Nr. 1 JAARVERSLAG VAN HET MINISTERIE VAN ECONOMISCHE ZAKEN EN KLIMAAT (XIII), HET MINISTERIE VAN LANDBOUW, NATUUR EN VOEDSELKWALITEIT EN DIERGEZONDHEIDSFONDS (F) 2018

A. ALGEMEEN

1. AANBIEDING VAN HET JAARVERSLAG EN VERZOEK TOT DECHARGEVERLENING

AAN de voorzitters van de Eerste en de Tweede Kamer van de Staten-Generaal.

Hierbij bieden wij, mede namens de Staatssecretaris van het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat, het departementale jaarverslag van het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat (XIII) en het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit over het jaar 2018 aan, alsmede het jaarverslag met betrekking tot de begroting van het Diergezondheidsfonds (F) over het jaar 2018.

Onder verwijzing naar de artikelen 63 en 64 van de Comptabiliteitswet 2001 verzoeken wij de beide Kamers van de Staten-Generaal de Minister van Economische Zaken en Klimaat en de Minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit decharge te verlenen over het in het jaar 2018 gevoerde financiële beheer.

Het besluit tot dechargeverlening kan niet worden genomen, voordat de betrokken slotwet is aangenomen en voordat de verklaring van goedkeuring van de Algemene Rekenkamer is ontvangen.

De Minister van Economische Zaken en Klimaat, E.D. Wiebes

De Minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit C.J. Schouten

2. LEESWIJZER

De leeswijzer gaat in op de volgende onderwerpen:

• 1. Opbouw jaarverslag;

• 2. Ondergrenzen toelichtingen;

• 3. Controlenormen financiële en niet-financiële gegevens;

• 4. Groeiparagraaf;

• 5. Motie Schouw en motie Hachchi c.s..

1. Opbouw jaarverslag

In het begrotingsjaar 2018 is sprake van een EZK-begroting, met naast een begrotingsstaat van het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat (EZK) een aparte begrotingsstaat voor het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) en het DGF (zie ook de nota van wijziging; Kamerstuk 34 775 XIII, nr. 8).

Dit jaarverslag bevat het beleidsverslag, een jaarrekening, het jaarverslag van het Diergezondheidsfonds (DGF) en diverse bijlagen. Deze bevatten informatie over de in 2018 gerealiseerde beleidsresultaten en de budgettaire realisatiegegevens van EZK, LNV en het DGF.

De beleidsartikelen in dit jaarverslag hebben dezelfde opzet als de begroting 2018 (Kamerstuk 34 550 XIII, nrs. 1 en 2) en zijn conform de Rijksbegrotingsvoorschriften opgesteld (https://www.rbv.minfin.nl/2019). Elk beleidsartikel bevat een paragraaf beleidsconclusies waarin voor de belangrijkste instrumenten een oordeel wordt gegeven over de uitvoering van het beleid in het afgelopen jaar. In beleidsartikel 4 (Een doelmatige energievoorziening en beperking van de klimaatverandering) is net als in de begroting 2018 een totaaloverzicht opgenomen van alle maatregelen van alle ministeries ten behoeve van het energieakkoord.

De bedrijfsvoeringparagraaf doet verslag van relevante aandachtspunten in de bedrijfsvoering van het Ministerie van EZK en het Ministerie van LNV. Het jaarverslag van het DGF bevat een separate bedrijfsvoeringsparagraaf.

De jaarrekening bestaat uit de departementale verantwoordingsstaten, de samenvattende verantwoordingsstaten inzake de agentschappen, de jaarverantwoordingen van de agentschappen, de saldibalans en de WNT-verantwoording.

Het jaarverslag van het DGF bestaat uit een beleidsverslag (inclusief een bedrijfsvoeringsparagraaf) en een jaarrekening (verantwoordingsstaat DGF en een saldibalans). De apparaatsuitgaven voor de uitvoering van het DGF zijn deels opgenomen bij het moederdepartement (beleidsartikel 6).

De volgende bijlagen zijn opgenomen: Toezichtrelaties en Zelfstandige Bestuursorganen (ZBO’s) en Rechtspersonen met een Wettelijke Taak (RWT’s), Afgerond evaluatie- en overig onderzoek, Externe inhuur, Europese geldstromen, Rapportage burgerbrieven en een lijst van afkortingen.

2. Ondergrenzen toelichtingen

Voor wat betreft het toelichten van significante verschillen in de uitgaven, ontvangsten en verplichtingen in de realisatie versus de vastgestelde begroting 2018 zijn de ondergrenzen gehanteerd zoals opgenomen in de onderstaande tabel.

Omvang begrotingsartikel (stand ontwerpbegroting) in € mln	Beleidsmatige mutaties (ondergrens in € mln)	Technische mutaties (ondergrens in € mln)
< 50	1	2
=> 50 en < 200	2	4
=> 200 en < 1.000	5	10
=> 1.000	10	20

In sommige gevallen, waar politiek relevant, worden ook posten toegelicht beneden deze ondergrenzen.

De beleidsartikelen 2 (Bedrijvenbeleid: innovatief en duurzaam ondernemen) en 8 (Natuur en biodiversiteit) zijn in de huidige vorm voor het eerst verschenen in de begroting 2017 (zie ook de toelichting in de leeswijzer van de begroting 2017). Er zijn daarom alleen realisatiegegevens opgenomen met ingang van 2017.

3. Controlenormen financiële en niet-financiële gegevens

Het jaarverslag bevat zowel financiële als niet-financiële gegevens (kengetallen en indicatoren). Deze gegevens zijn aan verschillende controlenormen onderhevig. De controle van financiële informatie is gebaseerd op normen zoals deze voortvloeien uit de Comptabiliteitswet 2001 en de Rijksbegrotingsvoorschriften 2019 (RBV). De controle van beleidsinformatie en informatie over de bedrijfsvoering is gebaseerd op normen zoals deze voortvloeien uit de RBV. Van een aantal indicatoren zijn de realisatiegegevens over 2018 nog niet bekend. In die gevallen is de meest recente realisatie opgenomen.

4. Groeiparagraaf

In het wetgevingsoverleg over het Jaarverslag van EZ 2017 van 20 juni 2018 werd van de zijde van de Kamer aangedrongen op verdere verbetering van de informatie bij begrotingsreserves. Naar aanleiding hiervan heeft de Minister van EZK toegezegd in zowel de begroting als in jaarverslag aan te geven welk deel van de reserves wordt aangehouden voor reeds aangegane verplichtingen. Tot op heden gebeurde dit uitsluitend in de begroting.

5. Motie Schouw en motie Hachchi c.s.

Motie Schouw

Motie Hachchi c.s.

Overgangsrecht Compatibiliteitswet

Op grond van het overgangsrecht in artikel 10.2 van de Comptabiliteitswet 2016 blijven voor de presentatie en inrichting van de jaarverslagen en slotwetten over 2018 de bepalingen uit de Comptabiliteitswet 2001 en de daarop berustende bepalingen van toepassing zoals deze golden voor de inwerkingtreding van de Comptabiliteitswet 2016 per 1 januari 2018. Voor de dechargeverlening inzake het jaar 2018 over het gevoerde financieel beheer en materieelbeheer zijn de bepalingen van de Comptabiliteitswet 2016 en de daarop gebaseerde regelgeving van toepassing. Dit is conform de brief aan het parlement over het overgangsrecht in de Comptabiliteitswet 2016 (Vergaderjaar 2018–2019, 34 426, nr. 33). Om die reden moet telkens bij de verwijzingen naar de bepalingen van de Comptabiliteitswet worden gelezen de artikelen van de Comptabiliteitswet 2001 voor de presentatie en inrichting en voor de begrotingsuitvoering de artikelen van de Comptabiliteitswet 2016 conform de transponeringstabel bij de Comptabiliteitswet 2016, Stb. 2017, 139.

Art. in CW 2016	Art. in CW 2001
3.2 – 3.4	19, eerste lid; 21, eerste en tweede lid
3.5	22, eerste lid; 26, eerste lid
3.8	58, eerste lid, onderdeel a, en derde lid; 61, derde lid
3.9	58, eerste lid, onderdeel b en c
2.37	60, tweede en derde lid; 63, eerste en vierde lid
2.35	61, tweede tot en met vierde lid
2.40	64
7.12	82, eerste lid; 83, eerste lid
7.14	82, vijfde lid; 83, tweede tot en met vierde lid

B. BELEIDSVERSLAG

3. BELEIDSPRIORITEITEN

Beleidsprioriteiten Ministerie van Economische Zaken en Klimaat

Inleiding

Het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat (EZK) werkt aan een duurzaam en ondernemend Nederland. Een duurzaam Nederland, omdat de effecten van klimaatveranderingen groot en steeds meer zichtbaar zijn. Daarom heeft de transitie naar een duurzame, CO₂-neutrale economie prioriteit. Een ondernemend Nederland, omdat we zo ons verdienvermogen kunnen versterken. Daarom stimuleren we innovatie en creëren we de juiste randvoorwaarden voor ondernemers om tot bloei te komen. Dat doet EZK niet alleen, maar samen met alle betrokken partijen. Omdat effectief en gedragen beleid vraagt om goede samenwerking. Dat is waar EZK zich in 2018, in lijn met het Regeerakkoord, voor heeft ingezet.

2018 was een goed jaar voor de Nederlandse economie. De Nederlandse economie groeide met 2,7% en behoorde daarmee tot de voorhoede van het eurogebied. Het groeicijfer was minder sterk dan voorgaande jaren, maar in lijn met de verwachtingen. De werkgelegenheid groeide in 2018 het sterkst in tien jaar tijd. De werkloosheid daalde naar 3,8%. De vacaturegraad, een belangrijke indicator voor arbeidsmarktkrapte, overtrof het niveau van vóór de economische crisis.

Economische groei stelt ons in staat om onze welvaart te vergroten en de publieke voorzieningen, waar we allemaal aan hechten, mee te financieren. Het heeft een positief effect op onze kwaliteit van leven en op onze levensverwachting. Het is wereldwijd het beste medicijn gebleken tegen armoede, kindersterfte, grondvervuiling en maatschappelijke problemen. Positieve groeicijfers zijn dus belangrijk, maar geen doel op zich. Economische groei is een middel om de brede welvaart te verhogen.

Dit vertaalt zich bijvoorbeeld in inspanningen om de economische groei op de lange termijn te vergroten en tegelijkertijd de CO₂-uitstoot te verlagen. Wat EZK betreft gaan beide doelen hand in hand. Groei is geen synoniem voor méér, maar voor béter. Voor vooruitgang.

Duurzaam Nederland

De aarde warmt op en ons klimaat verandert. Een transitie naar een duurzame, CO₂-neutrale economie is nodig om deze ontwikkeling en de impact ervan te beperken. In het Akkoord van Parijs is afgesproken de gemiddelde opwarming van de aarde ruim onder de 2°C te houden ten opzichte van het pre-industriële tijdperk, en te streven naar een opwarming van 1,5°C. Het ambitieuze doel van het kabinet is om de uitstoot van broeikasgassen met 49% te reduceren in 2030, waarmee het verder gaat dan de toezegging van de EU van 40% in 2030. En in Europa pleiten we voor een broeikasgasreductie van 55% in 2030. Ook in 2018 heeft EZK beleid gevoerd dat invulling geeft aan deze ambitie.

Klimaatakkoord

In 2018 is gewerkt aan een breed gedragen Klimaatakkoord dat invulling geeft aan de doelstelling van het kabinet van 49% broeikasgasreductie in 2030. Honderden partijen zijn hierbij betrokken: overheden, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties hebben onderhandeld aan de tafels mobiliteit, industrie, gebouwde omgeving, elektriciteit en landbouw & landgebruik. Ook naast de tafels zijn er vele gesprekken gevoerd om zorgen, wensen en beelden op te halen. Veel verschillende partijen aan de tafels onderschrijven de kabinetsambitie. Dit alles heeft geresulteerd in het ontwerp-Klimaatakkoord dat op 21 december aan de Minister van EZK is aangeboden.1 Op alle tafels liggen voorstellen die gezamenlijk de transitie naar een duurzame, CO₂-neutrale economie moeten inzetten. Dit ontwerp-Klimaatakkoord is ter doorrekening van onder andere de verwachte uitstootreductie en budgettaire en inkomenseffecten aan het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) en het Centraal Planbureau (CPB) gestuurd. Na een politieke weging hiervan moet dit in 2019 leiden tot een definitief Klimaatakkoord.

Gaswinning Groningen

In 2018 is besloten om de gaswinning in Groningen zo snel mogelijk te beëindigen.2 Hierbij is een afweging gemaakt tussen veiligheid en leveringszekerheid. Het besluit betekent dat de grote gasverbruikers verplicht worden om over te schakelen. Verder heeft het kabinet besloten tot de bouw van een stikstoffabriek in Zuidbroek om de vraag naar Groningengas versneld af te bouwen. En mede om uitvoering te geven aan dit besluit heeft het kabinet een Akkoord op Hoofdlijnen gesloten met Shell en Exxon.3

Voor de bewoners van het aardbevingsgebied is schadeafhandeling, versterking en toekomstperspectief het belangrijkst. Daarom is gekozen om de schadeafhandeling onafhankelijk van de NAM te organiseren. Bewoners kunnen sinds 19 maart 2018 voor fysieke schade aan woningen terecht bij de onafhankelijke Tijdelijke Commissie Mijnbouwschade Groningen.4 Het wetsvoorstel Instituut Mijnbouwschade, dat de definitieve publiekrechtelijke organisatie van schadeafhandeling moet regelen, is aan de Raad van State aangeboden. In november hebben Rijk en regio het plan van aanpak vastgesteld voor de nieuwe versterkingsaanpak, om woningen in Groningen aardbevingsbestendig te maken. Tot slot is in 2018 met de provincie Groningen en de tien gemeenten in het aardbevingsgebied overeenstemming bereikt over een Nationaal Programma Groningen met een perspectief tot 2040. Hierin wordt in totaal € 1,15 mld geïnvesteerd.

Energieakkoord 2020

In 2018 is onverminderd doorgewerkt aan het uitvoeren van de afspraken uit het Energieakkoord. Om de doelen binnen bereik te houden heeft het kabinet in de Uitvoeringsagenda 2018 extra maatregelen met de Energieakkoord-partners afgesproken.5 Om het doel van 100 Petajoules (PJ) extra energiebesparing alsnog te realiseren is onder meer afgesproken dat de energiebesparingsplicht voor bedrijven en instellingen in de Wet Milieubeheer wordt aangevuld met een informatieplicht. Bedrijven en instellingen worden verplicht aan te geven welke energiebesparende maatregelen zij genomen hebben. Met deze informatie kan bevoegd gezag gerichter, en dus effectiever en efficiënter handhaven. Deze informatieplicht moet per 1 juli 2019 van kracht zijn. Verder hebben energie-intensieve bedrijven plannen ingediend om voor ruim negen PJ te besparen. En om tien PJ in de gebouwde omgeving te besparen is de regelgeving voor het verbruikskostenoverzicht aangepast, zodat energieleveranciers hun klanten vaker en beter inzicht kunnen geven in hun energieverbruik en besparingsmogelijkheden.

Verduurzaming industrie

In 2018 is de Subsidieregeling Beleidsexperiment CO₂-reductie Industrie opengesteld voor kosteneffectieve pilot- en demonstratieprojecten die zorgen voor CO₂-reductie in de industrie. Het totale budget is € 17,5 mln, waarvan € 9,1 mln aan verplichtingen is aangegaan en het restant wordt doorgeschoven naar 2019 ten behoeve van CO₂-reductie van de industrie. Ook is, met een bijdrage van in totaal € 11 mln van EZK, de bouw van het Circulair Steam Project van de chemiebedrijven LyondellBasell en Covestro op de Maasvlakte van start gegaan. Hierbij zullen de eigen afvalstromen benut worden als nieuwe energiebron, wat jaarlijks tot 140.000 ton CO₂-reductie en 0,9 PJ energiebesparing moet leiden.

Circulaire economie

In het kader van het Rijksbrede programma Circulaire Economie is in 2018, in samenwerking met I&W, BZK en LNV, het nationale uitvoeringsprogramma circulaire economie 2019–2023 opgesteld. EZK heeft vooral een rol in de uitvoeringsagenda’s biomassa & voedsel, kunststoffen, en de maakindustrie. In 2018 heeft EZK een eerste portfolio van vijf projecten ondersteund en de grondstoffenscanner ontwikkeld waarmee bedrijven voor hun grondstoffen de kwetsbaarheden in de keten kunnen vinden.

Warmtewet

In 2018 is de parlementaire behandeling van de wijziging van de Warmtewet afgerond.6 Met de wijzigingen worden knelpunten in onder meer de tariefregulering weggenomen, die naar voren kwamen in de evaluatie van de warmtewet in 2016.

Energie-innovatie

EZK stimuleert innovaties op het gebied van energie. In 2018 zijn verschillende innovatieprojecten toegewezen binnen de TKI-tenders van de Topsector Energie, de Hernieuwbare Energieregeling (HER) en de Demonstratieregeling Energie-Innovatie (DEI). Het gaat om toegepaste onderzoeksprojecten, en pilot- en demonstratieprojecten op het terrein van energiebesparing en hernieuwbare energieproductie. Ook is in 2018 extra ingezet op thema’s als bijvoorbeeld waterstof, waardoor een aantal unieke pilotprojecten van de grond zijn gekomen. Verder is de beleidsevaluatie van de energie-innovatieregelingen naar de Tweede Kamer gestuurd.7 De belangrijkste aanbevelingen zijn in 2018 nader uitgewerkt en zullen in 2019 tot een optimalisering van de regelingen leiden. Daarnaast is in 2018 gewerkt aan een Integrale Kennis- en Innovatieagenda waarin de nieuwe innovatieprioriteiten zijn opgenomen in de vorm van meerjarige missiegedreven innovatieprogramma’s (MMIP’s). In internationaal verband zijn onderhandelingen voor een nieuw Europees innovatiefonds gestart en zijn mede dankzij de inzet van Nederland een aantal belangrijke Europese plannen tot samenwerking op het terrein van innovatie opgesteld en aangenomen, zowel overkoepelend als op deelterreinen als windenergie op zee.

Wind op Zee

In het eerste kwartaal van 2018 heeft de tender voor kavel I en II van Windpark Hollandse Kust (zuid) plaatsgevonden. Dit is de eerste tender waarvoor geen SDE-subsidie beschikbaar was gesteld, en waar de selectie van de winnaar door middel van een zogenaamde vergelijkende toets heeft plaatsgevonden.8 In december is de tenderregeling voor de kavels III en IV voor Hollandse Kust (zuid) gepubliceerd, eveneens zonder subsidie. Daarnaast is in het najaar het wetsvoorstel tot wijziging van de Wet Windenergie op Zee aan de Kamer aangeboden, die het kader gaat vormen voor de tenders voor 2020 en verder.9 Voor de uitvoering van de routekaart windenergie op zee 2030, is in 2018 een verkenning uitgevoerd naar opties voor de afvoer van de opgewekte energie van wind op zee, met een brede betrokkenheid van provincies, gemeenten, het Vlaamse Gewest, belangenorganisaties en het bedrijfsleven. Er is niet alleen gekeken naar verbindingen met elektriciteitskabels en aanlandpunten maar ook naar «onconventionele opties» zoals omzetting naar waterstof op zee. De verkenning heeft geresulteerd in een eerste selectie van mogelijke kabeltracés en aansluitpunten.

Investeringssubsidie duurzame energie

Met de Investeringssubsidie duurzame energie (ISDE) zijn investeringen in kleinschalige duurzame warmte productie installaties ondersteund. Het subsidiebudget van € 100 mln werd overvraagd. Daarom is besloten om het budget met € 8 mln op te hogen en daarmee alle ingediende aanvragen te kunnen honoreren. Het verhoogde ISDE-budget in 2020 zal leiden tot 0,8 PJ additionele energiebesparing ten opzichte van de verwachte energiebesparing in de NEV 2017.10

Ondernemend Nederland

Nederland is een van de meest concurrerende en innovatieve landen van de wereld: we staan op plek zes in de Global Competitiveness Index en in de Global Innovation Index op de tweede plaats. Willen we die posities behouden, of zelfs versterken, dan zal ons bedrijfsleven zich continu moeten blijven ontwikkelen. De wereld om ons heen doet dat namelijk ook. Dat geldt over de gehele linie: van startups tot het midden- en kleinbedrijf, familiebedrijven en multinationals. Het EZK-beleid was er daarom op gericht al die ondernemers de ruimte te geven om tot vernieuwing te komen. Zo heeft EZK beleid gevoerd om innovatie te stimuleren, digitalisering te versnellen en de juiste randvoorwaarden te creëren met bijvoorbeeld het MKB-actieplan, Invest-NL, het ondernemers- en vestigingsklimaat, Techniekpact en Europese en regionale samenwerking.

Innovatie stimuleren

Missiegedreven en Innovatiebeleid met impact

Voortbouwend op de publiek-private samenwerking in de Topsectorenaanpak is in 2018 het Missiegedreven Topsectoren- en Innovatiebeleid geïntroduceerd.11 Daarin ligt een sterkere focus op de economische kansen van maatschappelijke uitdagingen en sleuteltechnologieën. Door de missiegedreven aanpak worden de krachten gebundeld op thema’s die van groot maatschappelijk belang zijn. Daarnaast kan beter de verbinding worden gelegd tussen verschillende innovatieagenda’s – op regionaal, nationaal, Europees en internationaal niveau. Met als doel om de verspreiding en benutting van kennis te verhogen is in de vernieuwde Topsectorenaanpak bovendien meer aandacht voor marktcreatie, valorisatie en het betrekken van startups.

Gedurende de doorontwikkeling van de Topsectorenaanpak heeft de publiek-private samenwerking niet stilgestaan. In 2018 is bijvoorbeeld Photon Delta gelanceerd. Daarnaast werd het Oncode Instituut geopend voor doorbraken in kankeronderzoek.

Toegepast onderzoek en innovatie

In het Regeerakkoord zijn extra middelen oplopend tot € 150 mln (en nog eens € 50 mln op de begroting van OCW) in 2020 beschikbaar gesteld voor toegepast onderzoek en innovatie.12 In 2018 is € 75 mln ingezet voor het versterken van de kennisbasis van de instituten voor toegepast onderzoek (TO2), het versterken van publiek-private samenwerking en het versterken van de positie van het mkb en startups in het innovatiebeleid.

Horizon 2020

EZK heeft zich in 2018 ingezet voor een goede verbinding van het nationale innovatiebeleid met Horizon 2020, het lopende Europese kaderprogramma (2014–2020) voor onderzoek en innovatie. De Rijksdienst Voor Ondernemend Nederland (RVO) heeft in opdracht van EZK en andere departementen de Nederlandse deelname aan Horizon 2020 door middel van training, advies en informatie gestimuleerd. Sinds de start is jaarlijks circa € 750 mln aan Nederlandse belanghebbenden toegekend.13 Hiermee is Horizon 2020 één van de belangrijkste R&D-financieringsbronnen voor Nederlandse partijen.

Innovation Expo

Op 4 oktober 2018 vond de zevende editie van de tweejaarlijkse Innovation Expo plaats, met als doel om innovaties die oplossingen bieden voor maatschappelijke uitdagingen te versnellen. EZK heeft dit in samenwerking met de Ministeries van LNV, IenW, BZ en BZK georganiseerd. Op de Expo werden innovaties getoond, was er een financieringsmarkt en werden verschillende inhoudelijke sessies georganiseerd. Een grote meerderheid van de bezoekers gaf aan dat zij van mening zijn dat de Expo bijdroeg aan het versnellen van innovatie.

Internationaal Ondernemen

Een aantrekkelijk vestigingsklimaat is een belangrijke randvoorwaarde voor het Nederlandse bedrijfsleven om internationaal te ondernemen en voor het aantrekken van buitenlandse bedrijven. Op gebied van acquisitie was 2018 een zeer succesvol jaar. Via de ondersteuning van onder andere de Netherlands Foreign Investment Agency (NFIA) hebben in 2018 372 buitenlandse bedrijven in Nederland nieuwe investeringen gedaan, goed voor 9.847 banen en een investeringsbedrag van € 2,85 mld. Zo hebben Tata Steel en ThyssenKrupp besloten het hoofdkantoor van hun Joint Venture in Nederland te vestigen. Daarnaast wordt het European Medicine Agency (EMA) vanaf 2019 in Nederland gevestigd.

Ook werd in 2018, in nauwe samenwerking met het Ministerie van Buitenlandse Zaken, het Internationaal Strategisch Overleg (ISO NL) ingesteld, waarin overheden, bedrijfsleven en kennisinstellingen zijn vertegenwoordigd om het beleid op gebied van handel, investeringen en kennis- en innovatiesamenwerking voor het eerst in hun onderlinge samenhang vorm te geven.14 Dit is de opvolger van de Dutch Trade & Investment Board (DTIB). Ook werd, ter ondersteuning van de internationale innovatiesamenwerking, in 2018 de Global Stars-regeling voor bedrijven en kennisinstellingen ingericht.15 Met deze regeling stimuleert EZK Nederlandse bedrijven en kennisinstellingen om marktgerichte R&D uit te voeren met partners uit innovatieve economieën buiten Europa. In 2018 heeft deze regeling daarmee onder meer R&D-samenwerking met India (Life Sciences & HealthLSH) en Taiwan (Fotonica) mogelijk gemaakt en is de brede R&D-samenwerking met Brazilië in gang gezet.

