Nr. 66 LIJST VAN VRAGEN EN ANTWOORDEN

De vaste commissie voor Defensie heeft een aantal vragen voorgelegd aan de Staatssecretaris van Defensie over de brief van 6 april 2020, houdende de Beleidsreactie RIVM-onderzoeken chroom-6 en CARC Defensie (Kamerstuk 35 300 X, nr. 63). De Staatssecretaris van Defensie heeft deze vragen beantwoord bij brief van 15 mei 2020. Vragen en antwoorden zijn hierna afgedrukt.

De voorzitter van de commissie, Aukje de Vries

De griffier van de commissie, De Lange

Voor een nadere toelichting verwijs ik naar het rapport van het RIVM 2020–0019, «Nadelige gezondheidseffecten en ziekten veroorzaakt door chroom-6 Actualisatie van de wetenschappelijke literatuur en de risicobeoordeling voor strottenhoofdkanker bij de POMS-locaties». Er is en wordt gewerkt op basis van internationaal gangbare wetenschappelijke standaarden en criteria, zoals de GSH richtlijnen (Globally Harmonised System of Classification and Labelling of Chemicals) en de beoordelingswijze voor carcinogene eigenschappen op orgaanniveau, die wordt gehanteerd door internationaal gerenommeerde kennisinstituten zoals ECHA, het IARC en US EPA. Niet alleen het RIVM, maar ook onafhankelijke experts hebben de indeling van de ziekten en de nadelige gezondheidseffecten in de eerder genoemde categorieën getoetst. Hierbij zijn gepubliceerde onderzoeken beoordeeld, en is een weging uitgevoerd van alle beschikbare informatie. De indeling en hoe dit tot stand is gekomen, is vervolgens ook getoetst door een onafhankelijke klankbordgroep met artsen, advocaten en wetenschappers die zijn voorgedragen door zowel belangenbehartigers, Centrales van Overheidspersoneel, onderzoekers als Defensie (de Inhoudelijke Klankbordgroep Chroom-6 in arbeidssituaties genoemd). Al deze expertbeoordelingen zijn meegenomen in het onderzoek. De samenstelling, beschrijving en werkwijze van de Klankbordgroep is te vinden op https://www.rivm.nl/chroom-6-en-carc/chroomonderzoek-defensie/chroom6-klankbordgroep.

U vraagt waarom niet wordt uitgegaan van een «positieve bewijslast», waarmee u bedoelt dat door middel van onderzoek moet zijn aangetoond dat er geen verband is tussen een ziekte en blootstelling aan chroom-6 of CARC. Dat moet worden bewezen dat een negatief gezondheidseffect kan worden uitgesloten, is niet mogelijk. Wetenschappelijk is het niet mogelijk om definitief aan te tonen dat er geen verband is tussen blootstelling aan chroom-6 en een ziekte of aandoening. De conclusies van het RIVM zijn gebaseerd op de huidige stand van de wetenschap waarin wel een verband is aangetoond. Deze kunnen wijzigen als nieuwe wetenschappelijke inzichten beschikbaar komen waarin ook andere aandoeningen naar voren komen die verband hebben met blootstelling aan chroom-6.

Voor ziektes die op de ziektelijst van het RIVM staan, wordt door Defensie en de Centrales van Overheidspersoneel, op basis van de conclusies en aanbevelingen van de Paritaire Commissie1, aangenomen dat er een causaal verband kan zijn met de blootstelling aan chroom-6.

De met de Centrales van Overheidspersoneel afgesproken collectieve Regeling uitkering chroom-6 Defensie (Uitkeringsregeling) is gebaseerd op de resultaten van het onderzoek door het RIVM. Van belang is dat in die regeling niet alleen ziektes en aandoeningen zijn opgenomen waarvoor voldoende wetenschappelijk bewijs is dat chroom-6 deze kan veroorzaken. Ook de ziektes en aandoeningen zijn opgenomen waarvoor enkel een verdenking is dat deze kan ontstaan als gevolg van chroom-6-blootstelling, zie categorie 2 hierboven.

Voor die ziektes krijgt de (oud-)medewerker een uitkering als deze daarnaast voldoet aan de voorwaarden zoals de benodigde duur van de blootstelling en het type functie. Voor andere ziektes dan die in de Uitkeringsregeling zijn opgenomen, geldt de gewone bewijslastverdeling die in Nederland geldt vanuit de wet en de van toepassing zijnde jurisprudentie. De (oud-)medewerker moet aantonen dat zijn aandoening kan zijn veroorzaakt door blootstelling aan chroom-6 tijdens zijn werkzaamheden bij Defensie.

Het RIVM zal ook in de toekomst onderzoek blijven doen naar ziektes en aandoeningen die mogelijk kunnen worden veroorzaakt door blootstelling aan choom-6. Defensie heeft aanvullend wetenschappelijk onderzoek geborgd door het RIVM opdracht te geven de kennisontwikkeling rond chroom-6 en HDI te blijven volgen.

In het kader van de actualisatie van lijst met ziektes en aandoeningen worden nieuwe ontwikkelingen in de wetenschap door het RIVM actief bijgehouden en daarover zal halfjaarlijks worden gerapporteerd aan de Paritaire Commissie. Daarbij worden ontwikkelingen gemeld die verder aanvullend onderzoek kansrijk maken naar ziekten waar de relatie met de chroom-6 en CARC werkzaamheden nu nog onduidelijk is. Indien relevant voor de Defensie situatie, wordt in opdracht van de Paritaire Commissie door het RIVM een blootstellingsanalyse en risicobeoordeling uitgevoerd en indien relevant worden nieuwe inzichten verwerkt in de lijst met ziektes en aandoeningen, gerelateerd aan chroom-6 of HDI uit CARC. Deze activiteiten door het RIVM voor Defensie zullen in de overeenkomst tussen Defensie en het RIVM en het meerjarig programma worden opgenomen. Het doorlopend wetenschappelijk onderzoek aangaande de kennisontwikkeling rondom chroom-6 en HDI zal, na afronding van het huidige onderzoek chroom-6 en CARC Defensie, worden opgenomen in het, nog nader op te stellen, overkoepelend programma van activiteiten door het RIVM voor Defensie en hierbinnen worden gefinancierd.

Ook is het zo dat de periodieke analyses door de Polikliniek Mens & Arbeid van het AMC van de Persoonlijk Gezondheidskundige Consulten voor (oud-)medewerkers kunnen bijdragen aan de verdere kennisontwikkeling rondom chroom-6. Indien daar aanleiding toe is, zal in overleg tussen Defensie, de Polikliniek Mens & Arbeid en het RIVM worden besloten nader onderzoek naar specifieke ziektes of aandoeningen in relatie tot blootstelling aan chroom-6 uit te voeren. Zie ook het antwoord op vraag 22.

De recent in opdracht van Defensie door het RIVM uitgevoerde actualisatie van de lijst met ziektes en aandoeningen is gebaseerd op de wetenschappelijke literatuur die is gepubliceerd tussen juni 2016 en januari 2019. Naar aanleiding van vragen die leven bij (oud-)medewerkers is het RIVM actief verzocht bij de actualisatie uitgebreider in te gaan op wetenschappelijke kennis over aandoeningen die vaak zijn vermeld door (oud-)medewerkers maar waarvoor de wetenschappelijke informatie geen bevestiging gaf. Daarbij ging het om (1) carcinogene effecten van chroom-6, (2) immunologische aandoeningen anders dan allergisch contacteczeem, allergische astma, allergische rhinitis en chronische longziekten en (3) nadelige effecten van chroom-6 op het gebit. Voor de ziekten die onder de categorie 3 «nog onvoldoende duidelijk» vallen, geldt dat er onvoldoende wetenschappelijk bewijs is om te kunnen stellen dat chroom-6 de ziekte of nadelige gezondheidseffecten kan veroorzaken bij mensen. Zie voor de verdere inhoudelijke uitwerking het RIVM-rapport 2020–0019, blz. 26.

Aanvullend heeft het RIVM onderzocht of epidemiologisch onderzoek naar de relatie tussen chroom-6-blootstelling en ziekten bij Defensie haalbaar is. Dit bleek niet het geval. Zie hiervoor het antwoord op de vragen 13 en 58.

