseren van de MKM, zodat het materieelbeheer in de toekomst digitaal en datagedreven gemonitord kan worden. Er zijn ook meer analyses op de uitkomsten van de checklisten gedaan en er is een nieuwe risicoanalyse uitgevoerd.

De kwaliteit van het materieelbeheer wordt gevolgd via de monitor kwaliteit materieelbeheer, waarvoor de defensieonderdelen zelf checklisten invullen. De norm hierbij is dat bij minimaal 80% van de eenheden op het derde niveau (eenheden van de defensieonderdelen), de kwaliteit van het beheer van alle materieelsoorten en opslagvormen minimaal 80% scoort. Over 2021 is voor de categorie Niet-gevoelig Materieel – Inventaris (79%) niet voldaan aan deze norm.

Oorzaken voor het niet voldoen liggen in het niet of onvoldoende uitvoeren van voorgeschreven beheermaatregelen zoals tellingen en afdoen van telverschillen en het afdoen hiervan in SAP. Ook blijkt dat niet bij alle opslaglocaties wordt voldaan aan de infrastructurele eisen.

Bevindingen uit controles moeten worden opgenomen en gemonitord via de verbeterplannen van de defensieonderdelen en worden centraal besproken. Gebleken is dat er verbetering mogelijk is in het SMART formuleren van verbeterpunten.

Misbruik en oneigenlijk gebruik

Defensie kent een stabiele en specifieke subsidieportefeuille. Op grond van de Regeling Vaststelling Aanwijzingen voor subsidieverstrekking van 2012 is ieder departement verplicht om een (intern) overzicht bij te houden van misbruik en oneigenlijk gebruik (M&O) bij subsidieverstrekking. Als toevoeging hierop sluit Defensie aan bij de centrale interdepartementale verwijsindex om misbruik en oneigenlijk gebruik van subsidies tegen te gaan. Door middel van deze interdepartementale verwijsindex kan informatie over misbruik en oneigenlijk gebruik sinds 2020 tussen departementen worden uitgewisseld. Dit gebeurt op aanvraag en met inachtneming van relevante privacywetgeving.

Onvolkomenheden Algemene Rekenkamer

Onvolkomenheid (de)centraal voorraadbeheer munitie

De marine heeft in 2021 verbetermaatregelen genomen die na een eerste afloopcontrole door de ADR als voldoende zijn beoordeeld.

Om de munitiebeheerders van de centrale en decentrale voorraden conform de regelgeving te laten handelen en volgens de vigerende procedures en instructies te laten werken zijn in 2021 diverse trajecten verder opgepakt en/of gestart. Begin 2021 werd een door de ADR in opdracht van Defensie uitgevoerd onderzoek naar oorzaken waarom tellingen niet goed worden uitgevoerd uitgebracht. Hieruit bleek dat het om een breed scala aan oorzaken ging die ook een relatie hadden met het advies van de AR. Oorzaken varieerden van onbekendheid met de instructies en procedures en onduidelijkheid in regelgeving, personele capaciteit en lacunes in deskundigheid (kennis van SAP, productkennis en ervaring) en aandacht voor het materieelbeheer bij commandanten. Deze worden in breder verband opgepakt. Voor specifiek het munitiedomein zijn bij de overgang van de administratie van munitie naar SAP beheerderstrainingen gegeven, is de begeleiding van munitiebeheerders geïntensiveerd, zijn er meer tussentijdse en eindcontroles uitgevoerd en zijn procedures (mandatering) verbeterd. Via presentaties in diverse overleggen op staf niveau is inmiddels al aandacht gevraagd voor het materieelbeheer. Dit zal in 2022 verder voortgezet worden.

De defensieonderdelen is gevraagd om twee keer per jaar over de uitkomsten van de MKM te analyseren en hierover te rapporteren. Overigens betreft de MKM het hele materieelveld en is daarmee breder dan alleen het munitieveld. Jaarlijks dient op 1 september minimaal de helft van de checklisten MKM ingevuld te zijn en aan het eind van het jaar alle checklisten. Dat zijn de momenten waarop analyses kunnen worden uitgevoerd op de uitkomsten. De analyses moeten inzicht geven in de aard en omvang van knelpunten, wat er door het defensieonderdeel zelf opgepakt wordt en wat er eventueel vanuit Den Haag opgepakt moet worden omdat er sprake is van knelpunten in beleid of in de inrichting van de processen of anderszins. Om de analyses te vereenvoudigen is in 2021 gestart met een digitaliseringsproject om de kwaliteit van het materieelbeheer (near) realtime te volgen. De eerste resultaten hiervan worden in het najaar 2022 verwacht.