Digitalisering versnellen

Nederlandse Digitaliseringsstrategie

In juni 2018 presenteerde het kabinet de Nederlandse Digitaliseringsstrategie 2018–2021.16 In deze strategie zet het kabinet uiteen hoe het de positie van Nederland als digitale koploper van Europa wil behouden. Nederland moet namelijk voorop lopen met digitalisering om de kansen van digitalisering te benutten en antwoorden te geven op nieuwe, fundamentele vragen die digitalisering oproept. Met onderzoek, met experimenten en met het toepassen van nieuwe technologie. Daarvoor is ook nodig dat we het vertrouwen van burgers en bedrijven vergroten. Het kabinet zet daarom in op een aanpak met twee sporen: maatschappelijke en economische kansen benutten en versnellen (bijvoorbeeld in sectoren als mobiliteit, energie en het agrifood-domein), en versterking van het fundament (waaronder privacybescherming, cybersecurity, digitale vaardigheden en eerlijke concurrentie). De strategie bevat de overkoepelende visie, uitgangspunten, randvoorwaarden en acties om de ambities van het kabinet te realiseren.

Smart Industry

In 2018 is de nieuwe Implementatieagenda Smart Industry 2018–2021 gepresenteerd, die beschrijft welke acties nodig zijn om als Nederland voorop te blijven lopen in de digitalisering van de industrie. Ook is het netwerk van vijf regionale Smart Industry Hubs opgestart, die de activiteiten in de regio bundelen en één loket per regio voor ondernemers creëren. Dit netwerk versterkt de samenwerking tussen de 36 Smart Industry Fieldlabs, praktijkomgevingen waar innovaties worden getest, ontwikkeld en gedemonstreerd.

Digitale connectiviteit

In 2018 is het Actieplan Digitale Connectiviteit gepresenteerd, waarin het kabinet aangeeft hoe het de ambitie wil realiseren dat alle Nederlanders in 2023 toegang hebben tot snel vast breedbandinternet.17 Ook zijn de onderhandelingen afgerond over het nieuwe Europese telecomkader. De nieuwe Europese afspraken moeten investeringen in nieuwe technologie als 5G stimuleren en tegelijk zorgen voor meer concurrentie. Op grond van deze nieuwe afspraken heeft de ACM de netwerken van KPN en VodafoneZiggo opengesteld voor andere aanbieders. Om daarnaast te zorgen voor een betere continuïteit van de digitale infrastructuur is bovendien de Wet Informatie-uitwisseling bovengrondse en ondergrondse netten en netwerken (WIBON) in werking getreden.18 Door betere informatie-uitwisseling over de ligging van netten moet graafschade door de beheerders van deze netten worden voorkomen.

Digitalisering mkb

In 2018 is de eerste praktijktest versnelling digitalisering mkb gestart: het platform Driven by Data biedt ondernemers in ’s-Hertogenbosch concrete hulp om met slimme data toepassingen aan de slag te gaan. Bij succes kunnen dit soort praktijktesten worden opgeschaald.

Digitale veiligheid

Het Digital Trust Center, dat zich richt op bewustwording van cyberdreigingen bij het bedrijfsleven en het aanbieden van oplossingen hiervoor, is operationeel geworden in 2018. Concrete resultaten daarvan zijn zes nieuwe samenwerkingsverbanden en de oprichting van een website waar bestaande informatie over veilig digitaal ondernemen gebundeld en makkelijk toegankelijk wordt gemaakt, bijvoorbeeld met basisprincipes voor veilig digitaal ondernemen.19 Daarnaast is er een platform aanbesteed waarop bedrijven die kennis zoeken en willen delen op het gebied van cybersecurity elkaar digitaal kunnen ontmoeten. Ook is er in 2018 een nieuw programma gestart dat invulling geeft aan de verplichting uit de Europese NIB-richtlijn voor de beveiliging van netwerk- en informatiesystemen.20 Lidstaten worden daarin verplicht een computer security incident response team op te richten voor digitale dienstaanbieders (cloud-leveranciers, online marktplaatsen en zoekmachines). Incidenten bij netwerk- en informatiesystemen kunnen bij dit team worden gemeld.

De ontwikkeling dat steeds meer apparaten worden verbonden met het internet, het Internet of Things, biedt veel kansen, al kennen veel apparaten ook kwetsbaarheden. In 2018 is daarom de Roadmap Digitaal Veilige Hard- en Software gepubliceerd, waarin maatregelen staan die burgers, bedrijven en de overheid helpen om de digitale veiligheid van Internet of Things-producten te verbeteren.21

Vrij verkeer van data

In 2018 is in Europa de wet «vrij verkeer van niet-persoonlijke data» aangenomen.22 Hierin is afgesproken dat binnen de EU er geen wettelijke barrières meer mogen zijn voor niet-persoonlijke datastromen. Het kabinet heeft zich actief ingezet voor dit resultaat. Vanaf mei 2019 mogen lidstaten geen datalocatie-eisen (wetten, regels of procedures die dataopslag en -verwerking beperken tot een bepaalde geografische locatie) meer stellen binnen de EU. Voor persoonlijke data geeft de Algemene Verordening Gegevensbescherming al een aantal waarborgen voor vrij verkeer van persoonlijke data binnen de EU. Gezamenlijk versterken deze wetten de Digitale interne markt door vrije datastromen binnen de EU te garanderen.

Digitalisering en concurrentie

Digitalisering zorgt voor een verschuiving van marktverhoudingen en het ontstaan van nieuwe (markt)rollen, zowel voor consumenten als voor bedrijven. EZK houdt oog voor de (toekomstige) effecten van nieuwe markten en marktkansen voor het mededingings- en consumentenbeleid en het toezicht. In 2018 is daartoe een publieke consultatie gestart over de toekomstbestendigheid van het mededingingsinstrumentarium in relatie tot online platforms.23 Daarnaast heeft EZK zich in 2018 tijdens de onderhandelingen over een Europees voorstel over de relatie tussen platforms en bedrijven ingezet voor eerlijke verhoudingen in deze relatie.

De juiste randvoorwaarden creëren

Mkb

Om mkb’ers mee te laten profiteren van de groeiende, maar snel veranderende economie is het MKB-actieplan gepresenteerd.24 Met het MKB-actieplan helpt het kabinet het mkb met de grootste uitdagingen waar zij mee te maken heeft: menselijk kapitaal, digitalisering, financiering, toepassing van innovatie, regelgeving, fiscaliteit en internationale handel. Via een jaarlijkse voortgangsrapportage wordt verslag gedaan aan de Tweede Kamer over de uitvoering van het MKB-actieplan. Belangrijk daarbij is de structurele dialoog met ondernemers, kennisinstellingen, wetenschap en regionale overheden.

Ook heeft EZK met de provincies, MKB-Nederland en de topsectoren de MKB-Samenwerkingsagenda geactualiseerd.25 In de agenda zijn concrete acties opgenomen voor de versnelling van de digitalisering van het mkb, het aanpakken van het tekort aan vakmensen en het aanjagen van regionale financieringstafels. In 2018 is de gezamenlijke financiële inzet op de MKB Innovatiestimulering Topsectoren vergroot (€ 63,9 mln, waarvan € 40 mln EZK), zijn regionale Smart Industry hubs ingericht en gezamenlijk financieel ondersteund, is de samenwerking op internationaal terrein versterkt (via o.a. International Strategic Board en Trade & Innovate NL), en de samenwerking rondom financieringsfondsen en NIA (toekomstig Invest-NL) verder uitgebouwd.

Invest-NL

In 2018 is gewerkt aan de machtigingswet voor de oprichting van Invest-NL in 2019.26 Daarin zijn ook de doelstellingen en taken van Invest-NL vastgelegd. Doel is – indien de markt hierin onvoldoende voorziet – bij te dragen aan het financieren en realiseren van maatschappelijke transitieopgaven door ondernemingen en het bieden van toegang tot ondernemingsfinanciering aan het mkb en aan doorgroeiende ondernemingen. In totaal wordt er € 2,5 mld als investeringskapitaal ter beschikking gesteld voor Invest-NL en de nog op te richten instelling voor internationale financieringsactiviteiten. Het aandeelhouderschap van de Staat in Invest-NL wordt uitgeoefend door de Minister van Financiën. De Minister van EZK is de eerste verantwoordelijke voor de wet Invest-NL, en namens de Staat ondertekenen de Ministers van EZK en Financiën de aanvullende overeenkomst met de beleidsdoelen. Naast het investeringskapitaal stelt EZK een jaarlijkse subsidie van € 10 mln ter beschikking voor nationale projectontwikkeling.

Consumentenbeleid

In oktober 2018 is de Kamerbrief consumentenbeleid naar de Kamer gestuurd.27 In deze brief zijn de prioriteiten voor het consumentenbeleid voor de komende periode vastgesteld. De focus zal liggen op het verbieden van ongevraagde telefonische verkoop, een goede bescherming van consumenten in de digitale economie en een brede voorlichtingscampagne. Met deze eerste brief over het consumentenbeleid sinds 2012 heeft het ministerie haar regierol op dit terrein verstevigd en draagt zij bij aan een stevige positie van consumenten in de economie.

Financiering voor ondernemers

In 2018 zijn diverse acties ondernomen om de toegang tot financiering voor ondernemers te verbeteren, met name bij het mkb. In 2018 is vanuit het MKB-actieplan gewerkt aan onder andere het verbeteren financieringsmogelijkheden voor startups en scale-ups en voor het brede mkb. Voor startups en scale-ups is in 2018 gebruikgemaakt van de nieuwe regeling voor Seed business angels van jaarlijks € 10 mln en is er een scale-up fonds van € 160 mln.28

Techniekpact

In 2018 is een hernieuwd programma van het Techniekpact gelanceerd, met daarin de inzet voor 2018–2020.29 Dit bevat onder meer concrete afspraken tussen het bedrijfsleven, het onderwijs en de overheid om het tekort aan technici terug te dringen. Het vernieuwde pact benadrukt ook de verbinding tussen techniek en technologie met de maatschappelijke opgaven. Daarnaast is het project MKB!dee van start gegaan, waarin het mkb wordt uitgedaagd om zelf met ideeën te komen om meer investeringen in een leven lang ontwikkelen van de grond te krijgen.

Defensie Industrie Strategie

In 2018 hebben Defensie en EZK de Defensie Industrie Strategie (DIS) gepubliceerd. Daarin wordt op basis van het nationale veiligheidsbelang beoordeeld over welke kennis, prioritaire technologiegebieden en industriële capaciteiten Nederland zou moeten beschikken.30 Hierbij is gezocht naar een goede balans tussen het belang van internationale samenwerking, een gelijk speelveld op de defensiemarkt en het borgen van de nationale veiligheid. Een belangrijk instrument voor Nederland bij het creëren van een gelijk speelveld en de in de DIS genoemde doelstellingen is het Industrieel Participatiebeleid. Dit is gericht op het betrekken van Nederlandse bedrijven en kennisinstellingen bij de productie en ontwikkeling van militair materieel voor de (inter-)nationale defensiemarkt. Over de resultaten van het industrieel participatiebeleid in 2017–2018 wordt de Kamer in juni 2019 geïnformeerd.

Brainport Nationale Actieagenda

De Brainport Nationale Actieagenda tussen het Rijk en de regio Eindhoven is op 6 juli 2018 vastgesteld. Deze is gericht op het behouden en versterken van de internationale concurrentiekracht. De agenda bevat een breed palet aan acties en initiatieven. Knelpunten die worden aangepakt zijn bijvoorbeeld het groeiend tekort aan talent en bepaalde vestigingsklimaatfactoren. Daarnaast bevat de agenda acties gericht op het benutten van de innovatiekracht van de regio, onder meer voor nationale maatschappelijke opgaven zoals gezondheid, energie en mobiliteit. Via middelen uit de Regio Deal Brainport Eindhoven, die LNV coördineert, wordt de komende vier jaar een eenmalige extra impuls van in totaal maximaal € 370 mln (Rijk € 130 mln, regio € 240 mln) aan een aantal acties uit de Actieagenda gegeven. Eerste resultaten zijn onder andere het Cyber weerbaarheidscentrum, investeringen in het Fotonica ecoysteem (via het strategisch plan Photon Delta), de ontwikkeling van de incubator Eindhoven Engine en het realiseren van hybride leeromgevingen.

Regio Deals

Regio Deals richten zich op een integrale aanpak van meervoudige regionale opgaven en de brede welvaart. In 2018 zijn verschillende voor EZK relevante Regio Deals gesloten en in uitvoering: Brainport Eindhoven (€ 130 mln) gekoppeld aan de Brainport Nationale Actieagenda, ESTEC (€ 40 mln) en Zeeland (€ 35 mln).31 LNV voert regie op de invulling van de regio-envelop in overleg met BZK.32 EZK is betrokken als één van de deelnemende vakdepartementen aan de Ministeriële Commissie Regionale Samenwerking.

Merkbaar betere regelgeving

De uitvoering van acties uit het programma «Merkbaar betere regelgeving en dienstverlening 2018–2021», dat in 2018 aan de Kamer is gestuurd, is in volle gang.33 Hiervoor is bijvoorbeeld de MKB-toets en de Life-event aanpak ontwikkeld. De Life-event aanpak is gericht op het oplossen van specifieke knelpunten in de verschillende stadia van de levenscyclus van bedrijven. Ook is de «Strategische commissie betere regelgeving bedrijven», die het kabinet adviseert over sector-overstijgende knelpunten in bestaande regelgeving, van start gegaan.

Tot slot

De Nederlandse economie presteert goed. EZK zet zich met gezamenlijke akkoorden, ambitieuze programma’s en concrete beleidsmaatregelen in voor verduurzaming en vernieuwing. Daarmee wil EZK de transitie naar een CO₂-neutrale economie versnellen en tegelijk onze sterke concurrentiepositie behouden en hierop voortbouwen. Dat kunnen en willen we niet alleen: ondernemers, maatschappelijke organisaties, de verschillende ministeries, kennisinstellingen, de regio, de EU en andere landen zijn daarvoor essentieel.

Beleidsprioriteiten Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit

Inleiding

Het jaar 2018 was voor het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) een uitzonderijk jaar. Zo kampte Nederland met droge en warme weersomstandigheden die de natuur, landbouw en tuinbouw rechtstreeks raakten. Het was ook een dynamisch jaar met ontwikkelingen rondom onder meer de Brexit, mest en het Klimaatakkoord. Er wordt veel gevraagd van onze boeren, tuinders en vissers. Het Ministerie van LNV zet zich in om hun positie te versterken en draagt bij aan een verantwoorde landbouw en visserij en een sterke natuur. We hebben immers samen de verantwoordelijkheid om de volgende generaties te laten delen in een duurzame toekomst. Een toekomst waarin voedsel de waardering kan krijgen dat het verdient, verspilling wordt voorkomen, boeren, tuinders en vissers een eerlijke boterham verdienen en de natuur veerkrachtig is. LNV heeft in 2018 via de visie Waardervol en Verbonden hiervoor een koers uitgezet. De kern hiervan is een omschakeling van voortdurende verlaging van de kostprijs van producten naar voortdurende verlaging van het verbruik van grondstoffen, met als resultaat betere verdienmodellen, minder emissies naar bodem, lucht en water en vergroting van de biodiversiteit in het landelijk gebied. De economische positie van boeren, tuinders en vissers in de keten moet zo worden, dat zij in de kringlooplandbouw een goed inkomen verdienen, kunnen innoveren en gezonde bedrijven in stand kunnen houden en door kunnen geven. Onze waardering voor voedsel moet groter worden en Nederland moet een prominente rol houden in de vernieuwing van productiemethoden. Deze visie is opgesteld na gesprekken en discussies met vele betrokkenen en deskundigen uit bedrijfsleven, kennisinstellingen en maatschappelijke organisaties. Na het uitbrengen ervan is gestart met de voorbereiding van de concrete uitwerking en vertaling naar afspraken met maatschappelijke partijen. Het jaar 2018 was ook het eerste volledige kalenderjaar voor het nieuwe Ministerie van LNV. Er is hard gewerkt aan het opbouwen en inrichten van de nieuwe organisatie. Tegelijkertijd zijn de reguliere werkzaamheden voortgezet.

Duurzame agroketens en een veilig voedselsysteem

De landbouw innoveert steeds weer en wil tegemoet komen aan wat de samenleving vraagt en wat de natuur, de bodem, het water en het ecosysteem nodig hebben. Dit is mogelijk door een omslag te maken naar kringlooplandbouw. In deze benadering past het beleid gericht op het verduurzamen van de veehouderij, gezonde bodems en een veilig en toekomstbestendig voedselsysteem.

Het versterken en verduurzamen van dierlijke agroketens

Een duurzame en een diervriendelijke veehouderij is van groot belang. Op 7 juli 2018 is het Hoofdlijnenakkoord sanering varkenshouderij en verduurzaming veehouderij naar de Tweede Kamer gestuurd. Het hoofdlijnenakkoord is afgesloten met ketenpartijen uit de coalitie Vitalisering Varkenshouderij, provincies (Noord-Brabant, Limburg, Gelderland, Overijssel en Utrecht) en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG). Doel van het hoofdlijnenakkoord is enerzijds het aanpakken van de meest urgente gezondheids- en leefomgevingsrisico’s door de varkenshouderij. Anderzijds wordt een forse stimulans gegeven aan een verdere verduurzaming van de varkens-, pluimvee- en melkgeitenhouderij. Dierenwelzijn en diergezondheid zijn een integraal onderdeel van duurzame dierlijke agroketens. Met de beleidsbrief dierenwelzijn van 4 oktober 2018 is de visie op dierenwelzijn uiteengezet en aangegeven waar LNV deze kabinetsperiode op inzet, zoals het aanpakken van de problemen in de rashondenfokkerij en hondenhandel en de aankondiging van een wetsvoorstel met een verbetering van het sanctie instrumentarium op het terrein van dierenwelzijn. Op het terrein van de landbouwhuisdieren is een aanpak aangekondigd om sterfte onder jonge dieren en stalbranden terug te dringen en de condities van transport te verbeteren. Het sectorspecifieke antibioticumbeleid is gecontinueerd in 2018 en de Stichting Diergeneesmiddelenautoriteit (SDa) constateert dat in alle sectoren veel bedrijven het lage gebruik in 2017 hebben weten te consolideren en in een aantal gevallen nog verder hebben weten te verlagen. De reductiedoelstelling van 70% ten opzichte van het gebruik in 2009 staat nog steeds. In de periode 2009–2017 is het antibioticagebruik op basis van verkoopgegevens gedaald met 63,4%. Nadat de nieuwe benchmarkwaarden (-systematiek) door de SDa in juni 2018 werd geïntroduceerd, is LNV gesprekken gestart met de vleeskalver-, varkens en vleeskuikensector om te komen tot sectorspecifieke reductiedoelstellingen. De uitkomst hiervan wordt binnenkort aan de Kamer gemeld. Ten aanzien van dierproeven heeft het kabinet aangegeven hoe zij de Transitie proefdiervrije innovatie vorm wil geven samen met maatschappelijke partijen en andere ministeries.

Het versterken en verduurzamen van plantaardige agroketens

Gezonde bodems en planten liggen aan de basis van kringlooplandbouw. Op 23 mei 2018 is de Tweede Kamer geïnformeerd over de bodemstrategie met als doelstelling dat in 2030 alle landbouwbodems duurzaam worden. Vanuit de klimaatopgave is een kennisconsortium gestart om met duurzaam bodembeheer extra koolstof (1 megaton (Mton) in 2030) vast te leggen in landbouwbodems. Ook is gewerkt aan een betere kennisverspreiding van duurzaam bodembeheer in het groen onderwijs en de ontwikkeling van een aparte lesmodule duurzaam bodembeheer en klimaat. Een programma landbouwbodems wordt in samenwerking met ketenpartijen uitgewerkt. In 2018 is verder het CO₂-convenant in de glastuinbouw hernieuwd. De doelstellingen binnen een dalend sectorplafond voor CO₂ zijn aangescherpt en bij overschrijding worden boetes opgelegd. Daarmee is de glastuinbouw de enige sector in Nederland die dergelijke harde afspraken met de overheid heeft vastgelegd. Verder zijn met stakeholders en overheidsdiensten (NVWA en het College voor de toelating van gewasbeschermingsmiddelen en biociden) stappen gezet om knelpunten aan te pakken die de toepassing van geïntegreerde gewasbescherming kunnen belemmeren (Systeemaanpak Duurzame gewasbescherming) en om het gebruik van laagrisicomiddelen te bevorderen.

Mestbeleid

Nederland heeft wederom een derogatie gekregen in het kader van de Nitraatrichtlijn. Dit stelt deelnemers van deze derogatie in staat om een grotere hoeveelheid graasdiermest uit te rijden per hectare. Waar een derogatie doorgaans voor vier jaar wordt verleend heeft de EC besloten voor Nederland deze te verlenen voor twee jaar, waarbij verlenging afhankelijk is van een op te stellen versterkte handhavingsstrategie. Deze is eind september aan de EC aangeboden. De EC heeft aangegeven dat de handhavingsstrategie voldoet aan de gestelde eisen en op die basis kunnen gesprekken over de verlenging van de derogatie met twee jaar dan ook aanvangen. Per 1 januari 2018 is daarnaast het fosfaatrechtenstelsel in werking getreden om hiermee de fosfaatproductie vanuit de melkveehouderij te kunnen borgen onder het sectorale fosfaatplafond. Sinds de introductie van het stelsel is een aantal wijzigingen doorgevoerd, zoals de beleidsregel fosfaatrechten jongvee en de vrijstellingsregeling voor de zoogkoeienhouderij, om het stelsel verder toe te spitsen op de fosfaatproductie door de melkveehouderij. Daarnaast is een beperkte uitbreiding van de knelgevallenregeling gerealiseerd.

Naar een toekomstbestendig voedselsysteem

Positie van de boeren, tuinders en vissers

Boeren, tuinders en vissers zijn hardwerkende ondernemers en verdienen een solide positie in de keten. Ook is behoefte aan een langetermijnperspectief. Jonge ondernemers die innovatief zijn en de spil zullen zijn in het realiseren van de kringloop, wordt een goed inkomen gegund, met voldoende ruimte om te kunnen investeren.

Versterken van de positie van de boer en tuinder in de keten

Op 29 juni 2018 heeft de Minister een brief naar de Kamer gestuurd waarin de maatregelen beschreven worden met betrekking tot het versterken van de positie van de boer in de keten. Het gaat om de wettelijke verankering van bepalingen voor het tegengaan van een aantal oneerlijke handelspraktijken in de land- en tuinbouwsector, aangevuld met publiek toezicht door de ACM en de instelling van een geschillencommissie voor de agri-nutriketen, het ondersteunen van samenwerking met het oog op duurzaamheid en dierenwelzijn door het wetsvoorstel Ruimte voor Duurzaamheidsinitiatieven en het verkrijgen van meer inzicht in de prijsvorming door het oprichten van een agri-nutrimonitor bij de ACM. De ACM is reeds met de voorbereidingen voor de ontwikkeling van de agri-nutrimonitor gestart. Parallel hieraan is eind december 2018 door de Europese Raad, de Europese Commissie en het Europees Parlement een voorlopig politiek akkoord bereikt over de Richtlijn Oneerlijke Handelspraktijken in de Voedselvoorzieningsketen. Deze Richtlijn biedt voldoende handvatten om de hierboven genoemde wettelijke verankering van handelspraktijken en het publieke toezicht door de ACM en de instelling van geschillencommissie voor de agri-nutriketen in 2019 nader uit te werken. In 2018 is ook, in nauw overleg met het Nederlands Agrarisch Jongeren Kontakt (NAJK) en andere betrokken partijen, invulling gegeven aan het in het Regeerakkoord aangekondigde bedrijfsovernamefonds waaruit jonge boeren worden ondersteund om de overname van het gezinsbedrijf en investeringen in innovatie te financieren. Er is voor gekozen om van het totale beschikbare budget van € 75 mln, € 64 mln te gebruiken om een nieuwe Garantieregeling Vermogensversterkendkrediet (VVK) mogelijk te maken en € 11 mln voor het opzetten van een opleidings- en coachingstraject.

Toekomstbestendige visserij

Ook voor de visserij zijn er uitdagingen, gericht op een verdere verduurzaming van de sector en het voorkomen van verspilling. In 2018 is de triloog gestart over het voorstel voor de Verordening Technische Maatregelen, waarin onder andere de toelating van de pulsvisserij een plek moest krijgen. Inmiddels is de Kamer geïnformeerd over de uitkomsten van het trioloog. In 2018 heeft daarnaast discussie plaatsgevonden rondom de aanlandplicht. Bij de Decemberraad is een breed gedragen compromis behaald waardoor volledige implementatie van de aanlandplicht werkbaar is voor 2019. Ten aanzien van het Europees Fonds voor Maritieme Zaken en Visserij zijn er in 2018 weer nieuwe openstellingen geweest voor o.a. innovaties in aquacultuur en rendementsverbetering en voor samenwerkingsprojecten tussen vissers en wetenschappers. In het voorjaar 2018 hebben partijen van het Bestuurlijk Overleg IJsselmeer hun vertrouwen in het private plan van de sector («plan B») om brasem en blankvoorn te beschermen opgezegd. De Minister heeft hierop samen met de partijen een stip aan de horizon gezet voor de toekomst van de IJsselmeer visserij en de contouren geschetst van een programma voor de jaren 2019–2021. Eind 2018 is een basis gelegd voor een concreet actieplan voor de uitvoering van het programma IJsselmeer Visserij. Voor de partijen is herstructurering van de vloot belangrijk.