Ik betreur het dat (oud-)medewerkers ziek zijn geworden en ik kan mij heel goed voorstellen dat het voor (oud-)medewerkers moeilijk te accepteren is als zij niet in aanmerking komen voor een vergoeding, terwijl er wel artikelen zijn over de kankerverwekkendheid van chroom-6. Ik begrijp ook dat deze (oud-)medewerkers hun ziekte soms koppelen aan de werkzaamheden die ze bij Defensie hebben uitgevoerd en veel vragen hebben hierover. Juist om aan hen of hun nabestaanden duidelijkheid te kunnen geven of hun ziekte of aandoening kan zijn veroorzaakt door blootstelling aan chroom-6 tijdens hun werkzaamheden op de POMS, heeft Defensie in 2015 het RIVM opdracht gegeven dit te onderzoeken. In de recent voltooide actualisatie van de lijst met ziektes en aandoeningen is bovendien specifiek aandacht gegeven aan de ziektes en de aandoeningen waarover veel vragen waren van (oud-)medewerkers. De met de Centrales van Overheidspersoneel afgesproken collectieve Uitkeringsregeling is gebaseerd op de resultaten van het RIVM-onderzoek. Zie het antwoord op vraag 1 wat betreft de aanpak van het RIVM-onderzoek. Deze op wetenschappelijk geaccepteerde criteria gebaseerde aanpak wordt uitgebreid beschreven in RIVM-rapport 2020–0019, hoofdstuk 3. Hier wordt ook de indeling van de categorieën beschreven.

(Oud-)medewerkers van Defensie kunnen ook oraal zijn blootgesteld aan chroom-6. Dat blijkt uit een deelonderzoek van het chroom-6 onderzoek bij de POMS: «Eindrapport WP4 Blootstelling: Blootstelling aan chroom-6 op de NL-POMS-sites 1984–2006». Het gaat bij orale blootstelling vooral om secundaire ingestie, het inslikken van ingeademde stofdeeltjes, maar ook om het eten op de werkplek zoals werd gerapporteerd. Voor de beoordeling van het risico op relevante gezondheidseffecten is ook rekening gehouden met deze orale blootstelling. Dit staat beschreven in de rapporten «Gezondheidseffecten en risicobeoordeling van blootstelling aan chroom-6 op de POMS-locaties van Defensie» en «Nadelige gezondheidseffecten en ziekten veroorzaakt door chroom-6; Actualisatie van de wetenschappelijke literatuur en de risicobeoordeling voor strottenhoofdkanker bij de POMS locaties» (RIVM rapport 2018–0053, RIVM rapport 2020–0019). De conclusie van de risicobeoordeling ten aanzien van kanker in het spijsverteringsstelsel is dat het zeer waarschijnlijk is dat blootstelling aan chroom-6 tijdens werkzaamheden op de POMS locaties kan leiden tot maagkanker, deze ziekte is dan ook opgenomen in de Uitkeringsregeling.

Nee, dat klopt niet. Met betrekking tot het voornemen tot onderzoek verwijs ik naar het antwoord op vraag 5 ten aanzien van het spijsverteringskanaal en vraag 4 over monitoring en verder onderzoek.

Uit het onderzoek «Nadelige gezondheidseffecten en ziekten veroorzaakt door chroom-6; Actualisatie van de wetenschappelijke literatuur en de risicobeoordeling voor strottenhoofdkanker bij de POMS-locaties» volgt dat geen overtuigende aanwijzingen in de huidige wetenschappelijke studies bij mensen en dieren zijn gevonden dat blootstelling aan chroom-6 nadelige effecten op het gebit kan veroorzaken bij mensen. Het onderzoek was erop gericht wetenschappelijk te verduidelijken of chroom-6-blootstelling gebitsproblemen zoals verkleurde en afbrokkelende tanden kan veroorzaken. Daartoe is de internationaal beschikbare literatuur hierover verzameld en vervolgens voorgelegd aan een groep experts, waaronder een hoogleraar met bijzondere expertise op het gebied van externe oorzaken van tanderosie. Na consultatie van deze experts heeft het RIVM geconcludeerd dat er geen wetenschappelijke aanwijzingen zijn dat chroom-6 blootstelling tandproblemen kan veroorzaken. Of blootstellingen aan andere stoffen of bepaalde werkzaamheden op de POMS verkleurde en afbrokkelende tanden heeft kunnen veroorzaken, is niet onderzocht. Het onderzoek heeft geen oorzakelijk verband tussen chroom-6 en gebitserosie kunnen vaststellen. Tandslijtage kan door vele factoren worden veroorzaakt zoals erosie, knarsslijtage, speekselproblemen, stress, eetgewoonten, leefstijl, gebitsverzorging, maar ook door beroepsmatige blootstelling aan zuren of het «zware beroepen effect» (het zware beroepen effect omvat bijvoorbeeld slijtage door het op elkaar klemmen van de tanden bij fysieke inspanning). Of tandproblemen zijn veroorzaakt door de werkzaamheden bij Defensie zal wel op individuele basis kunnen worden onderzocht. Een onderzoek op groepsniveau zal geen bruikbare resultaten opleveren. (Oud-)medewerkers die menen dat hun tandproblemen zijn veroorzaakt door de werkzaamheden bij Defensie kunnen een claim indienen bij Defensie. Deze zal worden beoordeeld met inachtneming van de specifieke arbeidsomstandigheden en de persoonlijke situatie. Deze persoonlijke omstandigheden verschillen onderling dusdanig, dat dit maatwerk is en niet groepsgewijs (of generiek) kan worden beoordeeld.

Het kabinet onderzoekt vrijwillige vergoeding aan (nabestaanden van) burgerslachtoffers op verzoek van uw Kamer. Het kabinet neemt met klem afstand van de hierboven genoemde suggestie in de vraagstelling. Defensie neemt voor het tekortschieten in haar zorgplicht als werkgever haar verantwoordelijkheid: onder andere door het maken van excuses (zie mijn brief van 4 juni 2018 (Kamerstuk 34 775 X, nr. 126) en het voortvarend uitvoeren van de aanbevelingen van de paritaire commissie, waartoe ook de totstandkoming van een collectieve Uitkeringsregeling met de Centrales voor Overheidspersoneel voor de (oud-)medewerkers of hun nabestaanden behoort en het bieden van nazorg.

Ja. Bij Defensie wordt, net als bij diverse andere bedrijven, gewerkt met zogenoemde carcinogene, mutagene en reproductietoxische (CMR)-stoffen. Bij het gebruik van deze stoffen worden door Defensie veiligheidsmaatregelen genomen zoals voorgeschreven in de Arbowetgeving. Het risico bij mutagene/carcinogene stoffen wordt beheerst tot het geaccepteerde niveau (onder de grenswaarde, conform Nederlandse dan wel Europese wet- en regelgeving).

Ja, ik ben daar mee bekend. Binnen het onderzoek naar chroom-6 en CARC op de POMS was geen informatie beschikbaar om hier uitspraken over te doen. Defensie heeft daar buiten geen onderzoek laten verrichten. De maatregelen voor veiligheid en hygiëne op de werkplek die Defensie nu voorschrijft, voor alle medewerkers (militairen en burgermedewerkers), zijn onder andere bedoeld om dit risico op secundaire blootstelling uit te sluiten.

In het kader van het onderzoek door het RIVM is nagegaan welke verantwoordelijkheden Defensie als werkgever indertijd droeg en hoe Defensie daaraan invulling heeft gegeven. Uit dat onderzoek is naar voren gekomen dat Defensie als werkgever in haar zorgplicht tekort is geschoten. Het ontbrak in de gehele keten aan voldoende aandacht en zorg voor een veilige werkplek. Defensie is van mening dat het niet voldoen aan de zorgplicht derhalve niet is terug te brengen tot of af te wentelen op het handelen van enkele individuen, maar een falen van Defensie als organisatie betreft. Defensie neemt daarvoor haar verantwoordelijkheid als werkgever: onder andere door het maken van excuses (zie mijn brief van 4 juni 2018 (Kamerstuk 34 775 X, nr. 126) en het voortvarend uitvoeren van de aanbevelingen van de paritaire commissie, waartoe ook de totstandkoming van een collectieve Uitkeringsregeling met de Centrales voor Overheidspersoneel voor de (oud-)medewerkers of hun nabestaanden behoort en het bieden van nazorg.

Nee. Over de beweegredenen van het OM kan ik geen uitspraak doen. Het OM is onafhankelijk in zijn afweging.

