Nr. 1 JAARVERSLAG VAN HET MINISTERIE VAN BUITENLANDSE ZAKEN

GEREALISEERDE UITGAVEN EN ONTVANGSTEN

Gerealiseerde uitgaven verdeeld over beleidsartikelen en niet-beleidsartikelen (x €1 mln.). Totaal €11.150,6

Gerealiseerde ontvangsten verdeeld over beleidsartikelen en niet-beleidsartikelen (x €1 mln.). Totaal €862,7

A. ALGEMEEN

1 1. Aanbieding van het jaarverslag en verzoek tot dechargeverlening

AAN de voorzitters van de Eerste en de Tweede Kamer van de Staten-Generaal.

Hierbij bied ik het departementale jaarverslag van het Ministerie van Buitenlandse Zaken (V) over het jaar 2020 aan.

Onder verwijzing naar de artikelen 2.37 en 2.40 van de Comptabiliteitswet 2016 verzoek ik de beide Kamers van de Staten-Generaal de Minister van Buitenlandse Zaken decharge te verlenen over het in het jaar 2020 gevoerde financiële beheer.

Het besluit tot dechargeverlening kan niet worden genomen, voordat de betrokken slotwet is aangenomen en voordat de verklaring van goedkeuring van de Algemene Rekenkamer is ontvangen.

De Minister van Buitenlandse Zaken,S.A. Blok

Dechargeverlening door de Tweede Kamer

Op grond van artikel 2.40, derde lid, van de Comptabiliteitswet 2016 wordt dit originele exemplaar van het onderhavige jaarverslag, na ondertekening van de hierboven opgenomen verklaring, ter behandeling doorgezonden aan de voorzitter van de Eerste Kamer.

Dechargeverlening door de Eerste Kamer

Op grond van artikel 2.40 van de Comptabiliteitswet 2016 wordt dit originele exemplaar van het onderhavige jaarverslag, na ondertekening van de hierboven opgenomen verklaring, doorgezonden aan de Minister van Financiën.

2. Leeswijzer

Inleiding

In deze leeswijzer wordt de indeling en opbouw van het jaarverslag voor het ministerie van Buitenlandse Zaken toegelicht. In die gevallen, waarin afwijkingen van de Rijksbegrotingsvoorschriften voorkomen, wordt dit beschreven.

Het jaarverslag 2020 vormt in principe een spiegel van de memorie van toelichting zoals deze op Prinsjesdag 2019 aan de Kamer is aangeboden.

De jaarverslagen van Buitenlandse Zaken (BZ) en Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking (BHOS) dienen in nauwe samenhang te worden bezien. De inzet op het Nederlandse buitenlandbeleid komt tot uitdrukking in de Homogene Groep Internationale Samenwerking (HGIS). Door deze bundeling wordt de onderlinge samenhang geïllustreerd en samenwerking en afstemming binnen de betrokken ministeries bevorderd.

Buitenlandse betrekkingen zijn een zaak van het Koninkrijk der Nederlanden: Nederland in Europa, Aruba, Curaçao en Sint Maarten, alsmede de Nederlandse openbare lichamen in het Caribisch gebied (Bonaire, Sint Eustatius en Saba). Waar dit jaarverslag spreekt over «Nederland» of «Nederlands» wordt daarmee bedoeld: «(van) het Koninkrijk der Nederlanden», tenzij het gaat om zaken die specifiek het land Nederland betreffen, zoals het EU-lidmaatschap en ontwikkelingssamenwerking.

Focusonderwerp

De Tweede Kamer heeft als focusonderwerp van de Algemene Rekenkamer voor het Jaarverslag 2020 aangewezen «de naleving van artikel 3.1 van de Comptabiliteitswet 2016». Hierop wordt ingegaan onder bijlage 4 en in het Financieel jaarverslag van het Rijk.

Beleidsverslag

Het beleidsverslag begint met de beleidsprioriteiten van Buitenlandse Zaken waarbij thematisch wordt ingegaan op de belangrijkste resultaten die bereikt zijn in 2020. Daarnaast is een tabel opgenomen met daarin de realisatie van de beleidsdoorlichtingen en een overzicht van de coronasteunmaatregelen.

Vervolgens wordt op hoofdlijnen ingegaan op de algemene doelstelling, de rol en verantwoordelijkheid van de minister en de beleidsconclusies. In de beleidsconclusies is per artikel aangegeven welke beleidswijzigingen hebben plaatsgevonden in de uitvoering van het beleid en welke beleidswijzigingen hebben plaatsgevonden als gevolg van in 2020 afgerond evaluatieonderzoek waarbij met name wordt ingegaan op beleidsdoorlichtingen. Kwantitatieve en kwalitatieve indicatoren zijn – daar waar zinvol en haalbaar – naast en in de teksten bij de beleidsartikelen opgenomen om de voortgang op de doelstellingen van het beleidsprogramma te laten zien.

Budgettaire gevolgen van beleid en toelichting

In de tabel budgettaire gevolgen van beleid zijn de opmerkelijke verschillen tussen de begroting en de realisatie 2020 opgenomen. Voor de uitgaven wordt een afwijking op artikelonderdeelniveau van 10% ten opzichte van de vastgestelde begroting toegelicht, met een ondergrens van EUR 2 miljoen. Bij de verplichtingen en ontvangsten is een afwijking groter dan 10% op artikelniveau toegelicht. Waar nodig is verwezen naar de eerste of tweede suppletoire begroting.

In de budgettaire tabellen in het jaarverslag is geen onderscheid gemaakt tussen decommitteringen op oude en nieuwe verplichtingen. Alle decommitteringen worden ten gunste van de begroting gebracht.

Departementale verantwoordingsstaat en saldibalans

Verschillen in de totalen tussen de verantwoordingsstaat en de saldibalans zijn het gevolg van afrondingen.

Overige onderdelen van het beleidsverslag

Na de beleidsprioriteiten en beleidsartikelen volgen de niet-beleidsartikelen. Het artikel 5 is het onderdeel «Geheim». Deze is bestemd voor de verplichtingen, uitgaven en ontvangsten waarvoor geldt dat openbaarmaking via toedeling aan een expliciet beleidsartikel niet in het belang van de Staat is. Artikel 6 «Nog onverdeeld» bevat de reservering voor loon- en prijsstijgingen en niet voorziene tegenvallers binnen de HGIS. Ten slotte worden op artikel 7 de apparaatsuitgaven verantwoord. In de bedrijfsvoeringsparagraaf worden de belangrijkste tekortkomingen en risico's in het begrotingsjaar benoemd. Verder wordt aandacht besteed aan de rijksbrede bedrijfsvoeringsonderwerpen en worden de belangrijke ontwikkelingen en verbeteringen in de bedrijfsvoering besproken. Het jaarverslag wordt afgesloten met de jaarrekening van Buitenlandse Zaken en vier bijlagen: 1) overzicht van de afgeronde evaluatieonderzoeken, 2) de externe inhuur, 3) sanctiebeleid en malversaties en 4) Focusonderwerp 2020, naleving CW 3.1 5) de lijst van afkortingen.

Bedrijfsvoeringsparagraaf

In de bedrijfsvoeringsparagraaf wordt verslag gedaan van de opmerkelijke zaken in de bedrijfsvoering. De bedrijfsvoeringparagraaf in het departementaal jaarverslag wijkt af van de bepaling van de Rijksbegrotingsvoorschriften dat in het jaarverslag integraal verantwoording wordt afgelegd over de bedrijfsvoering. Bij de splitsing van de begroting in 2013 in het begrotingshoofdstuk V Buitenlandse Zaken en het begrotingshoofdstuk XVII Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking zijn in navolging van een verzoek van de Algemene Rekenkamer de verantwoordelijkheden van de ministers ten aanzien van de bedrijfsvoering expliciet vastgelegd. De minister van Buitenlandse Zaken is verantwoordelijk voor de integrale bedrijfsvoering, met uitzondering van de procesmatige beheersing van de activiteitencyclus. De belangrijkste reden voor deze splitsing is dat het merendeel van de projecten en programma's in het kader van Ontwikkelingssamenwerking worden uitgevoerd. Daarnaast is de huidige opzet van het activiteitenbeheer gestoeld op de afspraken die de toenmalige minister voor Ontwikkelingssamenwerking met de Tweede Kamer in 1998 heeft gemaakt over de reikwijdte van de ministeriële verantwoordelijkheid voor de rechtmatigheid van besteding van middelen (Kamerstukken 1997–1998 25 860, nr. 2). Het is daarom dat het voorschottenbeleid en -beheer in het onderdeel financieel en materieelbeheer in de bedrijfsvoeringsparagraaf van hoofdstuk XVII is opgenomen.

Groeiparagraaf

De opzet van de beleidsartikelen is verder in lijn gebracht met de uitgangspunten van «Verantwoord Begroten». Hierbij is met name aandacht besteed aan de presentatie van de instrumenten in de budgettaire tabellen, waarbij de toelichtingen bij de financiële instrumenten zoveel mogelijk zijn gericht op de concrete beleidsinzet van de betreffende instrumenten. Als gevolg hiervan wijkt de indeling van de tabellen in onderdeel D. «Budgettaire gevolgen van beleid» af van de indeling ten opzichte van de realisatie 2019 en eerder.

HGIS jaarverslag

De Nederlandse uitgaven voor buitenlands beleid, die op verschillende departementale begrotingen staan, zijn gebundeld in de Homogene Groep Internationale Samenwerking (HGIS). In aanvulling op de departementale jaarverslagen geeft het HGIS-jaarverslag een integraal overzicht van de besteding van middelen voor buitenlands beleid. Samen met de jaarverslagen van Buitenlandse Zaken en Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking, wordt het HGIS-jaarverslag 2020 aangeboden aan het parlement.

Grondslagen voor de vastlegging en de waardering 

De verslaggevingsregels en waarderingsgrondslagen die van toepassing zijn op de in dit jaarverslag opgenomen financiële overzichten zijn ontleend aan de Comptabiliteitswet 2016 en de daaruit voortvloeiende regelgeving, waaronder de Regeling rijksbegrotingsvoorschriften. Voor de departementale begrotingsadministratie wordt het verplichtingen-kasstelsel toegepast. Verder werkt het ministerie van Buitenlandse Zaken met een vooraf vastgestelde wisselkoers ten opzichte van buitenlandse valuta (de corporate rate). Deze koers wordt samen met de presentatie van de begroting vastgesteld.

Controleverklaring en auditrapport

In het kader van de wettelijke controletaak voert de Auditdienst Rijk (ADR) jaarlijks onderzoek uit naar:

a. de financiële verantwoordingsinformatie in de jaarverslagen, bedoeld in de artikelen 1.1 en 2.31 van de Comptabiliteitswet 2016;

b. de niet-financiële verantwoordingsinformatie in de jaarverslagen, bedoeld in de artikelen 1.1 en 2.31 van de Comptabiliteitswet 2016.

Daarnaast voert de Auditdienst Rijk onderzoek uit naar het begrotingsbeheer, het financieel beheer, de materiële bedrijfsvoering en de daartoe bijgehouden administraties van het Rijk.

Over de belangrijkste bevindingen van deze onderzoeken en van eventuele onderzoeken naar overige aspecten van de bedrijfsvoering brengt de ADR verslag uit in het jaarlijkse auditrapport waarin zowel hoofdstuk V als XVII zijn opgenomen.

B. BELEIDSVERSLAG

3. Beleidsprioriteiten

Voor Nederland, wereldwijd

Het Ministerie van Buitenlandse Zaken zet zich in voor Nederland, wereldwijd. Dit jaarverslag blikt terug op 2020, en op de vraag in hoeverre het ministerie in staat is geweest om de ambities die in de begroting 2020 zijn opgeschreven, te behalen.

2020 stond in het teken van de wereldwijde COVID-19-uitbraak, die een grote stempel drukte op het werk van het ministerie afgelopen jaar. Op consulair gebied was dit het meest zichtbaar voor de Nederlander: een massale repatriëringsoperatie van gestrande Nederlanders in de lente van 2020, en daarna een steeds wisselend pallet aan reisadviezen en grensmaatregelen. Maar ook op andere gebieden had het ministerie een belangrijke rol in de bestrijding van het virus. Dichtbij huis, via intensieve samenwerking met buurlanden die andermaal het belang van goede bilaterale relaties aantoonden, en in de Europese Unie, die een grote rol speelt in de gezamenlijke coronabestrijding. Bilateraal kon het kabinet, dankzij het programma ondersteuning buitenlands beleid (POBB), aan de hand van concrete voorstellen gericht steun bieden aan derde landen in hun strijd tegen de pandemie.

Ondanks de COVID-19 pandemie stond de wereld niet stil. Verschillende onderhandelingen in Europa en crises in verschillende delen van de wereld raakten Nederlandse belangen direct. In Europa zette Nederland zich in voor een Brexit-akkoord dat de Europese interne markt zeker stelt, maar waar ook oog is voor de vele gedeelde belangen die wij met het VK hebben. Het in de laatste dagen van 2020 gesloten akkoord tussen het VK en de EU was het hoogst haalbare. Binnen de EU werd ook een nieuw Meerjarig Financieel Kader (MFK) vastgesteld, met als belangrijk deel daarvan een nieuw herstelfonds om de economische gevolgen van de COVID-19-crisis te ondervangen, en werd in december 2020 een akkoord bereikt over een ambitieuzer klimaatdoel voor 2030.

Buiten Europa laten de ontwikkelingen aan de flanken van de EU en aan de rand van het Koninkrijk het belang zien van blijvende aandacht voor deze gebieden. In de landen van de voormalige Sovjet-Unie vroegen spanningen en conflicten, onder meer in Belarus, de Zuidelijke Kaukasus, evenals de vergiftiging van de Russische oppositieleider Navalny, om extra inspanningen, zowel bilateraal als in Europees verband. In Libanon werden de meervoudige crises verder verergerd door een grote explosie in de haven, en liepen de spanningen tussen Iran en zijn buren, evenals met de VS, verder op naar aanleiding van de aanslag op een hoge militaire commandant begin van dat jaar. En ook de zich verdiepende politieke, economische en humanitaire crisis in Venezuela vroeg in 2020 veel aandacht, met name met betrekking tot de gevolgen op de Caribische Koninkrijksdelen. 2020 stond bovenal ook in het teken van de groeiende rivaliteit tussen de VS en China. De pandemie werkte in 2020 als trendversneller van geopolitieke en geo-economische verschuivingen en legde ongewenste afhankelijkheden en kwetsbaarheden bloot.