Aan de wens van de AR om een eindverantwoordelijke voor de munitieketen te noemen is eerder aangegeven dat dit geschiedt conform de topstructuur van Defensie. Daarbij wordt een duidelijker onderscheid in de verantwoordelijkheden voor enerzijds beleid en anderzijds voor de (aansturing van de) uitvoering gemaakt. Alle bovenstaande activiteiten worden daarom actief gemonitord en afgestemd in een driehoeksoverleg tussen de DG Beleid, de Monitor Munitiedomein (Defensiestaf) en het Defensie Munitiebedrijf.

Onvolkomenheid Inkoopbeheer

In 2021 zijn de instrumenten en randvoorwaarden om de resterende beheersmaatregelen voor het inkoopbeheer te implementeren in de systemen en bedrijfsvoering gerealiseerd. Het betreft de beheersmaatregelen uitvoeren van spendanalyses die achteraf inzicht in de rechtmatigheid en doelmatigheid van verrichte inkopen geven en het als Defensie zelf de juistheid en de volledigheid van het contractenregister toetsen. De inrichting en uitrol van de maatregelen vindt in 2022 verder zijn beslag.

Onvolkomenheid Vastgoedmanagement

In het Verantwoordingsonderzoek 2020 is een ernstige onvolkomenheid geconstateerd met betrekking tot het inzicht en overzicht in de totale vastgoedportefeuille in combinatie met tekortkomingen in de processen van vastgoedmanagement. Los van de ernstige onvolkomenheid heeft de AR geconstateerd dat de financiële dekking van het onderhoud en de revitalisering met prioriteit moeten worden opgepakt en dat er aan de norm voor brandveilig gebruik van gebouwen moet worden voldaan.

In 2021 is het Interdepartementaal Beleidsonderzoek Vastgoed Defensie (IBO) gepubliceerd. Eerder ontwikkelde handelingsperspectieven zijn ingebracht in dit IBO. Het IBO bevestigt dat het defensievastgoed onvoldoende op orde is. Eén van de knelpunten is de disbalans tussen de omvang van de vastgoedportefeuille en het beschikbare budget. Om te komen tot een doelmatige, toekomstvaste, duurzame, compliant en structureel betaalbare vastgoedportefeuille is grootschalig ingrijpen noodzakelijk. Vanuit deze achtergrond stuurt Defensie aan op een reductie van 35-40% in exploitatiekosten van de vastgoedportefeuille. Daarnaast zet Defensie in op verdere doorontwikkeling van het vastgoedmanagement.

Visie op vastgoed Bij het inzetten van deze transitie naar een structurele en goed gemanagede portefeuille blijkt de huidige vastgoed investeringsbegroting daarvoor onvoldoende te zijn. Dit doordat regelmatig urgente niet geplande instandhoudingsmaatregelen aan het vastgoed noodzakelijk zijn om de bedrijfsvoering op defensielocaties zeker te stellen. De kosten van deze maatregelen verdringen andere uitgaven, zoals investeringen in het structureel op orde brengen van het vastgoed.

Op 26 maart 2021 is vanwege de topprioriteit van deze uitdaging besloten om de besturing vorm te geven in een aparte programmastructuur. Vanaf dat moment zijn maandelijkse stuurgroepen onder voorzitterschap van de SG gehouden. In de stuurgroep van 21 juni is een interne verkenning van Defensie naar de mogelijkheden om de portefeuille te concentreren, te verduurzamen en te vernieuwen goedgekeurd.

Onderdeel hiervan is het ontwikkelen van een portefeuillevisie, waarbij verder wordt gebouwd op het Strategisch Vastgoedplan uit 2019 en waarin recente ontwikkelingen in het vastgoed én Defensiebrede ontwikkelingen zoals de Defensievisie 2035 worden meegenomen. Er is daarnaast gestart met het door ontwikkelen van een model om de financiële consequenties van keuzes in de portefeuille door te rekenen.