Er is geen sprake van weigering van onderzoek. Het RIVM blijft in opdracht van Defensie de wetenschappelijke kennis omtrent chroom-6 en HDI blootstelling volgen en zij voert het onderzoek op de andere Defensie locaties uit.

Het RIVM heeft in opdracht van de Paritaire Commissie uitgebreid onderzoek gedaan naar de haalbaarheid van een onderzoek naar gezondheidsrisico’s als gevolg van blootstelling aan andere stoffen uit CARC en de haalbaarheid van een epidemiologisch onderzoek. Het RIVM heeft geconcludeerd dat nader onderzoek op groepsniveau geen wetenschappelijk draagkrachtige conclusies en daarmee duidelijke handvatten voor een collectieve regeling zou kunnen opleveren. Daarom is het niet uitvoeren van nader onderzoek op groepsniveau niet strijdig met de zorgplicht voor medewerkers, aangezien het resultaat van het onderzoek geen relevante betekenis zal kunnen hebben.

(Oud-)medewerkers van Defensie of hun nabestaanden kunnen een individuele claim indienen bij Defensie. Bij de behandeling en de beoordeling van een dergelijke claim zullen de specifieke arbeidsomstandigheden en persoonlijke omstandigheden worden beschouwd. Indien het een beoordeling op een POMS-locatie betreft, zal vanzelfsprekend de kennis over de arbeidsomstandigheden en gezondheidsrisico’s, die opgedaan is bij het onderzoek op die locatie, worden meegenomen.

Er is geen sprake van weigering van onderzoek. Uit het onderzoek van het RIVM is gebleken dat van nader onderzoek geen wetenschappelijk draagkrachtige, betekenisvolle antwoorden kunnen worden verwacht. De Paritaire Commissie heeft op basis van de rapportage van het RIVM haar conclusies en aanbevelingen gedaan aan Defensie.

Na het uitvoeren van het onderzoek naar chroom-6 op de POMS-locaties, is nader onderzoek uitgevoerd naar gezondheidsrisico’s van CARC op de POMS-locaties door het RIVM. Eerst is de samenstelling van de verschillende typen CARC die zijn gebruikt op de POMS-locaties zo goed als mogelijk achterhaald. Op basis van de toxicologische eigenschappen en de gehalten in CARC is een prioritering gemaakt van de te onderzoeken componenten (zie hiervoor RIVM-rapport 2018–0050). De eerste prioriteit van het RIVM en vervolgens de Paritaire Commissie kreeg het bestanddeel HDI. Hier bleek voldoende informatie over beschikbaar te zijn om een waardevolle inschatting van de blootstelling en de gezondheidsrisico’s te kunnen maken (zie hiervoor RIVM-rapport 2020–0017). De tweede en derde prioriteit voor nader onderzoek kregen respectievelijk oplosmiddelen van aromatische koolwaterstoffen (nafta, VM&P Nafta en Aromatic 100) en kobaltverbindingen. Het RIVM heeft de mogelijkheden bestudeerd om ook voor deze andere componenten een waardevolle inschatting van de blootstelling en de gezondheidsrisico’s op de POMS-locaties te kunnen maken. Opties hiervoor zijn besproken met de Inhoudelijke Klankbordgroep Chroom-6 in arbeidssituaties. Na advies van de Klankbordgroep is met de Paritaire Commissie besproken dat een zinvol nader onderzoek naar de blootstelling en gezondheidsrisico’s van andere componenten uit CARC uit wetenschappelijk oogpunt niet mogelijk is. Het werd duidelijk dat over andere CARC-bestanddelen dan HDI onvoldoende informatie beschikbaar was om een zinvolle blootstellings- en risicobeoordeling voor de POMS-locaties te kunnen uitvoeren. De volgende overwegingen waren hierbij doorslaggevend. In de eerste plaats kon niet worden vastgesteld in welke gehalten ondersteunende stoffen in CARC, zoals aromatische oplosmiddelen en kobaltverbindingen, in de indertijd gebruikte CARC aanwezig waren. Vooral de mengsels van aromatische oplosmiddelen (het betrof hier geen enkelvoudige stoffen) wisselden door de jaren heen van samenstelling. In de tweede plaats waren op de POMS-locaties ook nog andere bronnen van aromatische oplosmiddelen aanwezig. Ook van deze bronnen waren echter onvoldoende gegevens beschikbaar. Het maken van een betrouwbare schatting van de blootstelling aan aromatische oplosmiddelen enkel als bestanddeel van CARC werd hierdoor nog verder bemoeilijkt. Nader onderzoek naar ondersteunende stoffen in CARC zou daarom geen wetenschappelijk draagkrachtige conclusies opleveren.

Er is geen sprake van weigering van onderzoek. Zie het antwoord op vraag 14. Tijdens meerdere bijeenkomsten heeft de Inhoudelijke Klankbordgroep Chroom-6 in arbeidssituaties hierover van gedachten gewisseld met de onderzoekers van het RIVM. De bevindingen zijn vervolgens besproken met de Paritaire Commissie. De overwegingen zijn opgenomen in het Synthesedocument CARC op de POMS-locaties van Defensie, dat gepubliceerd is op de RIVM website (RIVM-rapport 2020–0017 d.d. 6 april 2020).

Bedoelde laboratoria richten zich op de dreiging van biologische en chemische strijdmiddelen en hebben daarmee een andere rol en andere competenties. Daarenboven is, zoals bij vraag 15 beschreven, geen sprake van een weigering tot het doen van onderzoek maar is er in dit kader onvoldoende informatie uit het verleden beschikbaar. Er is dan ook geen aanleiding en toegevoegde waarde om deze laboratoria in te schakelen voor onderzoek naar (mogelijke) intoxicaties door stoffen waarbij de blootstelling in het verleden is geweest.

Bij vraag 15 is beschreven dat er geen sprake is van een weigering tot het doen van onderzoek, maar dat in dit kader onvoldoende informatie uit het verleden beschikbaar is voor draagkrachtige antwoorden. Eventueel onderzoek naar milieu en diversiteitsprojecten staat los van de RIVM-onderzoeken chroom-6 en CARC Defensie waar mijn brief «Beleidsreactie RIVM-onderzoeken chroom-6 en CARC Defensie» van 6 april 2020 naar verwijst.

Deze regelingen worden besproken in het reguliere overleg tussen Defensie als werkgever en de Centrales van Overheidspersoneel als vertegenwoordiging van de (oud-)medewerkers die hun belangen inbrengen en behartigen. De belangen van de (oud-)medewerkers zijn bekend bij de Centrales van Overheidspersoneel en bij Defensie. Daarnaast is het zo dat (oud-)medewerkers vanaf het begin bij het onderzoek zijn betrokken. Zij hebben bijgedragen door het aandragen van vragen die zij beantwoord wilden zien in het RIVM-onderzoek. (Oud-)medewerkers hebben zich kunnen aanmelden bij het informatiepunt chroom-6 en hebben hier alle informatie waarvan zij meenden dat het relevant kan zijn voor het onderzoek kunnen inbrengen. (Oud-)medewerkers hebben ook deelgenomen aan individuele- en groepsgesprekken met de onderzoekers van het RIVM. (Oud-)medewerkers en nabestaanden zijn gedurende het onderzoek onder andere via nieuwsbrieven en voorlichtingsbijeenkomsten geïnformeerd over de voortgang en (tussen)resultaten van het onderzoek.

Defensie is er veel aan gelegen de collectieve regeling HDI zo spoedig mogelijk op te stellen. Dit zal voor de Centrales van Overheidspersoneel niet anders zijn. De verwachting is dat deze voor de zomer gereed is. De collectieve regeling HDI zal met terugwerkende kracht in werking treden zodat de vertraging geen financiële consequenties heeft voor (oud-)medewerkers. Daarnaast blijven de bestaande Coulanceregeling chroom-6 voor alle Defensielocaties en de Uitkeringsregeling chroom-6 voor de POMS-locaties van kracht.

Nieuwe ontwikkelingen in de wetenschap zullen door het RIVM worden gemonitord door het actief bijhouden van de wetenschappelijke literatuur. Het eerstvolgende moment dat nieuwe literatuur wordt geïnventariseerd, is januari 2021, dit herhaalt zich daarna elk half jaar. Zie verder de beantwoording van vraag 2.