Natuur

De kringloopbenadering en het streven naar minimale emissies van schadelijke stoffen naar de omgeving zijn cruciaal voor de natuur. Andersom is de natuur van cruciaal belang voor het streven naar kringlooplandbouw. Het natuurbeleid omvat uiteraard veel meer. De LNV-visie Waardevol en Verbonden is aanvullend op bestaande en nog volop van kracht zijnde visies zoals de Rijksnatuurvisie, de Natuurambitie Grote Wateren en de visies en ambities van de provincies.

Verbinden Landbouw en Natuur

Het verbinden van landbouw en natuur is een dragend thema in de LNV-visie Waardevol en Verbonden die in 2018 is gepresenteerd. Concreet is het verbinden van landbouw en natuur tot uiting gekomen in ondersteuning van diverse maatschappelijke initiatieven en projecten, de start van experimenten met natuurinclusieve landbouw zoals door Staatsbosbeheer en een aantal van zijn pachters en ondersteuning van het totstandkomingsproces van het Deltaplan Biodiversiteitsherstel, een unieke samenwerking tussen een veelheid aan maatschappelijke partijen.

Kwaliteit natuur in Grote wateren

LNV en IenW zijn in 2018 gestart met de Programmatische Aanpak Grote Wateren waarbij tot 2050 grote wateren via systeemingrepen worden omgevormd tot toekomstbestendige wateren met hoogwaardige natuur die samengaat met economie. LNV en IenW zetten € 95 mln uit de enveloppe Natuur en Waterkwaliteit in voor een eerste begin van de uitvoering van maatregelen in Grevelingen en Eems-Dollard en voorbereidende onderzoeken in Markermeer, Wieringerhoek en Rivieren. Rijkswaterstaat voert dit uit, samen met Staatsbosbeheer en de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland, op basis van eind 2018 door LNV en IenW vastgestelde plannen van aanpak. Voor andere maatregelen uit de Verkenning Grote Wateren zetten LNV en IenW aanvullend uitvoeringsbudget in. De Tweede Kamer wordt in het voorjaar 2019 bericht over de inzet van dit budget voor specifieke projecten.

Wind op zee

LNV heeft ingezet op medegebruik en de natuurinclusieve ontwikkeling van windparken. Per 1 mei 2018 is onder voorwaarden doorvaart en medegebruik mogelijk gemaakt. Verder zijn ondernemers, overheid, onderzoeksinstellingen en NGO’s bij elkaar gebracht om praktijk- en toepassingsgerichte versnellingen te genereren die moeten leiden tot concrete pilots op de Noordzee.

Nationale biodiversiteit

Samen met provincies hebben we gewerkt aan het versterken van natuur in Nederland. De afspraken uit het Natuurpact, zoals de realisatie van het Natuurnetwerk Nederland, zijn in uitvoering. Samen met provincies kijken we waar kansen liggen voor verbetering en versnelling. Op verzoek van provincies is de investeringsregeling Weidevogels opengesteld als een volgende stap naar stabilisatie van de weidevogelpopulatie. Op verzoek van het ministerie bracht de WUR tevens de stand van insecten in beeld, waaronder in het agrarisch gebied. Daarin werd het belang benadrukt van goede monitoring en geadviseerd om voor de weg naar herstel aan te sluiten bij bestaande initiatieven. De Nationale Bijenstrategie die eerder in 2018 al werd gepresenteerd is daarvan een voorbeeld doordat het maatschappelijke initiatieven bijeenbrengt die zich inzetten voor bestuivende insecten.

Internationale biodiversiteit

Bij de tweejaarlijkse vergadering van het VN-biodiversiteitsverdrag (CBD) in Egypte is er overeenstemming bereikt over het proces dat er toe moet leiden dat er in 2020 in Beijing nieuwe stevige afspraken komen, een «new deal for nature». Het nieuwe akkoord zal vooral aandacht geven aan de balans tussen de drie doelen van het verdrag: behoud van biologische diversiteit, het duurzaam gebruik ervan, en een eerlijke verdeling van de voordelen die het gebruik van genetische bronnen opleveren.

PAS

In november heeft het Hof van Justitie van de Europese Unie uitspraak gedaan over het Programma Aanpak Stikstof (PAS). Daarbij heeft het Hof aangegeven dat een juridisch systeem als dat van het PAS toelaatbaar is, maar dat het aan de nationale rechter is om te toetsen of de onderbouwing aan de eisen voldoet. De Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State zal met inachtneming van de uitspraak van het Europese Hof een einduitspraak doen in de betrokken beroepsprocedures.

Nationale Parken

Samen met de parken, provincies en de maatschappelijke partners werkt LNV aan een kwaliteitssprong van de nationale parken. Deze kwaliteitssprong vindt zijn basis in de motie van Jacobi/Van Veldhoven. Hiermee wordt invulling gegeven aan de regeerakkoordpassage dat het beleid voor nationale parken wordt voortgezet. Met ingang van 1 januari 2018 is het Nationale Parkenbureau officieel ondergebracht bij Staatsbosbeheer. De gezamenlijke partners hebben in april de ambities voor de toekomst in een standaard voor nationale parken vastgelegd. In de standaard zijn ambities vertaald in criteria waar gebieden die Nationaal Park Nieuwe Stijl willen worden naartoe werken. De standaard zal de komende jaren als werkkader worden gebruikt voor ontwikkelingen in de parken. Op 1 oktober 2018 heeft de Minister van LNV het 21e park Nieuwland aangewezen. In december is de opdracht gegeven aan Staatsbosbeheer voor het uitvoeren van een internationale marketingcampagne voor nationale parken. Er hebben gesprekken met de provincies plaatsgevonden over verantwoordelijkheden en financiering, die zullen doorlopen in 2019.

Voortgang diverse dossiers

Klimaatmitigatie en -adaptie

Een duurzame landbouw betekent dat die voldoende veerkrachtig is om zich aan te passen aan klimaatverandering, de gevolgen ervan kan opvangen en bijdraagt aan het verminderen van broeikasgasemissies. In het Regeerakkoord staat aangekondigd dat er een nationaal Klimaatakkoord komt om maatregelen te nemen die leiden tot een emissiereductie van 49% in 2030. Voor de sectoren Landbouw en Landgebruik, waar kringlooplandbouw een belangrijk thema was, is de opgave bepaald op een reductie van 3,5 Mton. Uit de klimaatenveloppe is in 2018 ruim € 30 mln besteed aan pilots en demo’s voor extra reductie in de glastuinbouw, voor slimmer landgebruik (onder anderen onderwaterdrainage in veenweidegebieden), voor methaanreductie uit mestopslagen, en onderzoek naar rantsoenoptimalisatie. In 2018 heeft de sectortafel Landbouw en Landgebruik – in het kader van het Klimaatakkoord – een voorstel gedaan voor een pakket met daarin extra maatregelen dat onder voorwaarden naar verwachting kan leiden tot ongeveer 6 Mton emissiereductie in plaats van 3,5 Mton.

In 2018 is het uitzonderlijk droog geweest. Dit heeft geleid tot meerdere maatregelen om de schade voor boeren, tuinders en natuur te beperken, zoals een verklaring met de prognose van de te ontvangen GLB-subsidies voor bedrijven in financiële problemen, informatie over fiscale regelingen voor ondernemers met inkomstenderving, het verlenen van uitstel van betaling door de Belastingdienst, flexibiliteit rond de periode voor het uitrijden van mest en een Europese uitzondering op de vergroeningseisen bij het inzaaien van vanggewassen. Daarbij is de discussie over klimaatadaptatie versneld en is de Tweede Kamer geïnformeerd over het starten van meerjarige actieprogramma’s met betrekking tot klimaatadaptatie voor landbouw en voor natuur. Verder heeft het kabinet naar aanleiding van een aangenomen motie (Van der Staaij en Van Haersma Buma) besloten om de Brede Weersverzekering vanaf 2020 vrij te stellen van assurantiebelasting, indien de Europese Commissie hier ook mee instemt.

Interbestuurlijk programma Naar een Vitaal Platteland

In juli 2018 heeft LNV samen met het Interprovinciaal Overleg, de VNG en de Unie van Waterschappen samenwerkingsafspraken gemaakt in het kader van het interbestuurlijk programma voor het onderdeel Naar een Vitaal Platteland. In het Regeerakkoord is voor deze kabinetsperiode een intensivering van € 275 mln opgenomen voor «natuur en waterkwaliteit». Hieruit wordt € 40 mln in gezet voor de opgave «Naar een vitaal platteland».

Regio

Brexit

Gezien de grote impact van de terugtrekking van het Verenigd Koninkrijk (VK) uit de Europese Unie (EU) op de Nederlandse landbouw-, tuinbouw- en visserijsector hebben de voorbereidingen hierop volle aandacht van het Ministerie van LNV. Mede in overleg met de relevante interne en externe stakeholders en overheidsdiensten (waaronder de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA)) is de LNV-inzet bepaald in de onderhandelingen over het terugtrekkingsakkoord op alle voor het ministerie relevante terreinen. Ook zijn de mogelijke gevolgen van de Brexit in kaart gebracht met het oog op een eventuele no deal Brexit en is over gegaan tot het werven van extra personeel (onder anderen bij de NVWA). Het toezicht door de NVWA is van groot belang bij een Brexit. Om aan de verwachte toenemende vraag naar onder andere importkeuring en exportcertificering van levende dieren en dierlijke producten te kunnen voldoen, is de NVWA in 2018 gestart met het werven en opleiden van met name extra dierenartsen. Daarnaast heeft LNV het bedrijfsleven via onder meer dialoog, stakeholders- en informatiebijeenkomsten actief betrokken, geactiveerd en van informatie voorzien. Hiervoor is ook een op de sector gerichte informatievoorziening opgezet via het Brexitloket, de Brexit Impactscan, en op de sector gerichte mediacampagnes.

Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB)

Het GLB vormt een belangrijk kader voor het landbouwbeleid. Op 1 juni 2018 heeft de Europese Commissie haar voorstellen voor een nieuw GLB gepresenteerd. In de voorstellen krijgen lidstaten meer ruimte om maatregelen te kiezen om bij te dragen aan negen Europese doelen, waaronder klimaat en leefomgeving. Ook bieden de voorstellen mogelijkheden om bij te dragen aan de omslag naar kringlooplandbouw. Nederland onderschrijft deze voornemens en heeft met haar inzet in Brussel ingezet op een verdere subsidiariteit en vereenvoudiging. Afgelopen jaar hebben met diverse stakeholders gesprekken plaatsgevonden over de toekomstige nationale invulling van het GLB. Op 5 april 2018 is een landelijke GLB-stakeholders bijeenkomst gehouden. Ook is er intensief overlegd met provincies, die grotendeels verantwoordelijk zijn voor de maatregelen die vallen onder het plattelandsbeleid van het GLB. Voor de nationale invulling van het GLB wordt gezamenlijk met de provincies een Nationaal Strategisch Plan opgesteld waarin wordt aangegeven hoe aan de negen doelen gewerkt wordt.

Kennis en innovatie

Inzet op kennis en innovatie is cruciaal voor het vinden van oplossingen voor grote maatschappelijke opgaven zoals de omslag naar kringlooplandbouw. Het eind 2018 goedgekeurde Strategisch Plan WUR 2019–2022 zet in op missiegedreven innovatiebeleid en speelt in op de uitvoering van de LNV-visie. Het nieuwe Kennisbasisprogramma 2019–2022 van Wageningen UR geeft in grote lijnen uitvoering aan het strategisch plan. De topsectoren Agri&Food (A&F) en Tuinbouw & Uitgangsmaterialen (T&U) hebben in samenspraak met LNV een oproep voor publiek-private samenwerking (PPS) uitgezet en ingepast. Dit heeft geresulteerd in 112 PPS’en, met € 31,6 mln publieke inzet en vergelijkbare private bijdrage, die goed aansluiten op de LNV-visie. Er zijn twee samenwerkingsprogramma’s opgestart. Eén waarin de topsectoren A&F, T&U en Life Sciences & Health samen met de zorgsector werken aan het thema gezonde voeding en één waarin de topsectoren A&F, T&U en Water zich richten op kwaliteit en hergebruik van water. In 2018 is verder, met LNV als één van de hoofdpartners, het eerste agrifood acceleratorprogramma «FoodStars» gestart. In dit programma worden acht startups begeleid die met vernieuwende innovaties bijdragen aan een duurzamer voedselsysteem. In 2018 is verder besloten tot het samenvoegen van het Laboratorium voor Voeder- en Voedselveiligheid (LabVV) van de NVWA met het RIKILT (WUR) tot Wageningen Food Safety Research (WFSR). De fusie geeft een extra impuls aan de kennisontwikkeling op het gebied van voedselveiligheid en -integriteit ten behoeve van handhaving van de NVWA.

Realisatie beleidsdoorlichtingen

Realisatie beleidsdoorlichtingen Ministerie van Economische Zaken en Klimaat (2012–2018)

Art.	Naam artikel	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	Geheel artikel?
1	Goed functionerende economie en markten					x			Ja
2	Bedrijvenbeleid: innovatief en duurzaam ondernemen				x				Ja
3	Toekomstfonds								Ja
4	Een doelmatige energievoorziening en beperking van de klimaatverandering			x				x1	Ja
5	Meerjarenprogramma Nationaal Coördinator Groningen								Ja

In 2018 stond voor EZK één beleidsdoorlichting ingepland, namelijk de beleidsdoorlichting Klimaat (zie artikel 4).

Voor het meest recente overzicht van de programmering van beleidsdoorlichtingen, klik op deze link http://www.rijksbegroting.nl/2019/voorbereiding/begroting,kst248548_8.html.

Voor de realisatie van andere onderzoeken, zie bijlage 2 «Afgerond evaluatie- en overig onderzoek».

Realisatie beleidsdoorlichtingen Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (2012–2018)

Art.	Naam artikel	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	Geheel artikel?
6	Concurrerende, duurzame, veilige agro-, visserij- en voedselketens				x				Ja
7	Groen onderwijs van hoge kwaliteit1			x
8	Natuur en biodiversiteit				x				Ja

Voor het meest recente overzicht van de programmering van beleidsdoorlichtingen, klik op deze link http://www.rijksbegroting.nl/2019/voorbereiding/begroting,kst248550_8.html.

Voor de realisatie van andere onderzoeken, zie bijlage 2 «Afgerond evaluatie- en overig onderzoek».

Overzicht van risicoregelingen

Overzicht van risicoregelingen Ministerie van Economische Zaken en Klimaat

Overzicht verstrekte garanties (bedragen x € 1.000)

Artikel	Omschrijving	Uitstaande garanties 2017	Verleend 2018	Vervallen 2018	Uitstaande garanties 2018	Garantie plafond	Totaal plafond	Totaal stand risicovoorziening
Artikel 2 Bedrijvenbeleid: innovatief en duurzaam ondernemen	BMKB	1.820.578	585.201	546.859	1.858.920	765.000		91.456
	Garantie Ondernemingsfinanciering (GO)	593.083	94.793	89.973	597.903	400.000		67.112
	Groeifaciliteit	118.916	6.548	21.772	103.692	135.000		22.779
	Garantie MKB-financiering	68.200			68.200		750.000	9.261
	Microkredieten	103.380		3.400	99.980		113.000
Artikel 4 Een doelmatige en duurzame energievoorziening	Garantieregeling Aardwarmte	70.539		11.633	58.906	66.600		21.554
Totaal		2.774.696	686.542	673.637	2.787.601	1.366.600	863.000	212.162

Overzicht uitgaven en ontvangsten garanties (bedragen x € 1.000)

Artikel	Omschrijving	Uitgaven 2017	Ontvangsten 2017	Saldo 2017	Uitgaven 2018	Ontvangsten 2018	Saldo 2018	Totaalstand mutatie volume risicovoorziening 2018 en (2017)
Artikel 2 Bedrijvenbeleid: innovatief en duurzaam ondernemen	BMKB	34.818	37.316	2.498	22.176	35.017	12.841	21.676 (11.147)
	Garantie Ondernemings-financiering (GO)	1.610	9.132	7.522	109	7.764	7.655	2.060 (4.940)
	Groeifaciliteit	4.216	5.510	1.294	483	4.099	3.616	4.466 (2.144)
	Garantie MKB-financiering		41	41		220	220	220 (41)
	Microkredieten
Artikel 4 Een doelmatige en duurzame energievoorziening	Garantieregeling Aardwarmte		833	833	1.019		– 1.019	– 1.019 (833)
Totaal		40.644	52.832	12.188	23.787	47.100	23.313

Een risicovoorziening is een begrotingsreserve die altijd gekoppeld is aan een risicoregeling en wordt door de verantwoordelijke ministerie op een afzonderlijke rekening-courant bij het Ministerie van Financiën aangehouden. In de tabel «Overzicht verstrekte garanties» wordt met «totaalstand risicovoorziening» het saldo van de betreffende begrotingsreserve ultimo 2018 bedoeld. In de tabel «Overzicht uitgaven en ontvangsten garanties» wordt met «mutatie risicovoorziening» de storting (+) dan wel de onttrekking (–) aan deze begrotingsreserve bedoeld. De mutaties op de begrotingsreserves worden in het betreffende beleidsartikel toegelicht.

Artikel 2 Bedrijvenbeleid: innovatief en duurzaam ondernemen

BMKB

De BMKB is bedoeld voor bedrijven die te weinig zekerheden (onderpand) kunnen bieden aan een bank. De bank vindt het risico dat het bedrijf zijn lening niet kan terugbetalen dan vaak te hoog. Via de BMKB staat de overheid borg voor het deel van de lening waar het bedrijf geen onderpand voor heeft. De bank kan voor dat deel dus terugvallen op de overheid. Op grond van de Regeling nationale EZ-subsidies kunnen financiers kredieten die zij verstrekken aan MKB-ondernemers onder de werking van de regeling brengen. Hierdoor stelt de Staat zich voor 90% borg ten behoeve van de financier voor de terugbetaling van deze kredieten (de zogenaamde bedrijfsborgstellingskredieten). Eén van de voorwaarden die de regeling hieraan stelt, is dat de financier gelijktijdig met het verstrekken van een bedrijfsborgstellingskrediet, aan de MKB-ondernemer een ander krediet verstrekt, waarvoor deze borgstelling van de Staat niet geldt. Als hoofdregel geldt dat het bedrijfsborgstellingskrediet ten minste even groot moet zijn als het daarmee gelijktijdig afgesloten andere krediet. Het laatstgenoemde krediet bedraagt daarmee ten minste 100% van het bedrijfsborgstellingskrediet (verhouding 1:1). Voor starters en het innovatieve MKB gelden andere verhoudingen. Om de kredietverlening te stimuleren is per 1 november 2013 het maximum van het borgstellingskrediet verhoogd van € 1 mln naar € 1,5 mln en geldt voor bestaande bedrijven met een borgstellingskrediet tot maximaal € 200.000 de ruimere startersfaciliteit. Deze verruimingen eindigen ultimo 2019.

Garantie Ondernemingsfinanciering (GO)

Met het instrument GO kunnen banken een 50% Staatsgarantie krijgen op (middel)grote leningen vanaf € 1,5 mln. Door de verstrekking van een Staatsgarantie wordt het risico voor de bank op de ondernemingsfinanciering gereduceerd. Dit vergroot de mogelijkheden om te voorzien in de financieringsbehoefte bij het Nederlandse bedrijfsleven. In 2013 is de GO, naast de al bestaande mogelijkheid om bankgaranties onder de GO te brengen, ook opengesteld voor alternatieve aanbieders van garanties aan bedrijven.

Groeifaciliteit

Met de Groeifaciliteit worden bedrijven geholpen bij het aantrekken van risicodragend vermogen door een 50% Staatsgarantie te verstrekken op achtergestelde leningen van banken (ten hoogste € 5 mln) en op aandelen van participatiemaatschappijen (ten hoogste € 25 mln). De Groeifaciliteit kan ondernemingen in een groeifase, bij bedrijfsovernames en bij herstructureringen helpen bij het aantrekken van risicokapitaal.

Garantie MKB-financiering

In het kader van het Actieplan MKB-financiering uit 2014 is inmiddels in totaal € 68,2 mln aan garanties verstrekt aan alternatieve financiers van het MKB.

Microkredieten

In het Aanvullend Actieplan MKB-financiering uit 2014 is € 100 mln beschikbaar gesteld voor Microkredieten. Hierop is een garantie van € 86,7 mln verstrekt aan de Europese Investeringsbank voor de funding van de Stichting Qredits van € 100 mln voor de verdere groei van de dienstverlening van Qredits (micro- en MKB-krediet tot € 150.000) als de nieuwe dienstverlening van Qredits (werkkapitaal en de hogere MKB kredieten tot € 250.000). In 2017 is in dit kader een garantie van € 13,3 mln verstrekt aan de Council of Europe Bank (CEB) voor de funding van Qredits.

Artikel 4 Een doelmatige en duurzame energievoorziening

Garantieregeling Aardwarmte

De garantieregeling Aardwarmte heeft als doel het afdekken van het financiële risico indien een boring van een put voor de toepassing van aardwarmte voor de borende partij minder oplevert dan verwacht. De garantieregeling dekt het risico dat een boring niet in een goede watervoerende laag uitkomt, waardoor het vermogen dat vooraf verwacht werd, niet wordt behaald. In dat geval wordt voor een deel van de gemaakte kosten een subsidie uitgekeerd, gerelateerd naar de mate waarin de aardwarmteboring mislukt is. Er wordt een premie van 7% gevraagd. De regeling richt zich zowel op gewone als diepe aardwarmte-projecten (dieper dan 3.500 meter).

Overzicht verstrekte leningen (bedragen x € 1.000)

Artikel	Omschrijving	Uitstaande lening	Looptijd lening	Totaalstand risicovoorziening 2017	Totaalstand mutatie volume risicovoorziening 2018 en 2017
Artikel 2 Bedrijvenbeleid: innovatief en duurzaam ondernemen	Microkrediet Nederland	46.296	tot en met 2036
Artikel 4 Een doelmatige en duurzame energievoorziening	Energieonderzoek Centrum Nederland	75.900	tot en met 2026
Artikel 4 Een doelmatige en duurzame energievoorziening	Pallas	41.086	tot en met 2020

Overzicht van risicoregelingen Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit

Overzicht verstrekte garanties (bedragen x € 1.000)

Artikel	Omschrijving	Uitstaande garanties 2017	Verleend 2018	Vervallen 2018	Uitstaande garanties 2018	Garantie plafond	Totaal plafond	Totaal stand risicovoorziening
Artikel 6 Concurrerende, duurzame, veilige agro-, visserij- en voedselketens	Garanties voor investeringen en werkkapitaal landbouwondernemingen (Borgstelling MKB Landbouwkredieten (BL))	339.322	42.122	47.126	334.318	120.000		16.758
Artikel 8 Natuur en biodiversiteit	Garantie voor natuurgebieden en landschappen	364.866		18.326			346.540
Totaal		704.188	42.122	65.452	334.308	120.000	346.540	16.758

Overzicht uitgaven en ontvangsten garanties (bedragen x € 1.000)

Artikel	Omschrijving	Uitgaven 2017	Ontvangsten 2017	Saldo 2017	Uitgaven 2018	Inkomsten 2018	Saldo 2018	Totaalstand mutatie volume risicovoorziening 2018 en (2017)
Artikel 6 Concurrerende, duurzame, veilige agro-, visserij- en voedselketens	Garanties voor investeringen en werkkapitaal landbouwondernemingen (Borgstelling MKB Landbouwkredieten (BL))	2.050	2.682	632	1.311	1.885	574
Artikel 8 Natuur en biodiversiteit	Garantie Ruimte voor Ruimte	4.400	0	0	0	0	0	0
Artikel 8 Natuur en biodiversiteit	Garantie voor natuurgebieden en landschappen
Totaal		6.450	2.682	632	1.311	1.885	574	0

Voor een risicoregeling, zoals bijvoorbeeld een garantstelling, wordt vaak een begrotingsreserve aangehouden omdat onzeker is hoe hoog bepaalde uitgaven zullen zijn of in welk jaar deze zullen vallen. In de tabel «Overzicht verstrekte garanties» wordt met «totaalstand risicovoorziening» het saldo van de begrotingsreserve Borgstellingsfaciliteit ultimo 2018 bedoeld. In de tabel «Overzicht uitgaven en ontvangsten garanties» wordt met «mutatie risicovoorziening» de storting (+) dan wel de onttrekking (–) aan deze begrotingsreserve bedoeld. De mutaties op de begrotingsreserves worden in het betreffende beleidsartikel toegelicht.

Artikel 6 Concurrerende, duurzame, veilige agro-, visserij- en voedselketens

Garanties voor investeringen en werkkapitaal landbouwondernemingen (Borgstelling MKB Landbouwkredieten (BL))

De Garantieregeling Landbouw (GL) is vervangen door de regeling Borgstelling MKB Landbouwkredieten (BL). Met deze garantieregeling kunnen banken een borgstelling aan land- en tuinbouwondernemers verstrekken. Voor meer informatie zie bijlage van Kamerstuk 32 637 nr. 287 waarin de werking van dit begrotingsinstrument wordt beschreven.

Ten opzichte van 2017 (€ 49,4 mln aan garanties verstrekt) zijn in 2018 minder leningen onder garantie verstrekt (€ 42,1 mln aan garanties verstrekt). In 2018 was het aantal ingediende verliesdeclaraties relatief laag (€ 1,3 mln).

Artikel 8 Natuur en Biodiversiteit

Garantie voor natuurgebieden en landschappen

Het betreft het garant staan voor de leningen die aangetrokken zijn via het Groenfonds voor het realiseren van de EHS-gronden. Deze gronden zijn opgegaan in het Natuur Netwerk Nederland.