In het afgelopen jaar is daarom des te meer het belang van een actieve, effectieve en slagvaardige inzet van de EU onderstreept. Daarbij is samenwerking met gelijkgezinde partners als de VS, Canada en met landen in de Azië-regio steeds belangrijker. We delen hierbij gezamenlijke uitgangspunten: het in stand houden van het multilateralisme/internationale rechtsorde, maritieme en digitale veiligheid, het belang van open en veilige vaarroutes, open en eerlijke handel binnen een op regels gebaseerd handelssysteem en bescherming van het klimaat.

2020 was ook het jaar dat Nederland middels de aansprakelijkheidsstelling Syrië kracht bijzette op onze inzet voor gerechtigheid voor de slachtoffers van mensenrechtenschendingen door het Syrische regime, behaalde het kabinet een belangrijk resultaat met de instelling van het EU mensenrechtensanctieregime en wist Nederland met de organisatie van de World Press Freedom Conference de rol van journalisten wereldwijd weer onder de aandacht te brengen. Met Suriname werden de diplomatieke banden hersteld.

Ondanks de beperkingen die het diplomatieke werk tijdens de coronapandemie kent, blijven Nederlandse diplomaten medewerkers in Den Haag zich 24 uur per dag, 7 dagen per week inzetten. Voor Nederland en Nederlanders wereldwijd.

Buitenlandspolitieke ontwikkelingen

De VS is en blijft voor Nederland de belangrijkste niet-Europese bondgenoot en een essentiële partner voor de vrede, veiligheid en welvaart. In het afgelopen jaar werkten Nederland en de VS in multilateraal verband onder meer samen ter bevordering van de vrijheid van religie en geloofsovertuiging (FoRB). Ook is samen met de VS verdere invulling gegeven aan de strategische dialoog over cyber en sensitieve technologie en heeft Nederland het initiatief voor een gezamenlijke strategische dialoog over wapenbeheersing, ontwapening en non-proliferatie genomen. De sterke bilaterale relatie maakt het mogelijk om met elkaar te spreken over kwesties waar geen overeenstemming over is. Het opheffen van de sancties tegen ICC-medewerkers (International Criminal Court), terugkeer van de VS naar de World Health Organisation (WHO) en de Joint Comprehensive Plan of Action (JCPOA) en de multilaterale samenwerking rondom Seksuele en Reproductieve Gezondheid en Rechten (SRGR) zijn hier enkele voorbeelden van. In EU-verband maakte het kabinet zich sterk voor een proactieve Europese inzet voor verdere versterking van de trans-Atlantische betrekkingen.

De versneld toegenomen rivaliteit tussen China en de VS is voelbaar op vele dossiers en stelt ons voor nieuwe uitdagingen en moeilijke keuzes. In de China-notitie stelde het kabinet doelstellingen voor de nieuwe balans die Nederland in haar relatie met China nastreeft. Het China Kennisnetwerk, met als doel de kennis over en bewustwording van China bij Rijksambtenaren en decentrale overheden te vergroten, heeft in 2020 goed vorm gekregen. Het netwerk heeft zeven beleidsrelevante en interdepartementale onderzoeken gefinancierd bij verschillende denktanks in binnen- en buitenland.

Om een eigen koers te kunnen blijven varen, is een meer actieve inzet van de EU wereldwijd een must. Zo ook met landen in Azië. Het kabinet stelde daarom de beleidsnotitie Indo-Pacific: een leidraad voor versterking van de Nederlandse en EU-samenwerking met partners in Azië op, onder meer in voorbereiding op de ontwikkeling van een EU-strategie vis-à-vis de Indo-Pacific. De Nederlandse belangenbehartiging vraagt om gerichte intensivering van de samenwerking met (gelijkgezinde) landen in deze regio op basis van een brede agenda. Het kabinet verwelkomde dan ook de EU-India top die in juli 2020 plaatsvond. Tevens is Nederland, conform kabinetswens, recentelijk door de 10 ASEAN-landen geïnformeerd toe te mogen treden tot het Southeast Asia Treaty of Amity and Cooperation.

Het kabinet kreeg bij het bespreken van de Kamerbrief over Rusland steun van de Kamer om het beleid van gecombineerde druk en selectieve samenwerking op een realistische en koersvaste manier voort te zetten. De NAVO en de EU zijn voor Nederland daarvoor steevast de voornaamste kanalen. Tevens nam het kabinet, daar waar nodig gepaste maatregelen, onder meer door de inzet van het cybersanctieregime. Nederland onderkent dat Rusland een wereldspeler blijft van invloed op de veiligheid en stabiliteit, maar ook op de economie, het klimaat en de wereldwijde energievoorziening. Waar nodig en mogelijk blijft het kabinet daarom inzetten op pragmatische samenwerking. Als gevolg van de uitbraak van de COVID-19 crisis hebben consultaties Rusland niet kunnen plaatsvinden. De mensenrechtenambassadeur en de speciaal gezant religie en geloofsovertuiging hebben hun reis naar Rusland moeten uitstellen. Maar zelfs al kwam een wezenlijke dialoog niet altijd van de grond, deze is wel noodzakelijk.

In de relatie met Rusland staat het neerhalen van vlucht MH17 bovenaan. Op 9 maart 2020 startte het strafproces tegen vier verdachten voor hun rol bij het neerhalen van de vlucht. Het strafproces vindt plaats in Nederland, ingebed in internationale steun en samenwerking. Het mobiliseren en behouden van internationale steun blijft voor het kabinet prioriteit. Om de nabestaanden maximaal te ondersteun en diende het kabinet op 10 juli 2020 een interstatelijke klacht in tegen Rusland bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM). Rusland nam in oktober 2020 eenzijdig het besluit de trilaterale onderhandelingen tussen Australië en Nederland enerzijds en de Russische Federatie anderzijds te staken. Het kabinet blijft met steun van partners Rusland oproepen de onderhandelingen te hervatten, met als doel tot een oplossing te komen die recht doet aan het enorme leed en de toegebrachte schade voor het neerhalen van vlucht MH17.

Eind 2020 kwam de Europese Raad (ER) overeen over te gaan tot opleggen van beperkende maatregelen onder het sanctieregime voor Turkije. De ER besloot hier toe naar aanleiding van de aanhoudende unilaterale en provocerende acties van Turkije in het Oostelijke-Middellandse-Zee gebied. Nederland drong cf. de motie-Van der Graaf c.s., aan op gerichte en effectieve sancties.

Nederland en de EU hebben zich ingezet tegen het Israëlische voornemen om delen van de Westelijke Jordaanoever te annexeren. Die plannen werden internationaal breed van de hand gewezen. Uiteindelijk besloot Israël de plannen niet uit te voeren als deel van de afspraken met de Verenigde Arabische Emiraten om de relaties te normaliseren. Nederland en de EU verwelkomden dit en de andere akkoorden tussen Israël en Arabische landen om de relaties te normaliseren. Het kabinet drong er bij Israël op aan definitief af te zien van mogelijke eenzijdige annexatie.

Afgelopen jaar werd in Soedan het vredesakkoord getekend. Als lid van de Friends of Sudan groep heeft Nederland het afgelopen jaar Soedan met woord en daad gesteund voor op het welslagen van deze democratische transitie, met specifieke aandacht voor samenwerking met het internationaal strafhof.

Europese samenwerking

COVID-19 in Europees verband: De COVID-19 pandemie zorgde voor de nodige uitdagingen op het gebied van de Europese samenwerking. De Europese Unie heeft beperkte bevoegdheden op het terrein van de volksgezondheid, maar het virus vraagt een grensoverschrijdende aanpak. Door goede samenwerking tussen lidstaten zijn daarom op Europees niveau veel maatregelen tot stand gekomen om het virus te bestrijden, waarbij de Europese vrijheden en verworvenheden zo goed mogelijk zijn beschermd. In onderlinge afstemming werd de gemeenschappelijke buitengrens grotendeels gesloten om im- en export van het virus te voorkomen. Na de zomer werden, mede dankzij Nederlandse inzet, reisrestricties afgebouwd op basis van objectieve gezondheidscriteria. Daarnaast werden, om de interne markt te waarborgen, zogenaamde «green lanes’’ opgezet om het vrachtverkeer doorgang te laten vinden, en werkten lidstaten samen bij de repatriëring van hun onderdanen uit derde landen. Ook op gezondheidsgebied werken lidstaten nu meer samen in de EU: het Europese centrum voor ziektepreventie en -bestrijding (ECDC, Engelse afkorting) kreeg een centrale rol in de gezamenlijke crisisbestrijding, het Europees Medicijnagentschap (EMA) beoordeelt vaccins voor toelating tot de markt en de Europese Commissie kocht namens alle lidstaten vaccins en beschermingsmiddelen in. Tenslotte hielpen landen ook elkaar ook op economisch gebied, o.a. d.m.v. een herstelfonds, waarover hieronder meer.

Samenwerking met buurlanden, inclusief de gevolgen van COVID-19: De coronacrisis leidde tot intensivering van de interdepartementale en grensoverschrijdende samenwerking. De Cross-Border Corona Taskforce met Nederland, België, Noordrijn-Westfalen, Nedersaksen en Rijnland-Palts heeft er mede voor gezorgd dat de grens tussen Nederland en Duitsland gedurende de coronacrisis steeds open is gebleven. Dankzij de corona-werkgroep in Benelux-verband onder Nederlands voorzitterschap kon Nederland tijdig reageren op mogelijke grensoverschrijdende effecten van voorziene maatregelen in deze buurlanden. Daarnaast zijn er in Benelux-verband twee samenwerkingsverbanden opgezet over crisisbeheersing en volksgezondheid.

• • Brexit: op kerstavond jl. hebben de onderhandelaars van de EU en het VK de handels- en samenwerkingsovereenkomst gepresenteerd. Dit akkoord over de toekomstige relatie tussen de EU en het VK is gebalanceerd, beschermt de EU-belangen, verzekert eerlijke concurrentie, respecteert EU-standaarden en regelt de visserij als integraal onderdeel van het handelsakkoord. Het akkoord is het hoogst haalbare resultaat, gerealiseerd door hechte interdepartementale en nauwe Europese samenwerking, op alle niveaus, in Brussel, in de hoofdsteden en op de posten. Het akkoord heeft de schade voor Nederland beperkt en, mede dankzij de goede voorbereiding van meest betrokken stakeholders, gezorgd voor een zo soepel mogelijke overgang naar de nieuwe relatie met het VK.

• • Door de inzet van Nederland en 9 gelijkgezinde lidstaten is het gelukt onder Duits voorzitterschap een akkoord te bereiken over een aantal maatregelen die de wetgevingstransparantie in de Raad verbeteren, waaronder de praktijk van trilogen. Tevens is tijdens het Duits voorzitterschap een politiek akkoord bereikt over het introduceren van een interinstitutioneel transparantieregister.

• • Het instrumentarium van de EU op gebied van Rule of Law is zowel aan de preventieve kant, met een nieuw jaarlijks Rule of Law rapport, inclusief de dialoog hierover in de Raad Algemene Zaken en de Raad Justitie en Binnenlandse Zaken, als aan de handhavende kant met de MFK-rechtsstaatverordening (zie hierboven onder MFK) het afgelopen jaar, dankzij de inzet van Nederland, gelijkgestemde lidstaten en het Europees Parlement, aanzienlijk versterkt.

• • Discussie in Europees verband over zorgen over de rechtsstaat in een aantal EU-lidstaten en bovenstaand instrumentarium leidde in sommige gevallen tot verscherpte tegenstellingen, die ook hun weerslag hadden op de bilaterale relaties. Voor zover mogelijk tijdens de coronacrisis zijn consultaties en/of landenconferenties georganiseerd om het gedeeld belang bij goede samenwerking te onderstrepen.

• • Nederland heeft het afgelopen jaar ingezet op een veilige, stabiele en welvarende situatie in de buurlanden van de Unie. Hierbij werd met name ingezet op het versterken van de rechtsstaat, bestrijding van corruptie en verbeteren van de veiligheidssituatie. Mede dankzij Nederlandse inspanningen zijn de Partnership Priorities voor het Zuidelijk Nabuurschap eind 2020 verlengd. Daarnaast heeft Nederland samen met gelijkgezinde landen actief bijgedragen aan de totstandkoming van EU-sancties tegen schenders van mensenrechten en het VN-wapenembargo in Libië en nieuwe sancties tegen Belarus na de onrechtmatig verlopen verkiezingen in augustus.

• • Het EU-uitbreidingsbeleid blijft strikt, fair en betrokken. Nederland heeft zich het afgelopen jaar, samen met Frankrijk en Denemarken, actief ingezet voor een herziening van de uitbreidingsmethodologie. Door de nieuwe methodologie en de voortgang op hervormingsterrein kon Nederland in maart van dit jaar instemmen met het openen van de toetredingsonderhandelingen met Noord-Macedonië en Albanië. Voor Albanië werd hier op voorspraak van Nederland wel een aantal voorwaarden aan verbonden.

Internationale veiligheid

In april 2020 verscheen de tussenrapportage van de Geïntegreerde Buitenland- en Veiligheids-strategie (GBVS). Deze concludeert dat de veiligheidsuitdagingen waar NL voor staat groter, complexer en veelomvattender zijn dan voorheen. De verharding van internationale geopolitieke verhoudingen stellen oude zekerheden ter discussie terwijl nieuwe strategische uitdagers zich nadrukkelijk aandienen. Nieuwe dreigingen grijpen rechtstreeks in op onze samenleving, ons verdienvermogen en onze waarden.

De GBVS biedt de strategische kaders voor de geïntegreerde wereldwijde inzet van het Rijksbrede instrumentarium voor een veilig Nederland. De GBVS is nauw gelinkt aan aanpalende beleidsbrieven zoals de in oktober jongstleden verschenen Defensievisie 2035, de Defensienota, de BHOS-nota en de Nationale Veiligheid Strategie, inclusief de onlangs verschenen mid-term review.