Voor (oud-)medewerkers die zijn blootgesteld aan chroom-6 en die zich zorgen maken over hun gezondheid, waaronder vruchtbaarheidsproblemen, heeft Defensie afspraken gemaakt met de Polikliniek Mens & Arbeid van het AMC voor het uitvoeren van een Persoonlijk Gezondheidskundig Consult op kosten van Defensie. Het consult biedt de mogelijkheid om individuele vragen te beantwoorden en zorgen te verhelderen. Het gesprek gaat uit van de behoefte van de hulpvrager. Indien uit het consult volgt dat nader medisch chroom-6 gerelateerd onderzoek wenselijk is kan de Polikliniek Mens & Arbeid hiervoor doorverwijzen. De eventuele kosten van het verplicht eigen risico voor de ziektekostenverzekering worden in dit geval door Defensie vergoed. Ook is het zo dat de periodieke analyses door de Polikliniek Mens & Arbeid van het AMC van de Persoonlijk Gezondheidskundige Consulten voor (oud-)medewerkers kunnen bijdragen aan de verdere kennisontwikkeling rondom chroom-6. Indien daar aanleiding toe is, zal in overleg tussen Defensie, de Polikliniek Mens & Arbeid en het RIVM worden besloten nader onderzoek naar specifieke ziektes of aandoeningen in relatie tot blootstelling aan chroom-6 uit te voeren. Zie ook de antwoorden op de vragen 2, 3, 59 en 63.

Defensie is, zoals alle andere overheidsorganen, verplicht de onder hen berustende archiefbescheiden in goede, geordende en toegankelijke staat te brengen en te bewaren. Hierbij is in het verleden geen rekening gehouden met het kunnen faciliteren van epidemiologisch onderzoek. Dit was ook niet verplicht. Veel gegevens, uit vooral de periode voor 2004, zijn alleen in de vorm van papieren dossiers beschikbaar zonder digitale zoekmogelijkheden. In de rapportage van het RIVM wordt gesteld dat, om ook de relevantere periode qua blootstelling aan chroom-6 vóór 2004 in een onderzoek te kunnen betrekken, mogelijk tot 50 jaar terug informatie van eerder gebruikte systemen van personeelsadministratie moeten worden geïnventariseerd, gedigitaliseerd en gehomogeniseerd. Dit is een zeer ingewikkeld, arbeidsintensief en tijdrovend proces, zeker als wordt bedacht dat hierbij op individuele basis papieren dossiers moeten worden geraadpleegd. Het is ook maar zeer de vraag of de contactgegevens nog courant zijn. De beschikbaarheid van relevante gegevens is echter maar één van de voorwaarden voor het kunnen uitvoeren van een relevant epidemiologisch onderzoek. Uit het onderzoek van het RIVM blijkt dat er veel meer beperkingen zijn, zoals het feit dat slechts een beperkt aantal ziektes zijn te onderzoeken op basis van systematisch verzamelde gegevens in landelijke registraties over het voorkomen van bepaalde ziektes en overlijden (Nederlandse kankerregistratie, CBS). Voor de meeste kankers is relevante informatie beschikbaar, voor veel andere ziektes niet waardoor een vergelijking niet mogelijk is. Een epidemiologisch onderzoek naar de gezondheidsrisico’s als gevolg van blootstelling aan chroom-6 op andere defensielocaties zal door de momenteel bestaande beperkingen geen wetenschappelijk draagkrachtige en betekenisvolle conclusies opleveren. Zie ook het antwoord op vraag 58.

Het onderzoek naar de gezondheidsrisico’s als gevolg van blootstelling aan chroom-6 voor de andere defensielocaties dat thans wordt uitgevoerd, bouwt voort op het chroom-6 onderzoek voor de POMS en maakt gebruik van veel van de resultaten van dit onderzoek die breder en generiek van toepassing zijn. Door dit onderzoek geeft Defensie invulling aan de omkering, door in beeld te brengen voor welke ziekten er een redelijke grond bestaat om te veronderstellen dat de ziekte kan zijn veroorzaakt door blootstelling aan chroom-6 op Defensie locaties.

In reactie op uw vraag of het ontbreken van resultaten van een epidemiologisch onderzoek de waarde van het «aantoonbaarheidscriterium» aantast, verwijs ik u naar het antwoord op vraag 1 waarin onder andere wordt ingegaan op de wijze waarop het onderzoek is uitgevoerd, welke standaarden worden gehanteerd en waarop de rechtspositionele regelingen zijn gebaseerd. Voor andere aandoeningen dan die op de ziektelijst van het RIVM staan, geldt de gewone bewijslast die in Nederland geldt vanuit de wet en rechtspraak.

Het RIVM-onderzoek heeft zich gericht op chroom-6 en HDI uit CARC. Voor beide stoffen is een overzicht gemaakt van aandoeningen die daardoor kunnen worden veroorzaakt (zie RIVM-rapport 2020–0019 voor chroom-6 en RIVM-rapport 2020–0013 voor HDI). Uit deze onderzoeken zijn geen aanwijzingen naar voren gekomen voor een verband tussen blootstelling aan chroom-6 of HDI op de POMS-locaties en autisme. Er is door het RIVM geen nader/breder onderzoek gedaan naar een verband tussen het werken andere giftige stoffen bij Defensie en autisme. In het algemeen geldt dat internationaal nog maar beperkt onderzoek is gedaan naar de relatie tussen giftige stoffen en autisme.

Letselschadezaken nemen doorgaans veel tijd in beslag, zeker de beoordeling van beroepsziektezaken is ingewikkeld. Dat is voor Defensie helaas niet anders. Vandaar dat met de Centrales van Overheidspersoneel de laagdrempelige collectieve rechtspositionele Uitkeringsregeling is overeengekomen. Op die manier hoeven (oud-)medewerkers van de POMS of hun nabestaanden geen letselschadeclaim in te dienen, met alle (administratieve) lasten van dien. Zij kunnen op grond van deze regeling op laagdrempelige wijze een forfaitair bedrag tussen de 5.000 euro en 40.000 euro voor de immateriële schade (smartengeld) en 3.850 euro voor de materiële schade ontvangen. Dit bedrag wordt uitgekeerd zonder dat hoeft te worden aangetoond hoe hoog de werkelijke schade is. De uitkeringsregeling is snel uitgevoerd, op verreweg het grootste gedeelte van de aanvragen en de bezwaarzaken is ruim binnen de termijn beslist. Over de uitvoering van deze regeling door het ABP zijn geen klachten ingediend, ook niet over de doorlooptijden. Er zijn geen ingebrekestellingen ontvangen omdat er niet tijdig werd beslist of dwangsommen betaald. Als nader medisch onderzoek nodig is, dan duurt de behandeling wat langer, maar hierover wordt de (oud-)medewerker geïnformeerd. Ook worden zaken soms op verzoek van de (oud-)medewerker aangehouden. Voor de doorlooptijden van zaken die in (hoger) beroep lopen, is ABP afhankelijk van de rechtbank en Centrale Raad van Beroep.

Als er meer schade is dan op grond van de uitkering wordt uitgekeerd, kan een claim worden ingediend bij Defensie voor een vergoeding van de werkelijke materiële en immateriële schade. Dit is maatwerk en daarvoor is het wel nodig dat nadere (medische) informatie wordt verstrekt. De beoordeling van die schade geschiedt op individuele basis om recht te doen aan de specifieke omstandigheden van iedere (oud-)medewerker. Dit betekent helaas wel dat veel informatie nodig is van betrokkene en dat externe bureaus moeten worden ingeschakeld om de schade te berekenen of medisch advies te geven. Om de schaderegeling zo soepel mogelijk te laten verlopen, volgt Defensie bij de beoordeling de richtlijnen van de Letselschaderaad. Deze richtlijnen voorzien in een standaard manier om schadeposten vast te stellen met bijvoorbeeld normbedragen voor huishoudelijke hulp en kilometervergoeding. Hiermee wordt onnodige discussie zoveel mogelijk voorkomen, zaken kunnen sneller worden afgewikkeld en de schaderegeling is zo transparant als mogelijk.

Door de onderzoeken die zijn verricht door het RIVM naar gezondheidsrisico’s door blootstelling aan chroom-6 en HDI in CARC is al veel informatie beschikbaar gekomen over de arbeidsomstandigheden en de ziektes die in verband kunnen worden gebracht met de blootstelling aan chroom-6 en HDI in CARC op de POMS. Voor die ziektes, die zijn opgenomen in een lijst, geldt dat Defensie aanneemt dat deze door de blootstelling bij de POMS kunnen zijn ontstaan. In de individuele afhandeling van een letselschadezaak levert dit tijdwinst op.