Garantie Ruimte voor Ruimte

De provincie Limburg heeft in 2017 voor € 4,4 mln een beroep op een in 2002 afgegeven garantie voor het project Ruimte voor Ruimte gedaan, omdat bij de eindafrekening van het project een verlies was opgetreden.

Overzicht verstrekte leningen (bedragen x € 1.000)

Artikel	Omschrijving	Uitstaande lening	Looptijd lening	Totaalstand risicovoorziening 2017	Totaalstand mutatie volume risicovoorziening 2018 en 2017
Artikel 6 Concurrerende, duurzame, veilige agro-, visserij- en voedselketens	Wageningen Research	27.953	tot en met 2027
Artikel 6 Concurrerende, duurzame, veilige agro-, visserij- en voedselketens	Wageningen Research	9.242	tot en met 2022
Artikel 6 Concurrerende, duurzame, veilige agro-, visserij- en voedselketens	Wageningen Research	11.241	tot en met 2029
Artikel 6 Concurrerende, duurzame, veilige agro-, visserij- en voedselketens	Wageningen Research	2.391	tot en met 2030

4. BELEIDSARTIKELEN

1. Goed functionerende economie en markten

Algemene doelstelling

Het scheppen van voorwaarden voor een goed functionerende economie en goed functionerende markten, waaronder de markt voor elektronische communicatie.

Goed functionerende markten dragen in belangrijke mate bij aan de economische groei en innovatie. In een goed functionerende markt reageren vraag en aanbod effectief op elkaar. Consumenten en bedrijven profiteren daarvan. Op goed functionerende markten ontstaat een optimale prijs – kwaliteitverhouding van goederen en diensten en hebben gebruikers keuzevrijheid. Het slim benutten van en zorgdragen voor hoogwaardige elektronische communicatienetwerken en digitale infrastructuren waar de Nederlandse samenleving op kan bouwen én vertrouwen draagt bij aan het economisch groeivermogen en een goed functionerende economie.

Rol en verantwoordelijkheid

De Minister van EZK is op grond van de Telecommunicatiewet verantwoordelijk voor het stellen van regels voor vaste en mobiele communicatienetwerken. Daarnaast ziet de Minister van EZK het als een taak eventuele belemmeringen voor het goed functioneren van markten te verminderen of weg te nemen en heeft een systeemverantwoordelijkheid voor de statistische informatievoorziening van rijkswege. Hieruit vloeien de volgende verantwoordelijkheden voort:

Stimuleren

• • Het stimuleren van een goede balans tussen de belangen van bedrijven en consumenten met generiek consumentenbeleid waarbij de Wet handhaving consumentenbescherming centraal staat.

Financieren

• • Het bijdragen aan het goed functioneren van markten door het financieren van TenderNed (het elektronisch aanbestedingssysteem) en diverse organisaties op het gebied van metrologie, normalisatie, accreditatie en markttoezicht.

• • Het financieren van een deel van de exploitatie van het Agentschap Telecom en het verrichten van uitgaven voor opdrachten inzake beleidsvoorbereiding en evaluaties voor frequentiebeleid en veiligheid.

• • Het financieren van het CBS om het van overheidswege verrichten van statistisch onderzoek ten behoeve van praktijk, beleid en wetenschap en het openbaar maken van de op grond van zodanig onderzoek samengestelde statistieken mogelijk te maken.

(Doen) uitvoeren

• • Het tegengaan van mededingingsbeperkende gedragingen met de Mededingingswet, mededingingsbeleid en Telecommunicatiewet in alle sectoren van de Nederlandse economie.

• • Het reguleren van de postmarkt met de Postwet 2009 waardoor een toegankelijke en betaalbare basisvoorziening voor de post is gewaarborgd (universele postdienst).

• • Het opstellen van verkeersregels voor het gebruik van de ether, door afspraken te maken in internationaal verband voor harmonisatie en door – in geval van schaarste – te bepalen op welke wijze het spectrum wordt verdeeld.

• • Het inzetten op het realiseren van hoogwaardige en innovatieve breedbandige mobiele communicatie en omroeptoepassingen door verruiming van gebruiksmogelijkheden van het spectrum en door de uitgifte van beschikbare frequentieruimte.

Regisseren

• • Het bevorderen van goed functionerende markten door het scheppen van randvoorwaarden via wet- en regelgeving.

• • Het scheppen van voorwaarden waarbinnen concurrentie kan plaatsvinden door middel van de Waarborgwet, de Winkeltijdenwet, de Aanbestedingswet, de Wet aanwijzing nationale accreditatie-instantie en de Metrologiewet.

• • Het op basis van de middellange termijnvisie op de ontwikkeling van telecommunicatie, media en Internet verder moderniseren van de regelgeving om deze te kunnen laten meegroeien met de ontwikkelingen in de markt en de behoeftes in de samenleving.

Beleidsconclusies

Postmarkt

Naar aanleiding van de Analyse toekomst Postmarkt die in 2017 is opgesteld (Kamerstuk 29 502, 140), heeft begin 2018 de Postdialoog plaatsgevonden. Deze postdialoog met alle betrokken partijen is uitgevoerd om de mogelijke beleidsrichtingen te verkennen. Tegelijkertijd is een aantal onderzoeken uitgevoerd naar de mogelijke opties om de postmarkt te ordenen. Op basis van de uitkomsten van de Postdialoog en deze onderzoeken zijn op 15 juni 2018 concrete beleidsvoorstellen aan de Tweede Kamer gedaan (Kamerstuk 29 502, 158). In deze kamerbrief is ook een wetgevings- en beleidsagenda opgenomen. Na goedkeuring hiervan door de Kamer tijdens het Algemeen Overleg van 12 september 2018 is gestart met de uitvoering van deze agenda. Belangrijkste actie daarvan is een wijziging van de Postwet met het oog op het in de toekomst betaalbaar en beschikbaar houden van de postdienst en het faciliteren van een transitie naar een brede bezorgmarkt. In het vierde kwartaal van 2018 is de voorgenomen wijziging van de Postwet in gang gezet, met het oog op een geplande Internetconsultatie van de voorgestelde wetswijziging in het voorjaar 2019.

Wet markt en overheid

Bij besluit van 4 februari 2019 (Stb. 2017, 34) is de werkingsduur van de Wet markt en overheid verlengd tot 1 juli 2021. In 2018 is aan een voorstel gewerkt om de wet inhoudelijk te wijzigen. Dit voorstel zal ongelijke concurrentie tussen overheden en ondernemingen tegengaan. Naar verwachting kan dit voorstel in de zomer van 2019 voor advisering bij de Raad van State worden aangeboden.

Frequenties

De Nota Mobiele Communicatie is nog niet verschenen. In december 2017 werd de fusie tussen Tele2 en T-Mobile aangekondigd. Daardoor werd het onzeker hoe de markt er uit zou komen te zien indien de fusie doorgang zou vinden, en zo ja welke maatregelen er getroffen moeten worden om een effectief concurrerende markt te waarborgen. Bij de inrichting van een frequentieveiling is het van het grootste belang om te weten hoe de concurrentiesituatie in de markt is, en welke voorwaarden er eventueel moeten worden gesteld om een effectief concurrerende markt te waarborgen of verbeteren (zie brief aan de Kamer, Kamerstuk 24 095, nr. 437). De Nota Mobiele Communicatie zet uiteen hoe dat bij de aankomende frequentieveilingen gebeurt. Frequentieveilingen zijn namelijk bij uitstek vormende momenten voor de concurrentiesituatie in de (mobiele) telecommarkt. Het was daarom noodzakelijk het besluit van de Europese Commissie over de voorgenomen fusie af te wachten (zie brief aan de Kamer, Kamerstuk 26 643, nr. 587). Sinds dat besluit bekend is, wordt er gewerkt aan het afronden van de Nota Mobiele Communicatie. In dat kader wordt er op dit moment gewacht op advies van de ACM over de eventuele noodzaak om maatregelen te treffen in de aankomende veilingen die effectieve concurrentie zullen waarborgen. Het ACM-advies wordt in maart/april 2019 verwacht.

Het eerste deel van de Nota omroepdistributie is op 9 oktober 2017 aangeboden aan de Tweede Kamer (Kamerstuk 24 095, nr. 421). De verwachting dat het tweede deel van de nota, met de kabinetsvisie op omroepdistributie voor de komende vijf tot tien jaar, medio 2018 naar de Kamer kon worden gestuurd, is niet uitgekomen. Gelet op de complexiteit en dynamiek alsmede een aantal ontwikkelingen inzake omroepdistributie(vraagstukken) vraagt dit deel meer tijd dan voorzien. Zo is onder meer, op verzoek van de Tweede Kamer, eind 2017 een Taskforce radio ingesteld om tot een efficiëntere indeling te komen van het spectrum voor digitale radio. Voorts is de Minister voor Basis- en Voorgezet Onderwijs en Media met publieke en commerciële mediapartijen in gesprek gegaan over strategische samenwerking. Bovendien is MBVOM, mede op verzoek van de Kamer, ook gestart met de ontwikkeling van een nieuwe visie op de publieke omroep voor de langere termijn. De uitkomsten van deze lopende trajecten zijn van belang voor (de visie op) omroepdistributie.

Kengetal	2013	2014	2015	2016	2017
Concurrentie markt mobiele telefonie (HHI-index)	3.675	3.469	3.529	3.547 (Q2)	3.147 (Q2)

De Herfindahl-Hirschman Index (HHI) geeft een indicatie van de mate van concurrentie. De index wordt berekend op basis van de marktaandelen van de op de markt actieve partijen met een eigen netwerk. Een dalende waarde wijst op meer concurrentie (een stijging v.v.). De in de afgelopen jaren in de EZK-begroting opgenomen HHI-indices wezen weliswaar in het algemeen op daling, maar waren niet altijd even goed vergelijkbaar. Dat kwam onder meer door de wijze waarop marktpartijen die diensten aanbieden via de netwerken van andere operators werden meegenomen in de berekening. Ook marktontwikkelingen, zoals de groei van dataverkeer ten opzichte van spraakverkeer, hebben een uniforme berekeningswijze gecompliceerd. Omdat het de verwachting is dat nieuwe marktontwikkelingen, zoals de groei van geïntegreerde vaste en mobiele dienstverlening, een consistente berekeningswijze verder zullen bemoeilijken, zal het kengetal HHI vanaf de EZK-begroting 2019 komen te vervallen.

Kengetal	Referentiewaarde 2013	Waarde 2016	Realisatie 2018	Streefwaarde	Planning
Penetratiegraad van digitale radio ontvangers in huishoudens	3%	6%	12%	35%	2022

Een indicatie voor het succes van de introductie van digitale radio is de penetratiegraad van digitale radio-ontvangers in huishoudens. Dit wordt gemonitord door het CBS. Belangrijke indicator voor dit succes is het percentage huishoudens dat over een DAB+ ontvanger beschikt (in huis en/of in de auto) en daarmee toegang heeft tot digitale radio. Het percentage draagt bij aan het bepalen van een afschakeldatum voor de analoge FM.

Europees regelgevend telecomkader

De onderhandelingen over de herziening van het Europese telecomkader zijn in juli 2018 afgerond. Inmiddels is de implementatie gestart. Het Europese telecomkader dient eind 2020 omgezet te zijn naar nationale wetgeving. Het onderdeel «intra EU calls», een wens van de Tweede Kamer, zal vroegtijdig (Q2 2019) in werking treden. De Nederlandse inzet bij de herziening van het Europese telecomkader, het toevoegen van mogelijkheden voor de regulering van een duopolie-markt voor communicatiediensten, is in de onderhandelingen binnengehaald. De implementatie van het Europese kader voor audiovisuele diensten is voorzien in 2020. De onderhandelingen over het Europese kader voor auteursrechten lopen nog.

Continuïteit en betrouwbaarheid

In 2018 is de Roadmap Digitaal Veilige Hard- en Software (DVHS) opgeleverd mede namens de Minister van Justitie en Veiligheid en de Minister voor Rechtsbescherming. De roadmap geeft mede invulling aan de Nationale Cyber Security Agenda. De roadmap bevat een samenhangende set van maatregelen om onveiligheden in hard- en software (inclusief internet-of-things, IoT) te voorkomen, kwetsbaarheden te detecteren, en om de gevolgen daarvan te beperken. De eerste stappen in de uitvoering zijn gezet. Begin december is een akkoord bereikt tussen de Europese Raad en het Europees parlement over de Cybersecurity Act. De Cyber Security Act creëert een Europees raamwerk voor cybersecurity certificering voor ICT-producten, diensten en processen. Nederland zal zich in blijven zetten voor een voortvarende ontwikkeling en implementatie van cybersecurity certificering.

Verder is in november 2018 de Europese Richtlijn Netwerk- & Informatiebeveiliging (NIB) in werking getreden. Hierbij krijgen aanbieders van essentiële diensten en digitale dienstverleners een meldplicht van ICT-incidenten. Ook moeten zij maatregelen treffen om hun netwerk- en informatiesystemen te beveiligen. Het Ministerie van Justitie en Veiligheid (JenV) heeft de implementatie gecoördineerd, EZK is sectorverantwoordelijk voor de aangewezen aanbieders van essentiële diensten uit de domeinen digitale infrastructuur (o.a. internetknooppunten), energie en voor de (niet-essentiële) digitale dienstverleners (o.a. clouddiensten). Daarnaast heeft EZK in 2018 het CSIRT (Computer Security Incident Response Team) voor digitale diensten opgericht. Digitale dienstverleners moeten per 1 januari 2019 ICT-incidenten bij dit CSIRT melden.

In het voorjaar van 2018 is het wetsvoorstel ongewenste zeggenschap telecommunicatie voor advies naar de Raad van State gestuurd. Aan het einde van de zomer heeft de Raad van State zijn advies afgegeven. Het najaar is gebruikt voor de verwerking van het advies en nadere interdepartementale afstemming. De verwachting is dat het wetsvoorstel begin 2019 bij de Tweede Kamer kan worden ingediend.

De verwachting dat de onderhandelingen over de herziening van de e-Privacy richtlijn in 2018 zouden worden afgerond, is niet uitgekomen. De onderhandelingen in de Raad verlopen zeer moeizaam, omdat sommige lidstaten vrezen dat de voorgestelde privacyregels te weinig ruimte laten voor nieuwe innovatieve dienstverlening.

Budgettaire gevolgen van beleid artikel 1 (bedragen x € 1.000)

	Realisatie					Vastgestelde begroting na ISB	Verschil
	2014	2015	2016	2017	2018	2018	2018
VERPLICHTINGEN	195.559	197.904	193.012	212.076	200.563	188.251	12.312
Waarvan garantieverplichtingen
Waarvan overige verplichtingen	195.559	197.904	193.012	212.076	200.563	188.251	12.312
UITGAVEN	197.270	200.072	194.204	208.679	201.785	186.154	15.631
Subsidies	356	900	600	488	236		236
Digitalisering regionale radio	356	900	600	488
Cyber security					236		236
Opdrachten	6.593	8.575	6.825	6.400	6.156	7.503	– 1.347
Onderzoek en Opdrachten	2.833	2.961	2.244	1.366	2.197	2.021	176
PIANOo/TenderNed	689	1.040	477	69
Beleidsvoorbereiding en evaluaties Frequenties en Veiligheid	3.071	4.574	4.104	4.965	3.795	5.482	– 1.687
Digital trust centre					164		164
Bijdragen aan agentschappen	16.075	20.074	23.260	29.523	39.124	25.732	13.392
Agentschap Telecom	10.735	12.021	14.571	17.747	27.195	14.544	12.651
Rijksdienst voor Ondernemend Nederland	351	996	1.145	11.746	11.929	11.188	741
DICTU	4.989	7.057	7.544	30
Bijdrage aan ZBO’S/RWT’s	170.667	166.532	159.720	168.613	152.738	149.213	3.525
Metrologie	14.319	14.268	10.182	9.615	9.335	9.134	201
Raad voor Accreditatie	262	190	231	210	209	190	19
ACM	695	645	637	641	737	696	41
CBS	155.391	151.429	148.670	158.147	142.457	139.193	3.264
Bijdragen aan (inter)nationale organisaties	3.579	3.991	3.799	3.653	3.531	3.706	– 175
Nederlands Normalisatie Instituut (NEN)	1.480	1.234	1.144	1.172	1.124	1.106	18
Internationale organisaties	2.043	2.757	2.655	2.481	2.407	2.600	– 193
Raad van deskundige voor de nationale meetstandaarden	56
ONTVANGSTEN	58.853	52.224	103.840	90.319	16.600	31.062	– 14.462
Ontvangsten ACM	963				162	162
High Trust	34.441	31.880	30.568	71.143	15.194	30.200	– 15.006
Diverse ontvangsten	23.449	20.344	73.272	19.175	1.243	700	543

Toelichting op de verplichtingen

Agentschap Telecom

De hogere bijdrage aan het Agentschap Telecom (€ 12,7 mln) betreft onder andere de verhoging bij de 1^e suppletoire begroting 2018 (€ 6,8 mln) voor onder andere de opdrachtverlening om toezichthouder te zijn zoals benodigd voor de Cyber Security Wet (NIB) en voor de ontwikkeling van DIGI-AT.

Bij de 2^e suppletoire begroting 2018 is daarnaast de bijdrage met € 4,8 mln verhoogd voor onder andere een bijdrage voor de Algemene Verordening Gegevensvoorziening, compensatie stijging pensioenpremies ABP, loon en prijsbijstelling, compensatie hoger ICT kosten en voor aanvullende opdrachten voor 2018.

Toelichting op de uitgaven

Opdrachten

Frequenties

Bij Najaarsnota 2018 is door V&J een overboeking gedaan van € 1,0 mln uit de door Financiën beschikbaar gestelde € 30 mln extra middelen voor Cyber. Dit budget kon voor een groot deel niet tijdig uitgeput worden.

Bijdragen aan agentschappen

Agentschap Telecom

De hogere bijdrage aan het Agentschap Telecom (€ 12,7 mln) betreft onder andere de verhoging bij de 1^e suppletoire begroting 2018 (€ 6,8 mln) voor onder andere de opdrachtverlening om toezichthouder te zijn zoals benodigd voor de Cyber Security Wet (NIB) en voor de ontwikkeling van DIGI-AT.

Bij de 2^e suppletoire begroting 2018 is daarnaast de bijdrage met € 4,8 mln verhoogd voor onder andere een bijdrage voor de Algemene Verordening Gegevensvoorziening, compensatie stijging pensioenpremies ABP, loon en prijsbijstelling, compensatie hoger ICT kosten en voor aanvullende opdrachten voor 2018.

Bijdragen aan ZBO’s/RWT’s

CBS

Het verschil tussen de ontwerpbegroting en realisatie van het CBS betreft loon- en prijsbijstelling.

Toelichting op de ontvangsten

De High trust-ontvangsten bestaan voornamelijk uit het saldo van de door de ACM ontvangen en terugbetaalde boetes. Dat saldo fluctueert door de jaren heen. Dit komt onder andere door het aantal en omvang van de door de ACM opgelegde boetes en door de inhoud van gerechtelijke uitspraken en het moment waarop die in de tijd plaatsvinden.

2. Bedrijvenbeleid: innovatief en duurzaam ondernemen

Algemene doelstelling

Met het bedrijvenbeleid werkt EZK aan een uitmuntend ondernemingsklimaat dat bedrijven stimuleert om duurzaam en innovatief te kunnen ondernemen. Daarbij worden de volgende vier strategische doelen nagestreefd:

• 1. stimuleren van een concurrerend, innovatief en duurzaam bedrijfsleven;

• 2. bevorderen van ondernemerschap en toegang tot en benutting van ondernemers(risico)financiering;

• 3. ontwikkelen en benutten van hoogwaardig (internationaal) publiek gefinancierd onderzoek en technologie, inclusief publiek-private programma’s voor onderzoek, innovatie en menselijk kapitaal;

• 4. waarborgen van responsieve overheids- en informatiediensten voor ondersteuning van ondernemers op regionaal, nationaal en internationaal niveau.

Het kabinet heeft met het Bedrijvenbeleid drie ambities:

• – Nederland in de top 5 van de meest concurrerende kenniseconomieën in de wereld (in 2020);

• – stijging van de Nederlandse R&D-inspanningen naar 2,5% van het BBP (in 2020);

• – Topconsortia voor Kennis en Innovatie (TKI) waarin publieke en private partijen participeren voor meer dan € 800 mln waarvan tenminste 40% private financiering betreft (in 2020).

Over de voortgang bij de realisatie van de doelen van het Bedrijvenbeleid en over de indicatoren en kengetallen op dit beleidsterrein wordt jaarlijks gerapporteerd op de website «Bedrijvenbeleid in beeld». De meest recente versie van de website is op 15 oktober 2018 verschenen. De begroting geeft het overzicht van de budgettaire gevolgen van het bedrijvenbeleid.

Ad 1) Stimuleren van een concurrerend, innovatief en duurzaam bedrijfsleven

Het vergroten van de maatschappelijke welvaart – door met innovatie duurzame economische groei aan te jagen – vormt de kern van het bedrijvenbeleid. Nederland zal het, in het geval van een krimpend arbeidsaanbod, de komende decennia vooral moeten hebben van productiviteitsgroei. Innovatie en ambitieus ondernemerschap zijn daar belangrijke sleutels voor. Succesvolle innovaties creëren daarbij niet alleen economische toegevoegde waarde, maar ook nieuwe producten, diensten en productieprocessen die een bijdrage leveren aan (deel)oplossingen voor de grote maatschappelijke uitdagingen van deze tijd, bijvoorbeeld op het gebied van medische technologie, watermanagement en duurzaam energie- en materiaalgebruik. Een belangrijk deel van de beleidsinspanningen richt zich daarom op het aanjagen en stimuleren van een innovatief en duurzaam bedrijfsleven.

2) Bevorderen van ondernemerschap en toegang tot en benutting van ondernemers(risico)financiering

Ondernemerschap is, in een dynamische economie als de Nederlandse, cruciaal voor ons concurrentie- en innovatievermogen. Nieuwe bedrijven zijn een belangrijke bron van economische groei, innovatie en productiviteit (creatieve destructie). Een goede toegang tot ondernemersfinanciering is van essentieel belang voor het kunnen realiseren van de plannen van ambitieuze ondernemers. Het bedrijvenbeleid borgt daarom de toegang tot financiering voor kansrijke en in de kern gezonde bedrijven. Daarnaast wordt in het bedrijvenbeleid ondernemerschap in Nederland ook bevorderd door ook andere facetten van het ondernemingsklimaat goed en concurrerend te houden. Daarbij gaat het niet alleen om zaken als fiscale regelingen (onder andere zelfstandigenaftrek), toegang tot talent (onder andere techniekpact) en ondernemersvaardigheden (onder andere NLGroeit) maar ook om eventuele onvolkomenheden in het handelsverkeer (franchisecode; betaaltermijnen), om de impact van regelgeving en om de gevolgen van overheidsbeleid zelf (innovatiegericht inkopen).

3) Ontwikkelen en benutten van hoogwaardig (internationaal) publiek gefinancierd onderzoek en technologie, inclusief publiek-private samenwerking

Voor innovatie en vernieuwend ondernemerschap is de ontwikkeling, kwaliteit en benutting van wetenschappelijke en toegepaste kennis één van de belangrijkste voedingsbronnen. Het maatschappelijk rendement en responsiviteit van publiek gefinancierde onderzoeksinstellingen kan worden vergroot door onderzoekssamenwerking met bedrijven en door het uitlokken van private kennisinvesteringen van bedrijven in dergelijke publiek-private onderzoekssamenwerking. Daarmee worden bovendien de beschikbare middelen voor onderzoek vergroot. Innovatie is geen lineair proces dat zich binnen één organisatie afspeelt, maar een complex interactie- en kennisuitwisselingsproces tussen verschillende actoren in een «open» innovatienetwerk of -cluster (van bedrijven, kennisleveranciers, maatschappelijke organisaties en/of consumenten). Niet alleen de ondernemer en zijn omgeving staat daarom centraal in het bedrijvenbeleid, maar ook het stelsel van toegepast onderzoek en de interactie en publiek-private onderzoeksamenwerking tussen bedrijven, kennisinstellingen en overheden (nationaal, regionaal en Europees) in het relevante innovatienetwerk, zoals in de topsectoren. Daartoe faciliteert EZK met het bedrijvenbeleid ook een responsief stelsel van (toegepast) onderzoek.

4) Responsieve overheids- en informatiediensten en ondersteuning voor ondernemers op regionaal, nationaal en internationaal niveau

Om ondernemers de ruimte te geven om succesvol te kunnen ondernemen en hun positie zowel regionaal, nationaal als internationaal te versterken biedt EZK (veelal samen met andere departementen) verschillende publieke diensten aan. De geboden informatie en dienstverlening is veelzijdig: van informatie over wetgeving, belastingregels en maatschappelijk verantwoord ondernemen tot subsidies en directe (financiële) ondersteuning bij regionale en (inter)nationale activiteiten van ondernemers uit binnen- en buitenland. Toegankelijke en kwalitatief hoogwaardige publieke diensten verhogen de kwaliteit van het ondernemerschap en bespaart ondernemers kostbare tijd. Om de (hoge) kwaliteit van het Nederlandse vestigings- en ondernemingsklimaat op peil te houden werkt EZK nauw samen met haar internationale, Europese en regionale partners en andere vakdepartementen. EZK versterkt de digitalisering van contacten tussen overheid en bedrijfsleven met als doelstelling dat burgers en bedrijven hun zaken digitaal kunnen afhandelen. Ook met merkbare vermindering van administratieve lasten en nalevingskosten, meer innovatie en duurzaamheid bevorderende wet- en regelgeving en met de inzet van meer ICT worden gunstige voorwaarden gecreëerd voor succesvol ondernemerschap, een ondersteunend ondernemingsklimaat en een aantrekkelijk investeringsklimaat.