Besturen bij Defensie en sturen op vastgoed Begin februari 2021 is het nieuwe besturingsmodel bij Defensie (BBD) vastgesteld. Dit is in 2021 deels geïmplementeerd en wordt in 2022 verder geïmplementeerd. Binnen dit implementatietraject is er een apart spoor voor vastgoed ingericht. Binnen dit spoor wordt intern Defensie gewerkt aan gedrag & werkwijze, organisatie & overlegstructuren, hoofdprocessen, sturingsinformatie (KPI’s), mandaten en vaardigheden.

Defensie en het RVB hebben op basis van de eerdere evaluatie van het opdrachtgeversconvenant (afgerond in 2020) in 2021 gewerkt aan verdere verbetering van de opdrachtgever-opdrachtnemer relatie. Dit heeft geleid tot samenwerking eerder in de vastgoedketen met als voorbeelden het aansluiten van het RVB bij Defensie overleggen en betrokkenheid van het RVB bij het opstellen van projectvoorstellen. Verder zijn op alle niveaus in de organisaties aanpassingen in de overlegstructuur doorgevoerd. Tot slot is het proces om te komen tot de jaaropdracht aangepast. Als gevolg hiervan is de jaaropdracht meer een gezamenlijk product geworden.

Informatievoorziening In december 2021 heeft het Rijksvastgoedbedrijf de opdracht voor het ontwikkelen van een Rijksbreed onderhoudsmanagementsysteem (OMS) definitief gegund en de verwachting is dat begin 2022 met de implementatie begonnen kan worden. Dit systeem zal ook de kwaliteit van de informatievoorziening aan Defensie geleidelijk verbeteren.

Om de periode tot volledige implementatie van het OMS te overbruggen maakt Defensie gebruik van diverse interim-oplossingen. Defensie leunt hierbij zowel op informatie van het Rijksvastgoedbedrijf als op eigen informatie.

Tevens is er naar aanleiding van het Strategisch Vastgoedplan 2019 gewerkt aan het moderniseren van normen en is er in 2021 een Taskforce in het leven geroepen die gebruik en bezetting van defensievastgoed onderzoekt. Tot slot is eind 2021 de vijfjaarlijkse kwaliteitsmeting afgerond.

Naleving brandveilig gebruik Met betrekking tot brandveiligheid is de ‘Aanwijzing Brandveilig gebruik’ in maart 2021 vastgesteld en verspreid onder de defensieonderdelen. In november 2021 is de tweede herziene versie als CDS-instructie gepubliceerd. Commandanten zijn verzocht toe te zien op naleving van deze instructie en hierover te rapporteren conform de bestaande rapportagemethodiek. In de Aanwijzing Business Control Defensie zal een rapportageparagraaf over naleving van de instructie worden opgenomen.

Tot slot zijn specifiek voor de opvolging van de constateringen van de Algemene Rekenkamer een projectleider en -secretaris aangesteld. Onder hun leiding werkt een team van vastgoedexperts van Defensie en het RVB, aangevuld met externe ondersteuning, aan het doorontwikkelen van vastgoedmanagement. Dit team is in 2021 gestart en zal haar werkzaamheden in 2022 voortzetten.

Met ingang van september 2021 wordt halfjaarlijks aan de Tweede Kamer gerapporteerd in de vorm van een stand van zakenbrief met betrekking tot defensievastgoed. In 2022 wordt bij de publicatie van het jaarverslag 2021 de volgende stand van zakenbrief aan de Kamer gepresenteerd.

Onvolkomenheid Autorisatiebeheer

In 2021 is verder gewerkt aan maatregelen om de onvolkomenheid autorisatiebeheer weg te werken voor het materieel-logistieke domein. De activiteiten uit het plan van aanpak worden stapsgewijs gerealiseerd. Het aantal functiescheidingsconflicten is op een vergelijkbaar niveau als vorig jaar. Personele ondervulling is hiervan een belangrijke oorzaak. Aanpassing van de huidige autorisatieopzet vindt beperkt plaats, ingezet wordt op een geactualiseerde autorisatieopzet in verband met de transitie naar SAP4/HANA.

4. Overige aspecten van de bedrijfsvoering

Voortgang opgeloste onvolkomenheid IT-beheer

De onvolkomenheid GRIT is opgelost met de ondertekening van het contract op 30 december 2020. Conform de toezegging van de staatsecretaris van Defensie zal er door de ADR in 2022 een vraaggestuurd onderzoek plaatsvinden op de beheersing van GrIT.