Om schadeafhandelingen van beroepsziekten eenvoudiger te maken, heeft het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW) in 2019 de Commissie Vergemakkelijking Schadeafhandeling Beroepsziekten ingesteld onder leiding van de heer Ton Heerts. De commissie Heerts is gevraagd om uitgangspunten te formuleren voor compensatie en te adviseren over de wenselijkheid en mogelijkheid van breed gedragen (landelijke) richtsnoeren voor compensatie en voor de (onafhankelijke) uitvoering ervan. Daarnaast heeft het Ministerie van SZW in 2018 aan de Letselschade Raad subsidie gegeven, waarmee de Raad samen met de letselschadebranche een gedragscode zal ontwikkelen. Hiermee worden waarborgen geschapen en waar mogelijk wordt de letselschadezaak minder ingewikkeld en transparanter. Defensie zal uiteraard aansluiting zoeken bij de uitkomsten van het rapport van de commissie Heerts en de op te stellen gedragscode om het proces nog meer te vereenvoudigen.

Nee, dat kan het RIVM niet, dat is wetenschappelijk gezien ook een onmogelijkheid, zie hiervoor mijn antwoord op vraag 1. Voor de POMS-locaties zijn op groepsniveau de gezondheidsrisico’s als gevolg van het werken met chroom-6 en HDI uit CARC in beeld gebracht. Dit heeft een overzicht opgeleverd van ziekten die mogelijk zijn opgetreden (of nog kunnen optreden) als gevolg van blootstelling aan chroom-6 en/of HDI op de POMS-locaties. In het onderzoek op de andere locaties wordt via de vragenlijst uitgevraagd of (oud-)medewerkers een ziekte of aandoening hebben of hebben gehad. Het RIVM heeft in een haalbaarheidsverkenning geconcludeerd dat een epidemiologisch onderzoek naar de ziekten en het werken met chroom-6 geen draagkrachtige conclusies zal opleveren ten aanzien van de mogelijke oorzaak.

Het onderzoek naar de blootstelling aan chroom-6 en mogelijke gezondheidsrisico’s op de andere locaties loopt nog. Net als op de POMS-locaties zal dit onderzoek een groepsbenadering volgen. De verwachting is dat hiermee uitspraken kunnen worden gedaan over ziekten die kunnen zijn opgetreden (of nog kunnen optreden) als gevolg van blootstelling aan chroom-6. Onderzoek naar beroepsziekten op individueel niveau vereist (medisch) maatwerk en geschiedt via de Defensie Gezondheidszorg Organisatie (DGO) en het Coördinatiecentrum Expertise Arbeidsomstandigheden en Gezondheid (CEAG).

Uit het in juni 2018 voltooide onderzoek door het RIVM naar de gezondheidsrisico’s als gevolg van blootstelling aan chroom-6 op de POMS is gebleken dat Defensie vanaf 1973 bekend was met het feit dat in verfmaterialen die bij Defensie werden gebruikt, stoffen zaten die gezondheidsrisico’s met zich meebrachten. Defensie heeft verzuimd om werknemers te informeren over deze risico’s ondanks dat de risico’s in verschillende interne documenten en memo’s destijds aan de orde zijn gesteld. Defensie heeft eveneens verzuimd om de kennis over de risico’s rond het werken met chroom-6 te delen met bedrijfsartsen en arbodiensten en om toezicht te houden op het goed (kunnen) functioneren van deze diensten. Ook is onvoldoende gereageerd op signalen en meldingen van medewerkers over de tekortkomingen in de arbeidsomstandigheden en het veilig kunnen uitvoeren van de werkzaamheden. Met klachten is niet op goede wijze om gegaan. Het ontbrak in de gehele keten aan voldoende aandacht en zorg voor een veilige werkplek. Het arbobeleid op de POMS-locaties was, zeker in de eerste jaren, ontoereikend. Tot medio jaren negentig ontbrak het aan tijdige aandacht voor beheersmaatregelen, zorgvuldige registratie van het gebruik van gevaarlijk stoffen, voldoende kwaliteit en beschikbaarheid van persoonlijke beschermingsmiddelen, effectief toezicht op naleving van de gebruiksvoorschriften en periodiek arbeidsgezondheidskundig onderzoek voor medewerkers die risico’s liepen in hun werk (zie mijn brief van 4 juni 2018 (Kamerstuk 34 775 X, nr. 126). In verband met de schending van de zorgplicht heeft Defensie samen met de Centrales van Overheidspersoneel een Uitkeringsregeling opgesteld en is zij aansprakelijk voor de gevolgen van de zorgplichtschending.

Nee. Het RIVM heeft reeds diverse onderzoeken uitgevoerd. Hieruit is naar voren gekomen dat Defensie als werkgever in haar zorgplicht tekort is geschoten. Met klachten is niet op goede wijze om gegaan. Het ontbrak in de gehele keten aan voldoende aandacht en zorg voor een veilige werkplek. Daarvoor heb ik excuses aangeboden. In verband hiermee heeft Defensie in overleg met de Centrales voor Overheidspersoneel een regeling opgesteld waarop (oud-)medewerkers van de POMS en hun nabestaanden een beroep op kunnen doen en onder voorwaarden een uitkering kunnen krijgen. Momenteel loopt ook het historische RIVM-onderzoek naar chroom-6 op andere locaties van Defensie (dan de POMS-locaties).

Dat het onderzoek over de blootstelling aan CARC op de POMS-locaties zich toespitst op het CARC-bestanddeel HDI, hangt samen met de toxische (giftige) eigenschappen van HDI. Dit werd duidelijk in 2018, toen het RIVM in kaart bracht welke stoffen aanwezig waren in de CARC die werd gebruikt op de Nederlandse POMS-locaties. Het bestanddeel HDI bleek niet alleen allergie-veroorzakende eigenschappen te hebben, ook kwam het in relatief hoge gehalten voor in alle typen CARC die op de POMS-locaties waren gebruikt in de periode 1987–2006. CARC bevat behalve HDI ook nog andere stoffen die wellicht nadelige gezondheidseffecten kunnen veroorzaken wanneer mensen ze binnenkrijgen. Ook daar is in het onderzoek naar gekeken. Vooral de toxische eigenschappen van de aromatische oplosmiddelen en de kobaltverbindingen in CARC sprongen in het oog. De uitvoering van een onderzoek naar deze stoffen bleek niet mogelijk. Er kon niet worden vastgesteld in welke gehalten aromatische oplosmiddelen en kobaltverbindingen in de indertijd gebruikte verschillende typen CARC aanwezig waren. Vooral de mengsels van aromatische oplosmiddelen (het betrof hier geen enkelvoudige stoffen) wisselden door de jaren heen van samenstelling. Het maken van een betrouwbare schatting van de blootstelling aan aromatische oplosmiddelen als bestanddeel van CARC bleek hierdoor niet mogelijk. Al met al werd tijdens het onderzoek duidelijk dat er over andere CARC-bestanddelen dan HDI onvoldoende informatie beschikbaar was om een zinvolle blootstellings- en risicobeoordeling op groepsniveau voor de POMS-locaties te kunnen uitvoeren. Nader onderzoek op groepsniveau naar andere stoffen uit CARC zou dan ook geen duidelijke, draagkrachtige wetenschappelijke conclusies op stofniveau opleveren. Daarmee zou het ook geen handvatten bieden voor een eventuele collectieve regeling.

Het onderzoek op de POMS-locaties richtte zich primair op chroom-6 en CARC, waaruit HDI in het bijzonder. Hierbij is de zeer beperkt aanwezige wetenschappelijke literatuur over mogelijke cumulatieve effecten van gevaarlijke stoffen, of andere factoren in combinatie met chroom-6 en HDI meegenomen. Omdat over de effecten van combinaties van stoffen (combinatietoxiciteit) wetenschappelijk weinig bekend is, zou de berekening van cumulatieve effecten volgens het RIVM een omvangrijke, complexe activiteit zijn, waarbij de uitkomsten vanwege de vele onzekerheden weinig waarde hebben. Immers zou hiervoor ook van de andere aanwezige gevaarlijke stoffen de blootstelling moeten worden bepaald, met als extra complicatie dat deze blootstellingen plaats moesten vinden in een tijdsbestek dat kan leiden tot cumulatieve effecten. Een epidemiologisch onderzoek op de POMS-locaties zou cumulatieve effecten impliciet mee kunnen nemen, echter een dergelijk onderzoek bleek helaas niet haalbaar.