Rol en verantwoordelijkheid

Onderstaande tabel geeft een overzicht van de belangrijkste rollen en verantwoordelijkheden die de Minister van Economische Zaken en Klimaat heeft in het Bedrijvenbeleid. In de tekst onder de tabel wordt verder toegelicht wat deze rollen en verantwoordelijkheden behelzen en op welke van de vier hierboven onderscheiden strategische doelen ze betrekking hebben.

In dit begrotingsartikel ligt de nadruk zoals aangegeven op overheidsinterventies met financiële gevolgen voor de begroting. Naast financiële interventies spelen in het Bedrijvenbeleid echter ook niet-financiële interventies een belangrijke rol bij het realiseren van de strategische doelen, bijvoorbeeld op het terrein van wet- en regelgeving, maar ook en vooral bij het organiseren van publiek-private samenwerking (bijvoorbeeld binnen de topsectoren, op regionaal niveau en door de inzet van «Green Deals»). Een volledig overzicht van deze interventies wordt geboden in de jaarlijkse voortgangsrapportage en in de Monitor Bedrijvenbeleid.

	Stimuleren	Financieren	Regisseren	(Doen) uitvoeren
Stimuleren van een concurrerend, innovatief en duurzaam bedrijfsleven	✓
Ondernemerschap bevorderen en toegang tot en benutting van ondernemers(risico)financiering	✓
Ontwikkelen en benutten van hoogwaardig (internationaal) publiek gefinancierd onderzoek en technologie, inclusief publiek-private samenwerking	✓	✓	✓
Responsieve overheids- en informatiediensten en ondersteuning voor ondernemers op regionaal, nationaal en internationaal niveau	✓		✓	✓

Stimuleren van een concurrerend, innovatief en duurzaam bedrijfsleven

De Minister stimuleert een concurrerend, innovatief en duurzaam bedrijfsleven door:

• – private investeringen in R&D te bevorderen via de WBSO;

• – de R&D-samenwerking in het midden- en kleinbedrijf te stimuleren via de regeling MKB-innovatiestimulering Topsectoren (MIT);

• – in samenwerking met andere ministeries, bedrijven, wetenschap en maatschappelijke organisaties de transitie naar groene groei te versnellen, onder meer via het «Green Deal»- en «Ruimte in Regels» instrument en de interdepartementale programma’s «Groene Groei» en «Bio Based Economy» en het rijksbrede programma Circulaire Economie;

• – internationale samenwerking op het terrein van R&D te faciliteren, onder meer via Internationaal Innoveren en Eurostars;

• – cofinanciering van de EFRO-programma’s (Europees Fonds Regionale Ontwikkeling (EFRO); voor de EFRO-programma’s binnen Nederland draagt de Minister systeemverantwoordelijkheid;

• – het bevorderen van innovatiegericht inkopen door overheden;

• – de inrichting van een adequaat stelsel van intellectueel eigendom;

• – samen met OCW en met het Valorisatieprogramma twaalf consortia te ondersteunen bij het vormgeven van hun activiteiten op het gebied van ondernemerschapsonderwijs en kennisvalorisatie;

• – samen met de partners van het «Techniekpact» te zorgen voor voldoende technisch personeel;

• – In samenwerking met bedrijfsleven, maatschappelijke middenveld, de vakbeweging, het Ministerie van Buitenlandse Zaken en andere ministeries door middel van IMVO-convenanten in te zetten op het identificeren, voorkomen en verminderen van IMVO-risico’s in de waardeketens van het Nederlands bedrijfsleven.

Bevorderen van ondernemerschap en toegang tot en benutting van ondernemers(risico)-financiering

De Minister stimuleert ondernemerschap door:

• – de toegang tot financiering te verbeteren door als overheid garant te staan voor in de kern gezonde bedrijven en verbeterde toegang tot (risico)kapitaal in cruciale fases in de levenscyclus van bedrijven;

• – het ondersteunen van de transitie op de kapitaalmarkt door ruimte en ondersteuning te bieden aan alternatieve vormen van financiering;

• – inzetten op investeringen in Nederland onder meer door het Nederlands Investerings Agentschap (NIA) en via ondersteuning van het private initiatief van institutionele beleggers in de vorm van de Nederlandse Investeringsinstelling (NLII); diverse fiscale faciliteiten gericht op zelfstandig ondernemerschap, bedrijfsoverdrachten en bedrijfsinvesteringen;

• – ambitieus ondernemerschap in Nederland aan te jagen door het met StartupDelta versterken van het «start up» en «scale up» ecosysteem;

• – de toegang tot vaardigheden te verbeteren door vraag en aanbod op elkaar af te stemmen via publiek-private samenwerking (NL-Groeit);

• – eerlijk en verantwoord handelsverkeer te bevorderen via afspraken en/of gedragscodes (corporate governance, franchise, betaalme.nu).

Ontwikkelen en benutten van hoogwaardig (internationaal) publiek gefinancierd onderzoek en technologie, inclusief publiek-private samenwerking

De Minister van EZK en de bewindslieden van OCW coördineren en borgen de publieke kennisinfrastructuur voor toegepast en fundamenteel onderzoek. De Minister financiert en regisseert het ontwikkelen en benutten van hoogwaardig (internationaal) publiek gefinancierd onderzoek en technologie, inclusief publiek-private samenwerking door:

• – de TO2-instituten (TNO, Wageningen Research, ECN, Deltares, Marin en NLR) te financieren.

• – gezamenlijke regie met OCW op de publiek-private samenwerking via NWO, waarbij EZK specifiek NWO-TTW subsidieert.

Daarnaast heeft de Minister een stimulerende rol met:

• – de PPS-toeslag, voor het stimuleren van private deelname aan publiek-private onderzoeksinitiatieven vanuit de Topconsortia voor Kennis en Innovatie (TKI’s);

• – de financiële bijdrage aan het ruimtevaartbeleid, met name in Europees verband.

Tot slot heeft de Minister een regisserende rol bij het tot stand komen van publiek-private samenwerking binnen het bedrijvenbeleid: de topsectorenaanpak, zoals bij de invulling van de kennis- en innovatiecontracten en «Human Capital Agenda’s» van de topsectoren, bij de maatwerkaanpak op het terrein van regelgeving, bij de «Green Deals» en bij de «Nationale Iconen».

Waarborgen van responsieve overheids- en informatiediensten voor ondersteuning van ondernemers op regionaal, nationaal en internationaal niveau

De Minister stimuleert responsieve overheids- en informatiediensten en ondersteuning voor ondernemers op regionaal, nationaal en internationaal niveau door:

• – uitvoering van de wettelijke taken van de Kamer van Koophandel (Handelsregister en innovatiestimulering) en het inrichten van regionale Ondernemerspleinen ten behoeve van de informatievoorziening, zowel fysiek als digitaal;

• – digitaal zakendoen met de overheid voor ondernemers mogelijk te maken;

• – toegang tot overheidsondersteuning (financieel en/of door middel van kennis via: de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland; Het aansturen van het Netherlands Foreign Investment Agency (NFIA) met als oogmerk het aantrekken van buitenlandse investeerders naar Nederland, samen met de Minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking; het Innovatie Attaché Netwerk ter ondersteuning van ondernemers uit binnen- en buitenland bij hun internationale R&D en innovatie-ambities;

• – gerichte regie op het verbinden van het Bedrijvenbeleid met de relevante regionale netwerken en partners.

Daarnaast heeft de Minister ook een uitvoerende rol bij het verlenen van Nederlandse octrooien volgens de in de Rijksoctrooiwet geformuleerde voorwaarden.

Beleidsconclusies

Met het bedrijvenbeleid werkt EZK aan een uitmuntend ondernemers- en vestigingsklimaat, dat bedrijven in staat stelt succesvol, duurzaam en innovatief te ondernemen. De website «Bedrijvenbeleid in beeld» geeft inzicht in de geboekte voortgang van het afgelopen jaar op allerlei kengetallen, instrumentengebruik, eventuele streefwaarden(realisaties) en evaluaties. Het bedrijvenbeleid werpt zijn vruchten af. De Nederlandse economie doet het bovengemiddeld in Europees perspectief. Nederland behoort tot de mondiale top van de meest dynamische en concurrerende kenniseconomieën in de wereld en is tevens ook één van de landen met de hoogste arbeidsproductiviteit ter wereld. Dat blijkt ook uit de voortgang op de drie centrale ambities van het bedrijvenbeleid (zoals geformuleerd door het kabinet Rutte II) voor 2020:

• 1. Nederland in de top 5 van kenniseconomieën in de wereld.

• 2. Stijging van de Nederlandse R&D inspanningen naar 2,5% van het bbp.

• 3. Topconsortia voor Kennis en Innovatie, waarin publieke en private partijen participeren voor meer dan € 800 mln, waarvan tenminste 40% gefinancierd door het bedrijfsleven.

Nederland in 2018 op de zesde plaats mondiale concurrentie-index

Een van de ambities van het Bedrijvenbeleid is dat Nederland tot de top 5 behoort van de meest concurrerende kenniseconomieën in de wereld. Als maatstaf voor de realisatie wordt de positie van Nederland op de ranglijst van The Global Competitiveness Index van World Economic Forum gehanteerd. Nederland staat in 2018 op de zesde plaats in de mondiale concurrentie-index van het World Economic Forum (WEF). In de editie van 2018 heeft een wijziging in de methodologie plaatsgevonden. Op basis van de nieuwe methodologie zou Nederland in het voorgaande jaar (2017) op de vijfde plaats staan. Nederland zakt in 2018 één plaats omdat we voorbij worden gestreefd door Duitsland.

R&D-inspanningen nemen licht toe

In het kader van de Europa 2020-strategie stelt Nederland zich ten doel dat in 2020 2,5% van het bruto binnenlands product aan onderzoek en ontwikkeling (R&D) wordt uitgegeven. De totale R&D-intensiteit ligt in 2017 (meest recente cijfer) met 1,99% van het bbp net iets hoger dan het gemiddelde van de EU (i.c. 1,93%). De relatieve omvang van de R&D-investeringen in Nederland is de afgelopen jaren structureel toegenomen door de stijging van de private R&D-uitgaven. De private R&D-uitgaven blijven als percentage van het bbp nog wel achter bij EU-gemiddelde. Het huidige kabinet houdt vast aan de in Europees verband vastgelegde Nederlandse ambitie om een R&D-intensiteit van 2,5% van het BBP te realiseren. Investeren in R&D is geen doel in zichzelf, maar vormt één van de fundamenten voor het innovatief vermogen van een land.

Publiek en private uitgaven aan pps-projecten blijven toenemen

In het Bedrijvenbeleid geldt als ambitie dat er in 2020 voor meer dan € 800 mln aan publiek-private-samenwerking (PPS) plaatsvindt in TKI-verband, waarvan tenminste 40% is gefinancierd door het bedrijfsleven. De omvang van de publieke en private investeringen in pps-verband heeft zich de afgelopen jaren voortvarend ontwikkeld, waardoor de omvang van de middelen voor PPS-projecten in 2017 naar schatting € 1.207 mln bedroeg. Circa € 150 mln meer dan in voorgaand jaar. Bedrijven investeerden in 2017 ongeveer € 559 mln in de publieke kennisinfrastructuur; dit komt neer op een percentage van 46%.

In 2018 zijn de volgende beleidsinstrumenten geëvalueerd die vallen onder artikel 2: groeifaciliteit, ruimtevaartbeleid, cofinanciering EFRO/Interreg, valorisatieprogramma, intellectueel eigendomsbeleid en de (wet op de) KvK. De uitgebreide samenvattingen inclusief beleidsreacties zijn te vinden in bijlage 2. Hoewel het heel uiteenlopende instrumenten zijn, is het overall beeld positief.

Budgettaire gevolgen van beleid artikel 2 (bedragen x € 1.000)1

	Realisatie		Vastgestelde begroting na ISB	Verschil
	2017	2018	2018	2018
VERPLICHTINGEN	1.654.654	1.555.400	2.024.761	– 469.361
Waarvan garantieverplichtingen	805.621	714.964	1.300.000	– 585.036
Waarvan overige verplichtingen	849.033	840.436	724.761	115.675
UITGAVEN	843.402	875.703	856.040	19.663
Garanties	58.916	51.190	57.269	– 6.079
BMKB	34.818	22.176	41.674	– 19.498
Storting reserve BMKB	11.147	21.676		21.676
Groeifaciliteit	4.216	483	8.850	– 8.367
Storting reserve Groeifaciliteit	2.144	4.466		4.466
Garantie Ondernemingsfinanciering (GO)	1.610	109	6.745	– 6.636
Storting reserve GO	4.940	2.060		2.060
Garantiefaciliteit Scheepsnieuwbouwfinanciering
Storting reserve MKB Financiering	41	220		220
Subsidies	97.343	91.402	119.146	– 27.744
Lucht- en Ruimtevaart	1.587	107		107
MKB Innovatiestimulering Topsectoren (MIT)	15.818	14.036	29.493	– 15.457
Eurostars	13.325	15.432	17.808	– 2.376
Bevorderen Ondernemerschap	7.465	12.058	5.707	6.351
Groene Groei en Biobased Economy	1.147	131		131
Cofinanciering EFRO, inclusief INTERREG	37.356	31.016	31.373	– 357
Bijdrage aan ROM's	5.375	4.956	5.380	– 424
Verduurzaming industrie		8.216	26.000	– 17.784
Overige subsidies	15.270	5.450	3.385	2.065
Opdrachten	29.971	17.708	32.303	– 14.595
Onderzoek en opdrachten	4.255	4.245	4.119	126
Caribisch Nederland	190	2.725	1.221	1.504
ICT beleid	16.834	7.488	5.975	1.513
Regeldruk	735	901	1.731	– 830
Mainport Rotterdam	7.537		7.868	– 7.868
Regiekosten regionale functie	263	261	1.016	– 755
Invest-NL i.o.	157	1.009	9.657	– 8.648
Small Business Innovation Research		1.079	716	363
Bijdragen aan agentschappen	107.074	97.132	108.127	– 10.995
Bijdrage RVO.nl	98.351	89.754	83.929	5.825
Bijdrage Agentschap Telecom	3.240	1.880	1.629	251
Bijdrage Logius	2.672	706	869	– 163
Invest-NL i.o.	2.811	4.792	21.700	– 16.908
Bijdragen aan ZBO's/RWT’s	268.831	314.877	272.870	42.007
Bijdrage aan TNO	138.926	160.517	132.685	27.832
Kamer van Koophandel	109.969	128.721	115.216	13.505
NWO-TTW2	19.936	25.639	24.969	670
Bijdragen aan medeoverheden	2.045		1.630	– 1.630
Sterke Regio's en Nota Ruimte	2.045		1.630	– 1.630
Bijdragen aan (inter-)nationale organisaties	279.221	303.396	264.695	38.701
Internationaal Innoveren	36.499	40.990	40.022	968
PPS-toeslag	100.804	123.069	107.806	15.263
TO2 (exclusief TNO)	32.348	42.181	31.415	10.766
Topsectoren overig	31.193	13.393	4.070	9.323
Ruimtevaart (ESA)	66.599	70.480	67.061	3.419
Bijdrage NBTC	8.694	8.860	8.694	166
Bijdragen organisaties	3.084	4.423	5.627	– 1.204
ONTVANGSTEN	134.101	119.979	109.547	10.432
BMKB	37.316	35.017	33.000	2.017
Groeifaciliteit	5.510	4.099	8.000	– 3.901
Garantie Ondernemingsfinanciering (GO)	9.132	7.764	13.000	– 5.236
Garantiefaciliteit Scheepsnieuwbouwfinanciering (GSF)	178			0
Onttrekking reserve GSF	10.136			0
MKB Financiering	41	220		220
Luchtvaartkredietregeling	13.507	7.052	9.046	– 1.994
Rijksoctrooiwet	40.260	40.839	35.099	5.740
Eurostars	1.629	586	4.821	– 4.235
F-35	2.009	2.289	3.750	– 1.461
Diverse ontvangsten	14.383	22.114	2.831	19.283

Toelichting op de verplichtingen

De garantieverplichtingen zijn voor ca. € 585 mln niet benut. Dit is het saldo van een onderbenutting van € 613 mln op de garantieverplichtingen en stortingen in de begrotingsreserves van € 28,4 mln.

De onderbenutting van € 613 mln betreft in het bijzonder de volgende regelingen: BMKB – € 180 mln; Groeifaciliteit – € 128 mln; Garantie Ondernemingsfinanciering – € 276 mln. De verstrekte garanties voor de BMKB (€ 585 mln) lagen wel op een hoger niveau dan in 2017 (€ 558 mln). Ook voor de Energietransitiefinancieringsfaciliteit (ETFF), verantwoord onder de Garantie Ondernemingsfinanciering (GO), zijn de eerste garanties verstrekt. Van het garantiebudget van € 40 mln voor de ETFF is voor € 10 mln aan garanties verstrekt. Voor de Groeifaciliteit en de Garantie Ondernemingsfinanciering (GO) lag het niveau van de gefiatteerde garanties onder het niveau van 2017. De benutting van de diverse garantieregelingen lag hiermee onder het maximaal beschikbare garantieplafond. Benutting van de maximale plafonds van de garantieregelingen is geen doel op zich. De regelingen beogen het verstrekken van krediet of risicokapitaal te accommoderen daar waar de markt dit vanwege marktfalen eigenstandig niet doet. Een lagere benutting kan erop duiden dat de markt in grotere mate in staat is zonder garantie kredieten en risicokapitaal te verstrekken.

Daarnaast werden enkele stortingen verricht in de begrotingsreserves van de garantieregelingen voor in totaal een bedrag van € 28,4 mln. Dit betrof de volgende bedragen: BMKB (€ 21,7 mln), Groeifaciliteit (€ 4,5 mln), Garantie Ondernemingsfinanciering (€ 2,1 mln); MKB-financiering (€ 0,2 mln)

De belangrijkste oorzaken voor de verplichtingenmutaties op de overige begrotingsinstrumenten betreffen:

MKB Innovatiestimulering Topsectoren (MIT, – € 13,5 mln)

Dit komt door een overheveling naar het Provinciefonds van € 19,3 mln ten behoeve van de decentrale uitvoering van de MIT. Deze overheveling heeft voor € 3,2 mln betrekking op de tranche 2017 en voor € 16,1 mln op de tranche 2018. Voor € 4,5 mln betreft het een intensivering uit de enveloppe Toegepast Onderzoek. Hiernaast vond een tijdelijke toevoeging plaats vanuit het SBIR-budget (€ 1,7 mln). Bij Voorjaarsnota 2019 zal dit budget weer aan SBIR worden toegevoegd.

Bevorderen Ondernemerschap (€ 10 mln)

De hogere verplichtingenrealisatie wordt veroorzaakt door de aanvullende bijdragen voor de experimentele regeling MKB-!dee en voor valorisatie, startups en digitalisering MKB vanuit de enveloppe Toegepast Onderzoek conform het Regeerakkoord (€ 5 mln). Daarnaast is een verplichting aangegaan voor het realiseren van een logistieke oplossing voor de Europese distributie van reserve-onderdelen voor de F-35 in Woensdrecht.

Programma Verduurzaming Industrie (– € 16,9 mln)

Hiervan is in het kader van de verduurzaming van de industrie € 1 mln via het Ministerie van OCW beschikbaar gesteld voor het NWO-programma elektrochemie, en € 0,7 mln aan de gemeente Rotterdam voor het project AsBeter. Het restant van € 15,2 mln betreft middelen die in 2018 niet tot besteding zijn gekomen onder andere doordat het aantal aanvragen voor het Beleidsexperiment CO₂-reductie industrie achterbleef bij het opengestelde plafond. Deze middelen zullen in 2019 weer beschikbaar komen voor de verduurzaming van de industrie.

Onderzoek en opdrachten (€ 3,7 mln)

De hogere verplichtingenrealisatie wordt veroorzaakt doordat de bijdrage aan het CBS voor statistieken van ca. € 1 mln per jaar in 2018 voor de gehele periode van 2019–2023 jaar is gecommitteerd.

Tegemoetkoming stormschade BES-eilanden (€ 2,1 mln)

Het kabinet heeft in november 2017 besloten om ondernemers in de toeristische sector op de eilanden Saba en St Eustatius, die als gevolg van de stormschade omzetderving hebben geleden, financieel tegemoet te komen. In totaal is € 2,1 mln aan ondersteuning aangevraagd.

Opstartkosten Invest-NL in opbouw (– € 9,4 mln)

Per medio april 2018 is de verantwoordelijkheid voor het opstartbudget Invest-NL in opbouw overgedragen aan het Ministerie van Financiën, dat na oprichting van Invest-NL de aandeelhoudersrol zal vervullen. Het bijbehorend budget is daarom eveneens naar het Ministerie van Financiën overgeheveld.

Transitie- en ontwikkelingskosten (– € 16,9 mln)

Het budget voor internationale ontwikkeltaken (€ 9 mln) is overgeheveld naar BHOS. Daarnaast werd ten opzichte van de oorspronkelijke raming € 2,7 mln niet besteed van het ontwikkelbudget Invest-NL. Invest-NL verkeert nog in de voorbereidende fase waardoor niet het volledige budget ingezet kon worden. Daarnaast werd er in 2018 nog geen aanspraak gemaakt op het transitiebudget van oorspronkelijk € 5,2 mln. De transitiekosten zullen namelijk naar verwachting in 2019 en volgende jaren aan de orde zijn. Het budget zal in de komende jaren weer beschikbaar worden gesteld.

Bijdrage Logius (€ 1,9 mln)

De hogere verplichtingenrealisatie is het gevolg van het aangaan van een driejarige verplichting voor Bureau Forum Standaardisatie (BFS), bij Logius. In de 1e suppletoire begroting is hiervoor het verplichtingenbudget verhoogd ten laste van komende jaren.

Bijdrage RVO (€ 5,8 mln)

Dit betreft een verhoging van het opdrachtbudget van RVO.nl ten behoeve van onder meer opdrachten op het terrein van Circulaire economie, SBIR, MKB-innovatiestimulering topsectoren, Global Stars, Brexit, MVI Benchmark, Caribisch Nederland Octrooicentrum Nederland, Ruimte in regels, Hannover Messe, Digital gateway en een ophoging van het budget in het kader van de loon- en prijsbijstelling.

Bijdrage TNO (€ 58,6 mln)

Dit betreft met name voor € 44 mln de intensiveringen vanuit de enveloppe Toegepast Onderzoek, € 6,6 mln de loon- en prijsbijstelling en per saldo € 8,4 mln aan bijdragen van andere departementen voor werkzaamheden van TNO. Deze laatste post kan worden onderverdeeld in € 4,5 mln van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties in het kader van de wet Basis Registratie Ondergrond, € 5,2 mln van het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid voor het Maatschappelijk Programma Arbeidsomstandigheden (MAPA) en de Inspectie SZW, € 1,8 mln van het Ministerie van Justitie & Veiligheid voor de strategische kennisopbouw op het gebied van J&V en tot slot een overheveling naar het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit van € 3,1 mln ten behoeve van het Dutch Food Initiative (DFI).

Kamer van Koophandel (€ 18,5 mln)

De hogere verplichtingenrealisatie voor de Kamer van Koophandel komt voort uit bijdragen van de Ministeries van Financiën en Veiligheid en Justitie voor de bouw en vulling van het UBO-register en de door het Ministerie van Financiën uitgekeerde loon en prijsbijstelling en een technische mutatie voor de uitkering hiervan in 2019, alsmede de door de Unie van Waterschappen en VNG geleverde bijdrage voor inputfinanciering van het handelsregister. Daarnaast is het benodigde budget beschikbaar gesteld voor de kosten van de bronkopie van het handelsregister en voor het programma NL groeit in 2018.

PPS-toeslag (€ 46,4 mln)

Dit komt met name door de intensivering vanuit de enveloppe Toegepast Onderzoek conform het Regeerakkoord waardoor de verplichtingen met € 46 mln zijn opgehoogd.

TO2 instituten (€ 24,3 mln)

Dit komt in het bijzonder door de intensivering vanuit de enveloppe Toegepast Onderzoek conform het Regeerakkoord van € 5,8 mln voor Marin, € 10,8 mln voor Deltares en € 6,4 mln voor NLR.

Toelichting op de uitgaven

Garanties

De schadedeclaraties voor de BMKB vielen fors lager uit dan de raming in de begroting vanwege het lage aantal faillissementen. Hierdoor was het mogelijk € 21,7 mln als saldo van ontvangsten, schadedeclaraties en beschikbare begrotingsmiddelen af te storten aan de begrotingsreserve BMKB. Ook voor de Groeifaciliteit (GF) en de GO werden nauwelijks schades gedeclareerd, respectievelijk ruim € 8 mln en € 6 mln lager dan geraamd. Hierdoor kon voor de GF € 4,5 mln en voor de GO € 2,1 mln worden gestort in de begrotingsreserves. Voor de garanties MKB-financiering werd € 0,2 mln gestort in de begrotingsreserve.