Een algemeen aandachtspunt betreft monitoring, patchmanagement en wijzigingenbeheer en personele capaciteit. Hieraan wordt blijvend aandacht besteedt door o.a. projectmatig de patchlevels op een juist niveau te brengen, maar ook door implementatie van maatregelen uit het rapport Defensie Duurzaam Digitaal gericht op het oplossen van personele tekorten.

Risico’s Militaire Inlichtingen en Veiligheidsdienst (MIVD)

In navolging van aanbevelingen van de Algemene Rekenkamer wordt ingegaan op de risico’s in de bedrijfsvoering van de MIVD. De geconstateerde risico’s zijn de verankering van de Wet Inlichtingen en Veiligheidsdiensten 2017 (Wiv 2017), personele vulling, IT en huisvesting.

De verankering van de Wiv 2017 in de werkprocessen blijft een speerpunt van de dienst en zal naar verwachting nog meerjarig inspanning vereisen, vooral wegens de IT-achterstand bij de dienst. Er wordt gewerkt aan een voorstel tot wijziging van de Wiv 2017 waarin de aanbevelingen van de evaluatiecommissie Jones-Bos, als ook de bevindingen van het in 2021 gepubliceerde rapport Slagkracht van de AR worden meegenomen in het wijzigingsvoorstel. De MIVD en de AIVD voeren een uitvoeringstoets uit op deze nieuwe wet, waarmee de impact op het werk van de diensten en de capaciteit voor succesvolle implementatie in kaart wordt gebracht. Rechtmatige gegevensverwerving en verwerking is een topprioriteit voor de MIVD. Ondanks de voortgang blijven de uitdagingen groot. Vanaf 2022 breidt de MIVD de capaciteit voor versteviging van deze keten, waaronder compliance- en riskmanagement, verder uit.

De formatie en de personele vulling van de MIVD namen ook in 2021 toe. Ingezet wordt op behoud en verdere vulling, waarbij kwaliteit het uitgangspunt is. Moderne IT en informatiebeveiliging zijn voor de MIVD van vitaal belang. De MIVD werkt stapsgewijs en meerjarig naar het einddoel: het genereren van toekomstbestendig vermogen om dreigingen in een hoogtechnologische omgeving te kunnen onderkennen en pareren, terwijl voldaan kan worden aan de hoge eisen op het gebied van Wiv, compliance en verantwoording. Vanuit de motie-Hermans heeft de dienst een intensivering van 15 miljoen structureel vanaf 2022 e.v. ontvangen om een stap te maken in het wegwerken van IT achterstanden. Met betrekking tot de huisvesting wordt geïnvesteerd in het accommoderen van de groei en het verbeteren van de bestaande infrastructuur. Daarnaast zijn afgelopen periode de mogelijkheden onderzocht voor huisvesting van beide diensten op twee locaties, waarbij versterking van de samenwerking tussen beide diensten leidend is.

6.2 Rijksbrede bedrijfsvoeringsonderwerpen

1. Grote lopende ICT-projecten

In 2021 zijn er vijf nieuwe projecten gepubliceerd op het Rijks ICT-dashboard. In 2022 zullen er twee nieuwe projecten gepubliceerd worden over het jaar 2021. Afgelopen jaar is er één toets van het Adviescollege ICT-toetsing geweest. Het programma GrIT is opnieuw getoetst. Over het rapportage jaar 2020 zijn in 2021 negen projecten gepubliceerd. Over uitvoeringsrisico's en privacyrisico's van deze projecten wordt gerapporteerd in afzonderlijke rapportages aan de Tweede Kamer.

2. Gebruik open standaarden en open source software

Het beleid inzake open standaarden en open source-software wordt zoveel mogelijk gevolgd.

3. Betaalgedrag

Voor 2022 verwacht Defensie de norm betaalgedrag te kunnen vasthouden door een verdere toename van het percentage E-facturen, dat in 2021 inclusief het agentschap Paresto uitkomt op 62,0% (inclusief het agentschap Paresto) en verdere stappen op het vlak van robotisering waarvoor diverse testfases in 2021 hebben plaatsgevonden.

4. Audit Comité

Er heeft in 2021 geen evaluatie van het Audit Comité plaatsgevonden.