Bevestigde beroepsziekten worden in Nederland gemeld bij het Nederlands Centrum voor Beroepsziekten (NCvB). In de Nationale Registratie Beroepsziekten van het NCvB is per jaar een overzicht van gerapporteerde beroepsziekten opgenomen. De gerapporteerde gevallen van beroepsziekten bevatten ook de verschillende ziekten waarvan in het RIVM-onderzoek een risico is vastgesteld in relatie tot blootstelling aan chroom-6 en/of HDI op de POMS-locaties. Dit betreft verschillende ziekten van de luchtwegen, contacteczeem en kanker. Zie https://www.beroepsziekten.nl/statistiek-introductie/ncvb-statistiek-nationale-registratie-beroepsziekten. De Coulanceregeling is destijds gebaseerd op de toen bij het NCvB beschikbare gegevens over ziekten, die in verband werden gebracht met chroom-6 blootstelling.

De Paritaire Commissie is niet belast met – en heeft geen taak bij – het toezien op de uitvoering van de Arbowet door Defensie. De Paritaire Commissie stuurt het onderzoek van het RIVM aan en moet de onderzoeksvragen, -plannen en -resultaten goedkeuren. Ook is het de taak van de commissie om advies en aanbevelingen aan Defensie te geven. De Paritaire Commissie handelt niet in opdracht van Defensie, maar handelt zelfstandig, onafhankelijk en heeft een eigen verantwoordelijkheid. Defensie is zelf als werkgever verplicht te inventariseren welke gevaarlijke stoffen worden gebruikt en de risico’s hiervan te evalueren. Zie ook het plan van aanpak «Beheersing Chroom-6» van 4 december 2018 (Kamerstuk 35 000 X, nr. 70). Dit gebeurt decentraal bij de eenheden als onderdeel van de risico-inventarisatie & evaluatie. Vooral bij de groot-onderhoudsbedrijven is het een enorme inspanning om dit binnen de gestelde termijnen te realiseren. De Inspectie SZW houdt hierop toezicht. Centraal houdt de Defensie Materieel Organisatie als assortimentsmanager voor de bedrijfsstoffen het overzicht van de bij Defensie gebruikte stoffen bij.

Ja, dat klopt. Op veiligheidsinformatiebladen worden bepaalde mengsels alleen met hun productnaam of functie beschreven. Voorbeelden hiervan in CARC zijn VM&P Nafta en Aromatic 100, oplosmiddelen die mengsels van aromatische koolwaterstoffen zijn. Het is niet bekend in welke hoeveelheden welke enkelvoudige stoffen hierin zaten verwerkt in welke tijdsperiode. Die informatie is echter nodig om tot een zinvolle blootstellingsschatting te komen.

Het betreft voortdurende monitoring van nieuwe wetenschappelijke inzichten rondom het verband van ziekten en de blootstelling aan chroom-6 en HDI. Het eerstvolgende moment dat nieuwe literatuur wordt geïnventariseerd, is januari 2021, dit herhaalt zich daarna elk half jaar. Verder gaat het om onderzoek naar blootstelling aan chroom-6 op andere locaties van Defensie en mogelijke gezondheidseffecten. Dit onderzoek is opgezet op basis van vragenlijsten, in te vullen door medewerkers van onderhoudslocaties van Defensie. Het onderzoek bouwt voort op het chroom-6 onderzoek voor de POMS en maakt gebruik van veel van de resultaten van dit onderzoek, die breder en generiek van toepassing zijn, zoals kennis over de werkzaamheden waarbij chroom-6 blootstelling kan voorkomen. Zie verder het antwoord op vraag 2, 3 en 59.

Ja. Bij Defensie werd en wordt gewerkt met zogenoemde carcinogene, mutagene en reproductietoxische (CMR)-stoffen. Daarbij houdt Defensie zich aan de wetgeving en onderdeel daarvan is het inventariseren en evalueren van de risico’s door gevaarlijke stoffen. Het personeel wordt daarover geïnformeerd door de leidinggevende, de veiligheidsspecialist, via de website informatiepuntchroom-6.nl en via intranet. Daarnaast wordt het Preventief Medisch Onderzoek uitgevoerd. In 2020 is defensie gestart met het ontwikkelen/opzetten van gezondheidsmonitoring. Het inrichten van Structurele Gezondheidsmonitoring zal de komende jaren fasegewijs worden uitgevoerd en heeft als doel optimale bescherming van het Defensiepersoneel, middels inzicht in gezondheid en veiligheid of het tijdig ontdekken van ongezonde of onveilige omstandigheden ter bescherming van Defensiemedewerkers.

Het historische RIVM-onderzoek op andere locaties van Defensie (dan de POMS-locaties) richt zich op blootstelling aan chroom-6 en de mogelijke gezondheidseffecten hiervan. Het RIVM maakt in dit onderzoek geen inventarisatie van andere gevaarlijke stoffen die werden gebruikt, maar zal meldingen hierover wel vermelden.

De Uitkeringsregeling vindt zijn basis in de resultaten van het onderzoek van het RIVM. Uit het onderzoek blijkt dat de mate van blootstelling verschillend is tussen de in de vraag genoemde functies (rapport RIVM 2018–0061). Hiermee is rekening gehouden in de Uitkeringsregeling.

Het onderzoek betrof vijf verschillende POMS-locaties, ofwel sites. In eerste instantie is voor elk van de sites apart de blootstelling beoordeeld van alle functies. Vervolgens bleek dat de blootstelling aan chroom-6 per specifieke functie vergelijkbaar was voor de verschillende sites. Er wordt uiteindelijk geen verschil tussen de sites gemaakt. Wel is het zo dat in één van sites (Vriezenveen) een unieke afdeling was met daarbij ook unieke functies die op de vier andere sites niet aanwezig waren. Daarom worden in de rapportage en uiteindelijk ook in de Uitkeringsregeling specifieke functies genoemd die alleen in Vriezenveen werden uitgeoefend.

Iets anders is de situatie waarin een medewerker formeel op een bepaalde functie was geplaatst maar in de praktijk andere werkzaamheden deed waarbij hij wel (meer) werd blootgesteld aan chroom-6. Daarom is in de Uitkeringsregeling opgenomen dat als de medewerker aannemelijk maakt dat hij in de praktijk andere werkzaamheden deed, hij voor de berekening van de uitkering in de functiecategorie geplaatst wordt die bij die feitelijke situatie past.

De blootstelling aan een gevaarlijke stof wordt gekarakteriseerd door de hoogte van de blootstelling (de concentratie) en de duur en de frequentie van de blootstelling (zowel het aantal uur per dag als het aantal dagen/weken/jaren). In algemene zin geldt dat hoe hoger de blootstelling (duur, intensiteit en frequentie) hoe hoger de risico’s op een gezondheidseffect. Afhankelijk van het te beoordelen relevante gezondheidseffect spelen één of meerdere van deze blootstellingskarakteristieken een rol. In de risicobeoordeling is voor de verschillende blootstellingsgroepen op de POMS locaties de blootstelling gekarakteriseerd en is vervolgens nagegaan of de relevante gezondheidseffecten (hebben) kunnen ontstaan als gevolg van die blootstelling (zie RIVM-rapport 2018–0053 en RIVM-rapport 2020–0019).

Nee. De beoordeling van alle aanwezige functies op alle vijf de POMS-locaties is zorgvuldig uitgevoerd. Een belangrijk element in de systematische blootstellingsbeoordeling bestond uit groepsgesprekken met oud-werknemers van de verschillende locaties. Uit de gesprekken werd een gedetailleerd overzicht verkregen van de verschillende taken per functie, en hoe lang die taken gemiddeld per werkdag werden uitgevoerd. Ook werd de aanwezigheid van beheersmaatregelen en het gebruik van persoonlijke beschermingsmiddelen in kaart gebracht. Deze gegevens werden met behulp van een algoritme verwerkt door het RIVM tot een semi-kwantitatieve schatting van de blootstelling aan chroom-6 per functies. Dit is een beoordeling op groepsniveau.