Voorkomen

De Nederlandse inzet is geordend langs drie pijlers: voorkomen, verdedigen en versterken. Ter voorkoming van dreigingen zette Nederland onder meer haar internationale aanjagersrol van systematische, data-gedreven Early Warning Early Action (EWEA) voort. Hiermee kunnen (veiligheids) dreigingen eerder worden geïdentificeerd en geadresseerd. De organisatie van het EU EWEA Forum samen met het Duits EU voorzitterschap, de Data for Peace and Security Conferentie (D4PS) in Den Haag en de ontwikkeling van systematische, data-gedreven tools voor EWEA zijn hiervan concrete resultaten. Laatstgenoemde is een van de initiatieven in de interdepartementale Operatie Inzicht in Kwaliteit.

Ook zette het kabinet zich onverminderd in voor het maken, verbeteren en afdwingen van internationale afspraken over nucleaire en andere massavernietigingswapens. De Non-proliferatieverdrag Toetsingsconferentie (mei 2020) werd vanwege COVID-19 uitgesteld naar augustus 2021. Nederland zette als covoorzitter van het voorzitterschapsbureau de voorbereidingen voort. Ook was Nederland actief in het ministeriële Stepping Stones initiatief en binnen het Non-Proliferation and Disarmament Initiative (NPDI) om momentum voor de toetsingsconferentie te behouden.

2020 kenmerkte zich door verdere verslechtering in de implementatie van het JCPOA door de voortzetting van een less for less benadering door Iran, mede in reactie op de geleidelijke herintroductie van sancties door de VS. Nederland zette zich samen met Europese bondgenoten in voor behoud van het JCPOA, o.a. door begin 2020 formeel toe te treden als aandeelhouder van INSTEX (Instrument in Support of Trade Exchanges). Doel van Nederlandse deelname aan dit special purpose vehicle was om bij te dragen aan het faciliteren van betalingsverkeer tussen Europese en Iraanse bedrijven. Tegelijk heeft Nederland Iran aangemoedigd terug te keren naar implementatie van afspraken onder het JCPOA.

Het kabinet bleef zich in 2020 ook inzetten voor effectieve internationale afspraken en een kritische uitvoering van het wapenexportbeleid. Voorbeelden hiervan zijn de aanpassing van het wapenexportbeleid ten aanzien van Hongkong, strikte monitoring van het aangescherpte wapenexportbeleid voor Turkije en door in de Arms Trade Treaty en de Mensenrechtenraad meer aandacht te vragen voor het effect van wapenleveranties aan betrokken partijen op het conflict in Jemen. Ook pleitte Nederland in Europese fora voor een moratorium op het leveren van wapens aan Turkije die ingezet zouden kunnen worden in Nagorno-Karabach, maar ook in Libië en Syrië.

Vanuit het besef dat ruimtevaart risico’s voor Nederland oplevert, introduceerde het kabinet eind 2020 nieuw beleid voor veiligheid van de ruimte. Nederland zet hierin via drie kerninitiatieven (ruimte­­­­­veiligheids­bewustzijn, verbinding met bestaande beleidstrajecten en space situational aware­ness voor diplomatiek gebruik) op vermindering van de kwetsbaarheid van de ruimte en draagt rechtstreeks bij aan de versterking van de internationale rechtsorde, internationale samenwerking, en veiligheid en stabiliteit.

In december publiceerde het kabinet de nieuwe Nederlandse Polaire Strategie 2021-2025 «Beslagen ten ijs». Hiermee beoogt het kabinet actieve invulling aan het polaire beleid. Tevens werd de Dutch Arctic Circle geherlanceerd, een netwerkorganisatie van Nederlandse bedrijven, kennisinstellingen, NGO’s en vertegenwoordigers van diverse ministeries.

Verdedigen

De NAVO blijft de hoeksteen voor het verdedigen van onze veiligheid. Eind 2019 besloten regeringsleiders tot een toekomstgericht reflectieproces ter (verdere) versterking van de politieke dimensie van de NAVO. Binnen een van de sporen onder dit proces verscheen in december 2020 het eindrapport van de NAVO Reflectiegroep. De Groep bepleit onder andere een update van het Strategisch Concept uit 2010, omdat na 10 jaar delen achterhaald zijn geraakt. Nederland besteedde in 2020 volgens de NAVO naar verwachting 1,48% van het bbp aan defensie-uitgaven. Deze toename ten opzichte van 2019 wordt voornamelijk veroorzaakt door economische krimp als gevolg van de coronacrisis. Langs de lijnen van het AIV-advies «Nederland en de wereldwijde aanpak van COVID-19» droeg het kabinet haar fair share van EUR 1 miljoen aan steunverzoeken via de NAVO.

Op het gebied van contra-terrorisme en terugkeerders vervulde Nederland een actieve rol als covoorzitter van de Foreign Terrorist Fighters-werkgroep van de anti ISIS-coalitie en als lid van de Core7 landen die berechting van foreign terrorist fighters in de regio voorstaan. Nederland was aanjager binnen deze groep van zeven Europese landen en in de contacten met de Iraakse regering om te komen tot berechting van Foreign Terrorist Fighters (FTF) in Irak. Berechting van FTFs in de regio blijft hierdoor nadrukkelijk op de internationale agenda staan. In Europees verband had Nederland een katalyserende rol bij aanname van de Europese Raadsconclusies contraterrorisme met aandacht voor respect van mensenrechten en Rule of Law in Europees CT-beleid. Samen met Marokko en de VN lanceerde Nederland een initiatief binnen het Global Counter Terrorism Forum over het tegengaan van terrorismefinanciering, met inachtneming van de bewegingsvrijheid voor NGO’s conform de Nederlandse kabinetsinzet.

Het belang van economische veiligheid heeft in 2020 een vlucht genomen. Het afgelopen jaar lag de focus van het kabinet op de vertaling van specifieke casuïstiek naar een meer systematische en proactieve aanpak van wat we in het kader van de nationale veiligheid moeten beschermen op gebied van bijvoorbeeld vitale infrastructuur, hoogwaardige technologie of kennis. Het Ministerie van Buitenlandse Zaken zorgde in 2020 dat nationale discussies hierover internationaal zijn ingebed, bijvoorbeeld in EU, bilateraal of like-minded verband.

Versterken

De derde pijler van het Nederlandse veiligheidsbeleid betreft het versterken van ons veiligheidsfundament. De Nederlandse opstelling over de rol van de EU hierin is in de afgelopen jaren geëvolueerd en ambitieuzer geworden. Het kabinet staat voor een én-én-benadering, waarbij zowel het Gemeenschappelijk Veiligheids- en Defensiebeleid (GVDB) van de EU als de NAVO worden versterkt. Via de kabinetsreacties op het AIV-advies (Adviesraad Internationale Vraagstukken) inzake Europese Veiligheid en op de IOB-evaluatie (Internationaal Onderzoek en Beleidsevaluatie) van het GVDB, heeft het kabinet haar visie op de Europese veiligheidsarchitectuur nader toegelicht. Deze zal een weg moeten vinden richting het Strategisch Kompas van de EU, waarvoor in 2020 het startschot werd gegeven. Ook werden de onderhandelingen over de verordening voor het Europees Defensiefonds afgerond, waarbij Nederland met succes gepleit heeft voor deelname van grensoverschrijdende midden-en kleinbedrijven aan het Europees Defensiefonds zodra het fonds operationeel wordt. Nederland droeg constructief bij aan de onderhandelingen voor een nieuw financieel instrument, de Europese Vredesfaciliteit, die de slagkracht van het EU veiligheidsbeleid vanaf 2021 ten goede zal komen.

In opvolging van de motie Koopmans t.b.v. het versterken van een internationaal normatief kader voor autonome wapens en bewapende Unmanned Aerial Vehicles (UAVs) bracht NL samen met Duitsland, Finland, Tsjechië, en Zweden een politieke verklaring uit met onder meer aankondiging van een strategisch EU proces over het verantwoord militaire gebruik van nieuwe technologieën, waaronder Artificial Intelligence (AI) en defensie-gerelateerde innovatie.

Gezien de druk op de internationale rechtsorde en de instabiliteit in de regio’s rond Europa investeerde Nederland in vredesmissies en crisisbeheersingsoperaties. Hierbij hanteerde NL waar mogelijk een geïntegreerde benadering: geïntegreerde inzet van ontwikkelingssamenwerking, diplomatieke activiteiten, en defensie- en justitie- en politie-inspanningen van de civiele en militaire missies op het gebied van conflictpreventie en het bevorderen van duurzame vrede. Ter bevordering van de maritieme veiligheid in de Golfregio leverde Nederland tot en met juni 2020 een artikel-100 bijdrage aan de missie EMASoH (European-led Mission Awareness Strait of Hormuz) met fregat Zr. Ms. De Ruyter, een boordhelikopter en een aantal stafofficieren voor het Frans geleide hoofdkwartier in Abu Dhabi. Complementair hieraan leverde Nederland een Senior Civilian Representative voor het diplomatieke spoor van de missie.

De strijd tegen ISIS bleef centraal aan de veiligheidsinzet van het kabinet. Naast de beëindiging van de Nederlandse trainingsmissie in Erbil, leverde Nederland nieuwe bijdragen aan adviesteams van de anti-ISIS-coalitie, nieuwe strategische uitzendingen naar de NAVO-missie in Irak en nieuwe artikel 100-inzet in de vorm van force protection-bijdragen aan de Belgische F-16-missie in Jordanië en aan de internationale luchthaven in Erbil in Irak, vanaf waar de anti-ISIS coalitie een belangrijk deel van het werk in Noord-Irak ontplooit. Het kabinet besloot om de VN-missie MINUSMA in Mali vanaf 2021 te ondersteunen met de inzet van een transportvliegtuig. Ook besloot het kabinet tot steun aan het Franse initiatief voor Taakgroep Takuba in de Sahel met deelname van twee stafofficieren. Het mede door Nederland gefinancierde en getrainde grensbewakingsteam van de Nigerese politie werd in 2020 operationeel.

Mensenrechten en internationale rechtsorde

Nederland zette zich in 2020 onverminderd in voor de mensenrechten wereldwijd. Het kabinet kijkt met succes terug op de samen met UNESCO georganiseerde jaarlijkse World Press Freedom Conference. Tijdens deze volledig digitale conferentie stond de vrijheid en onafhankelijkheid van journalisten wereldwijd centraal. Aan de ministeriële bijeenkomst namen op uitnodiging van de minister van Buitenlandse Zaken 53 collegaministers deel.

In december vorig jaar besloot de Raad van de Europese Unie tot instelling van het EU-mensenrechtensanctieregime, waarmee mensenrechtenschenders wereldwijd op de EU-sanctielijst geplaatst kunnen worden. Nederland heeft zich jaren hiervoor hard gemaakt en heeft door effectieve Europese samenwerking en coalitievorming dit resultaat weten te bereiken.

Ook maakte het kabinet in september 2020 bekend Syrië onder internationaal recht aansprakelijk te stellen voor grove mensenrechtenschendingen en foltering in het bijzonder. Het tegengaan van straffeloosheid is een prioriteit binnen het Nederlandse buitenland- en mensenrechtenbeleid.

Het Koninkrijk is sinds januari 2020 lid van de VN-Mensenrechtenraad. In dit jaar droeg het Koninkrijk onder meer bij aan versterking van het normstellend kader voor toegang tot informatie en aan verbreding van het draagvlak voor een verplichte verantwoording in de Algemene Vergadering bij de Verenigde Naties (AVVN) van kandidaten die het lidmaatschap van Mensenrechtenraad ambiëren.

Mede dankzij de onverminderde inzet van Nederland en gelijkgezinden in de Mensenrechtenraad, is in oktober 2020 het mandaat van de Group of Eminent experts, die onderzoek doet naar oorlogsmisdrijven in Jemen, wederom met een jaar verlengd. Conform de Nederlandse inzet werd in deze resolutie ook tekst opgenomen met een oproep aan landen om het leveren van wapens die vervolgens worden ingezet in het conflict in Jemen tegen te gaan (arms transfers).

Nederland maakte zich hard voor de in juni door de Mensenrechtenraad opgerichte Fact Finding Missie voor Libië, die onderzoek zal doen naar mensenrechtenschendingen in het land. In 2020 trad Nederland toe tot de International Follow-up Committee for Libya (IFCL), het platform dat toeziet op de naleving en implementatie van de in januari 2020 gemaakte internationale afspraken omtrent Libië, dankzij co-voorzitterschap van de International Humanitarian Law & Human Rights (IHL/HR) werkgroep van de IFCL. Samen met covoorzitters Zwitserland en de VN, wordt gewerkt aan het bevorderen van mensenrechten en respect voor internationaal recht in Libië t.b.v. een duurzame en vreedzame politieke oplossing voor het conflict.

Nederland sloot zich aan bij de International Religious Freedom and Belief Alliance (IRFBA), een Amerikaans initiatief voor de bevordering van vrijheid van religie en levensovertuiging wereldwijd. Proactieve Nederlandse deelname, middels de Speciaal Gezant Religie en Levensovertuiging, resulteerde in het Nederlands lidmaatschap van de Informal Steering Committee. Deelname aan IRFBA sluit aan bij de intensivering van een van de mensenrechtenprioriteiten.

In de Raad van Europa zette het kabinet zich actief in voor een hechtere Europese waarden-gemeenschap. In het Comité van Ministers, dat onder meer toeziet op naleving van uitspraken van het Europese Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM), speelde Nederland een actieve rol. Naast de jaarlijkse contributie aan de Raad van Europa, droeg Nederland – als voorzitter en als donateur - ook weer actief bij aan het Human Rights Trust Fund waaruit projecten worden gefinancierd die de lidstaten ondersteunen in het tenuitvoerleggen van EHRM-uitspraken.

Gastland voor internationale organisaties en diplomatieke vertegenwoordigingen

Nederland was ook in 2020 een aantrekkelijk gastland voor internationale organisaties en diplomatieke missies, inclusief de in Den Haag gevestigde internationale tribunalen en gerechtshoven. Nederland voorziet daarin d.m.v. heldere regelgeving en professionele uitvoering daarvan/communicatie daaromtrent. Ook in crisistijd slaagde het gastland erin om eenduidige en heldere communicatie vanuit de rijksoverheid met IO’s en diplomatieke missies te voeren. Hierdoor konden belangrijke Internationale Organisaties zoals het Europees Medicijnagentschap en de OPCW ondanks COVID-19-beperkingen goed blijven functioneren. Ook konden bij internationale rechtszaken bij o.a. het Internationaal Strafhof en het Kosovo-Tribunaal – ondanks de geldende inreisbeperkingen – belangrijke verdachten en getuigen gehoord blijven worden.