5. Departementale checks and balances

Om de inzet en kwaliteit van het instrument subsidie te bewaken en te verbeteren conform de Regeling defensiesubsidies, beoordeelt de betreffende directie in hoeverre de gesubsidieerde activiteit bijdraagt aan haar beleidsdoelstellingen. Ook is er sprake van een toets op doelmatigheid en rechtmatigheid door de verantwoordelijke control organisatie. Uniformiteit in de totale subsidie portefeuille van Defensie en aansluiting bij wet- en regelgeving, waaronder het Uniform Subsidiekader (USK) en het raamwerk uitvoering subsidies (RUS), vormen hierbij de te toetsen elementen. Dit leidt tot een afgestemde risicoanalyse inclusief specifieke beheersmaatregelen die de basis vormt voor het al dan niet positief adviseren aan de uitvoerende autoriteit. Binnen de subsidieportefeuille wordt nadrukkelijk toegezien op naleving van de vijfjaarlijkse evaluaties conform Awb art. 4.24. In dit kader is in 2021 de evaluatie van het Nationaal Comité Herdenking Capitulatie 1945 Wageningen afgerond. Onderwerp van onderzoek zijn de doeltreffendheid en de effecten van de subsidie, de doelmatigheid en de vraag of subsidie het juiste instrument is om het defensiebeleid uit te voeren. Voor 2022 staan de evaluaties van negen subsidies gepland.

6. Normenkader Financieel Beheer

Er hebben in 2021 geen wijzigingen plaatsgevonden.

7. Beheer NGF-projecten

Niet van toepassing voor Defensie.

8. Bedrijfsvoeringsrisico’s en/of problemen als gevolg van COVID-19

Om een veilige werkomgeving voor werknemers te kunnen garanderen, hebben er sinds het begin van de COVID-19 pandemie grote veranderingen plaatsgevonden binnen de bedrijfsvoering van Defensie en daarmee ook grote gevolgen gehad.

Om de ontwikkelingen rondom de pandemie dagelijks te volgen, richtlijnen op te stellen, adviezen en antwoorden op vragen te kunnen geven, moesten experts worden vrijgemaakt van hun reguliere werkzaamheden. Nu COVID-19 blijvend blijkt te zijn en andere pandemieën te verwachten zijn, zal een oplossing hiervoor gevonden moeten worden in de vorm van dedicated capaciteit waar deze taken belegd kunnen worden.

Thuiswerken is voor een gedeelte van de defensiemedewerkers een structureel onderdeel geworden van de werkweek. De ICT-infrastructuur moest worden aangepast om digitaal werken op een grotere schaal te faciliteren. Defensie beschikte hiervoor al over goedgekeurde middelen voor de ondersteuning van thuiswerken met departementaal vertrouwelijk (DepV) gerubriceerde informatie, maar heeft dit snel opgeschaald (met name via gebruik van de Telestick). Met een tijdelijke goedkeuring van de Beveiligingsautoriteit wordt Teams gebruikt voor video-vergaderen (VTC), en kan hiermee ook DepV audio en video worden gedeeld. Documenten moeten nog steeds worden gedeeld middels MULAN. Voor interdepartementale afstemming kan gebruik worden gemaakt van een externe applicatie (WEBEX). De nieuwe manier van werken vraagt, meer nog dan vroeger, een hoog niveau van cyber-/informatiebeveiligingsbewustzijn bij alle medewerkers op alle niveaus. Het heeft niet geleid tot incidenten afgelopen jaar.

Thuiswerken heeft het afgelopen jaar geen tot weinig aantoonbare invloed gehad op de continuïteit van de bedrijfsvoering. Thuiswerken bood de mogelijkheid tot een betere werk/privébalans, efficiëntere tijdsindeling en minder reisbewegingen, maar kende ook negatieve psychosociale gevolgen voor defensiepersoneel, zoals eenzaamheid, en in sommige gevallen een verhoogde werkdruk. 2e en 3e orde effecten van toenemend thuiswerken (nog meer beeldschermwerk, ook door Teams vergaderen, effect op ogen door nog meer beeldschermwerk, zithouding, combinatie met partner en kinderen etc.) zijn nog niet bekend en zullen in kaart gebracht moeten worden. Ook ‘ziek zijn’ lijkt minder gerapporteerd te worden, waarbij het de vraag is of er daadwerkelijk minder zieken zijn of dat men het niet meldt.