Het budget dat voor chroom-6 is gereserveerd, is opgenomen in artikel 9 van de defensiebegroting en is hierop zichtbaar. De reservering op de begroting betreft een inschatting. Als mensen recht hebben op een vergoeding dan zal Defensie die betalen, ongeacht welk bedrag hiervoor binnen de begroting is gereserveerd. De gereserveerde middelen betreffen dus geen maximum. Op dit moment is de reservering voldoende om de vergoedingen uit te betalen. In totaal is per 1 mei 2020 2,7 miljoen euro netto aan uitkeringen Coulanceregeling toegekend en 1,6 miljoen euro netto aan uitkeringen Uitkeringsregeling. Wat betreft letsel- en overlijdensschadeclaims verwijs ik u naar mijn brief «Stand van zaken chroom-6 Defensie» van 28 februari 2020 (Kamerstuk 35 300 X, nr. 60).

Het RIVM is thans bezig met het onderzoek naar de gezondheidsrisico’s als gevolg van blootstelling aan chroom-6 op de andere defensielocaties. Om een beeld van de werkzaamheden en arbeidsomstandigheden te krijgen zijn verkennende gesprekken gevoerd, individueel en groepsgewijs. Vervolgens heeft het RIVM een online vragenlijst ontwikkeld. Sinds februari is deze beschikbaar tot 15 mei 2020. Hierbij worden zoveel mogelijk huidige en oud-medewerkers om informatie gevraagd voor het verkrijgen van een vollediger beeld van de arbeidsomstandigheden per defensieonderdeel of locatie. Ook wordt (oud-)medewerkers gevraagd welke werkzaamheden zij hebben uitgevoerd, waar zij mogelijk met chroom-6 in aanraking zijn gekomen. (Oud-)medewerkers kunnen in de vragenlijst aangeven of zij een ziekte of aandoening hebben. Zowel de huidige- als de voormalige medewerkers zijn opgeroepen aan het onderzoek deel te nemen door de online vragenlijst in te vullen. Naast een oproep in nieuwsbrieven en via intranet en internet is een advertentie geplaatst in alle regionale huis-aan-huisbladen. Ook hebben de Centrales voor Overheidspersoneel uitgebreid aandacht besteed aan dit onderzoek en ze hebben hun leden opgeroepen deel te nemen door de vragenlijst in te vullen. Tot 24 april jongstleden zijn 1089 ingevulde vragenlijsten ontvangen met een flink groter aantal ingevulde functies. Bij dit onderzoek wordt dezelfde koppeling gebruikt tussen blootstellingscategorieën en de mogelijkheid op aandoeningen als in het POMS-onderzoek naar voren is gekomen. Er wordt gewerkt met zorgvuldig tot stand gekomen aannames over werkzaamheden waar chroom-6 blootstelling zou kunnen plaatsvinden, de mate van blootstelling in relatie tot beschermingsmaatregelen en de daaraan gekoppelde gezondheidsrisico’s.

Dit staat beschreven in het RIVM-rapport 2018-0050. In de tabellen 9, 10 en 11 op pagina’s 40, 41 en 42 is voor elke component de classificatie, waaronder C, M en R, aangeven.

Vooralsnog loopt het onderzoek geen vertraging op, omdat wordt gewerkt met een digitale vragenlijst op basis van eerder in het POMS-onderzoek opgedane ervaring. Op dit moment is ook geen sprake van capaciteitsknelpunten door het coronavirus. Mogelijk is het in een later stadium van het onderzoek noodzakelijk gesprekken ter verduidelijking van onderzoeksresultaten te voeren met betrokkenen. Dit hoeven niet altijd fysieke bijeenkomsten te zijn. Desondanks is het niet uit te sluiten dat de maatregelen in de strijd tegen de verspreiding van Covid-19 tot vertraging kunnen leiden.

Op de POMS-locaties zijn 87 verschillende functies beoordeeld op blootstelling aan chroom-6. Dit onderzoek heeft ruim twee jaar in beslag genomen. Volgens het Nederlands Instituut voor Militaire Historie zijn sinds 1970 ongeveer 100 onderhoudsbedrijven bij Defensie operationeel geweest. In de digitale personeelsadministratie PeopleSoft worden ongeveer 8.000 functies onderscheiden. Geschat kan worden dat het aantal te onderscheiden functies in heden en verleden bij de onderhoudslocaties minimaal 1.000 zal zijn geweest. Dat betekent dat de inspanning om de (historische) blootstelling aan chroom-6 te beoordelen zeker tien maal zo groot moet zijn als bij de POMS-locaties. Dit is nog een voorzichtige schatting, omdat de vijf POMS-locaties veel op elkaar leken en daardoor kunnen worden gezien als één type onderhoudsbedrijf.

Defensie is van mening dat indien een relevant epidemiologisch onderzoek wel mogelijk was geweest dit had kunnen bijdragen aan het onderzoek en het verkrijgen van de gevraagde duidelijkheid en antwoorden op de vragen, zie ook de Kamerbrief van 5 maart 2019 (Kamerstuk 35 000 X, nr. 105). Indien in de toekomst de gelegenheid mocht ontstaan voor het wel kunnen doen uitvoeren van een relevant epidemiologisch onderzoek zal Defensie dit zeker overwegen te laten doen uitvoeren.

Het RIVM heeft de veranderende samenstelling van CARC over de tijd in kaart gebracht. Zie ook de antwoorden op de vragen 14, 42 en 57. Dit betrof echter ook mengsels, waarvan onduidelijk bleef welke specifieke, enkelvoudige stoffen hierin zaten. Daardoor was een risicobeoordeling voor bijvoorbeeld aromatische oplosmiddelen niet mogelijk. Omdat niet kan worden vastgesteld aan welke stoffen medewerkers destijds zijn blootgesteld en in welke hoeveelheden, kan door RIVM ook niet worden nagegaan of en zo ja welke beroepsziekten verband houden met andere stoffen in CARC. Dit betekent dat er geen ziektelijst kan worden opgesteld door het RIVM van ziektes en aandoeningen die door de andere stoffen kunnen worden veroorzaakt.

Het is niet mogelijk om te anticiperen op de complexiteit en de duur van een individuele beoordeling bij een aanvraag voor een schadevergoeding, al dan niet in een gerechtelijke procedure.

De term «grosso modo» wordt hier gebruikt in relatie tot het verkregen beeld aangaande de arbeidsomstandigheden bij defensie gedurende de periodes jaren »70 en »80, jaren »90 en vanaf 2000. Voor het onderzoek chroom-6 op de andere defensielocaties is begonnen met een verkennend onderzoek naar de arbeidsomstandigheden op de andere defensielocaties, waarbij werd gespiegeld aan de arbeidsomstandigheden op de POMS locaties. Om een beeld van de werkzaamheden en arbeidsomstandigheden te krijgen, zijn gesprekken gevoerd, individueel en groepsgewijs. Uit dit verkennend onderzoek kwam een globaal beeld naar voren dat vanaf het jaar 2000 de arbeidsomstandigheden op hoofdlijnen op orde waren; vandaar de term «grosso modo». Dit globale beeld zal mede door informatie die (oud-)medewerkers verschaffen door het invullen van de online vragenlijst, worden getoetst, genuanceerd en worden aangevuld waar nodig. Op deze manier wordt een voldoende goed beeld verkregen aangaande de arbeidsomstandigheden bij de andere defensielocaties

Het is een misvatting dat «onvoldoende bewijs» betekent dat iets onvoldoende onderzocht is. Het betekent in het geval van chroom-6 en ziekten dat uit het beschikbare onderzoek onvoldoende aanwijzingen zijn gekomen om te concluderen dat een verband bestaat. De wetenschap staat niet stil en daarom blijft het RIVM op verzoek van Defensie in de toekomst de wetenschappelijke literatuur monitoren die op het gebied van chroom-6 blootstelling wordt gepubliceerd. Als hier aanleiding voor blijkt te zijn, zal de ziektelijst van het RIVM worden aangepast en daarop ook de Uitkeringsregeling. Het RIVM is op 6 april jl. met een actualisatie gekomen, waardoor een «nieuwe» ziekte is toegevoegd aan de ziektelijst. Defensie sluit verder aan bij de manier waarop in Nederland beroepsziekten worden beoordeeld door (verzekeraars van) werkgevers. Het Nederlandse schadevergoedingsrecht, waarbij voor toekenning van een bedrag, sprake moet zijn van schade en die ergens door is veroorzaakt (causaal verband). Dit is bijvoorbeeld bij het Convenant Instituut Asbestslachtoffers ook zo. Er is met de Centrales voor Overheidspersoneel overeen gekomen niet alleen de ziektes waarvoor voldoende bewijs is mee te nemen in de Uitkeringsregeling, maar ook de ziektes waarvan chroom-6 ervan wordt verdacht deze ziekte te kunnen veroorzaken. Voor andere aandoeningen dan die op de ziektelijst van het RIVM staan, geldt de gewone bewijslastverdeling die in Nederland geldt vanuit de wet en de van toepassing zijnde jurisprudentie. Indien van toepassing, zal Defensie mogelijke consequenties volgend uit de implementatie van de adviezen van de commissie Heerts, aangaande de collectieve rechtspositionele uitkeringsregelingen, bespreken met de Centrales voor Overheidspersoneel.