Subsidies

MKB Innovatiestimulering Topsectoren (MIT, – € 15,5 mln)

Dit komt door een overheveling naar het Provinciefonds van € 19,3 mln ten behoeve van de decentrale uitvoering van de MIT. Deze overheveling heeft voor € 3,2 mln betrekking op de tranche 2017 en voor € 16,1 mln op de tranche 2018. Voor € 2 mln betreft het een intensivering uit de enveloppe Toegepast Onderzoek. Hiernaast vond een tijdelijke toevoeging plaats vanuit het SBIR-budget (€ 1,7 mln). Bij Voorjaarsnota 2019 zal dit budget weer aan SBIR worden toegevoegd.

Bevorderen Ondernemerschap (€ 6,4 mln)

Dit betreft hogere uitgaven als gevolg van de toegevoegde middelen uit de enveloppe Toegepast Onderzoek ten behoeve van onder andere de experimentele regeling MKB !dee, valorisatie en digitalisering MKB. Daarnaast is een subsidie verstrekt voor het realiseren van een logistieke oplossing voor de Europese distributie van reserve-onderdelen voor de F-35 in Woensdrecht. Hiervoor is € 1,5 mln voorschot verstrekt.

Programma verduurzaming industrie (– € 17,8 mln)

Zie toelichting op de verplichtingen.

Opdrachten

Project Mainport Rotterdam (– € 7,9 mln)

Het Project Mainport Rotterdam maakt onderdeel uit van de LNV-begroting en is verantwoord onder artikel 8.

Invest-NL in opbouw opstart (– € 8,6 mln)

Zie toelichting op de verplichtingen.

Bijdragen aan agentschappen

Invest-NL in opbouw Transitie- en ontwikkelingskosten (– € 16,9 mln) en bijdrage RVO (€ 5,8 mln)

Zie toelichtingen op de verplichtingen.

Bijdragen aan ZBO’s/RWT’s

Bijdrage TNO (€ 27,8 mln)

Dit betreft met name € 19 mln voor intensiveringen vanuit de enveloppe Toegepast Onderzoek, € 3,6 mln loon- en prijsbijstelling en voor per saldo € 4,8 mln aan bijdragen van andere departementen voor werkzaamheden van TNO. Deze laatste post kan worden onderverdeeld in € 4,5 mln van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties in het kader van de wet Basis Registratie Ondergrond, € 1,8 mln van het Ministerie van Justitie & Veiligheid voor de strategische kennisopbouw op het gebied van J&V en € 1 mln van het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid voor werkzaamheden op het gebied van de Inspectie SZW en asbestonderzoek en tot slot een overheveling naar het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit van € 2,5 mln ten behoeve van het Dutch Food Initiative (DFI).

KvK (€ 13,5 mln)

Zie toelichting op de verplichtingen.

Bijdragen aan (inter-)nationale organisaties

PPS-toeslag (€ 15,3 mln)

Dit betreft in het bijzonder de intensivering van € 15 mln uit de enveloppe Toegepast Onderzoek conform het Regeerakkoord.

TO2 (€ 10,8 mln)

Dit betreft met name de intensivering vanuit de enveloppe Toegepast Onderzoek conform het Regeerakkoord van € 2,7 mln voor Marin, € 4,2 mln voor Deltares en € 2,9 mln voor NLR.

Topsectoren overig (€ 9,3 mln)

De hogere uitgaven worden vooral veroorzaakt doordat voor uitfinanciering van de in eerdere jaren aangegane verplichtingen voor Be-Basic (€ 6 mln), Holst (€ 1,8 mln) en NWO (€ 1 mln), middelen zijn ingezet die aanvankelijk niet in de begroting 2018 waren geraamd. Voor Be-Basic en NWO betrof het een vertraagde uitfinanciering. Voor Holst betrof het een versnelling. Daarnaast is aan Holst € 1 mln aanvullend budget ter beschikking gesteld.

Strategisch doel 1 Stimuleren van een concurrerend, innovatief en duurzaam bedrijfsleven

Tabel kengetallen behorend bij strategisch doel 1

Kengetallen	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	Bron
MIT 1								RVO.nl
Aantal bedrijven dat deelneemt aan MIT		707	662	1.206	1.287	1.434	1.407
Omvang private R&D-uitgaven ondersteund met MIT (x € 1 mln)		26	61	86	83	96	102
Eurostars								RVO.nl
Aantal Nederlandse deelnemers aan Eurostars	44	49	20	69	75	72	72
waarvan bedrijven	37	37	13	50	52	49	55
waarvan hightech MKB (%)	89%	81%	100%	96%	90%	98%	93%
Door Eurostars ondersteunde private R&D-uitgaven van Nederlandse deelnemers (x € 1 mln)	11,1	13	7	32	28	30	36
Horizon2020								RVO.nl/EC
Aantal Nederlandse deelnemers aan H2020		1.544	449	712	984	1.388	1.576
waarvan bedrijven		1.185	298	500	713	1.003	1.148
Omvang H2020-middelen voor Nederlandse deelnemers (retour in mln euro)		3.403	538	1.016	1.644	2.272	3.026
waarvan bedrijven (%)		21%	31%	28%	25%	27%	26%
Retourpercentage voor Nederland (%)		7,5%	8,1%	7,7%	7,5%	7,6%	7,6%
WBSO								RVO.nl
Aantal bedrijven dat gebruik maakt van WBSO	22.220	22.640	22.974	22.980	22.330	21.265	20.279
Door WBSO ondersteunde private R&D-uitgaven (S&O-loon, x € 1 mln)	3.854	3.917	3.997	3.868	3.930	4.008	4.042

Strategisch doel 2 Bevorderen ondernemerschap en toegang tot en benutting van ondernemers(risico)financiering

Tabel kengetallen behorend bij strategisch doel 2

Kengetallen	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	Bron
BMKB								RVO.nl
Verstrekte garanties BMKB, x € 1 mln	486	344	372	446	657	558	585
Totaal aantal verstrekte garanties	2.640	1.983	1.949	2.545	3.688	3.299	3.094
Groeifaciliteit								RVO.nl
Verstrekte garanties Groeifaciliteit, x € 1 mln	13	8	32	19	37	21	19
Totaal aantal verstrekte garanties	21	16	20	14	17	8	10
Garantie Ondernemingsfinanciering (GO)								RVO.nl
Verstrekte garanties GO, x € 1 mln	103	103	82	137	58	91	56
Totaal aantal verstrekte garanties	53	51	39	76	36	80	54
Qredits								Qredits
Aantal verstrekte kredieten1	1.134	1.020	1.192	1.373	1.750	2.238	3.557

Strategisch doel 3 Ontwikkelen en benutten van hoogwaardig (internationaal) publiek gefinancierd onderzoek en technologie, inclusief publiek-private samenwerking

Tabel kengetallen behorend bij strategisch doel 3

Kengetallen	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	Bron
TKI's								RVO.nl/TKI’s
Omvang middelen PPS-programma’s TKI (x € 1 mln)		571	814	970	1.060	1.207	n.n.b.1
waarvan private middelen (%)		35%	44%	49%	48%	46%	n.n.b.
TO2
Klanttevredenheid Deltares		8,0	7,9	8,7	8,6	8,2	8,7	Deltares
Klanttevredenheid Marin		8,8	9,0	8,8	8,9	8,6	8,8	Marin
Klanttevredenheid NLR		8,5	8,7	8,8	8,7	8,7	8,7	NLR
Klanttevredenheid TNO		8,2	8,3	8,4	8,6	8,6	8,8	TNO
Kennisbenutting Deltares				96%	97%	93%	95%	Deltares
Kennisbenutting Marin				97%	100%	100%	100%	Marin
Kennisbenutting NLR				99%	99,5%	99%	96%	NLR
Kennisbenutting TNO				98%	98%	98%	99%	TNO
Europese Ruimtevaartorganisatie (ESA)
Aantal Nederlandse bedrijven dat deelneemt aan ruimtevaartprogramma’s ESA	499		552	121	121	136	160	ESA
Ruimtevaart geo-return/retour (%)	1,07	1,10	1,14	1,02	1,18	1,16	1,11	ESA

Strategisch doel 4 Waarborgen van responsieve overheids- en informatiediensten en ondersteuning voor ondernemers op regionaal, nationaal en internationaal niveau

Tabel kengetallen behorend bij strategisch doel 4

Kengetallen	2013	2014	2015	2016	2017	2018	Bron
Innovatie Attaché Netwerk							IAN/RVO.nl
Geformaliseerde samenwerkingsverbanden	67	115	78	97	60	57
Klanttevredenheid1	8,6	8,8	8,6	8,1	8,2	8,0
Netherlands Foreign Investment Agency							NFIA/RVO.nl
Projecten	193	187	207	227	224	248
Investeringsomvang (€ mln)	1.658	3.185	1.765	1.467	1.227	2.760
Werkgelegenheid (arbeidsplaatsen)	8.435	6.304	7.779	7.570	8.158	8.475
KvK/Ondernemerspleinen							KvK
Waardering Kamer van Koophandel2		7,1	7,1	7,2	– 10	– 10
Bereik Kamer van Koophandel		51%	52%	55%	55%	54%
Waardering Ondernemersplein.nl		6,8	6,8	7,0	7,3	7,2

Toelichting op de ontvangsten

Voor de Garantie Ondernemingsfinanciering en de Groeifaciliteit is minder ontvangen dan geraamd. Dit wordt veroorzaakt doordat de afgelopen jaren de benutting voor beide regelingen onder het maximaal beschikbare garantieplafond lag, waardoor de ontvangsten ook lager uitvallen.

Octrooiontvangsten (€ 5,7 mln). De octrooiontvangsten in Nederland berusten voor het overgrote deel op de in Nederland gevalideerde Europese octrooien die zijn verleend door het Europees Octrooibureau (EOB). Deze octrooiontvangsten op basis van Europees verleende octrooien bestaan voor 90–95% uit de jaarlijks te betalen (per jaar oplopende) instandhoudingstaksen. Het EOB heeft zijn octrooiverleningsprocessen efficiënter gemaakt en heeft de afgelopen jaren aanzienlijk méér octrooien verleend, met als gevolg ook méér Europese octrooien die hier gevalideerd zijn en in stand worden gehouden (met meer ontvangsten). Sinds 2013 is een trend waarneembaar dat octrooien via betaling van (jaarlijks hogere) instandhoudingstaksen bovendien langer (ook tussen het 15e en 20e levensjaar) in stand worden gehouden, met als gevolg méér en hogere ontvangsten (voortvloeiend uit zowel gevalideerde Europese octrooien alsook Nederlandse Rijksoctrooien).

Toelichting op de begrotingsreserves

Begrotingsreserve Borgstelling MKB-kredieten (BMKB)

Bedragen x € 1 mln

Stand 1/1/2018	69,8
+ Storting	21,7
– Onttrekking
Stand per 31/12/2018	91,5

Op basis van de gerealiseerde schade-uitgaven, de beschikbare middelen op de begroting en de gerealiseerde ontvangsten is € 21,7 mln gestort in de begrotingsreserve BMKB.

Begrotingsreserve Groeifaciliteit

Bedragen x € 1 mln

Stand 1/1/2018	18,3
+ Storting	4,5
– Onttrekking
Stand per 31/12/2018	22,8

Op basis van de gerealiseerde schade-uitgaven, de beschikbare middelen op de begroting en de gerealiseerde ontvangsten is € 4,5 mln gestort in de begrotingsreserve Groeifaciliteit.

Begrotingsreserve Garantie Ondernemingsfinanciering (GO)

Bedragen x € 1 mln

Stand 1/1/2018	65,1
+ Storting	2,1
– Onttrekking
Stand per 31/12/20181	67,1

Op basis van de gerealiseerde schade-uitgaven, de beschikbare middelen op de begroting en de gerealiseerde ontvangsten is € 2,1 mln gestort in de begrotingsreserve Garantie Ondernemingsfinanciering.

Begrotingsreserve Garantie MKB-financiering

Bedragen x € 1 mln

Stand 1/1/2018	9,0
+ Storting	0,2
– Onttrekking
Stand per 31/12/20181	9,3

Op basis van de gerealiseerde schade-uitgaven, de beschikbare middelen op de begroting en de gerealiseerde ontvangsten is € 0,2 mln gestort in de begrotingsreserve Garantie MKB-financiering.

Budgetflexibiliteit begrotingsreserves

Stand begrotingsreserves per 31 december 2018 (x € 1.000)		Waarvan juridisch verplicht
Borgstelling MKB-kredieten (BMKB)	91.456	100%
Garantie Ondernemingsfinanciering (GO)	67.112	100%
Groeifaciliteit	22.779	100%
Garantie MKB-financiering	9.261	100%

BMKB

Bij de BMKB is sprake van een niet geheel kostendekkende regeling. In de periode 2009–2015 is voor circa € 384 mln aan schades – veroorzaakt door het hoge aantal faillissementen als gevolg van de economische crisis – en uitvoeringskosten uit begrotingsmiddelen gefinancierd. Om in de toekomst bestand te zijn tegen een crisis met een dergelijke omvang, dient in tijden van hoogconjunctuur «gespaard» te worden. De begrotingsreserve kan als gevolg daarvan toenemen tot een forse omvang. Op het moment dat een economische crisis aan de orde is en de verliesdeclaraties toenemen, is de voorziening noodzakelijk om de tekorten aan te vullen. Het uitstaand obligo van de BMKB was ultimo 2018 circa € 1,9 mld waarmee de volledige begrotingsreserve juridisch verplicht is. Ervaring wijst echter uit dat slechts een beperkt deel van de garanties tot schadedeclaraties leidt. Voor een crisis, zoals hiervoor genoemd, dient echter een adequate buffer voorhanden te zijn.

Garantie Ondernemingsfinanciering (GO) en de Groeifaciliteit (GF)

Bij de Garantie Ondernemingsfinanciering en de Groeifaciliteit is sprake van in opzet kostendekkende regelingen. Bij deze regelingen dient de begrotingsreserve er toe de discrepantie in de tijd tussen ontvangsten en uitgaven te verevenen. Bij deze regelingen kunnen relatief grote verliesdeclaraties worden ingediend, die de omvang van de in enig jaar te ontvangen provisies te boven gaan. Voor die situaties is het nodig een forse begrotingsreserve aan te houden om deze tegenvallers binnen de begroting te kunnen accommoderen. Het uitstaande obligo voor deze regelingen was ultimo 2018 € 598 mln (GO) en € 104 mln (GF) waardoor de volledige reserves voor deze regelingen juridisch verplicht zijn. De omvang en benutting van de begrotingsreserves worden betrokken bij de evaluatie van deze regelingen. De begrotingsreserve GO wordt ook ingezet ten behoeve van de GO-Energietransitie Financieringsfaciliteit (GO ETFF).

Garantie MKB-financiering

Dit betreft de begrotingsreserve ten behoeve van de fundinggaranties in het kader van het Aanvullend actieplan MKB-financiering. De begrotingsreserve dient er toe de discrepantie in de tijd tussen de premieontvangsten en de uitgaven te verevenen. Het uitstaand obligo ultimo 2018 van deze garanties is € 168,2 mln, waarmee de volledige voorziening juridisch is verplicht.

3. Toekomstfonds

Algemene Doelstelling

Versterken van de innovatieve kracht van Nederland door het beschikbaar stellen van financiering voor innovatief en snelgroeiend mkb en voor fundamenteel en toegepast onderzoek en het behouden van vermogen voor toekomstige generaties.

Rol en verantwoordelijkheid

De Minister van Economische Zaken en Klimaat (EZK) is rijksbreed verantwoordelijk voor versterking van het innovatievermogen, in het bijzonder gericht op het bedrijfsleven en verantwoordelijk voor het scheppen van randvoorwaarden voor een excellent ondernemingsklimaat.

De Minister van EZK en de bewindslieden van OCW coördineren en borgen de publieke kennisinfrastructuur voor toegepast en fundamenteel onderzoek.

Vanuit deze verantwoordelijkheden heeft de Minister een financierende en faciliterende rol, samenhangend met de stimulerende, regisserende en faciliterende rollen zoals vermeld in artikel 2 van deze begroting:

Financieren/faciliteren

• • Het mede-financieren van investeringen in R&D en innovatie.

• • Het faciliteren van toegang tot en financieren van (risico)kapitaal voor bedrijven.

• • Het mede-financieren van Europese en internationale samenwerking op het gebied van onderzoek en innovatie.

Beleidsconclusies

De beschikbaarheid van risicokapitaal voor startups en snelgroeiende en innovatieve bedrijfsleven is in Nederland de afgelopen jaren flink vergroot, maar loopt in vergelijking met toonaangevende innovatie-gedreven landen, zoals de Verenigde Staten en Israël, nog achter (OECD 2017, Entrepreneurship at a glance). Het Toekomstfonds speelt een belangrijke rol om hier verandering in te brengen. Een goede toegang tot financiering ondersteunt ondernemingen in hun groeistrategie en daarmee het economische groeivermogen. Omdat met name kleine bedrijven, starters, innovatieve bedrijven en snelle groeiers moeite hebben met het verkrijgen van toegang tot bedrijfsfinanciering, heeft EZK hiervoor instrumenten ontwikkeld gericht op het vergroten van het aanbod aan risicodragend vermogen voor het mkb.

Recent zijn vijf financieringsinstrumenten geëvalueerd: Vroegefasefinancierng, Seed Capital regeling, Innovatiekrediet, Dutch Venture Initiative en de Groeifaciliteit. De evaluaties die in bijlage 2 uitvoeriger worden besproken, geven aan dat deze instrumenten een doelmatige en doeltreffende werking hebben.34 Er is sprake van additionaliteit: zonder inzet van regelingen was er vanuit de markt minder geïnvesteerd in bedrijven en zou er minder innovatie hebben plaatsgevonden. EZK investeert zoveel mogelijk met en via de markt. Het is volgens de evaluaties aannemelijk dat de toegang tot risicokapitaal voor ondernemers is verbeterd door de instrumenten. Investeerders hebben met behulp van de Seed Capital regeling en DVI makkelijker financiering gekregen voor hun fonds. De evaluatie-uitkomsten geven aan dat deze regelingen er ook voor lijken te hebben gezorgd dat de markt voor risicokapitaal in Nederland is versterkt.

Het geëvalueerde instrumentarium doet dus zijn werk, maar kan met de aanbevelingen uit de evaluaties nog nader aangescherpt worden.

Budgettaire gevolgen van beleid artikel 3 (bedragen x € 1.000)

	Realisatie1				Vastgestelde begroting na ISB	Verschil
	2015	2016	2017	2018	2018	2018
VERPLICHTINGEN	194.439	166.591	198.306	117.494	109.897	7.597
Waarvan garantieverplichtingen
Waarvan overige verplichtingen	194.439	166.591	198.306	117.494	109.897	7.597
UITGAVEN	78.451	125.418	130.373	124.189	189.595	– 65.406
Leningen	72.401	118.571	122.593	114.442	182.001	– 67.559
I MKB-FINANCIERING
Volledig revolverend
Dutch Venture Initiative/Fund of Funds	3.000	26.000	13.500	28.500	30.792	– 2.292
Regionale Ontwikkelingsmaatschappijen		15.144	15.001	8.835	4.500	4.335
Co-investment venture capital instrument/EIF			10.000		10.000	– 10.000
Smart Industry			337
Gedeeltelijk revolverend
Innovatiekrediet	45.178	39.910	44.802	41.208	47.553	– 6.345
Risicokapitaal (Seed capital regeling)	14.856	16.538	18.461	21.535	40.297	– 18.762
Vroege fasefinanciering	9.367	10.555	11.676	10.303	16.682	– 6.379
Start ups/MKB					2.177	– 2.177
NL-Californië Duurzaam E-mobility fund					2.500	– 2.500
II INVESTERINGEN IN FUNDAMENTEEL EN TOEGEPAST ONDERZOEK Met vermogensbehoud
Fundamenteel en toegepast onderzoek		10.424	8.816	2.802	20.000	– 17.198
Onco Research				615	2.500	– 1.885
Smart Industry				644	5.000	– 4.356
III Staatsobligaties Toekomstfonds
Subsidies			224	1.860	800	1.060
IV Reëel rendement voor onderzoek
V Overige subsidies
Smart Industry			168	324		324
Haalbaarheidsstudies TO2 innovatieve starters			56	1.536	800	736
Bijdragen aan agentschappen	6.050	6.847	7.554	7.887	6.794	1.093
Rijksdienst voor Ondernemend Nederland	6.050	6.847	7.554	7.887	6.794	1.093
ONTVANGSTEN	49.428	138.848	52.632	31.440	40.588	– 9.148
MKB-FINANCIERING BESTAND INSTRUMENTARIUM
Regionale Ontwikkelingsmaatschappijen	10.000	114.567	10.500	5.835		5.835
Fund of Funds (DVI I/Business Angels)					800	– 800
Innovatiekredieten	24.920	13.806	26.812	10.639	30.688	– 20.049
Seed Capital regeling	14.508	10.467	12.413	13.028	9.100	3.928
Vroege fase financiering		7	67	92		92
MKB-FINANCIERING INCIDENTELE MIDDELEN
Ontvangsten DVI II
Ontvangsten fundamenteel en toegepast onderzoek
Fundamenteel en toegepast onderzoek			2.840	1.846		1.846
Renteontvangsten Toekomstfonds

Toelichting op de verplichtingen

De verplichtingenrealisatie in 2018 was € 7,6 mln hoger dan de oorspronkelijke raming. Dit werd in het bijzonder veroorzaakt door:

• • Innovatiekrediet (€ 19,5 mln): In de suppletoire begrotingen in 2018 was het verplichtingenbudget voor het Innovatiekrediet verhoogd tot € 70 mln o.a. door de intensivering vanuit de enveloppe voor Toegepast onderzoek vanuit het Regeerakkoord. Door het achterblijven van de toekenningen voor technische projecten bleef de uiteindelijke benutting van het instrument uiteindelijk op een lager niveau dan de raming.

• • Seed Capital regeling (– € 6,8 mln): De lagere realisatie is vooral een gevolg van de lagere benutting van de tender Seed Business Angels.

• • Startups/MKB (– € 8,2 mln): Het verplichtingenbudget van ruim € 8 mln is ingezet voor het MKB-actieplan voor de periode 2019–2021 en is derhalve over de komende jaren verspreid.

• • Investeringen in fundamenteel en toegepast onderzoek (– € 5 mln): Er zijn in 2018 geen verplichtingen aangegaan voor investeringen in fundamenteel en toegepast onderzoek. De regeling Thematische Technology Transfer werd namelijk nog niet in 2018 opengesteld. Dit heeft begin 2019 plaatsgevonden.

• • Oncode Institute (€ 6 mln): Ten behoeve van de valorisatie-activiteiten van Oncode Institute, een onafhankelijk (virtueel) instituut voor kankeronderzoek, is in 2018 een subsidie verstrekt van € 6 mln.

• • Regionale Ontwikkelingsmaatschappijen (€ 2 mln): In 2018 is in totaal € 6,5 mln kapitaal gestort in het Investeringsfonds Zeeland B.V (Kamerstuk 29 697, nr. 47). Hiervan was € 4,5 mln reeds beschikbaar in de begroting van 2018 en is € 2 mln conform de fondsconstructie bij 1^e suppletoire begroting toegevoegd aan de begroting van 2018 uit de niet bestede middelen van 2017.

Toelichting op de uitgaven

I MKB-financiering

Leningen

Volledig revolverend

• • Dutch Venture Initiative (– € 2,3 mln): De omvang en het moment van de uitgaven in het kader van het Dutch Venture Initiative worden bepaald door de investeringen en terugontvangsten van de fondsen bij hun portfolio-bedrijven. Deze investeringen en ontvangsten fluctueren in aantal en omvang. Vooraf zijn deze fluctuaties niet precies te ramen.

• • Regionale Ontwikkelingsmaatschappijen (€ 4,3 mln): Dit heeft voor € 2,3 mln betrekking op de begrotingstechnische verwerking van de winst die door het door de BOM beheerde Life Sciences & Health Fund (€ 2,3 mln) is uitgekeerd aan BOM Capital I (Kamerstuk, 29 697, nr. 24). Daarnaast is in 2018 is in totaal € 6,5 mln kapitaal gestort in het Investeringsfonds Zeeland B.V.. Hiervan was € 4,5 mln reeds beschikbaar op de begroting in 2018 en is € 2 mln conform de fondsconstructie bij 1e suppletoire begroting toegevoegd aan de begroting van 2018 uit de niet bestede middelen van 2017.

• • Co-investment vehicle EIF (– € 10,0 mln): Het Co-investment vehicle EIF heeft in 2017 een eerste voorschot ontvangen van € 10 mln. Dit voorschot was in 2018 voldoende om de verplichtingen van het Co-investment vehicle te kunnen accommoderen. In 2018 is daarom geen aanvullend voorschot verstrekt.

Gedeeltelijk revolverend

• • Innovatiekrediet (– € 6,3 mln): De kasuitgaven op het Innovatiekrediet fluctueren jaarlijks door individuele uitbetalingsafspraken met bedrijven op basis van afgesproken mijlpalen. Daarnaast werden in 2018 minder verplichtingen aangegaan dan de in totaal in 2018 geraamde € 70 mln. Dit heeft ook doorwerking gehad in de kasuitgaven.

• • Seed Capital regeling (– € 18,8 mln): Deze onderbenutting van het kasbudget werd onder andere veroorzaakt doordat er een lager dan begroot aantal toekenningen is gedaan voor de Seed Business Angels waardoor de kasrealisatie lager was dan oorspronkelijk geraamd. Daarnaast vindt de uitfinanciering van de verplichtingen plaats op basis van liquiditeitsbehoefte van de Seedfondsen. Dit kan van jaar op jaar fluctueren.