Voor het overgrote deel van de krijgsmacht is op afstand werken geen optie, omdat men geen kantoor werk doet en/of werkt met gerubriceerd materiaal. Er zijn gedurende het jaar diverse maatregelen getroffen om het werken binnen de veranderende COVID-maatregelen toch mogelijk te maken. Facilitaire dienstverleners gaven aan dit onder controle te hebben en uit intern onderzoek bleek dat in 2021 60% van de werknemers zich op hun standplaats aan de richtlijnen kon houden. Activiteiten gerelateerd aan gereedstelling en inzet zijn vrijgesteld van een deel van de COVID-maatregelen. Op basis van een risicoanalyse beoordeelt de commandant samen met de medisch adviseur wat de passende mitigerende maatregelen zijn in deze specifieke situaties.

6.3 Belangrijke ontwikkelingen en verbeteringen in de bedrijfsvoering

1. Defensie Open op orde

Het Programma Defensie Open op Orde (DOO) is een directe opvolging van de kabinetsreactie op het rapport van de Parlementaire Ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag. Het programma implementeert de Rijksbrede maatregelen bij Defensie, met de focus op informatiehuishouding en transparantie. Het programma kent een duidelijke link met de Defensievisie 2035 (transparant en zichtbaar zijn, bereiken van een gezaghebbende informatiepositie).

Met het op orde krijgen van de informatiehuishouding bij Defensie wordt informatie gestuurd werken (IGW) mogelijk, als ruggengraat voor informatie gestuurd optreden (IGO). Het programma draagt bij aan een beter informatiebeeld, zowel in de bedrijfsvoering als bij operaties. Ook deel van DOO is informatieverstrekking: het actief, passief en vrijwillig openbaar maken van informatie over activiteiten en besluitvorming bij Defensie (compliance met de Wet Open Overheid). Uiteraard is informatie die om veiligheidsredenen niet verstrekt kan worden hiervan uitgesloten.

Het jaar 2021 stond in het teken van de start met het programma: er werd een programmaplan opgesteld, met activiteiten en investeringen voor de periode 2021-2026. Eerste concrete resultaten waren onder meer het realiseren van web-archivering (Defensie internetsites) en faciliteren van een digitale oplossing om WOB-verzoeken efficiënter te kunnen behandelen. Daarnaast vond de start plaats van een pilot, om het actief openbaar maken van documenten bij de Landmacht te verkennen.

2. Elektronisch patientendossier

Defensie heeft op 25 juni 2021 een nieuw elektronisch patiënten dossier (EPD) voor haar eerstelijnsgezondheidszorg in gebruik genomen. Tegelijk met de invoering van dit nieuwe EPD heeft de eerstelijnsgezondheidszorg ook een groot deel van de zorgprocessen overeenkomstig de civiele eerste lijnsgezondheidszorg ingericht.

Met het nieuwe EPD en de hierop aangepaste werkwijze heeft Defensie een belangrijke voorwaarde voor verbetering van de militaire gezondheidszorg gerealiseerd. Relevante zorgprocessen zijn vernieuwd, de zorgverleners worden beter ondersteund, patiënten hebben toegang tot een portaal waarin ze onder andere hun dossier in kunnen zien, de gegevensuitwisseling met het Centraal Militair Hospitaal (CMH) en civiele zorgverleners is verbeterd en er wordt voldaan aan wet- en regelgeving.

Defensie verwacht daarmee beter te kunnen voldoen aan haar zorgverantwoordelijkheden, een betere zorgkwaliteit te kunnen gaan leveren en beter voorbereid te zijn op de diverse ontwikkelingen in de reguliere en operationele zorg. Met dit nieuwe EPD is een belangrijke aanbeveling van de Inspectie Militaire Gezondheidszorg (IMG) opgevolgd (Kamerstuk 35 300 X, nr. 67).

Dit is het resultaat van het project DELIGHT waarin meerdere onderdelen van Defensie met externe dienstverleners nauw en constructief hebben samengewerkt. Het nieuwe EPD is een bewezen standaard toepassing uit de civiele eerstelijnszorg, die voor Defensie is ingericht. Enkele voor Defensie specifieke functionaliteiten zijn apart buiten de standaard toepassing gerealiseerd.