Als gevolg van regelmatige monitoring/signalering van verkeersovertredingen begaan door personen die in Nederland diplomatieke immuniteit genieten en versterkte voorlichting door het gastland hierover is het aantal verkeersovertredingen in 2020 gedaald met 50%. Daarmee droeg Nederland ook in 2020 bij aan het functioneren van Internationale Organisaties binnen de toepasselijke Nederlandse wet- en regelgeving.

Het Conferentiebureau, dat de organisatie van wereldwijde conferenties in Nederland faciliteert, vormde zich snel om van organisator van fysieke congressen naar ontwerper/facilitator van hybride en digitale conferenties. Het technisch zeer vooruitstrevende Youth at Heart Virtual Forum en de World Press Freedom Conference zijn daar succesvolle resultaten van.

Migratie

In 2020 werd de diplomatieke inzet op grondoorzaken en beheersing van irreguliere migratie bestendigd in West-Afrika/Sahel, de Hoorn van Afrika, het Midden-Oosten en Noord-Afrika. De gevolgen van COVID-19, zoals de wereldwijd opgelegde reisbeperkingen, hebben niet alleen impact gehad op migratiestromen, maar ook op de situatie van gestrande migranten en de mogelijkheden kwetsbare groepen te assisteren. Lopende programma’s hebben vertraging opgelopen.

Nederland heeft, o.a. ter uitvoering van de motie Kuik/Voordewind, verder geïnvesteerd in bestrijding van mensenhandel en –smokkel, onder meer door het versterken van de capaciteit van verschillende herkomst en transitlanden om mensenhandel en –smokkel te voorkomen, onderzoeken en vervolgen. Verder heeft Nederland bilateraal en in EU-verband gewerkt aan de brede programma’s met landen zoals Nigeria, Irak en Tunesië.

Naar aanleiding van de COVID-19-crisis heeft Nederland als voorzitter van het Khartoum Proces het werkplan van deze internationale migratiedialoog moeten aanpassen. Geplande thematische bijeenkomsten over migratiesamenwerking zijn uitgesteld. Wel zijn virtuele bijeenkomsten georganiseerd over de gevolgen en impact van COVID-19 voor migratie in de Hoorn van Afrika.

De irreguliere aankomsten in Europa zijn in 2020 wederom gedaald ten opzichte van 2019. Uit cijfers van het Europees Agentschap voor het beheer van de operationele samenwerking aan de buitengrenzen van de lidstaten van de Europese Unie (FRONTEX, Franse afkorting van Frontières extérieures) blijkt dat in 2019 sprake was van ruim 119.000 irreguliere aankomsten en in 2020 was dat gedaald naar ruim 89.000. Ook zijn in 2020 4.815 migranten met Nederlandse ondersteuning vrijwillig vanuit transitlanden teruggekeerd naar het land van herkomst.

Venezuela / Koninkrijksaangelegenheden

Ondanks de schrijnende humanitaire situatie, het economische verval en grove schendingen van mensenrechten wist het Maduro-bewind aldaar het effectieve gezag te behouden. Nederland speelde een actieve rol binnen de EU en de International Contact Group in de zoektocht naar een politieke oplossing. Het EU-sanctieregime werd met een jaar verlengd en uitgebreid naar 36 individuen gelieerd aan het Maduro-bewind. Nederland steunde in de VN Mensenrechtenraad een resolutie die het mandaat voor de Independent International Fact Finding Mission on Venezuela met twee jaar verlengt.

Doordat de diplomatieke kanalen met het Maduro-bewind open werden gehouden, konden tijdens de COVID-19 pandemie repatriëringsvluchten plaatsvinden en kon de neergestorte NH-90 helikopter van Defensie worden geborgen. Het Koninkrijk trad toe tot de Group of Friends van het Quito-proces, een regionaal initiatief van landen in de regio om te komen tot een eensgezinde en pragmatische aanpak van de Venezolaanse migratiecrisis. Nederland nam deel aan donorconferenties ten behoeve van de vijf miljoen Venezolaanse migranten in de regio en gaf EUR 3 miljoen financiële steun aan VN-programma’s Humanitarian Response Plan (in Venezuela) en Regional Refugee and Migrant Response Plan (t.b.v. Venezolaanse migranten in de regio).

Veel geplande activiteiten en regionale initiatieven werden een halt toegeroepen door de COVID-19-pandemie. BZ heeft, mede dankzij de inzet van het postennet in de Latijns-Amerikaanse en Caribische regio, een actieve rol gespeeld in de repatriëring van Koninkrijksburgers. Ook de Nederlandse zeilers in het Caribisch gebied zijn ondersteund bij het vinden van een veilig onderkomen, of met de overtocht naar Nederland.

Consulaire diplomatie: 24/7 staat BZ voor Nederlandse burgers klaar

In 2020 stond het Ministerie van Buitenlandse Zaken meer dan ooit klaar om consulaire diensten te leveren voor Nederlanders wereldwijd. Het meest in het oog springende element was de repatriëring van gestrande Nederlanders. Nadat eind januari 2020 enkele tientallen Nederlanders werden geëvacueerd uit Wuhan, werd eind maart het convenant Bijzondere Bijstand Buitenland (BBB) gelanceerd t.b.v. de wereldwijde COVID-19-repatriëringsoperatie. Dit was een uniek samenwerkingsverband tussen BZ, reisorganisaties, luchtvaartmaatschappijen en alarmcentrales, waarmee uiteindelijk meer dan 50.000 Nederlanders (consulaire) bijstand hebben ontvangen. In totaal zijn er wereldwijd en i.s.m. EU-partners, 55 BBB-vluchten uitgevoerd, waarmee 12.000 reizigers zijn teruggehaald, zo’n 10.000 Nederlanders en zo’n 2.000 EU burgers.

Daarnaast werden de reisadviezen een belangrijk instrument in de nationale coronabestrijding. De COVID-19-gerelateerde gezondheidsrisico’s werden, op basis van adviezen van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM), onderdeel van de reisadviezen, en de belangstelling van de Nederlander voor de adviezen nam enorm toe. In 2020 werden de reisadviezen 89,5 miljoen keer geraadpleegd, t.o.v. 3,3 miljoen keer in 2019. Dezelfde tendens was zichtbaar bij het 24/7 contactcentrum: in 2020 zijn 900.000 vragen gesteld, waarvan 90% COVID-19-gerelateerd. Om de toenemende aantallen vragen te verwerken is (flexibele) capaciteit toegevoegd, zodat het Ministerie ook bij toekomstige crises nog beter in de informatiebehoefte bij klanten kan voorzien.

De reguliere consulaire dienstverlening werd in de lente van 2020 grotendeels stilgelegd, n.a.v. grens- en bewegingsbeperkingen die veel landen (waaronder Nederland) instelden. Hoewel de uitgifte van reisdocumenten begin zomer 2020 grotendeels herstart is, kon de visum- en MVV-verlening (machtiging tot voorlopig verblijf) slechts binnen de kaders van de bestaande Europese reisbeperkingen opgestart worden. Het ministerie heeft zich in 2020 ingespannen (en blijft dit doen) om binnen die kaders zo goed als mogelijk in de vraag naar visa te voorzien.

Bijgaand overzicht laat zien welke consulaire diensten zijn geleverd door het Ministerie van Buitenlandse Zaken in 2020.

Cultuur

In het jaar waarin werd stilgestaan bij 50 jaar Internationaal Cultuurbeleid (ICB), werden de meeste ICB-activiteiten en -programma’s die na het eerste kwartaal plaatsvonden, noodgedwongen geannuleerd of uitgesteld, waaronder ook de viering van het 50-jarige bestaan van het Erasmushuis, het Nederlandse culturele instituut in Jakarta. Tegelijkertijd heeft (met ondersteuning door de overheid) de grote creativiteit die de culturele sector eigen is een scala aan alternatieve manieren opgeleverd om cultuur vorm te geven en in het buitenland te presenteren. Een aantal meerjarige programma’s waaronder het «Inclusive cities and societies through design» met Turkije, Rusland, Egypte en Marokko, uitgevoerd door het Stimuleringsfonds voor Creatieve Industrie werd met succes afgerond. In 2021 zal met een evaluatie over de hele beleidsperiode 2017-2020 worden teruggekeken welke waardevolle inzichten en lessen deze periode heeft voortgebracht.

Postennet

Ook voor onze vertegenwoordigingen in het buitenland was 2020 een bijzonder jaar. Onze medewerkers hebben vanwege COVID-19 onder buitengewoon lastige en uiteenlopende omstandigheden hun werk moeten doen. Samen met lokale partijen en met hulp van diverse instanties in Nederland, is hulp geboden op diverse terreinen door Nederlanders te repatriëren, bedrijven van informatie te voorzien, behulpzaam te zijn bij individuele gevallen, Nederlandse hulporganisaties bij te staan, en daarnaast zoveel als mogelijk de reguliere werkzaamheden door te laten gaan. Daarnaast is een groot aantal posten – tijdelijk – afgeschaald en moest in veel landen veelal vanuit huis worden gewerkt. Ondanks COVID-19 is de uitbreiding van het postennet zoveel mogelijk als gepland doorgegaan. In sommige gevallen konden collega’s vanwege reisbeperkingen pas later aantreden dan gepland.

In het Regeerakkoord 2017 «vertrouwen in de toekomst» is ter versterking en uitbreiding van het postennet extra budget beschikbaar gesteld. Voor 2020 betekent dit dat er EUR 30 miljoen extra beschikbaar is. Daarnaast is bij de behandeling van de begroting voor 2020 een tweetal amendementen aangenomen. Het betreft het amendement Sjoerdsma/Koopmans en amendement Voordewind. Door beide amendementen is in totaal EUR 5 miljoen extra toegevoegd aan het budget.

3.1 Overzicht risicoregelingen

Raad van Europa

De garanties voor de Ontwikkelingsbank van de Raad van Europa zijn vastgesteld in EUR en laten geen verandering zien. De Ontwikkelingsbank van de Raad van Europa is in 1956 opgericht met het doel om de Raad van Europa eigen financiële middelen te geven om zelfstandig activiteiten te kunnen uitvoeren. De bank verstrekt leningen voor uitvoering van projecten aan overheden en andere instanties op de volgende drie gebieden: integratie van vluchtelingen en migranten, duurzame en inclusieve (economische) groei, en klimaat. Het vermogen van de bank is opgebouwd uit bijdragen van de eenenveertig lidstaten en de aandeelhouders. Per ultimo december 2020 bedraagt het totale aandelenkapitaal ruim EUR 5,5 miljard, het Nederlands aandeel hiervan bedraagt 3,633%. Het garantiekapitaal betreft het niet volgestorte gedeelte van het Nederlandse aandeel. Premieheffing is niet van toepassing.

3.2 Overzicht COVID-19 steunmaatregelen

4. Beleidsartikelen

Artikel 1: Versterkte internationale rechtsorde

A. Algemene doelstelling

Het bevorderen van een goed functionerende internationale rechtsorde inclusief gastlandbeleid, met een blijvende inzet op mensenrechten, als integraal onderdeel van het buitenlandbeleid.

Een sterke rechtsorde en eerbiediging van mensenrechten maken de wereld stabieler, veiliger, vrijer en welvarender. Dit vereist goed functionerende internationale instellingen en organisaties met een breed draagvlak en voortdurende inzet tegen straffeloosheid. De positie van Nederland als gastland voor Internationale Organisaties (IO’s) en diplomatieke missies, in het bijzonder organisaties met een mandaat op het gebied van vrede en recht, biedt een goed uitgangspunt voor de bevordering van de ontwikkeling van internationale rechtsorde. Deze rechtsorde is onlosmakelijk verbonden met universele mensenrechten. De bevordering van mensenrechten is een kernelement van het Nederlands buitenlandbeleid.

B. Rol en verantwoordelijkheid

De regering zet zich concreet in voor de volgende prioritaire thema’s: vrijheid van meningsuiting (off- en online), de vrijheid van religie en levensovertuiging, gelijke rechten voor vrouwen en meisjes, mensenrechtenverdedigers, gelijke rechten voor lesbiennes, homoseksuelen, biseksuelen, transgender en intersekse personen, en de internationale rechtsorde/strijd tegen straffeloosheid. Daarnaast heeft Nederland de verantwoordelijkheid de in Nederland gevestigde instellingen te ondersteunen opdat deze onafhankelijke, veilig en efficiënt kunnen functioneren.

De minister van Buitenlandse Zaken is verantwoordelijk voor:

C. Beleidsconclusies

Mensenrechtenbeleid

Ondanks het feit dat COVID-19 wereldwijd de mensenrechten verder onder druk heeft gezet is het gevoerde beleid conform de verwachtingen zoals vastgelegd in de begroting uitgevoerd. Nederland heeft onverminderd ingezet op de zes mensenrechtenprioriteiten met extra aandacht voor de impact van COVID-19. De World Press Freedom Conference kon, na eerder uitstel, in december toch op een innovatieve, virtuele manier plaatsvinden. Tijdens deze conferentie vond een digitale Ronde tafel met ministers plaats, op uitnodiging van minister Blok van Buitenlandse Zaken. Concrete uitkomst was dat Nederland EUR 7 miljoen uittrekt om de persvrijheid en veiligheid van journalisten wereldwijd te bevorderen, in samenwerking met UNESCO en de Hoge Commissaris voor de Mensenrechten van de Verenigde Naties.

Verder bleef behoud en versterking van het VN-mensenrechtensysteem voor Nederland onverminderd prioriteit. Een goed functionerend VN-mensenrechtensysteem biedt voor Nederland aanvullende mogelijkheden om de mensenrechtenprioriteiten te bevorderen. Als actief lid van de VN Mensenrechtenraad heeft het Koninkrijk onder meer bijgedragen aan de vrijheid van meningsuiting, bescherming van journalisten en toegang tot informatie. Daarnaast heeft Nederland bijgedragen aan de verbreding van het draagvlak voor een verplichte verantwoording in de AVVN van kandidaten voor lidmaatschap van de Mensenrechtenraad. In december 2020 is Nederland verkozen tot lid van de VN Peacebuilding Commission (PBC). Vanwege de positie als topdonor aan de VN tussen 2017 en 2019 kon Nederland aanspraak maken op deze zetel. In 2021 en 2022 zal Nederland actief deelnemen aan de PBC, een commissie waar 31 landen, de Afrikaanse Unie (AU), de EU en Internationale Financiële Instellingen met elkaar spreken over inzet op vredesopbouw in met name Afrikaanse landen.