• • Vroegefasefinanciering (– € 6,4 mln): Ca. € 1,7 mln van het budget is ingezet om het kasbudget van het Innovatiekrediet op het juiste niveau te brengen voor het jaarlijks kunnen committeren van € 70 mln. Daarnaast bleef een deel van het kasbudget onbenut doordat het aantal toekenningen lager lag dan de oorspronkelijke openstelling.

• • Startups/MKB (– € 2,2 mln): Het kasbudget van ruim € 2 mln is ingezet voor het MKB-actieplan voor de periode 2019–2021.

• • NL-Californië Duurzaam E-mobility fund (– € 2,5 mln): Deze middelen zijn toegevoegd aan de Seed Capital regeling ten behoeve van de extra tender voor Smart en Sustainable Mobility. Bij deze tender in 2018 zijn echter geen toekenningen gerealiseerd vanwege een gebrek aan goede voorstellen.

II Investeringen in fundamenteel en toegepast onderzoek (met vermogensbehoud)

• • Investeringen in fundamenteel en toegepast onderzoek (– € 17,2 mln): Deze middelen bleven in 2018 onbenut doordat onder andere de regeling Thematische Technology Transfer niet in 2018 werd gepubliceerd. Daarnaast kende de regeling Toekomstfondskrediet Onderzoeksfaciliteiten (TOF) een andere kasritme dan aanvankelijk was aangenomen. Eén van de projecten van de TOF-regeling is uiteindelijk niet doorgegaan. Dit betrof een project van € 7,5 mln.

• • Smart Industry leningen (– € 4,4 mln): Betreft het spreiden van de uitgaven ten behoeve van de uitfinanciering van de regeling Smart Industry Fieldlabs. De vrijgevallen middelen in 2018 zijn ter beschikking gesteld ten behoeve van de investeringen in fundamenteel en toegepast onderzoek, waaronder de regeling Thematische Technology Transfer.

De niet bestede middelen op de diverse begrotingsinstrumenten in 2018 schuiven conform de fondsconstructie van het Toekomstfonds door naar 2019 en worden bij 1^e suppletoire begroting 2019 weer toegevoegd aan de begroting.

Indicator	Referentiewaarde	Peildatum	Realisatie 2017	Raming 2018	Realisatie 2018	Bron
Aantal bedrijven dat Innovatiekrediet gebruikt	33	2015	29	>20	31	RVO.nl
Omvang private R&D-uitgaven ondersteund met een Innovatiekrediet (x € 1 mln)	119	2015	159	>120	173	RVO.nl
Aantal participaties via Seed Capital regeling en Fund of Funds	44	2015	95	60	125	RVO.nl/EIF
Omvang gestimuleerd risicokapitaal voor innovatieve bedrijven door Seed Capital regeling en Dutch Venture Initiative/Fund of Funds (x € 1 mln)	551	2015	182	550	1.606	RVO.nl/EIF
Aantal ondernemers dat Vroege Fase Financiering gebruikt	39	2015	41	>45	40	RVO.nl/STW

Toelichting op de ontvangsten

• • Regionale Ontwikkelingsmaatschappijen (€ 5,8 mln): Dit betreft de terugontvangen dividendbelasting van € 1,5 mln als gevolg van het door de NOM uitgekeerde dividend in 2017. Van LIOF werd € 2 mln dividend ontvangen. Daarnaast werd de uitgekeerde winst vanuit het door de BOM beheerde Life Sciences & Health Fund (€ 2,3 mln) aan BOM Capital I via de EZK-begroting verwerkt (Kamerstuk 29 697, nr. 24).

• • Innovatiekrediet (– € 20,0): Als gevolg van vervroegde aflossingen in eerdere jaren en gewijzigde inzichten ten aanzien van de terugbetaling van innovatiekredieten vielen de ontvangsten in 2018 fors lager uit dan de oorspronkelijke raming. De ontvangstenraming van het innovatiekrediet was daarom in de 2^e suppletoire begroting al neerwaarts aangepast (– € 15,7 mln). De ontvangsten kunnen fluctueren. Het is moeilijk vooraf in te schatten wanneer de terugontvangsten precies plaats zullen vinden. Daarom vielen de ontvangsten ondanks de ramingsbijstelling nog met ca. € 4,4 mln lager uit.

• • Seed Capital regeling (€ 3,9 mln): De ontvangsten van de Seed Capital regeling waren € 3,9 mln hoger. De geraamde terugontvangsten Seed Capital regeling zijn gebaseerd op een inschatting. Het is moeilijk vooraf in te schatten wanneer de terugontvangsten precies plaats zullen vinden. Dit hangt af van het tijdstip dat participaties van het startersfonds worden verkocht.

4. Een doelmatige energievoorziening en beperking van de klimaatverandering

Algemene doelstelling

In het kader van het klimaatbeleid in internationaal verband bijdragen aan het realiseren van de doelen van de klimaatovereenkomst van Parijs en, in Europees verband, het beperken van de uitstoot van broeikasgassen in 2030 met minstens 40% ten opzichte van 1990. Samen met andere lidstaten streven naar een ambitieuzer klimaatbeleid; een reductiedoel voor 2030 van 55%. Nationaal inzetten om op een kosteneffectieve wijze een reductie van 49% in 2030 te bewerkstelligen.

In het kader van het energiebeleid toewerken naar een CO₂-arme energievoorziening die veilig, betrouwbaar en betaalbaar is, op zodanige wijze dat economische kansen worden verzilverd en energie in het ruimtelijk beleid is geïntegreerd.

Op de korte termijn stuurt het kabinet op de energiedoelstellingen, zoals overeengekomen in het Energieakkoord: 14% duurzame energie in 2020 en 16% in 2023; gemiddeld 1,5% energiebesparing per jaar en 100 PJ in 2020; creëren van ten minste 15.000 voltijdsbanen.

Om deze doelstellingen te bereiken zet EZK financiële instrumenten in zoals subsidies en garanties, maar ook niet-financiële instrumenten zoals het stroomlijnen van energieregelgeving om de werking van de energiemarkt te verbeteren, de regeldruk te verminderen en efficiënter toezicht mogelijk te maken.

Rol en verantwoordelijkheid

Op het gebied van klimaatbeleid regisseert de Minister van EZK de inhoudelijke lijn voor de nationale inbreng in de ontwikkeling van het Europese en het mondiale klimaatbeleid.

De Minister van EZK is voorts op grond van de Elektriciteitswet 1998, de Gaswet en de Mijnbouwwet verantwoordelijk voor het energiebeleid. Hieruit vloeien de volgende verantwoordelijkheden voort:

Klimaatbeleid

Regisseren

• • Het door Nederland nakomen van de (onder andere) in UNFCCC en EU-verband gemaakte afspraken over het reduceren van emissies van CO₂ en overige broeikasgassen en voor het emissiehandelssysteem waaronder het toewijzen en het doen veilen van CO₂-emissierechten.

• • De regie op het nationale klimaatbeleid en de internationale aspecten van het klimaatbeleid, inclusief het politieke optreden en de vertegenwoordiging in de betreffende internationale gremia. Daartoe horen onder andere de Europese Transport- en Milieuraad en relevante VN-bijeenkomsten.

• • De opdracht aan de NEa voor het handelssysteem in CO₂-emissierechten. Ook de registratie van hernieuwbare energie voor het verkeer en de rapportage hierover ter controle van de duurzaamheid en de CO₂-prestatie zijn hier onderdeel van.

(Doen)Uitvoeren

• • De coördinatie van de Nederlandse inzet in internationaal kader bij de vaststelling van normen en plafonds, de vertaling daarvan naar Nederlandse wet- en regelgeving en de verdeling van doelstellingen over sectoren en milieuthema’s. De doelen en normen hebben betrekking op het reduceren van CO₂-emissies van motorvoertuigen, op brandstofkwaliteit, op de productie en de inzet van duurzame biobrandstoffen, op de mondiale uitfasering van ozonlaagafbrekende stoffen en van gefluorideerde broeikasgassen en op de handel in CO₂-emissierechten (Emissions Trading System/ETS).

Stimuleren

• • Om de milieudoelen op het gebied van klimaat te behalen, is het belangrijk deze op een proactieve wijze met maatschappelijke partners te delen. Daarom stimuleert de Minister van EZK het in standhouden, aangaan en organiseren van allianties met en tussen bedrijven, branches, overheden en kennisorganisaties om de doelen uit de Overeenkomst van Parijs, de Klimaatagenda, de afspraken in het SER-Energieakkoord waar de Minister voor verantwoordelijk is en het Lokale Klimaatactieprogramma tot succesvolle uitvoering te brengen.

• • Via het Lokale Klimaatactieprogramma, de Nederlandse Klimaatcoalitie, Green Deals en initiatieven voor reductie van CO₂-emissies brengt de Minister ondernemers, burgers en andere overheden beter in positie om maatregelen te nemen die goed zijn voor klimaat en economie. Ook worden in het kader van het Klimaatakkoord Regionale Energie Strategieën opgesteld waaraan de verschillende overheden met maatschappelijke partners samenwerken.

Energiebeleid

Financieren

• • Het voeren van het financieel instrumentarium op de beleidsterreinen hernieuwbare energie, energiebesparing, mijnbouwklimaat en innovatieve energietechnologieën.

(Doen)Uitvoeren

• • Namens het kabinet het Energieakkoord van 2013 uitvoeren.

Stimuleren

• • Het vergroten van het aandeel hernieuwbare energie (conform afspraken Energieakkoord);

• • Het stimuleren van energiebesparing (conform afspraken Energieakkoord).

Regisseren

• • Het regisseren van de realisatie van grote energie-infrastructuurprojecten die onder de Rijkscoördinatieregeling vallen; dit betekent als projectminister, samen met de Minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, verantwoordelijk voor de ruimtelijke inpassing van projecten en voor de coördinatie van benodigde vergunningen;

• • Het stimuleren van een goed werkende Europese energiemarkt met een adequate infrastructuur;

• • Het actief participeren in Europese en internationale netwerken ten behoeve van energy governance, kennis brengen naar en leren van andere landen en instellingen;

• • Het creëren van randvoorwaarden waardoor de energievoorziening internationaal kan concurreren en het verdienpotentieel van de energiesector in relatie tot de energietransitie ten volle wordt benut;

• • Het creëren van randvoorwaarden voor een doelmatige, veilige en verantwoorde winning van onze bodemschatten;

• • Het stimuleren van de transitie naar een duurzame en betrouwbare energievoorziening.

• • Het bieden van mogelijkheden aan, en het faciliteren van, lokale duurzame energie-initiatieven;

• • Het coördineren van het energiebesparingsbeleid via de verschillende vakministers en het stimuleren van energiebesparing in de industrie en energiesectoren;

• • Het stimuleren van de ontwikkeling en gebruik van innovatieve energietechnologieën;

• • Het stimuleren van de verdergaande reductie van CO₂-uitstoot van energiebedrijven en industrie;

• • Het creëren van randvoorwaarden voor een goede positie op het gebied van nucleair onderzoek, en uraniumverrijking, met inbegrip van de taken die hierover zijn opgenomen in internationale verdragen, met het oog op de bewaking en beveiliging van de hierbij betrokken kennis en technologie.

Kengetal HHI en C3

De C3 is het gezamenlijk marktaandeel van de drie grootste leveranciers. De mate van concentratie op de kleinverbruikersmarkt voor elektriciteit en gas vormt een indicatie voor de concurrentie op die markten. Een indicator hiervoor is de Herfindahl-Hirschman Index (HHI). Een markt met een HHI onder de 1.800 punten wordt gezien als een competitieve markt en een markt met een index tussen de 1.800 en 8.000 punten wordt gezien als een geconcentreerde markt. Het is vele jaren beleid van het ministerie geweest om de concentratiegraad te verlagen en dat beleid is nu geëffectueerd, zodat er geen actief beleid meer op gevoerd wordt. Wel wordt de concentratiegraad nog jaarlijks door ACM gemonitord.

Kengetal	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	Ambitie 2018
			1. Concentratiegraad in de retailsector elektriciteit
– HHI	2.338	2.276	2.230	2.152	1.992	1.822	1.951	<2.000
– C3	83%	81%	81%	79%	75%	72%	74%	<75%
			2. Concentratiegraad in de retailsector gas
– HHI	2.258	2.204	2.171	2.052	1.895	1.821	1.949	<1.900
– C3	81%	79%	79%	76,8%	74%	72%	74%	<74%

Beleidsconclusies

Uitwerking transitiepaden Energieagenda: Klimaatakkoord

De in 2017 uitgewerkte transitiepaden zijn in 2018 gebruikt om te komen tot de inzet van het kabinet voor de gesprekken rond het Klimaatakkoord. Hiermee is invulling gegeven aan de in de begroting aangekondigde stappen voor de uitwerking van de transitiepaden van de Energieagenda. De inzet was om te komen tot een breed gedragen Klimaatakkoord dat invulling geeft aan de doelstelling van het kabinet van 49% broeikasgasreductie in 2030. De kabinetsinzet voor het Klimaatakkoord is op 23 februari afgerond (Kamerstuk 32 813, nr. 163). De gesprekken hebben geresulteerd in het ontwerp-klimaatakkoord, dat op 21 december aan de Minister van EZK is aangeboden (Kamerstuk 32 813, nr. 263). Het ontwerp-Klimaatakkoord wordt nu doorgerekend en na politieke weging wordt op basis hiervan in 2019 een definitief Klimaatakkoord vastgesteld.

Integraal Nationaal Energie- en Klimaatplan (INEK)

Het Integraal Nationaal Energie- en Klimaatplan (INEK) heeft als doel inzicht te bieden in het energie- en klimaatbeleid van de lidstaten voor de periode 2021 tot en met 2030, waarbij onder meer op nationale doelstellingen en concrete beleidsmaatregelen wordt ingegaan. Het concept INEK is op 21 november 2018 aangeboden aan de Tweede Kamer (Kamerstuk 32 813, nr. 249) en op 20 december 2018 ingediend bij de Europese Commissie. Hiermee is voldaan aan de verplichting om voor 31 december 2018 een concept-INEK in te dienen. Omdat het Klimaatakkoord op het moment van het vaststellen nog niet was afgerond, is het concept-INEK gebaseerd op bestaande (beleids)documenten, waarvan het Regeerakkoord, de kabinetsinzet voor het Klimaatakkoord en de kabinetsappreciatie van het voorstel voor hoofdlijnen van een Klimaatakkoord de belangrijkste zijn. Daarmee bevat dit concept-INEK geen nieuw beleid en op veel beleidsterreinen waren de concrete beleidsmaatregelen (en doorrekeningen daarvan) nog niet aan te geven. Voor het cijfermatige deel van het concept-INEK is vooral gesteund op de Nationale Energieverkenning 2017, aangezien de eerstvolgende integrale doorrekening van het energie- en klimaatbeleid pas in 2019 weer beschikbaar komt. Gegeven deze beperkingen is het concept-INEK niet volledig ingevuld, maar in deze fase (opstellen concept) is dat acceptabel. Het definitieve INEK moet voor 31 december 2019 worden ingediend. Het definitieve INEK zal worden vormgegeven op basis van de uitkomsten van het Klimaatakkoord en de aanbevelingen van de Europese Commissie ten aanzien van het concept-INEK en zal vervolgens breed worden geconsulteerd, zowel nationaal als met de buurlanden.

Energieakkoord

In 2018 is onverkort doorgegaan met de uitvoering van de afspraken uit het Energieakkoord. Belangrijke resultaten in 2018 zijn:

• • Wet Milieubeheer: om mogelijk te maken dat de informatieplicht per 1 juli 2019 van kracht zal zijn, is in 2018 de wijziging van het Activiteitenbesluit voorgehangen bij de Tweede Kamer en voorgelegd aan de Raad van State. De bevoegde gezagen (gemeenten en provincies) hebben eenmalig extra budget gekregen om zich voor te bereiden op dit informatie gestuurd handhaven. Aan het georganiseerde bedrijfsleven is eveneens subsidie verleend zodat zij hun leden kunnen informeren over de informatieplicht. Bij RVO zijn de voorbereidingen gestart voor het digitale loket waar bedrijven en instellingen hun informatie in 2019 kunnen indienen. Hiermee ligt het proces op schema voor het van kracht zijn van de informatieplicht op 1 juli 2019 en daarmee voor het realiseren van 7 PJ extra energiebesparing in 2020.

• • 9 PJ energie-intensieve bedrijven: conform afspraken zijn de eind 2017 ingediende plannen van de bedrijven in het eerste kwartaal van 2018 beoordeeld door RVO. Uit de beoordeling is gebleken dat de bedrijven voor ruim 9 PJ aan plannen hebben ingediend. Hiermee liggen de bedrijven op koers voor het realiseren van de 9 PJ additionele energiebesparing eind 2020.

• • 10 PJ gebouwde omgeving: in 2018 is de regelgeving voor het verbruikskostenoverzicht aangepast. zodat energieleveranciers, conform afspraken in het convenant, hun klanten hierdoor frequenter en beter inzicht kunnen geven in hun energieverbruik en de mogelijkheden voor energiebesparing.

• • In 2018 was bij de Investeringssubsidie duurzame energie (ISDE) het totale bedrag aan aanvragen hoger dan het aan het begin van het jaar beschikbaar gestelde subsidiebudget (€ 100 mln) voor investeringen in kleinschalige duurzame warmteproductie-installaties. Daarom is besloten om het budget voor de openstelling 2018 met € 8 mln op te hogen om daarmee alle ingediende aanvragen te kunnen honoreren. In de Korte Termijn Raming voor uitstoot broeikasgassen en energie van het PBL staat beschreven dat het verhoogde ISDE- budget in 2020 tot 0,8 PJ additionele energiebesparing ten opzichte van de verwachte energiebesparing in de NEV2017 zal leiden.

• • De tender voor de kavels I en II van Windpark Hollandse kust (zuid) is zonder subsidieverlening gerealiseerd.

Overeenkomst van Parijs

Door de VN klimaatconferentie in Katowice (COP24) zijn in december 2018 de regels die invulling geven aan de Overeenkomst van Parijs grotendeels uitgewerkt. Deze regels voorzien in een systeem dat voor alle landen geldt, met ingebouwde flexibiliteit voor landen die dit nodig hebben. Dit breekt met het verleden waarin er strikt onderscheid werd gemaakt tussen ontwikkelde en ontwikkelingslanden. Met de aangenomen regels kan beter gecontroleerd worden wat de voortgang is in het verminderen van de uitstoot van broeikasgassen en is er een duidelijk mechanisme dat er aan moet bijdragen dat landen om de vijf jaar hun ambitie verhogen.

EU-klimaatambities

In 2018 heeft het kabinet succesvol gelobbyd voor een ambitieuze en tijdig uitgebrachte Europese langetermijnstrategie voor klimaat. Nederland heeft in het voortraject naar publicatie van de Commissiemededeling nauw samengewerkt met andere ambitieuze lidstaten om de Commissie te bewegen aan de slag te gaan met deze strategie en het ambitieniveau in lijn te brengen met het Parijs-akkoord. Dit heeft onder andere geleid tot een gezamenlijke brief, medeondertekend door de klimaatministers van Denemarken, Finland, Frankrijk, Italië, Luxemburg, Portugal, Slovenië, Spanje en Zweden, waarin de Commissie werd opgeroepen om een duidelijk pad uit te stippelen naar netto nul broeikasgasemissies in de EU in 2050. In de mededeling die op 28 november is uitgebracht presenteert de Commissie een langetermijnvisie voor een klimaatneutrale economie in 2050. Het kabinet steunt de door de Commissie voorgestelde ambitie. Dit doel past bij de Nederlandse inzet om het huidige 2030-doel voor de EU van ten minste 40% op te hogen naar 55%.

Energie-innovatie

De beleidsevaluatie van de verschillende energie-innovatieregelingen is eind 2017 afgerond en op 23 januari 2018 naar de Tweede Kamer gestuurd (Kamerstuk 30 196, nr. 572). Een aantal aanbevelingen uit de beleidsevaluatie is nog verwerkt in de regelingen 2018. Een voorbeeld is de aanbeveling om mogelijkheden te verduidelijken voor het gebruik van intentieverklaringen om daarmee het financieel commitment van aanvragende partijen mee aan te tonen. De wat grotere aanbevelingen zijn in 2018 nader uitgewerkt, met het oog op inwerkingtreding in 2019. Parallel hieraan is in 2018 het concept van de integrale kennis- en innovatieagenda voor klimaat en energie opgesteld vanuit het Klimaatakkoord. Hierin zijn 13 meerjarige missiegedreven innovatieprogramma’s beschreven. In het ontwerp-Klimaatakkoord zijn deze 13 innovatieprogramma’s opgenomen. Daarmee is een belangrijke stap gezet in het vormgeven van het missiegedreven innovatiebeleid voor het thema energietransitie en duurzaamheid.

Energie & leefomgeving

In het kader van het Interbestuurlijk Programma (IBP) en het ontwerp-Klimaatakkoord zijn concrete afspraken gemaakt over de oprichting en inrichting van een Nationaal Programma Regionale energiestrategieën (NP RES). De focus ligt daarbij op opgaven in de elektriciteitssector (35 TWh duurzame opwekking op land realiseren in 2030) en de gebouwde omgeving (regionale warmtestructuren als basis voor 1,5 mln aardgasvrije woningen in 2030). Tevens is een handreiking voor de regio’s opgesteld, onder meer over hoe burgers en andere belanghebbenden actief betrokken kunnen worden bij het ontwikkelen van een regionale energiestrategie zodat er maatschappelijk gedragen keuzes worden gemaakt.

Per brief van 25 juni 2018 (Kamerstuk 31 239, nr. 289) is de Kamer geïnformeerd over de voortgang van energieprojecten onder de Rijkscoördinatieregeling (RCR). Via de methodiek van Omgevingsmanagement is in 2018 wederom stevig geïnvesteerd in kwalitatief hoogwaardigere besluitvorming rond energieprojecten door de belangen van de omgeving zo vroeg en zo transparant mogelijk mee te nemen en te wegen in de besluitvorming. Daarbij is voorgesorteerd op de komst van de Omgevingswet. Tevens is in 2018 de beweging in gang gezet om de belangenafweging op plan- en projectniveau zo veel mogelijk in het kader van de Regionale energiestrategieën te laten plaatsvinden. Naar mijn mening is de RCR daarmee op effectieve wijze ingezet.

In het kader van de uitvoering van de op 27 maart 2018 aan de Kamer verstuurde routekaart windenergie op zee 2030 (Kamerstuk 33 561, nr. 42) is in 2018 een brede verkenning uitgevoerd naar opties voor de afvoer van de opgewekte energie uit de in de routekaart aangewezen windenergiegebieden. Het breed verkennen betekent dat er niet alleen gekeken is naar verbindingen met elektriciteitskabels en aanlandpunten, maar ook dat er naar «onconventionele opties» zoals omzetting naar waterstof op zee is gekeken. Vroegtijdige aandacht voor participatie in de verkenning heeft geleid tot brede betrokkenheid van provincies, gemeenten, het Vlaamse Gewest, belangenorganisaties en het bedrijfsleven. De verkenning heeft geresulteerd in een eerste selectie van mogelijke kabeltracés en aansluitpunten. Deze worden voor de ruimtelijke inpassing verder uitgewerkt in vier RCR-procedures, waarbij TenneT initiatiefnemer is. Per brief van 5 april 2019 is de Tweede Kamer hierover geïnformeerd (Kamerstuk 33 561, nr. 48). Ook in de RCR-projecten zullen omgevingspartijen – conform het gedachtengoed van de Omgevingswet – nauw worden betrokken. Hiermee is de beleidsinzet geslaagd, te meer omdat de verkenning door vroegtijdige participatie en interbestuurlijke afspraken zorgt voor een vliegende start van de RCR-procedures.

Verdere beperking gaswinning Groningen

Ten tijde van de Miljoenennota 2018 werd een beperkte daling van de gaswinning uit Groningen verwacht. Op 8 januari 2018 vond een aardbeving met de kracht van 3.4 op de schaal van Richter in Zeerijp plaats. Enkele weken later adviseerde het Staatstoezicht op de Mijnen (SodM) om de winning uit het Groningenveld zo snel mogelijk tot 12 miljard Nm³ te beperken. Het kabinet heeft vervolgens per Kamerbrief van 29 maart 2018 (Kamerstuk 33 529, nr. 457) besloten om de gaswinning in Groningen zo snel mogelijk te beëindigen. Hiertoe neemt de Minister van EZK verschillende maatregelen: onder andere verwerving van extra stikstofcapaciteit, de bouw van een extra stikstoffabriek, een verplichte omschakeling van grootverbruikers, versnelde afbouw van de export van laagcalorisch gas en aanpassingen aan de Gaswet en Mijnbouwwet waarmee de Minister van EZK gemachtigd is om jaarlijks het winningsniveau te bepalen. Met Shell en Exxon is een Akkoord op Hoofdlijnen gesloten over het zo snel mogelijk beëindigen van de gaswinning uit het Groningenveld. In het gasjaar 2017/2018, dat liep van 1 oktober 2017 tot en met 30 september 2018, is uiteindelijk 20,1 miljard Nm³ uit het Groningenveld gewonnen. Dat is 1,5 miljard Nm³ minder dan op basis van de voorlopige voorziening van de Raad van State was toegestaan en waarvan in de Miljoenennota 2018 werd uitgegaan.