Het project DELIGHT maakt onderdeel uit van het vernieuwingsprogramma Smart Band-Aid waarin Defensie de informatievoorziening van zowel de reguliere als de operationele gezondheidszorg verbetert en voorbereidt op de toekomst.

3. Energietransitie

In het notaoverleg energietransitie (Kamerstuk 34 895, nr. 8) is toegezegd de realisatie van doelstellingen op het gebied van energietransitie te rapporteren, waarover voor het eerst in het Jaarverslag Ministerie van Defensie 2019 (Kamerstuk 35 470 X, nr. 1) is gerapporteerd.

In 2020 is het Plan van aanpak energietransitie Defensie (Kamerstuk 34 919, nr. 74) aangeboden. Dit plan is gevraagd tijdens het overleg over de initiatiefnota van het lid Belhaj (Kamerstuk 34 895, nr. 8) en is toegezegd in de Defensie Energie en Omgevingsstrategie 2019-2022 (DEOS) (Kamerstuk 33 763, nr. 152).

Conform het plan van aanpak is in 2021 gewerkt aan het inzicht krijgen in verduurzamingsmogelijkheden binnen Defensie. Er zijn studies uitgevoerd zoals het in kaart brengen van onze CO2-footprint en is een roadmap voor verdere verduurzaming van operationeel materieel opgesteld.

Tevens zijn de exogene financieringsmogelijkheden onderzocht en is aansluiting gezocht op klimaatgelden. Bij de rijksbrede besluitvorming over de Begroting 2022 zijn additionele financiële middelen vrijgemaakt voor het plaatsen van zonnepanelen op Defensievastgoed en specifieke verduurzamingsmaatregelen zoals het uitbreiden van het bestaande warmtenet binnen het vastgoedcluster Den Helder, aansluiting op een nog te realiseren warmtenet, het verbeteren van energiemanagement voor het vastgoed en het vervangen van oude verwarmingssytemen voor nieuwe duurzamere varianten (minimaal HR, waar mogelijk hybride).

Net als in 2020 is ook in 2021 biobrandstof voor rijdend materieel structureel ingezet (20%). Aansluitend zijn voorbereidingen getroffen om in 2022 structureel 10% biobrandstof te gebruiken bij het varend materieel. Op dit moment worden de opties onderzocht om vanaf 2025 biobrandstoffen in te zetten voor vliegend materieel.

Voor ons vastgoed ontwikkelen we nieuwe energieplannen als onderdeel van het ingezette revitaliseringprogramma vastgoed Defensie. Zoals bij de Bernhardkazerne, waar de energieplannen in samenwerking met de omgeving worden uitgewerkt voor de uitvoering vanaf 2022. Ook zijn pilots opgesteld voor het versneld verduurzamen van ons vastgoed.

In 2021 zijn de randvoorwaarden zoals stroomvoorzieningen onderzocht voor het kunnen vervangen van 400-500 dienstvoertuigen door nul-emissie voertuigen. Hiermee leveren we een eerste bijdrage aan de klimaatakkoord doelstelling voor een nul-emissie wagenpark van de Rijksoverheid.

In 2021 zijn voorbereidingen getroffen om in 2022 een pilot uit te voeren met vijftien waterstofpersonenauto’s. Bij de energierapportage over 2022 zal dan ook het waterstofverbruik als nieuwe energiebron worden toegevoegd.

In de DEOS is een overzicht van energieverbruik toegezegd vanaf rapportagejaar 2019 (nulmeting). Met onderstaande rapportage geven we hieraan invulling. De geïnventariseerde en geanalyseerde energiegegevens betreffen zowel de brandstoffen voor vliegen, varen en rijden van defensiematerieel als elektriciteit en gas voor het vastgoed op kazernes, haven- en luchtvaartterreinen en de hierbij gepaard gaande activiteiten.

Meet- en monitorproces

Om analyses te kunnen maken en gerichte maatregelen te kunnen treffen om het energieverbruik te verminderen werkt Defensie aan verbeteren van het meet- en monitoringsproces. Gelet op de omvang van de defensieorganisatie en diversiteit en geografische spreiding van defensieactiviteiten is het meten, analyseren en rapporteren van energieverbruik een complex vraagstuk. Zo moet voor het verzamelen van de brandstofgegevens geput worden uit verschillende bestanden. Dit omdat brandstof uit verschillende aanvoerlijnen wordt afgenomen, zowel binnen Nederland als in het buitenland. Niet al deze bestanden zijn geschikt voor data-analyse. Waar nodig worden aannames gedaan en met kengetallen gerekend. De gegevens over elektriciteit en gas zijn per defensieobject (kazerne, luchtvaart- of haventerrein) goed inzichtelijk. Verbruik op gebouwniveau en eventueel procesgebonden verbruik in bijvoorbeeld werkplaatsen is slechts beperkt inzichtelijk.