Gastlandbeleid

Zoals vermeld in de begroting voor 2020, beoogt Nederland een grootschalige en integrale renovatie van het Vredespaleis in Den Haag om de huisvesting van het Internationaal Gerechtshof en het Internationale Hof van Arbitrage in het gebouw op veilige en toekomstbestendige wijze te realiseren. In 2020 is verdere vertraging opgelopen in de voorbereidingen van deze renovatie waardoor de beoogde startdatum verder vooruit geschoven zal moeten worden (Kamerstuk 3500-V-71/2020D34567). In 2021 zullen afspraken gemaakt moeten worden over de zeggenschap over het gebouw en de tijdelijke uithuizing van beide hoven om het proces weer in goede banen te kunnen leiden.

D. Budgettaire gevolgen van beleid

E. Toelichting op de instrumenten

Verplichtingen

Het verplichtingenbudget nam in 2020 uiteindelijk af. In de eerste suppletoire begroting en de tweede suppletoire begroting namen de verplichtingen toe. De uiteindelijke afname wordt met name veroorzaakt door een verlaging van het verplichtingenbudget van het mensenrechtenfonds. Deze verplichtingen zijn doorgaans kortlopend en vanwege de coronacrisis zijn de budgetten niet volledig uitgegeven (zie voor een nadere toelichting uitgaven artikel 1.2).

Uitgaven

Artikel 1.2

Binnen dit artikelonderdeel zijn de uitgaven per saldo verhoogd, maar de verhoging is uiteindelijk lager dan in de tweede suppletoire begroting gemeld. Dit komt voornamelijk door lagere uitgaven op mensenrechten. Vanwege de coronacrisis enkele posten niet is gelukt hun budgetten volledig te besteden. De World Press Freedom Conference 2020 is begin december gehouden en hiervoor waren de uitgaven lager dan begroot. Daarnaast schuift een deel van de uitgaven als eindejaarsmarge door naar 2021 als gevolg van uitgestelde betalingen.

Artikel 1.3

Het budget voor gastlandbeleid is toegenomen in de eerste suppletoire begroting en afgenomen in de tweede suppletoire begroting. Ten opzichte van de tweede suppletoire begroting zijn de uitgaven lager dan verwacht. Dit komt voornamelijk doordat een deel van het subsidiebudget voor de Carnegiestichting via de eindejaarsmarge wordt doorgeschoven naar 2021.

Artikel 2: Veiligheid en stabiliteit

A. Algemene doelstelling

Het bevorderen van de Nederlandse en internationale veiligheid en stabiliteit door doelgerichte bilaterale en multilaterale samenwerking en het bevorderen van democratische transitie in prioritaire gebieden, vooral in de ring rond Europa.

Veiligheid is geen vanzelfsprekendheid. De internationale omgeving verandert snel en ingrijpend. Wat er in de wereld om ons heen gebeurt, heeft direct gevolgen voor onze eigen veiligheid en voor onze welvaart. Veel van de grensoverschrijdende dreigingen waaraan Nederland bloot staat, zijn van een dusdanige omvang en complexiteit dat een geïntegreerde aanpak en samenwerking in internationaal verband geboden is. Voorbeelden zijn de proliferatie van massavernietigingswapens, terrorisme en gewelddadig extremisme, ongewenste buitenlandse inmenging door statelijke actoren, grensoverschrijdende criminaliteit en cyberdreigingen.

B. Rol en verantwoordelijkheid

De basis voor de inzet van het kabinet op internationaal veiligheidsbeleid ligt besloten in de Geïntegreerde Buitenland- en Veiligheidsstrategie (GBVS) die in het voorjaar van 2018 aan de Tweede en Eerste Kamer is aangeboden. De GBVS aanpak beschrijft drie pijlers: onveiligheid voorkomen waar mogelijk, verdedigen tegen urgente dreigingen waar noodzakelijk en het versterken van ons veiligheidsfundament. Om de daarbij benoemde 13 doelen te behalen is de samenhangende inzet nodig van defensie, diplomatie, economie, ontwikkelingssamenwerking, politie, inlichtingendiensten, en justitie. Dit onderwerp strekt zich dus uit naar andere begrotingen, zoals Defensie, Buitenlandse Handel & Ontwikkelingssamenwerking, Justitie en Veiligheid, Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en Economische Zaken en Klimaat. Onze veiligheidsbelangen vergt een wereldwijde inzet voor de veiligheid van Nederlanders, Nederland en het Koninkrijk.

De minister van Buitenlandse Zaken is verantwoordelijk voor:

Stimuleren

C. Beleidsconclusies

COVID-19 heeft de uitvoer van beide NFRP programma’s gedurende een aanzienlijk deel van 2020 bemoeilijkt. Niettemin is het merendeel van de programmaonderdelen conform planning uitgevoerd en bleef de continuïteit gewaarborgd. Waar dit niet mogelijk was is in goed overleg met uitvoerende partijen aanvullende tijd geboden voor zorgvuldige implementatie. Waardevolle inzichten m.b.t. het op alternatieve (veelal digitale) wijze organiseren van activiteiten worden meegenomen voor de toekomst.

Zodoende is een duurzame bijdrage geleverd aan het vergroten van maatschappelijke veerkracht en stabiliteit in de ring van landen rond Europa. De evaluatie van het NFRP politieke partijen programma heeft in 2020 plaatsgevonden. Een Kabinetsappreciatie zal in het voorjaar per brief met de Tweede Kamer gedeeld worden.

Het ministerie heeft nader onderzoek gedaan naar aanleiding van Kamervragen over een krantenartikel op basis van een WOB-verzoek, over de monitoring van de overgedragen gevangenen tijdens de Nederlandse bijdrage aan ISAF 2006-2010. Uit nader onderzoek kwamen een aantal geleerde lessen naar voren die ook aan de Kamer zijn gerapporteerd. Deze lessen hebben specifiek betrekking op situaties waarbij Nederland afspraken maakt met lokale autoriteiten over de overdracht en monitoring van door Nederland gemaakte gevangenen.

Voor toekomstige missies, waar mogelijk gevangenen worden overgedragen aan de lokale autoriteiten, zullen de geleerde lessen worden meegenomen in het beleid.

Systematiek monitoring- en evaluatie militaire bijdragen

Aan de moties Bosman en Kerstens/Van Ojik over het betrekken van onafhankelijke partijen bij evaluaties van Nederlandse militaire bijdragen die vallen onder artikel 100 van de Grondwet is opvolging gegeven middels aanpassingen in de monitoring- en evaluatiesystematiek voor artikel 100-missies (Kamerstuk 27925, nr. AB). Zo is het onderscheid tussen ‘monitoring’ en ‘evaluatie’ bij artikel-100 missies verduidelijkt en wordt ‘monitoring en evaluatie’ voortaan als standaard aandachtspunt in artikel 100-brieven opgenomen. Verder is het uitgangspunt voor tussentijdse evaluaties voortaan dat deze door een onafhankelijke partij worden uitgevoerd mits uit de toetsing aan het daarvoor opgestelde wegingskader geen beperkingen naar voren komen. Eindevaluaties van artikel 100-missies worden in de toekomst standaard volledig door een onafhankelijke partij uitgevoerd en komen de Kamer tegelijk met een beleidsreactie van het kabinet toe, conform de praktijk bij eerdere onafhankelijke evaluaties. Ten aanzien van post-missie beoordelingen blijft de in 2012 aan de Kamer gecommuniceerde praktijk gelden en wordt per missie beoordeeld of een PMB wenselijk is.

Relatie met Suriname

De samenwerking met Suriname is geïntensiveerd sinds het aantreden van de regering Santokhi medio juli 2020. Zo hebben beide landen weer ambassadeurs benoemd. Nederland en Suriname streven een gelijkwaardige en brede relatie na die recht doet aan de bijzondere band. De visie van het Kabinet op de nieuwe relatie is weergegeven in de Kamerbrief van 2 oktober 2020.

In de hernieuwde samenwerking zal technische samenwerking een belangrijke rol innemen. BZ zet hiervoor een meerjarig programma op om dit te faciliteren en financieren, met een focus op versterking van de rechtstaat en goed bestuur en duurzame economische groei. Ook zal via dit programma Suriname worden ondersteund om aan de voorwaarden voor visumliberalisatie te voldoen.

D. Budgettaire gevolgen van beleid

E. Toelichting op de instrumenten

Verplichtingen

Het verplichtingenbudget is lager dan de vastgestelde begroting 2020. In de eerste suppletoire begroting is een stijging van het verplichtingenbudget zichtbaar.

Hierna hebben er een aantal verschuivingen plaats gevonden op het verplichtingenbudget waardoor deze per saldo is afgenomen. De verplichtingen namen af doordat de Nederlandse contributie aan de VN voor crisisbeheersingsoperaties lager uitviel dan begroot, als gevolg van lagere kosten (zoals ook toegelicht bij de uitgaven). De verplichtingen binnen het Stabiliteitsfonds namen af vanwege een decommitering van een deel van de bijdrage aan het Law and Order Trust Fund Afghanistan (LOTFA).

Uitgaven

Artikel 2.1

De stijging van de uitgaven binnen het subartikel goede internationale samenwerking ter bevordering van de eigen en bondgenootschappelijke veiligheid is toegelicht in de eerste suppletoire begroting en de tweede suppletoire begroting, waarin het verschil in budget voor Programma Ondersteuning Buitenlands Beleid is verduidelijkt.

Artikel 2.2

Het budget voor de bestrijding van internationale criminaliteit en terrorisme stijgt ten opzichte van de vastgestelde begroting. Deze stijging is in de eerste suppletoire begroting toegelicht, er schoven toen niet bestede middelen voor contra-terrorisme door. Daarnaast is het budget voor cyber gestegen voor een bijdrage aan het Global Forum on Cyber Expertise, toegelicht in de tweede suppletoire begroting.

Artikel 2.3

De realisatie binnen subartikel Wapenbeheersig valt lager uit dan begroot. Deze daling is met name het gevolg van een late afroep van de betaling van de contributie aan CTBTO (Comprehensive Nuclear-Test-Ban Treaty Organization). Deze schuift door naar 2021.

Artikel 2.4

De realisatie voor de bevordering van veiligheid, stabiliteit en rechtsorde in internationaal verband is EUR 46 miljoen lager dan begroot. Een deel is toegelicht in de eerste suppletoire begroting, namelijk een bijdrage aan de versterking van het postennet en een overheveling naar het ministerie van Defensie voor de beveiliging van personeel van een aantal hoog-risico posten.

Tijdens de tweede suppletoire begroting is een verdere daling toegelicht, namelijke een lagere Nederlandse bijdrage aan de VN voor crissibeheersoperaties, vertraagde activiteiten binnen het Stabiliteitsfonds en een overheveling naar het ministerie van Defensie voor de beveiliging van hoog-risico posten.

Artikel 2.5

De realisatie voor het subartikel bevordering van transitie in prioritaire gebieden is EUR 3,6 miljoen lager dan begroot. Tijdens de tweede suppletoire begroting is dit al deels toegelicht. Vanwege COVID-19 konden minder projecten worden gerealiseerd, waardoor de realisatie lager uitviel.

Artikel 3: Effectieve Europese samenwerking

A. Algemene doelstelling

De algemene doelstelling is een effectieve Europese samenwerking om de Europese Unie en haar lidstaten zo vreedzaam, welvarend en sterk mogelijk de toekomst in te loodsen. Europa is essentieel voor onze welvaart, vrijheid en veiligheid. Een actieve opstelling van Nederland in het Europese besluitvormingsproces en in de bilaterale relaties met Europese partners is dan ook in het directe belang van Nederlandse burgers en bedrijven. Door consequent en constructief optreden kan Nederland zijn invloed binnen de Europese Unie vergroten. Zo kan Nederland mede vorm geven aan ontwikkelingen in Europa die direct van invloed zijn op onze economische, sociale en politieke toekomst.

B. Rol en verantwoordelijkheid

Binnen de Europese Unie wordt gewerkt aan economische groei, werkgelegenheid, gezonde overheidsfinanciën van de lidstaten en toekomstbestendige Europese samenwerking gericht op hoofdzaken en toegevoegde waarde. Daarnaast zullen het uittredingsproces van het Verenigd Koninkrijk, de Europese migratieproblematiek en de (aanloop naar) onderhandelingen over een nieuw meerjarig financieel kader de aandacht vragen. Tot slot zet Nederland zich in voor effectief extern beleid, inclusief een versterkt gemeenschappelijk veiligheids- en defensiebeleid.

De Staat van de Unie bevat de geïntegreerde visie van de regering op de Europese samenwerking en de rol van Nederland daarbij.

De minister van Buitenlandse Zaken is verantwoordelijk voor:

C. Beleidsconclusies

In 2020 vroeg de COVID-19 pandemie om versterkte inzet op de Europese samenwerking en coördinatie, onder andere ten aanzien van de impact van het virus op het vrij verkeer binnen de Unie. Mede naar aanleiding van de moties Paternotte, Weyenberg en Dijkstra die het kabinet opriepen tot meer EU coördinatie ten aanzien van COVID-19 maatregelen, in het bijzonder ten aanzien van reizen, heeft het kabinet daarop ingezet. Daarbij waakte het kabinet ervoor dat de huidige verdeling van bevoegdheden tussen de Unie en de lidstaten (motie Leijten) niet werd aangetast. In 2021 zal de COVID-19 pandemie voortzetting en uitbreiding van die samenwerking en coördinatie vergen.

De coronacrisis heeft het belang van hechte, vertrouwde relaties met de buurlanden en -regio’s nogmaals onderstreept. Hierin zal in de komende periode verder geïnvesteerd worden, alsmede in de interdepartementale samenwerking ten aanzien van de buurlanden en -regio’s.

In 2020 is een akkoord bereikt over het EU Meerjarig Financieel Kader (MFK) dat op voor Nederland prioritaire elementen in grote mate overeenkomt met de kabinetsinzet. De oprichting van het Europese Herstelfonds als gevolg van de uitbraak van COVID-19 was onvoorzien. Tegen de achtergrond van de gezondheids- en economische crisis waren de onderhandelingen hierover intensief en complex. Nederland heeft zich actief ingezet om via Europese samenwerking bij te dragen aan het bespoedigen van een duurzaam herstel en het bevorderen van structurele economische groei. De Nederlandse onderhandelingsinzet om steun te koppelen aan de uitvoering van structurele hervormingen heeft geresulteerd in een aanvaardbare uitkomst.