Naar aanleiding van vragen over «total body scans» of «health checks» heeft Defensie via de Paritaire Commissie aan het RIVM gevraagd een onafhankelijk deskundigenberaad te organiseren om in kaart te brengen of het zinvol is om naast het bestaande aanbod aanvullende nazorgmaatregelen te treffen voor oud-POMS-medewerkers die blootgesteld zijn aan chroom-6 (advies van het deskundigenberaad persoonlijk gezondheidskundig consult chroom-6 Defensie van 6 april 2020). Het RIVM heeft voor het beantwoorden van deze adviesvraag in juni 2019 een deskundigenberaad samengesteld. Hierin zaten experts die niet eerder waren betrokken bij de uitvoering van onderzoeken naar chroom-6 maar wel met kennis over de gezondheidseffecten van chroom-6, de bestaande zorgverlening rondom aandoeningen geassocieerd aan blootstelling aan chroom-6, de impact van informatie over gezondheidsrisico’s, de medische ethiek en de waarde van counseling en aanvullend onderzoek na (ervaren) risico’s. De vraag was in hoeverre een medische full bodyscan, in het bijzonder naar ziektes en aandoeningen die kunnen voortkomen uit blootstelling aan chroom-6, mogelijk is, medisch gezien zinvol is, welke nadelen een dergelijke stap kan meebrengen en aan welke zorgvuldigheidsvoorwaarden moet worden voldaan. Ook is gekeken naar wat de bijdrage is voor het verminderen van ongerustheid en zorgen van mensen die zijn blootgesteld aan chroom-6 op de POMS-locaties. Het Deskundigenberaad concludeert dat ook voor (oud-) POMS medewerkers die zijn blootgesteld aan chroom-6 hierbij dezelfde overwegingen gelden als voor de algemene bevolking. Het Deskundigenberaad volgt hierbij de overwegingen van de Gezondheidsraad rondom de meerwaarde van «health checks» en «screening». De soms ernstige negatieve effecten gevolgen komen in verhouding veel vaker voor dan een positieve opbrengst (ongunstige nut-risico verhouding). Het Deskundigenberaad verwacht dat het aanbieden van «total body scans» en/of algemeen bloed- en urineonderzoek leidt tot een toename in onzekerheden voor de oud-POMS medewerkers. Ernstige klinische aandoeningen of ziektes zonder symptomen die door toepassing van een «health check» een gunstige prognose hebben zijn zeer beperkt. De vraag achter de vraag naar een «body scan» of «health check» is waarschijnlijk de behoefte aan informatie om onzekerheid weg te nemen en daarmee geruststelling. Een Persoonlijk Gezondheid Consult (PGC) is dan veel meer geschikt. Het PGC biedt de mogelijkheid om individuele vragen en zorgen te verhelderen. Hiermee kunnen oud-medewerkers die zich zorgen maken over hun gezondheid als gevolg van blootstelling aan chroom-6 op sommige punten worden gerustgesteld. Het doel van de counseling is het helpen van mensen bij het proces van omgaan met problemen, onzekerheden en keuzes die zijn ontstaan doordat zij weten dat zij (mogelijk) zijn blootgesteld aan chroom-6. De counseling gaat uit van de behoefte van de hulpvrager. Veel van de gesprekken zullen gaan over risico’s. Zowel risico’s die door blootstelling aan chroom-6 worden veroorzaakt als over de vraag hoe dit risico zich verhoudt tot het algemene risico dat iemand heeft op het ontwikkelen van aandoeningen. Bijvoorbeeld door leeftijd, roken, levenswijze of aanleg. Door informatie te bieden die aansluit bij de vragen die mensen hebben kunnen (oud-)medewerkers worden ondersteund in nemen van regie over hun eigen leven. Verder kan, zo nodig, worden doorverwezen voor nader medisch onderzoek. Zie voor Persoonlijke Gezondheidskundige Consulten ook het antwoord op de vragen 2, 3, 22 en 59.

Het Persoonlijk Gezondheidskundig Consult zal door de Polikliniek Mens & Arbeid van het Amsterdam Universitair Medisch Centrum worden uitgevoerd door een bedrijfsarts en een arbeidshygiënist. Beide professionals hebben kennis van chroom-6, blootstellings- en gezondheidsrisico’s. De bedrijfsarts is een geregistreerd bedrijfsarts met expertise in beroepsziekten en chroom-6 problematiek.

De Uitkeringsregeling van Defensie sluit aan op het uitgangspunt in het Nederlandse schadevergoedingsrecht dat in het algemeen op enigerlei wijze sprake moet zijn van feitelijke gevolgen om een immateriële schadevergoeding (smartengeld) te krijgen. De keuze van Defensie en de Centrales voor Overheidspersoneel hierin is ook in lijn met andere regelingen van de rijksoverheid zoals de wijze waarop in het Convenant Instituut Asbestslachtoffers de vergoeding voor de asbestslachtoffers is geregeld. Zie ook het antwoord op vraag 18. De (oud-)medewerkers die ziek zijn geworden, kunnen in aanmerking komen voor een uitkering uit de Uitkeringsregeling of de Coulanceregeling. Als de medewerker meer schade heeft dan de Uitkering, kan en kon deze een claim indienen.

De Onafhankelijke Commissie Tilburg Chroom-6 heeft de aanbeveling gedaan dat de rijksoverheid een werkgroep instelt met als taak aanbevelingen op te stellen voor een betere organisatie van het proces van werkgerelateerde schadeafhandeling. Naar aanleiding hiervan is de Commissie Vergemakkelijken Schadeafhandeling Beroepsziekten ingesteld onder voorzitterschap van de heer Ton Heerts. Defensie hoopt dat dit bijdraagt aan uniform landelijk beleid. Indien van toepassing, zal Defensie mogelijke consequenties volgend uit de implementatie van de adviezen van de commissie Heerts, aangaande de collectieve rechtspositionele uitkeringsregelingen, bespreken met de Centrales voor Overheidspersoneel.

Zowel oud-POMS-medewerkers als (oud-)medewerkers van alle Defensielocaties die staan ingeschreven bij het Informatiepunt Chroom-6 Defensie hebben op het moment van openbaarmaking een nieuwsbrief ontvangen vanuit het Informatiepunt. In deze nieuwsbrief is duidelijk op een rij gezet wat er nu precies allemaal bekend is geworden na het uitkomen van de RIVM-onderzoeken op 6 april 2020. Ook is nog eens uitgebreid de context toegelicht en onder andere de vraag beantwoord: hoe nu verder?

De inhoud van deze nieuwsbrieven is ook terug te vinden op de website van het Informatiepunt Chroom-6, die onlangs is vernieuwd. Bij de vernieuwing van de website zijn ook de opmerkingen en suggesties uit de eerder dit jaar gehouden enquête over de informatievoorziening en communicatie meegenomen. De website heeft nu een verbeterde vormgeving ter ondersteuning van de leesbaarheid en de inhoud is behalve flink uitgebreid ook als één grote Q&A op de site opgenomen. Veel van deze vragen zijn gefilterd uit een eerder gehouden enquête onder de betrokkenen. Voor meer verdiepende informatie wordt soms doorverwezen naar bijvoorbeeld het RIVM, of de website van de rijksoverheid. Maar het Informatiepunt Chroom-6 dient als hét «loket» waar betrokkenen zich kunnen melden.