In 2022 zullen stappen worden gezet om dit monitoringsproces verder te verbeteren zodat analyses van brandstofverbruik gerichter en eenvoudiger kunnen plaatsvinden. Daarbij wordt gewerkt aan een groeipad om in de toekomst op wapensysteemniveau het energieverbruik actueel te kunnen monitoren.

Verbruik

Het totale energieverbruik van roerende en onroerende goederen van Defensie in 2021 is gelijk aan 7.098 terajoule. Dit is vergelijkbaar met het totale energieverbruik van de stad Delft. De totale directe CO2-emissie door het verbruik van brandstoffen (inclusief gas) is 0,375 megaton. In onderstaande figuren is de verdeling over roerende en onroerende goederen en voor de roerende goederen per brandstofsoort gegeven.

Het totale energieverbruik is met ruim 8% gedaald ten opzichte van de rapportage in 2020. Deze daling is grotendeels toe te schrijven aan de daling van het brandstofgebruik van roerende goederen.

Onroerende goederen

Via het vastgoed is het afgelopen jaar 3.047 terajoule verbruikt aan gas en elektriciteit. Dit staat gelijk aan een CO2-emissie van 0,279 megaton. Defensie koopt echter 100% groene stroom in van Europese oorsprong, waarmee de uitstoot van het defensievastgoed op het conto komt van het aardgasverbruik. Dit is 0,099 megaton en is daarmee gestegen ten opzichte van 2020. Wanneer wordt gekeken naar correctie door middel van graaddagen is het gasverbruik gedaald met 1,3%. Deze daling in gasverbruik is grotendeels toe te schrijven aan de daling van gasverbruik in Den Helder.

In 2021 is met zon en windenergie ongeveer 40 terajoule in eigen beheer duurzaam opgewekt. Dit is 3% van ons totale elektriciteitsverbruik, hetgeen een daling is ten opzichte van 2020. De belangrijkste reden hiervoor is dat door blikseminslag een windmolen een aantal maanden buiten werking moest worden gesteld. De levering van groen gas in 2021 is helaas vanwege langere contractvoorbereiding van het Rijksvastgoedbedrijf uitgesteld naar 2022. De CO2-emissie van vastgoed van Defensie gaat met de levering van groen gas in de komende jaren dalen.

De aangekochte hoeveelheid elektriciteit is in 2021 met 5,6% gestegen. Deze stijging is deels toe te schrijven aan een verminderde levering van windenergie.

Roerende goederen

Defensie heeft in 2021 wereldwijd in totaal circa 103,7 miljoen liter brandstof verbruikt voor rijdend, varend en vliegend materieel. Dit staat gelijk aan een CO2-emissie van 0,36 megaton, hetgeen resulteert in een daling van 18% ten opzichte van vorig jaar.

Het brandstofverbruik van het rijdend materieel is nagenoeg gelijk gebleven. Vooral het gebruik van brandstof voor het varend en vliegend materieel is gedaald. Voor varend materieel is de oorzaak te vinden in het feit dat Zr. Ms. Karel Doorman, Zr. Ms. Johan de Witt en Zr. Ms. Rotterdam in 2021 ten opzichte van 2020 substantieel minder vaardagen hadden. Het brandstofverbruik van deze schepen is vanwege hun omvang van grote invloed op het totale brandstofverbruik van varend materieel. Voor vliegend materieel is een daling van ruim 20% toe te schrijven aan een minder hoge operationele inzet in 2021.

Figuur 7 Verbruik 2021 roerend/onroerend goed (%)

Figuur 8 Verbruik 2021 roerend per brandstofsoort (%)

C. JAARREKENING

7 7 Departementale verantwoordingsstaat

8 Samenvattende verantwoordingsstaat baten-lastenagentschap

9 Jaarverantwoording van het baten-lastenagentschap Paresto per 31 december 2021