Hoofdstuk 6 van het MFK beslaat de fondsen die relevant zijn voor het ministerie van Buitenlandse Zaken als vakdepartement. Onderdeel van hoofdstuk 6 is het nieuwe Instrument voor nabuurschapsbeleid, ontwikkeling en internationale samenwerking (NDICI). In het NDICI zijn verschillende financieringsinstrumenten geïntegreerd. Dit is een hervorming waar Nederland zich jarenlang hard voor heeft gemaakt (Kamerstuk 22 112, nr. 2682). Naast het NDICI richt het instrument voor pre-toetredingssteun (IPA) zich specifiek op de ondersteuning bij noodzakelijke hervormingen van (potentiële) kandidaat-lidstaten. Toekenning van fondsen vindt plaats op basis van voortgang op het terrein van de rechtsstaat, conform de nieuwe uitbreidingsmethodologie die in maart 2020 door de Raad werd bekrachtigd.

D. Budgettaire gevolgen van beleid

E. Toelichting op de instrumenten

Verplichtingen

De mutaties in het verplichtingenbudget op artikel 3.1 «Afdrachten aan de Europese Unie» lopen parallel aan de mutaties op de uitgaven welke worden toegelicht onder het kopje «uitgaven en ontvangsten» en in onderstaande tabel.

Verder heeft een decommitering plaatsgevonden voor het EOF, als gevolg van een negatieve bijstelling van de uitgavenraming. Voor de bijdragen aan de Raad van Europa en de Benelux is het verplichtingenbudget in 2020 hoger uitgevallen als gevolg van bijstellingen in het verplichtingenritme.

Uitgaven en ontvangsten

Artikel 3.1 en 3.10

Artikel 3.2

Zoals toegelicht in de eerste suppletoire begroting, is de raming van het Europees Ontwikkelingsfonds (EOF) naar beneden bijgesteld.

Artikel 4: Consulaire dienstverlening en uitdragen Nederlandse waarden

A. Algemene doelstelling

Het verlenen van goede consulaire diensten aan Nederlanders in nood in het buitenland, evenals het verstrekken van reisdocumenten aan Nederlanders in het buitenland. Daarnaast levert het Kabinet een bijdrage aan een gereguleerd personenverkeer door de Nederlandse inbreng in het Europese visumbeleid en is verantwoordelijk voor de visumverlening kort verblijf.

Het versterken van de Nederlandse cultuursector door internationale uitwisseling en presentatie; verbindingen leggen met economische diplomatie en andere prioriteiten van geïntegreerd buitenlandbeleid, zoals het mensenrechtenbeleid en veiligheidsbeleid.

B. Rol en verantwoordelijkheid

De minister van Buitenlandse Zaken is verantwoordelijk voor de volgende zaken:

Consulaire dienstverlening

Visumbeleid kort verblijf van het Koninkrijk der Nederlanden

Doorlooptijden visumaanvragen: percentage visumaanvragen kort verblijf dat binnen 15 dagen wordt afgehandeld.

Bron: Ministerie van Buitenlandse Zaken

NB: De doorlooptijd is het aantal dagen dat zit tussen het indienen van een ontvankelijke visumaanvraag tot aan het moment van bekendmaken of uitreiken van de beslissing op de aanvraag. 

Nederlandse cultuur en publieksdiplomatie

De uitvoering van het Internationaal Cultuurbeleid (ICB) is een gedeelde verantwoordelijkheid van de Minister van Buitenlandse Zaken (bij wie ook de coördinatie ligt), de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap en de Minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking. Het beleidskader voor het ICB wordt steeds voor een periode van vier jaar vastgesteld (beleidskader internationaal cultuurbeleid 2017–2020). De inzet op het gebied van Publieksdiplomatie valt onder de verantwoordelijkheid van de Minister van Buitenlandse Zaken.

Stimuleren

• • Promotie van Nederlandse kunst en cultuur in het buitenland en identificatie van internationale kansen en ontwikkelingen voor de Nederlandse culturele sector en creatieve industrie.

• • Behoud, beheer en ontsluiting van gedeeld cultureel erfgoed.

• • Buitenlandse bezoekersprogramma’s.

• • Het inzetten van publieksdiplomatie door het postennetwerk en BZ om het beeld van Nederland in het buitenland te versterken en op een positief realistische manier uit te dragen.

Regisseren

• • Beleidsvorming en uitvoering van het Internationaal Cultuurbeleid.

• • Afstemming met culturele fondsen en ondersteunende instellingen over internationale activiteiten.

• • Ondersteuning van het buitenlandpolitieke- en economische beleid door publieksdiplomatie en cultuur in te zetten, bijvoorbeeld als instrument in de dialoog over mensenrechten.

Financieren

• • Ondersteuning van culturele fondsen, instellingen en activiteiten binnen het beleidskader Internationaal Cultuurbeleid (2017–2020).

• • Nederlands-Vlaamse samenwerking (via ondersteuning van Huis DeBuren in Brussel).

• • Bezoekersprogramma’s.

• • Gedelegeerde activiteiten Publieksdiplomatie en Cultuur door Nederlandse ambassades.

• • Subsidieregeling voor programma’s gericht op jeugd en sociale innovatie in de ring van landen grenzend aan de EU.

C. Beleidsconclusies

Internationaal cultuurbeleid

De Coronacrisis had grote gevolgen voor de Nederlandse culturele sector en de mogelijkheden van uitwisseling en samenwerking. Een groot deel van de geplande activiteiten kon door de opgelegde beperkingen geen doorgang vinden, werd geannuleerd of uitgesteld. Op die plekken waar dat wel mogelijk was, zijn initiatieven uit de culturele sector en de Nederlandse vertegenwoordigingen in het buitenland - veelal online – gestimuleerd, waarmee bestaande netwerken konden worden bestendigd en ook nieuw publiek is bereikt. De solide culturele basisinfrastructuur en het internationale cultuurbeleid waar Nederland op kan bogen, alsook de verschillende steunpakketten voor de culturele sector, hebben eraan bijgedragen dat, ondanks de pandemie, Nederlandse programmering met zijn vernieuwend aanbod van kunst, cultuur en een rijk cultureel erfgoed, internationaal toch zichtbaar is gebleven. Daarmee wordt de lijn van voorgaande jaren voortgezet (zie ook de voortgangsrapportage 2019 van het internationaal cultuurbeleid (ICB) die eind 2020 aan de Tweede Kamer werd aangeboden en die terugzag op het jaar 2019.

Consulaire zaken

Ook op consulair gebied was 2020 een intensief jaar, met vele onvoorziene taken en activiteiten. Het beleid m.b.t consulaire bijstand en visumverlening is echter ongewijzigd gebleven. Er liepen in 2020 verschillende evaluaties en er zijn enkele gestart (o.a. evaluatie Bijzondere Bijstand Buitenland). Deze zullen hoofdzakelijk pas in 2021 zijn afgerond en geïmplementeerd.

D. Budgettaire gevolgen van beleid

NB de stand zoals gepresenteerd onder de stand vastgestelde begroting wijkt af van de stand vastgestelde begroting bij de eerste suppletoire begroting, tweede suppletoire begroting, de eerste incidentele suppletoire begroting en de slotwet. De reden hiervoor is dat in deze wetten de ISB(s), die zijn ingediend tussen de vaststelling van de ontwerpbegroting en de vaststelling van de eerste suppletoire begroting, zijn opgeteld bij vastgestelde begroting en in het jaarverslag niet.

Deze incidentele suppletoire begroting betreft een convenant tussen de rijksoverheid, verzekeraars en reisbranche, getiteld «bijzondere bijstand buitenland als gevolg van de impact van het coronavirus (COVID-19)». Teneinde uitvoering te geven aan dit convenant was een aanvulling noodzakelijk op de financiële middelen voor consulaire bijstand van EUR 6,6 miljoen in 2020. Dit wordt verantwoord op artikelonderdeel 4.1 Consulaire bijstand.

E. Toelichting op de instrumenten

Verplichtingen

Het verplichtingenbudget nam in 2020 uiteindelijk toe. Met name in de eerste suppletoire begroting namen de verplichtingen toe. De uiteindelijke toename is grotendeels te verklaren door een stijging voor verplichtingen voor Consulaire dienstverlening en loket buitenland. Verder voor verplichtingen inzake programma’s voor ondersteuning buitenlands beleid (POBB) op het terrein van Coronamaatregelen.

Voor de Nederlandse cultuur (artikel 4.3) is een geplande grotere commitering voor het Nederlands Vlaams Huis DeBuren met 1 jaar uitgesteld.

Uitgaven

Artikel 4.1

De stijging van het budget voor artikel 4.1 komt onder meer door het convenant «bijzondere bijstand buitenland als gevolg van de impact van het coronavirus (COVID-19)». Deze stijging is EUR 6,6 miljoen, zoals toegelicht in de incidentele suppletoire begroting.

Enerzijds stijgen de uitgaven voor consulaire dienstverlening door de digitale ambities zoals toegelicht in de eerste suppletoire begroting. Anderzijds is er sprake van een daling als gevolg van COVID-19, die is beschreven in de toelichting van de tweede suppletoire begroting.

De kosten voor consulaire dienstverlening namen af. Dit met name als gevolg van de coronapandemie. Consulaire voorlichtingscampagnes werden (deels) stopgezet en er vonden minder consulaire opleidingen plaats. Daarnaast vielen de kosten voor reisdocumenten lager uit dan geraamd.

Artikel 4.2

De kosten voor consulaire informatiesystemen nemen toe, dit is beschreven in de toelichting van de eerste suppletoire begroting. Via de eindejaarsmarge wordt een EUR 1 miljoen van het budget van consulaire informatiesystemen doorgeschoven naar volgend jaar.

Artikel 4.4

De uitgaven voor het uitdragen van Nederlandse waarden en belangen neemt in 2020 toe. De stijging is het gevolg van extra inzet ten behoeve van internationale samenwerking in het kader van de coronapandemie. Deze extra uitgaven zijn zowel toegelicht in de eerste suppletoire begroting als de tweede suppletoire begroting.

Naast de stijgingen van de bestedingen waren er ook onderdelen met minder uitgaven. In 2020 heeft de Koning een staatsbezoek gebracht aan Indonesië. Verder vonden er werkbezoeken plaats aan Israël, Auschwitz en woonde de Koning de begrafenisplechtigheid bij van de Sultan van Oman. Door de coronacrisis konden veel geplande bezoeken niet doorgaan.

Ontvangsten

Artikel 4.10

De ontvangsten nemen per saldo af met EUR 2,1 miljoen. Dit is uitgewerkt in de tweede suppletoire begroting.

Artikel 4.20

De ontvangsten nemen per saldo af met EUR 27,1 miljoen. Dit is het gevolg van COVID-19. De vraag naar visa en reisdocumenten is lager dan oorspronkelijk begroot. In de tweede suppletoire begroting is dit nader toegelicht. Uiteindelijk waren de opbrengsten nog lager dan begroot, door een verdere verlenging van de reisbeperkingen.

5. Niet-beleidsartikelen

Artikel 5: Geheim

Verplichtingen, uitgaven en ontvangsten

Geen toelichting.

Artikel 6: Nog onverdeeld (HGIS)

A: De Homogene Groep Internationale Samenwerking

De HGIS is een budgettaire overzichtsconstructie binnen de Rijksbegroting, die is ingesteld in 1997 als onderdeel van de herijking van het buitenlands beleid. In de HGIS worden de buitenlandactiviteiten van de departementen gebundeld. Daarmee is in één oogopslag zichtbaar welke uitgaven Nederland doet in het kader van internationale samenwerking. Jaarlijks wordt de inzet op de HGIS gepubliceerd door middel van een HGIS-nota en jaarverslag. Deze verschijnen tegelijkertijd met de overige begrotingsstukken (bij Prinsjesdag en Verantwoordingsdag).

De middelen die onderdeel zijn van de HGIS, staan op de diverse departementale begrotingen. De betreffende ministers zijn zelf verantwoordelijk voor de eigen HGIS-onderdelen binnen de begroting. De HGIS werkt als een parapluconstructie om de uitgaven te kunnen bundelen. Voor loon- en prijsstijgingen (inclusief wisselkoers-ontwikkelingen) en niet voorziene tegenvallers is binnen de HGIS vanuit de BNI-bijstelling een reservering opgenomen op dit artikel (art 6, nog onverdeeld (HGIS)) op de begroting van Buitenlandse Zaken. Compensatie voor loon- en prijsbijstelling van apparaatsuitgaven (BZ-personeel en attachés van andere departementen) vindt met voorrang plaats uit deze reservering. Daarbij wordt voor de HGIS rekening gehouden met de buitenlandcomponent van deze uitgaven.

E. Toelichting op de instrumenten

Uitgaven en verplichtingen

Het budget voor het artikel – Nog onverdeeld – heeft betrekking op de HGIS en hierop heeft geen realisatie plaatsgevonden. Zoals ook in de eerste suppletoire begroting is opgenomen betreft de mutatie het saldo van bijstellingen op grond van aanpassing van BNI- en bbp-ramingen door het CPB, verwerking van de HGIS-eindejaarsmarge 2019, het verwerken van de loon- en prijsbijstellingen binnen de HGIS en overboekingen naar diverse begrotingen zoals binnen de HGIS is overeengekomen. Binnen de HGIS is budget vrijgemaakt voor een aantal uitvoeringsknelpunten en nieuwe initiatieven die met name liggen op het terrein van het gastlandbeleid (Speciaal Tribunaal Libanon, NATO Communications and Information Agency (NCIA) en Global Navigation Satellite System (GNSS)), extra inzet voor de veiligheid van een aantal hoog-risico posten en een internationale bijeenkomst in Nederland: de Climate Adaptation Summit. Ten slotte wordt, zoals opgenomen in de tweede suppletoire begroting, een deel van het budget doorgeschoven naar 2021 via de eindejaarsmarge.

Artikel 7: Apparaat

A: Personele en materiële uitgaven

Dit artikel betreft de apparaatsuitgaven van zowel het postennetwerk in het buitenland als het departement in Den Haag, exclusief de personele uitgaven voor de politieke leiding en attachés van andere ministeries. Het omvat de verplichtingen voor en uitgaven aan het ambtelijk personeel, de overige personele uitgaven en het materieel.

Personeel

De personele uitgaven vallen uiteen in de volgende categorieën: (1) Uitgaven voor het ambtelijk personeel werkzaam op het ministerie in Den Haag; Dit betreft de algemene ambtelijke leiding van het departement (met uitzondering van de secretaris-generaal, plaatsvervangend secretaris-generaal en directeuren-generaal), de beleidsdirecties en de ondersteunende diensten. (2) Uitgaven voor het uitgezonden personeel op de ambassades (zoals salaris, vergoedingen en dienstreizen). (3) Uitgaven voor het lokaal aangenomen personeel op de ambassades.

Materieel

De materiële uitgaven hebben betrekking op de uitgaven voor de exploitatie van en investeringen in het departement in Den Haag en de vertegenwoordigingen in het buitenland. Hieronder vallen onder andere de verplichtingen en uitgaven voor (1) huisvesting zoals huur van kanselarijen, residenties, personeelswoningen en het kantoor in Den Haag, klein onderhoud en bouwkundige projecten, (2) beveiligingsmaatregelen, (3) ICT uitgaven zoals automatisering en communicatiemiddelen en (4) bedrijfsvoeringsuitgaven. Specifiek wordt van de materiële uitgaven aangegeven welk deel hiervan betrekking heeft op ICT uitgaven en hoeveel van de uitgaven via een Rijksbrede shared serviceorganisatie (SSO) worden verricht.

E. Toelichting op de financiële instrumenten

Verplichtingen

De verplichtingen zijn, analoog aan de uitgaven, toegenomen vanwege additionele uitgaven voor personele en materiele kosten. Voor de verantwoording van de verplichtingen voor apparaatsuitgaven geldt de bepaling uit de Comptabiliteitswet 2016 waarbij het jaar waarin de kasbetaling is gedaan, kan worden aangemerkt als het begrotingsjaar waarin de met de kasbetaling samenhangende verplichting is aangegaan of is ontstaan (art. 2.14, lid 3), de zgn. k=v methode. In de praktijk betekende dit dat de totale aangegane verplichtingen binnen dit artikel, voor één specifiek jaar overeenkomen met de totale kasuitgaven voor dit jaar.

Uitgaven

Het apparaatsbudget bestaat uit personele en materiële uitgaven. De uitgaven zijn toegenomen in de eerste suppletoire begroting en afgenomen in de tweede suppletoire begroting. Ten opzichte van de tweede suppletoire begroting zijn de uitgaven lager dan verwacht. Deze mutaties worden hieronder nader toegelicht.

Artikel 7.1.1

Artikel 7.1.2

Ontvangsten

Artikel 7.11

Buitenlandse Zaken werkt met een vooraf vastgestelde wisselkoers ten opzichte van buitenlandse valuta (de corporate rate). Deze koers wordt samen met de presentatie van de begroting vastgesteld. Omdat bij betalingen in buitenlandse valuta gedurende het jaar echter een verschil ontstaat als gevolg van de werkelijk geldende koers, ontstaat er een saldo. Dit saldo wordt verantwoord op het apparaatsartikel maar geldt voor de gehele BZ-begroting. Als gevolg van gunstige koersontwikkelingen ten opzichte van de Euro, zijn de koersverschillen per saldo EUR 13,7 miljoen positief. Overigens kende 2019 nog een negatief saldo op de koersverschillen van omstreeks EUR 21 miljoen, wat verantwoord wordt op uitgavenartikel 7.2.

Nader toegelicht

I: Meerjarenplan huisvesting

Doel van het huisvestingsbeleid van Buitenlandse zaken is om ambassadekantoren waar mogelijk functioneel en doelmatig in te richten ter ondersteuning van de modernisering van diplomatie. Panden worden afgestoten, aangeschaft of verbouwd conform een op functionaliteit gericht rationaliseringsplan en rekening houdend met de duurzaamheidsdoelstellingen die voortvloeien uit het Parijs Akkoord. Hiermee wordt tevens een structurele bezuiniging ingevuld op de huisvestingsuitgaven in het buitenland zoals in eerdere kabinetten is afgesproken.

Teneinde de gewenste efficiëntieslag te kunnen maken is in 2013 een middelenafspraak overeengekomen tussen Buitenlandse Zaken en Financiën (het zogenaamde 'Huisvestingsfonds'). Deze afspraak is in vergelijkbare vorm in 2019 verlengd tot en met 2025. Daarbij is afgesproken dat ontvangsten uit de verkoop van onroerend goed in het buitenland in latere jaren kunnen worden ingezet voor investeringen die samenhangen met de voorgenomen besparingen op de huisvesting in het buitenland en de verduurzaming van de huisvestingsportefeuille. De komende jaren vinden bij een aantal grote posten- te weten Moskou, Nairobi, Ankara, Londen en Washington – huisvestingsprojecten plaats. Daarnaast moet Buitenlandse Zaken vanwege de veranderende geopolitieke verhoudingen flink investeren om het postennet op het huidige veiligheidsniveau te handhaven.

Zoals toegezegd tijdens het Wetgevingsoverleg op 12 juni 2017 over het jaarverslag van het Ministerie van Buitenlandse Zaken 2016 is hieronder een overzicht opgenomen van de onroerend goed mutaties die gemoeid zijn met de middelenafspraak. De uiteindelijke opbrengsten van verkoop zijn onder meer afhankelijk van de vastgoedmarkt in de betreffende landen. Op 31 december 2020 was het saldo voor investeringen EUR 4,2 miljoen (stand fonds einde 2020). Vastgoed investeringen zijn verricht in 2020 voor EUR 27,2 miljoen en voor EUR 5,4 miljoen aan panden is verkocht in 2020.

Het bovenstaande overzicht is, zoals aan de Kamer toegezegd, op hoofdlijnen om de onderhandelingspositie bij aankoop en verkoop niet te schaden.

II: Kengetallen personeel

6. Bedrijfsvoeringsparagraaf

Het ministerie van Buitenlandse Zaken (BZ) besteedt op een gestructureerde wijze aandacht aan de bedrijfsvoering. Via de interne planning- en controlcyclus waaronder de begrotings- en jaarplancyclus en het toezichtsarrangement – bewaakt BZ of de doelstellingen op doelmatige en rechtmatige wijze worden gerealiseerd. Waar nodig wordt bijgestuurd.

Deze paragraaf gaat in op de bedrijfsvoeringvraagstukken die zich gedurende het begrotingsjaar 2020 hebben voorgedaan en waarvan de informatieverstrekking voor het inzicht en de oordeelsvorming door de Tweede Kamer van belang is. Op basis van de Rijksbegrotingsvoorschriften informeren wij u over toezeggingen aan de Algemene Rekenkamer (AR) naar aanleiding van het rapport van bevindingen bij het jaarverslag 2019, risico’s van misbruik en oneigenlijk gebruik (M&O) en fraude, lopende ICT-projecten en het Audit Committee.

Paragraaf 1: Uitzonderingsrapportage

Rechtmatigheid

De controle van de uitgaven door de Auditdienst Rijk (ADR) over 2020 op artikel 2 op hoofdstuk V Buitenlandse Zaken is gebaseerd op een statistische steekproef. Uit de evaluatie van deze steekproef blijkt dat voor dit artikel de maximale fout de tolerantie overschrijdt.

De tolerantie bedraagt EUR 23,3 miljoen. De meest waarschijnlijke fout is EUR 9,6 miljoen en de maximale fout bedraagt EUR 25,3 miljoen. De overschrijding is met name veroorzaakt door één transactie waarbij de liquiditeitsbehoefte van de ontvangende partij de betaling niet rechtvaardigde. Bij een tweede transactie is te vroeg betaald.

Deze transactie was onderdeel van de steekproef en is volledig als fout aangemerkt.

Bij de verantwoordingen op hoofdstuk V Buitenlandse Zaken is tevens sprake van overschrijdingen, samenhangende met de statistische steekproef. De tolerantie bedraagt EUR 19,1 mln. De meest waarschijnlijke fouten en onzekerheden zijn EUR 11,1 mln. en de maximale fouten en onzekerheden zijn EUR 26,7 mln. De overschrijding is veroorzaakt door meerdere transacties met verschillende oorzaken, zoals afgeboekt zonder de vereiste rapportages.

Totstandkoming niet-financiële verantwoordingsinformatie

Er zijn geen bijzonderheden te melden.

Begrotingsbeheer, financieel beheer en de materiële bedrijfsvoering

Inkopen 

Het ministerie heeft in 2020 de inkooporganisatie en het inkoopbeheer stapsgewijs verder versterkt. Allereerst is de kwaliteit van de inkoopdata verbeterd. Daarna zijn de belangrijkste onderwerpen (key controls), de informatiebehoeften en rapportagebehoeften geïnventariseerd. In 2020 is gestart met de ontwikkeling van een informatie-dashboard voor het inkoopbeheer. Het inrichten van het dashboard is vergevorderd. In 2021 zullen de key controls verder zijn ingebed in de interne procedures.

Bedrijfsvoering en COVID-19

Veel werk dat binnen de bedrijfsvoering plaatsvindt, is ‘vitaal’. Dat wil zeggen dat dit werk altijd door moet kunnen gaan. Zo ook tijdens de COVID-19 pandemie. De continuïteit van de financiële administratie en hieraan gekoppelde processen waren in 2020 vitaal. Dit gold ook voor de legalisatie van documenten en de afgifte van diplomatieke paspoorten en visa. Logistieke uitdagingen waren er rondom de aanpassing en herberekening van de (buitenland)vergoedingen, de tijdelijke huisvesting van uitgezonden collega’s in Nederland, de mogelijkheden rondom dienstreizen en de inzet van de diplomatieke koerier. Tot slot was er aandacht voor de individuele persoonlijke omstandigheden en vragen van medewerkers.

De COVID-19 pandemie heeft ook op digitaliseringsgebied invloed gehad. De ICT-voorzieningen voor BZ-medewerkers in Nederland faciliteerden het thuiswerken. In korte tijd zijn bestaande voorzieningen voor videobellen uitgebreid en verbeterd. Ook medewerkers op de posten werken vanuit huis. In een aantal landen zijn bijvoorbeeld internetverbindingen minder goed dan in Nederland, wat het digitaal (samen)werken bemoeilijkt. Het wereldwijde IT-netwerk zal in 2021 verder worden gemoderniseerd en verbeterd. 

De COVID-19-uitbraak begin 2020 en de opdracht aan de medewerkers om sindsdien thuis te werken, hebben geleid tot minder gebruik van de kantoorruimte. Voor het huisvestingsgebruik van de posten en de panden in Den Haag zijn COVID-19-pandplannen gemaakt.

In de huidige situatie kunnen BZ-medewerkers en leveranciers niet reizen. Hierdoor zijn veel huisvestingsprojecten en verkopen van onroerend goed vertraagd. Of de achterstanden op de uitgestelde projecten nog in 2021 kunnen worden ingehaald, hangt af van het moment dat het weer mogelijk wordt te reizen.

COVID-19 leidt tot extra drukte. Het ministerie zet zich in die drukte het hoofd te bieden, maar zal gericht keuzes maken als de uitvoeringscapaciteit te beperkt is.

Beheer vastgoed

Het huisvestingsbeleid van het ministerie is gericht op het moderniseren, verduurzamen en rationaliseren van de vastgoedportefeuille. Ambassadekantoren worden functioneel en doelmatig ingericht conform Het Nieuwe Werken (HNW) en ter ondersteuning van de modernisering van de diplomatie, tenzij bijvoorbeeld de politieke situatie of de veiligheidssituatie dit niet toelaten. In 2020 is een begin gemaakt met deze nieuwe strategie. Randvoorwaarden hierbij zijn de veiligheid van de ambassadekantoren en de medewerkers. Deze veiligheidseis legt een steeds zwaarder beslag op de personele en financiële middelen van BZ. De veiligheidsrisico’s op hoog risicoposten nemen toe door veranderende geopolitieke ontwikkelingen. Specifiek voor de posten in Irak, Afghanistan en Zuid-Soedan zijn daarom substantiële investeringen nodig. De veiligheid van medewerkers is een belangrijke randvoorwaarde om het Nederlandse beleid ten aanzien van deze landen en regio’s te kunnen uitvoeren. Zoals ook in de Voorjaarsnota en in de eerste suppletoire begroting 2020 is gemeld, investeert het ministerie voor de periode 2020–2024 in de veiligheid van de huisvesting van deze posten. Zonder deze investeringen zou de diplomatieke slagkracht van Nederland in de betreffende regio's kleiner worden en zou de versterking van het postennet van de afgelopen regeerperiode (deels) ongedaan worden gemaakt. Tegelijk leiden deze investeringen op de korte termijn tot een temporisering van een aantal huisvestingsprojecten.

Overige aspecten van de bedrijfsvoering

Archivering

In 2020 is de geplande koppeling tussen de samenwerkingsruimtes in SharePoint en het archiefsysteem in gebruik genomen. Het ministerie heeft hiermee tevens opvolging gegeven aan de laatste bevinding van de ADR rondom het archiefbeheer. In 2021 zullen de samenwerkingsruimtes gefaseerd worden gekoppeld. Parallel hieraan is een aantal instrumenten voor het archiefbeheer vernieuwd: de informatiemanagementplannen voor een groot aantal dienstonderdelen, en het Handboek Informatiemanagement. In het laatste kwartaal is gestart met de bewustwordingscampagne rond de informatiehuishouding, »Stay Linked to Information Management». Deze campagne loopt door in 2021. Voor de verwerking van de papieren archiefachterstanden in de periode 2020-2024 heeft BZ een overeenkomst gesloten met Doc-Direkt.

Informatiebeveiliging

Het ministerie hecht belang aan informatiebeveiliging (IB). Onvoldoende informatiebeveiliging brengt immers risico’s met zich mee voor BZ. Over 2019 heeft het onderwerp informatiebeveiliging geleid tot een ernstige onvolkomenheid van de AR en een gemiddelde bevinding van de Auditdienst ADR. Om daaraan opvolging te geven is het Olympia-project gestart, dat voorziet in strakkere sturing en meer capaciteit. Dit project heeft in 2020 geleid tot resultaten. Zo is de IB-visie doorvertaald in de IT-strategie en zijn er voor een groot deel van de accreditatiewaardige BZ-systemen IATO’s verkregen. Een IATO is een tijdelijke accreditatie. Bij de meer permanente accreditatie van de systemen (FATO) is vertraging opgelopen. Voor wat betreft de EU-systemen, waar BZ gebruik van maakt, zijn er twee Statements of Compliance afgegeven. Voor een derde systeem is een Statement of Compliance in de laatste fase van het goedkeuringsproces. Een Statement of Compliance voor EU-systemen betreft een verantwoording aan de EU voor gebruik en inzet van deze systemen voor de periode van 3 jaar. Een aantal mijlpalen in de aanpak van de duurzame verbetering van informatiebeveiliging valt nog in 2021 en het onderwerp zal bovendien permanent aandacht blijven vragen.

Daarnaast zijn het risicomanagement- en incidentmanagementproces geactualiseerd. Voor alle kritieke systemen heeft het ministerie Quickscans uitgevoerd en zijn voor het grootste deel daarvan ook de risicoanalyses afgerond. De borging van de vervolgacties zoals maatregelen om de mogelijke risico’s te mitigeren staan gepland voor 2021.

Medewerkers zijn getraind op digitale vaardigheid en bewustzijn rondom informatiebeveiliging. Ook heeft BZ gecommuniceerd over veilig gebruik van digitale middelen in de thuiswerksituatie.

Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG) 

In 2020 heeft BZ zich gericht op projectfase 3, de AVG planning en control (PDCA)-cyclus en de borging van de AVG op de lange termijn. De departementsleiding heeft decharge verleend voor het AVG-project fase 3. De projectmatige fase is hiermee afgerond. Het ministerie heeft de AVG-handleiding, de PDCA-cyclus en de rol van AVG-coördinatoren verder uitgewerkt. In het kader van de PDCA-cyclus zijn bij risicovolle bedrijfsvoeringsdirecties en twee beleidsdirecties controles verricht op de juistheid en actualiteit van verwerkingen in het AVG-register. De resultaten zijn teruggekoppeld aan de verantwoordelijke directies en op hoofdlijnen besproken met de departemensleiding. Naar aanleiding van deze controles zijn acties gedefinieerd en bekrachtigd door de departementsleiding. BZ onderzoekt de toegevoegde waarde van ondersteunende ICT-middelen voor directies en posten nader in het eerste kwartaal 2021.

Deze controles in combinatie met de IB & Privacy vragenlijst vervangen de «In Control verklaringen» die in 2019 zijn afgeven. De IB & Privacy vragenlijsten zijn uitgezet bij alle directies en posten. BZ heeft daarnaast AVG workshops gegeven aan de AVG-coördinatoren, waarbij o.a. het onderwerp verwerkingsovereenkomsten is behandeld. In 2020 zijn 49 verwerkingen gepubliceerd op Rijksoverheid.nl.

Professionalisering Wob-proces

Het ministerie heeft in 2020 de herinrichting van de organisatie en het proces in het kader van de Wet openbaarheid van bestuur (Wob) afgerond. Decharge voor dit project is in het eerste kwartaal 2021 aan de departementsleiding gevraagd. De centralisatie van de ondersteuning rondom Wob-verzoeken biedt de mogelijkheid dienstonderdelen beter te begeleiden en de kwaliteit van afwikkeling van deze verzoeken te waarborgen. De ICT-middelen helpen in deze ondersteuning, echter verdere verbetering op dat vlak is mogelijk. De tijdige registratie van Wob-verzoeken en de termijnbewaking is in 2020 beter ingebed in de organisatie. Het ministerie heeft een aparte ruimte bestemd voor Wob-verzoeken. Er zijn trainingen gegeven in de omgang met informatie.

Risicomanagement

Voor belangrijke processen in de bedrijfsvoering, zoals Betalen en Lokaal personeel in dienst, zijn in 2020 de risico’s en beheermaatregelen in kaart gebracht. Taken, rollen en verantwoordelijkheden binnen deze processen zijn verhelderd. Dit is belangrijk voor het beheersen van deze processen en het verder verankeren van het toezicht binnen het ministerie.

Om deze taken effectiever en efficiënter uit te kunnen voeren, zet BZ in op digitale ondersteuning. Het ministerie beoogt hiermee dat op een efficiënte manier inzicht verkregen kan worden in risico’s, beheermaatregelen en de kwaliteit van de interne beheersing. Dit ondersteunt het risicogericht toezicht.

Paragraaf 2: Rijksbrede bedrijfsvoeringsonderwerpen

Misbruik en oneigenlijk gebruik/ fraude

De minister van Buitenlandse Zaken is verantwoordelijk voor de integrale bedrijfsvoering, met uitzondering van de procesmatige beheersing van de activiteitscyclus bij projecten en programma’s in het kader van ontwikkelingssamenwerking. Dit laatste valt onder de verantwoordelijkheid van de minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking, die bij medewerkers aandacht besteedt aan malversaties door derden en de maatregelen om deze te voorkomen en te signaleren.

Voor een nadere toelichting omtrent misbruik en oneigenlijk gebruik/ fraude rondom de activiteitencyclus bij projecten en programma’s in het kader van ontwikkelingssamenwerking wordt verwezen naar de bedrijfsvoeringparagraaf in het jaarverslag van BHOS.

Grote ICT Projecten: Eidos

Het ministerie ontwikkelt met het project Eidos een nieuw en verbeterd backoffice systeem om Schengen en Caribische visumaanvragen te verwerken. Dit systeem maakt het mogelijk het visumproces volledig digitaal uit te voeren en past binnen de digitaliserings- en innovatiedoelstellingen rondom consulaire dienstverlening. Implementatie van het backoffice systeem moet leiden tot een efficiënter en effectiever visumproces.

In het backoffice systeem worden persoonsgegevens verwerkt, inclusief biometrie van de aanvragers. Voor de afdekking van risico’s op datalekken is een privacy impact analyse (PIA) opgesteld. Risico’s en gedefinieerde maatregelen neemt het ministerie mee in de ontwikkeling en implementatie van het systeem.

Naar aanleiding van het Bureau ICT (BIT) advies uit 2019 heeft het ministerie in 2020 de projectorganisatie, aanpak en planning aangepast. Hiermee heeft BZ alle randvoorwaarden gecreëerd voor een succesvolle afronding van het project Eidos. Voor nadere informatie rondom de uitvoering wordt verwezen naar het Rijksbrede ICT Dashboard.

Departementale checks and balances

Het ministerie hanteert voor iedere activiteit, waarvoor financiering wordt aangevraagd, waaronder subsidies, een standaard beleidsuitvoeringsproces.

Een financieringsaanvraag wordt volgens een standaardprocedure getoetst. Hierbij wordt vooraf vastgesteld in hoeverre deze past binnen de beleidskaders die het ministerie heeft en of er budget beschikbaar is voor financiering. Daarnaast wordt beoordeeld of een aanvrager beheersmatig de activiteiten kan verrichten. Naast deze analyses worden risico’s ingeschat ten aanzien van de omgeving waarin de activiteiten worden uitgevoerd, de aard van de activiteit, fraude en integriteit. De uitkomsten van de risicoanalyses kunnen aanleiding zijn voor het stellen van nadere eisen aan de financiering of voor het niet toekennen van financiering.

Specifiek voor subsidies geldt dat er individuele aanvragen kunnen worden ingediend maar ook dat een aanvrager kan deelnemen aan een subsidietender. Vanaf EUR 500.000 vindt een subsidietender plaats, met redenen omkleed kan hiervan worden afgeweken.

De beleidsmatige, financiële en beheersmatige toetsing en het oordeel hierbij bepalen uiteindelijk of een aanvraag voor een activiteit wordt gehonoreerd en welke vereisten aan de financiering worden gesteld.

Na toekenning van de financiering beoordeelt het ministerie middels een standaard beoordelingsprocedure periodiek de inhoudelijke en financiële voortgang van activiteiten. Na afloop evalueert het ministerie de doeltreffendheid en doelmatigheid van gefinancierde activiteiten. De beoogde en gerealiseerde resultaten van de activiteiten zijn ook input voor bredere beleidsevaluaties. Het ministerie heeft zijn eigen onafhankelijke dienst voor beleidsevaluaties en werkt met een evaluatieplanning. De departementale procedures zijn in 2020 ongewijzigd. Wel is verdergegaan met een project dat is gericht op optimalisering van het beleidsuitvoeringsproces en modernisering van het toezicht. Daarnaast zijn in verband met de COVID-19 pandemie aanvullende maatregelen getroffen. Voor een nadere toelichting rondom deze onderwerpen wordt verwezen naar de bedrijfsvoeringsparagraaf in het jaarverslag van BHOS.

Activiteiten Audit Committee

Het Audit Committee adviseert de departementsleiding over onderwerpen als de kwaliteit van de bedrijfsvoering, inclusief de financiële vastlegging, de regie op het auditbeleid, het evaluatiebeleid, het risicomanagement en de uitkomsten daarvan. In 2020 heeft het Strategisch Audit Committee vier keer vergaderd. Het Operationeel Audit Committee vond in maart 2020 voor de laatste keer plaats. Conform de aanbeveling uit het evaluatierapport van het Audit Committee is het Operationeel Audit Committee opgeheven en zijn de onderwerpen geïntegreerd in de vergaderingen van de departementsleiding. Daarbij heeft de ADR agenda-lidmaatschap van die vergaderingen gekregen, zodat de dienst aan de vergaderingen kan deelnemen waarin de onderwerpen die voorheen in het Operationeel Audit Committee werden geagendeerd, worden besproken. Zo zijn die onderwerpen en het gesprek daarover met de ADR hechter in de lijn geborgd. Het Strategisch Audit Committee heeft aanbevelingen gegeven over onderwerpen zoals Strategisch Evalueren, BZ in de postcrisisfase van de COVID-19-crisis, informatiebeveiliging, huisvesting buitenland en de vraaggestuurde onderzoeken en auditprogrammering van de ADR.

Het Strategisch Audit Committee heeft drie externe leden. Voor het externe lid waarvan de zittingstermijn in 2019 afliep is in 2020 een nieuw extern lid aangetreden. Voor de opvolging van een ander extern lid waarvan de zittingstermijn eind 2020 afliep is de selectieprocedure in gang gezet.

Paragraaf 3: Belangrijkste ontwikkelingen en verbeteringen in de bedrijfsvoering

Doorontwikkeling centralisatie dienstverlening departement en posten

Per einde 2019 heeft het ministerie de dienstverlening aan de posten gecentraliseerd, door overheveling van de taken van de zeven Regionale Service Organisaties (RSO’s) naar drie gespecialiseerde serviceorganisaties in Nederland. Dit zijn de Financiële Service Organisatie (FSO), de Consulaire Service Organisatie (CSO) en Wereldwijd Werken (3W). 2020 werd het jaar van consolidatie, waarbij financiële werkprocessen zijn gestandaardiseerd en geharmoniseerd. Zo zijn enkele processen efficiënter en effectiever gemaakt vanuit het klantperspectief. Dit waren de processen rondom kleine programma’s en de invoer van nieuwe leveranciers. Daarnaast is het aanvragen van de financiële dienstverlening vereenvoudigd door de invoering van een digitaal loket: Bzelf. Voor inkoopadviezen rondom meervoudige onderhandse aanbestedingen is door het inkoopteam een toolbox samengesteld die nu beschikbaar is in vijf talen. De afdeling voor internationaal betalingsverkeer is overgeheveld naar de FSO. In het najaar van 2020 is de aanbesteding van het internationaal betalingsverkeer afgerond.

Herinrichting bedrijfsvoering

In 2020 heeft het ministerie de uitvoering van de bedrijfsvoering gebundeld binnen één Hoofddirectie, met hieronder dienstonderdelen gericht op de diverse aspecten van de bedrijfsvoering. Deze nieuwe Hoofddirectie is verantwoordelijk voor de integraliteit van de operationele dienstverlening en is een eenduidig aanspreekpunt voor de posten. In 2020 heeft BZ zich gericht op de herinrichting van de bedrijfsvoering, het helder beschrijven van taken, rollen, verantwoordelijkheden en processen. Dit terwijl de dienstverlening aan de posten op het gebied van bedrijfsvoering onverminderd doorging. Vooruitlopend op de formele oprichting van de Hoofddirectie per 1 april 2021 zijn al een aantal aanpassingen in de bedrijfsvoering van BZ gerealiseerd. Zo zijn de centrale unit ter ondersteuning van de Operationeel Managers op de posten en de servicedesk voor personeel ingericht en is de HR-administratie herbelegd. Ook zijn de huisvestingstaken van oude Directie Bedrijfsvoering en die van de uitvoeringsorganisatie 3W gebundeld in een nieuwe Directie Huisvesting en Facilitair onder de Hoofddirectie. De ICT-taken van de oude directie zijn overgegaan naar een nieuwe directie Informatievoorziening en Digitale Innovatie. Deze geeft uitdrukking aan de beweging van digitalisering van bedrijfsvoering naar integraal onderdeel van het primaire proces. Tot slot is de onder de oude directie bedrijfsvoering vallende afdeling Veiligheid, Crisiscoordinatie en Integriteit, waar ook toezichttaken onder vallen, verzelfstandigd in de vorm van een onder de PSG vallende directie. Om zo de onafhankelijkheid van het derdelijns toezicht, Beveiligingsambtenaar, Functionaris Gegevensbescherming en integriteitsonderzoeken verder te borgen.

Consulaire dienstverlening 

De COVID-19 pandemie heeft grote impact gehad op de dienstverlening van de Consulaire Service Organisatie (CSO). Vanaf half maart 2020 is deze met uitzondering van humanitaire gevallen stil komen te liggen. In het vierde kwartaal van 2020 was de dienstverlening voor Nederlandse reisdocumenten hersteld tot zo’n 83% ten opzichte van 2019. De visumverlening bleef ook in het vierde kwartaal beperkt tot uitzonderingscategorieën en bedroeg ten opzichte van 2019 zo’n 16,5%. Het wegvallen van deze dienstverlening heeft een grote mate van flexibiliteit gevraagd van de CSO en de medewerkers. Het gevolg is dat vooral visummedewerkers tijdelijk elders worden ingezet. Het ministerie verwacht dat de dienstverlening rondom reisdocumenten volledig herstelt in 2021. Voor de visumverlening verwacht BZ een voorzichtig meerjarig herstel vanaf medio 2021.