Wijziging Mijnbouwwet

Budgettaire gevolgen van beleid artikel 4 (bedragen x € 1.000)

	Realisatie					Vastgestelde begroting na ISB	Verschil
	2014	2015	2016	2017	2018	2018	2018
VERPLICHTINGEN	2.646.202	6.494.697	17.514.501	8.618.677	11.778.791	17.104.762	– 5.325.971
Waarvan garantieverplichtingen	526	31.873	28.900	11.050	0	66.600	– 66.600
Waarvan overige verplichtingen	2.645.676	6.462.824	17.485.601	8.607.627	11.778.791	17.038.162	– 5.259.371
UITGAVEN	1.441.886	1.557.919	1.824.624	1.887.248	2.875.719	2.286.115	589.604
Subsidies	1.181.789	1.347.519	1.621.186	1.635.472	2.450.444	1.996.160	454.284
Topsectoren Energie	34.925	57.681	70.432	69.725	94.065	108.723	– 14.658
– tenderregeling Energie-innovatie	19.398	36.543	38.935	38.791	63.400	60.403	2.997
– SDE+projecten	15.527	21.138	31.497	30.934	30.665	48.320	– 17.655
Energie-innovatie (IA)	27.383	17.300	16.190	7.098	7.092	2.368	4.724
Green Deal	918	1.809	2.660	4.997	3.903	1.500	2.403
Klimaat en Energieakkoord	0	10.153	19.329	21.931	32.681	57.600	– 24.919
– Demonstratie-regeling Energie Innovatie (DEI)	0	10.153	19.329	21.931	28.193	42.000	– 13.807
– Subsidieregeling Duurzame Scheepsbouw					860	6.600	– 5.740
– Projecten nieuw Klimaatakkoord					534	4.200	– 3.666
– Projecten Energieakkoord SER	666	478	562	733	3.094	4.800	– 1.706
Begrotingsreserve Maatregelen voor CO2 – reductie					500.000	0	500.000
MEP	432.032	362.995	288.426	149.960	25.492	54.991	– 29.499
SDE	183.978	207.832	443.837	552.127	615.295	616.059	– 764
SDE+	51.138	115.227	187.446	321.514	486.646	1.058.564	– 571.918
Storting in begrotingsreserve duurzame energie	369.356	503.423	473.061	377.819	537.740	0	537.740
Bijdrage aan ECN			40.000		0	0	0
ISDE-regeling			18.018	50.927	69.864		69.864
Compensatie Energie-intensieve bedrijven (ETS)	56.955	31.765	45.008	53.477	36.895	62.000	– 25.105
CCS	4.905	2.500	171	865	1.438	2.080	– 642
Aardwarmte					21.000	21.000	0
Subsidieregeling Energiebesparing en duurzame energie sport-accommodaties (EDS)			5.822	6.170	7.809	0	7.809
Hoge Flux Reactor	7.250	7.250		14.500	7.250	7.651	– 401
Elektrisch rijden	2.184	1.541	844	538	232	0	232
Caribisch Nederland	6.807	17.108	8.472	574	3.042	3.000	42
Overige subsidies	3.292	10.457	908	2.517	0	624	– 624
Leningen	10.004			9.000	19.840	0	19.840
Pallas	10.004			9.000	19.840	0	19.840
Garanties	9.206	1.922	2.242	833	1.019	4.700	– 3.681
Aardwarmte			1.230		1.019	0	1.019
Storting in begrotingsreserve Aardwarmte	9.206	1.922	1.012	833	0	4.700	– 4.700
Opdrachten	18.104	19.813	13.029	9.188	9.053	18.191	– 9.138
O&O bodembeheer	3.843	12.651	2.614	2.123	2.410	4.917	– 2.507
Joint implementation	768	252	5	434	0	0	0
Straling	9.257	50			0	0	0
SodM onderzoek					879	2.500	– 1.621
Uitvoeringsagenda Klimaat					373	573	– 200
Klimaat mondiaal					92	350	– 258
Onderzoek en opdrachten	4.236	6.860	10.410	6.631	5.299	9.851	– 4.552
Bijdragen aan agentschappen	47.281	41.805	46.026	52.877	65.341	61.129	4.212
Rijksdienst Voor Ondernemend Nederland	41.949	40.168	44.400	51.050	56.675	48.977	7.698
Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit	692	681	676	713	721	703	18
Kern Fysische Dienst	3.690				0	0	0
KNMI	950	956	950	1.114	1.147	1.276	– 129
NEA					5.594	7.528	– 1.934
RIVM					0	1.430	– 1.430
Rijkswaterstaat					1.204	1.215	– 11
Bijdragen aan ZBO’s/RWT’s	110.603	107.423	113.356	116.403	150.348	141.680	8.668
Doorsluis COVA heffing	107.594	106.074	108.179	110.263	110.760	111.000	– 240
TNO Kerndepartement					37.809	28.980	8.829
TNO SodM	3.009	1.349	5.177	6.140	1.779	1.700	79
Bijdragen aan mede-overheden				24.380	20.988	36.440	– 15.452
Uitkoopregeling				24.380	20.988	36.440	– 15.452
Bijdragen aan (inter)nationale organisaties	64.899	39.437	28.785	39.095	158.686	27.815	130.871
ECN/NRG	57.903	38.819	27.982	38.519	158.040	26.358	131.682
Storting begrotingsreserve risicopremie lening ECN/NRG	6.600
Diverse instituten	396	618	803	576	646	1.457	– 811
ONTVANGSTEN	10.801.567	6.851.765	2.546.908	3.202.936	3.201.275	3.445.211	– 243.936
COVA	107.594	106.074	108.179	110.264	110.760	111.000	– 240
Opbrengst heffing ODE (SDE+)	173.619	278.861	421.036	626.953	1.033.046	1.074.000	– 40.954
ETS-ontvangsten					504.215	224.000	280.215
Onttrekking begrotingsreserve duurzame energie		20.000	77.000	77.000	73.000	73.000	0
Aardgasbaten	10.505.291	6.424.910	1.926.754	2.373.989	1.461.955	1.950.000	– 488.045
Ontvangsten zoutwinning	2.474	2.342	2.510	2.525	2.599	2.511	88
Diverse ontvangsten	12.589	19.578	11.429	12.205	15.700	10.700	5.000

Toelichting op de verplichtingen

Garantieregeling aardwarmte

Voor de garantieregeling aardwarmte zijn in 2018 geen garantieverplichtingen afgegeven, zodat het garantieplafond van € 66,6 mln in zijn geheel niet is benut.

SDE+

Toelichting op de uitgaven

Subsidies

SDE+-projecten (Hernieuwbare Energie Regeling, HER)

De lagere uitgaven op het budget voor de SDE+-projecten (HER) waren al bij 1^e suppletoire begroting geprognotiseerd en zijn toen al voor een bedrag van € 15,7 mln ingezet ter dekking van de uitgaven voor de ISDE. Zowel de HER als de ISDE worden gefinancierd uit de SDE+-middelen.

Demonstratieregeling Energie-Innovatie (DEI)

De lagere dan verwachte uitgaven voor de Demonstratieregeling Energie-Innovatie (DEI) zijn al bij 1^e suppletoire begroting voorzien en het budget is daarom bij 1^e en 2^e suppletoire begroting met € 12 mln verlaagd naar € 30 mln. Deze meevaller is ingezet ter dekking van de hogere uitgaven van de Tenderregeling Energie-Innovatie (TSE), die gefinancierd wordt uit het budget voor Topsectoren Energie.

Subsidieregeling Duurzame Scheepsbouw (SDS)

Bij amendement is € 5,6 mln toegevoegd aan het budget voor de Subsidieregeling Duurzame Scheepsbouw (SDS). Omdat de kasuitgaven van de openstelling 2018 pas in de jaren 2019 t/m 2022 zouden plaatsvinden, is bij 2^e suppletoire begroting de gehele € 5,6 mln met een kasschuif naar deze jaren verschoven.

Projecten Energieakkoord en Klimaatakkoord

Uit de Klimaatenveloppe 2018 is € 4,2 mln voor de uitwerking van het Klimaatakkoord toegevoegd aan het reeds bestaande budget van € 4,8 mln voor de uitvoering van het Energieakkoord. Uit dit gezamenlijke budget zijn onder andere de ondersteuning door de SER van het Klimaatakkoord, de communicatie rond het Klimaatakkoord, de vergoeding van de voorzitters van de Klimaattafels en verschillende onderzoeken ten behoeve van het Klimaatakkoord bekostigd. De niet-uitgegeven middelen van het budget voor het Energieakkoord zijn in de reserve duurzame energie gestort.

Storting begrotingsreserve maatregelen CO₂-reductie

Het kabinet heeft bij 2^e suppletoire begroting besloten € 500 mln vrij te maken voor mogelijke additionele maatregelen om aanvullende CO₂-reductie te realiseren. Omdat de aard en timing van de eventuele aanvullende maatregelen nog onzeker is, heeft het kabinet eveneens besloten deze eventuele maatregelen te financieren via een tijdelijke begrotingsreserve, gekoppeld aan de EZK-begroting. Onttrekking van middelen uit de reserve moet vooraf door het Ministerie van Financiën goedgekeurd worden. Daarbij wordt getoetst op het zo kostenefficiënt mogelijk verminderen van CO₂. EZK coördineert de set aan maatregelen om CO₂ te reduceren. Andere departementen, zoals LNV, IenW en BZK, kunnen ook een beroep doen op deze middelen voor CO₂-reducerende maatregelen.

Milieukwaliteit van de Elektriciteitsproductie (MEP), SDE, SDE+ en regeling Investerings Subsidie Duurzame Energie (ISDE)

De lagere uitgaven op de MEP-regeling (€ 29,5 mln) zijn veroorzaakt door een lagere gerealiseerde subsidiabele elektriciteitsproductie dan waar in de raming eerder rekening mee was gehouden. Ook bij de regelingen SDE en SDE+ is er sprake van dat de uitgaven lager zijn uitgevallen dan de in de begroting beschikbare middelen (totaal € 572 mln). Dit is voor een belangrijk deel toe te schrijven aan een tragere realisatie van de subsidiabele productie dan voorzien bij het opstellen van de ramingen in 2013 en voor het overige aan het beschikbaar stellen van SDE+ middelen voor de InvesteringSubsidie Duurzame Energie (ISDE) en de subsidie aan TenneT voor het net op zee. De bij de SDE+ uitgevallen productie zal voor een groot deel in latere jaren alsnog worden gerealiseerd en gesubsidieerd via dezelfde of vervangende projecten. Voor de uitgaven op de ISDE waren in de begroting 2018 nog geen middelen opgenomen. Deze middelen zijn afkomstig uit de middelen voor de SDE+ en de MEP. De op de MEP, SDE, SDE+ en aanverwante instrumenten per saldo niet uitgegeven middelen zijn gestort in de begrotingsreserve duurzame energie.

Kengetal	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	Ambitie 2018
Aantal deelnemende bedrijven bij TKI Bron: RVO.nl	301	486	612	1.150	1.200	1.400	1.7001	1.500

Indicator	Referentiewaarde	Peildatum	Realisatie 2015	Realisatie 2016	Realisatie 2017	Streefwaarde	Planning	Bron
Duurzame energieproductie	4,5%	2013	5,8%	6%	6,6%	16%	2023	CBS

Subsidieregeling Energiebesparing en duurzame energie sportaccommodaties (EDS)

Het voor de EDS beschikbare budget van € 8 mln is in 2018 bij 1^e suppletoire begroting van de begroting van VWS overgeheveld naar de begroting van EZ. Uiteindelijk is hiervan € 7,8 mln uitbetaald.

Compensatie Energie-intensieve bedrijven (ETS)

Op de ETS-compensatieregeling voor energie-intensieve bedrijven is in 2018 ruim € 20 mln minder uitgegeven dan begroot, vooral als gevolg van de veel lagere ETS-prijs die gebruikt wordt om de omvang van de openstelling te berekenen dan waar bij de raming rekening mee gehouden was. Daarnaast is € 5 mln overgeheveld naar het Provinciefonds als EZ-bijdrage aan de 3^e tranche van de Regionale Investeringssteun Groningen (RIG).

Leningen

Pallas

In 2014 is door het toenmalige EZ aan de Stichting Pallas een lening verstrekt van € 40 mln, waarvan tot en met 2017 € 20,2 mln is uitbetaald. In 2018 is het restant van de lening van € 19,8 mln door Pallas opgevraagd. Omdat hiervoor geen budget beschikbaar was in de Ontwerpbegroting 2018, is het Pallas-budget met dit bedrag opgehoogd.

Bijdragen aan agentschappen

Rijksdienst voor Ondernemend Nederland

De bijdrage aan RVO.nl was hoger vanwege loon- en prijsbijstelling. Ook is budget toegevoegd voor de implementatie van de Algemene Verordening Gegevensbescherming AVG (€ 2,9 mln), afbouw van de capaciteit van de voormalige Dienst Landelijk Gebied DLG (€ 0,4 mln), uitbreiding van de capaciteit voor de uitvoering van de Rijkscoördinatieregeling RCR (€ 0,4 mln), de uitvoering van de Subsidieregeling Energiebesparing en duurzame energie sportaccommodaties EDS (€ 0,6 mln) en de uitvoering van de SDE+-regeling (€ 0,85 mln). Het restant betreft verschillende kleinere aanvullende opdrachten die in 2018 aan RVO verstrekt zijn.

Bijdragen aan ZBO’s/RWT’s

Bijdrage aan TNO

Indicator: klanttevredenheid en kennisbenutting

	Referentiewaarde	Peildatum	Realisatie 2016	Realisatie 2017	Realisatie 2018	Streefwaarde	Planning	Bron
Klanttevredenheid ECN	8,6	2014	8,4	8,2	n.v.t.	8,0	2018	ECN
Kennisbenutting ECN	96%	2015	95%	95%	n.v.t.	>80%	2018	ECN

In 2018 is ECN opgegaan in TNO en gaat sindsdien verder als ECN-TNO. Dit houdt in dat het energie- en klimaatonderzoek van ECN met ingang van april 2018 is ondergebracht in de organisatie TNO en dat er geen separate indicatoren meer worden bijgehouden voor het onderdeel ECN-TNO. Voor de scores op de indicatoren «klanttevredenheid» en «kennisbenutting» van TNO als geheel wordt verwezen naar de desbetreffende indicatoren op artikel 2.

Bijdragen aan medeoverheden

Uitkoopregeling

Er zijn minder aanvragen ingediend dan geraamd in het kader van de uitkoopregeling voor huiseigenaren met woningen onder een hoogspanningsverbinding.

Bijdragen aan (inter)nationale organisaties

Energieonderzoek Centrum Nederland/Nuclear Research and Consultancy Group (ECN/NRG)

Uit het in 2018 in de Ontwerpbegroting beschikbare budget zijn zowel de subsidie aan ECN/NRG (€ 8,2 mln) als de opdracht aan ECN-TNO (€ 12,5 mln) betaald. Vanaf 2019 zijn beide budgetten in de begroting gescheiden. Daarnaast is in 2018 aan ECN/NRG een lening verstrekt en uitbetaald van € 117 mln voor het opruimen en afvoeren van het nucleaire afval in Petten. Tevens is het laatste deel van de lening die in oktober 2014 aan ECN/NRG is verstrekt voor het herstelplan van de Hoge Flux Reactor (HFR) uitbetaald (€ 20 mln). Zowel voor het verstrekken van de nieuwe lening als voor de uitbetaling van de reeds lopende lening is het budget gedurende 2018 opgehoogd.

Ontvangsten

Opbrengst heffing ODE (SDE+)

De inkomsten uit de Opslag Duurzame Energie (ODE) zijn bijna € 41 mln achtergebleven bij de in de begroting geraamde inkomsten. Dit is 3,8% lager dan geraamd. Bij de bepaling van de ODE-tarieven dienen vooraf inschattingen te worden gemaakt voor onder andere het elektriciteits- en gasverbruik. Aangezien het gerealiseerde verbruik daarvan kan afwijken, zullen de daadwerkelijke opbrengsten in het algemeen iets afwijken van de geraamde opbrengsten.

ETS-Ontvangsten

In 2018 is de ETS-prijs gestegen en deze stijging is gepaard gegaan met zeer grote fluctuaties. In het laatste half jaar is de gemiddelde ETS-prijs veel sterker gestegen dan verwacht, waardoor de ETS-opbrengsten ruim € 280 mln hoger zijn uitgevallen dan geraamd.

Aardgasbaten

De ontvangen aardgasbaten zijn zo’n € 488 mln achtergebleven bij de in de begroting geraamde te ontvangen bedragen. De belangrijkste oorzaak hiervoor is de opbouw van voorzieningen door NAM en EBN zoals in de Kamerbrief over de budgettaire gevolgen van de gaswinning in Groningen van 18 september 2018 reeds aangekondigd (Kamerstuk 33 529, nr. 524). Het gaat daarbij bijvoorbeeld om voorzieningen ten behoeve van de versterkingsopgave en de bijdrage voor de Regio. NAM en EBN zijn verplicht om voorzieningen te nemen voor toekomstige uitgaven die qua omvang met voldoende zekerheid berekend kunnen worden.

Kengetallen	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018
1. Gewonnen volume aardgas kleine velden (in Nm3) Bron: TNO	26 mld Nm3	26 mld Nm3	24 mld Nm3	22 mld Nm3	20 mld Nm3	18 mld Nm3	16 mld Nm3
2. Aantal boringen exploratie onshore en offshore Bron: TNO	16	9	21	16	4	6	5
3. Aantal boringen productie onshore en offshore Bron: TNO	19	18	32	17	16	8	7
4. Productie aardgas totaal (in Nm3) Bron: TNO	74 mld Nm3	80 mld Nm3	66 mld Nm3	50 mld Nm3	48 mld Nm3	42 mld Nm3	35 mld Nm3
5. Euro/dollarkoers Bron: CPB	1,28	1,33	1,33	1,11	1,11	1,13	1,18
6. Olieprijs (dollar/vat) Bron: CPB	111,7	108,7	101,4	52,5	43,3	54,0	70,9
7. Beursprijs van TTF-gas (eurocent/ m3) Bron: Gasterra	24,0	26,0	21,3	19,8	13,6	16,6	21,5

Toelichting op de begrotingsreserves

Stand begrotingsreserves per 31 december 2018 (bedragen x € 1.000)

		Waarvan juridisch verplicht
Begrotingsreserve Aardwarmte	21.554	100%
Begrotingsreserve duurzame energie	2.239.406	100%
Begrotingsreserve ECN verstrekte leningen	6.600	0%
Begrotingsreserve maatregelen CO2-reductie	500.000	0%

Begrotingsreserve Aardwarmte

Bedragen x € 1 mln

Stand 1/1/2018	22,6
+ Storting
– Onttrekking	1,0
Stand per 31/12/2018	21,6

Begrotingsreserve Duurzame energie

Bedragen x € 1 mln

Stand 1/1/2018	1.774,7
+ Storting	537,7
– Onttrekking	– 73,0
Stand per 31/12/2018	2.239,4

De begrotingsreserve Duurzame energie is bestemd voor onbesteed gebleven middelen als gevolg van vertraging bij projecten waaraan reeds subsidie is toegekend en reeds verplichte projecten die niet tot uitvoering komen en door andere projecten moeten worden vervangen met het oog op het bereiken van de doelstelling voor duurzame energieproductie. Het gaat hier om middelen ten behoeve van de MEP, SDE, SDE+, ISDE en de SDE+-projecten van de topsectoren energie (HER). Via de begrotingsreserve blijven de middelen beschikbaar tot het moment dat ze alsnog zullen worden uitbetaald. In 2018 is € 537,7 mln in de reserve gestort en € 73 mln aan de reserve onttrokken (Kamerstuk 34 210 XIII, nr. 4, antwoord op vraag 5).

Specificatie stortingen/onttrekkingen begrotingsreserve Duurzame Energie (bedragen x € 1 mln)

Specificatie begrotingsreserve Duurzame Energie	2013	2014	2015	2016	2017	2018	Totaal	Juridisch verplicht
MEP (algemene middelen)	23	16	2		34	– 2	73	100%
SDE (algemene middelen)	143	220	297	191	63	16	930
Tijdelijke onttrekking (MEP/SDE)			– 20	– 77	– 77	– 73	– 247
SDE+ (ODE gefinancierd)	59	134	204	282	281	523	1.483	100%
Totaal	225	370	483	396	301	464	2.239	100%

Eind 2018 bedraagt de stand van de reserve € 2.239,4 mln. Daarvan is 100% juridisch verplicht. Bij de huidige inzichten is de in de meerjarencijfers beschikbare uitgavenruimte voorlopig toereikend voor de kasuitloop van de afgegeven beschikkingen. Naar de huidige inzichten, onder meer gebaseerd op de meerjarenramingen van RVO (de uitvoerder van de SDE+), zal de begrotingsreserve duurzame energie in de jaren tot en met 2020 nog toenemen, zij het in mindere mate dan de afgelopen jaren (indicatief: 2019 + € 150 mln, 2020 + € 150 mln). Met ingang van 2021 zal er een beroep moeten worden gedaan op de begrotingsreserve (indicatief: 2021 – € 160 mln), omdat de geraamde uitgaven de in de meerjarenramingen beschikbare kasmiddelen te boven gaan. Daarbij is nog geen rekening gehouden met intensiveringen – additionele middelen, noch extra uitgaven – in het kader van het Klimaatakkoord.

Begrotingsreserve ECN verstrekte leningen

Bedragen x € 1 mln

Stand 1/1/2018	6,6
+ Storting	0
– Onttrekking	0
Stand per 31/12/2018	6,6

Begrotingsreserve maatregelen CO₂-reductie

Bedragen x € 1 mln

Stand 1/1/2018	0
+ Storting	500
– Onttrekking	0
Stand per 31/12/2018	500

Overzicht maatregelen ten behoeve van het Energieakkoord

Uitgaven x € 1.000	Realisatie 2015	Realisatie 2016	Realisatie 2017	Realisatie 2018	Begroting 2018	Verschil
ENERGIEBESPARING
MJA3 / MEE (EZK, art. 4)	3.061	4.242	3.053	3.799	2.368	1.431
EIA (FIN, fiscaal)	106.000	147.000	124.000	160.0001	147.000	13.000
Compensatie indirecte kosten ETS (EZK, art. 4)	31.765	45.008	53.477	36.895	62.000	– 25.105
Subsidieregeling Energiebesparing en duurzame energie sportaccommodaties (EZK, art. 4)		5.822	6.170	7.809	0	7.809
Duurzame warmte (EZK, art 4)	262			0	0	0
Demo Schoon en Zuinig (LNV, art. 6)	911	1		0	0	0
Innovatieagenda Energie (LNV, art. 6)	640	1.096	1.102	3.010	3.093	– 83
Marktintroductie energie innovaties (MEI) (LNV, art. 6)	4.768	3.537	3.290	4.471	4.535	– 64
Energie-efficiëntie en hernieuwbare energie (LNV, art. 6)	3.275	6.124	3.984	4.233	400	3.833
Wet Milieubeheer energiebesparing (IenW, art. 19)	3.913	1.066	2.141	0	0	0
Openbare verlichting decentrale overheden (IenW, art. 19)	17			0	25	– 25
Revolverend fonds EGO (BZK, art. 4)		35.000		25.000	5.000	20.000
Bijdragen aan agentschappen (BZK, art. 4)	11.745	6.132	3.847	3.761	8.860	– 5.099
Energiebesparing verhuurders, uitvoering STEP (BZK, art.4)			816	105.677	196.763	– 91.086
Beleidsprogramma Energiebesparing (Subsidies en opdrachten) (BZK, art. 4)	5.000	4.000	6.500	3.935	2.525	1.410
Revolverend fonds Energiebesparing verhuurders (BZK, art. 4)			0	2.640	2.650	– 10
Energiebesparing Koopsector (BZK, art. 4)		7.383	39.900	3.349	21.100	– 17.751
Fonds Duurzaam Funderingsherstel (BZK, art. 4)			20.000	0	0	0
HERNIEUWBARE ENERGIE
MEP (EZK, art. 4)	362.995	288.426	149.960	25.492	54.991	– 29.499
SDE/SDE+ (EZK, art.4)	323.059	614.493	873.641	1.101.941	1.674.623	– 572.682
Storting in begrotingsreserve duurzame energie (EZK, art. 4)	503.423	473.061	377.819	537.740	0	537.740
Storting in begrotingsreserve Garantieregeling Aardwarmte (EZK, art. 4)	1.922	1.012	833	0	4.700	– 4.700
InvesteringsSubsidie Duurzame Energie (EZK, art.4)		18.018	50.927	69.864	0	69.864
ENERGIE-INNOVATIE
Topsector Energie (EZK, art. 4)	36.516	38.915	38.791	63.400	60.403	2.997
Demonstratieregeling Energie-innovaties (EZK, art. 4)	10.153	19.330	21.931	28.197	48.000	– 13.803
Subsidieregeling Duurzame Scheepsbouw (EZK, art. 4)				860	6.600	– 5.740
Innovatiemiddelen SDE+ (EZK, art. 4)	21.138	31.497	30.934	30.665	48.320	– 17.655
MOBILITEIT
Elektrisch rijden (EZK, art. 4)	1.541	844	538	232	0	232
Elektrisch rijden (IenW, art. 21)				750	1.861	1.111
Lean and Green Personal Mobility (IenW, art. 14)	540	216		0	0	0
Bewustwordingscampagne «Hopper» (IenW, art. 14)	50			35	0	35
Organisatiekosten Green Deal Autodelen (IenW, art. 14)	60	54	20	18 (green deal nieuwe draaien) en 67 (follow up green deal autodelen)	50	35
Campagne veilige, zuinige, stille banden op spanning (IenW, art. 19)	172	98	13	700 (deels vanuit klimaat- enveloppe gelden)	0	700
Nationale benchmark duurzame mobiliteit (IenW, art. 14)				0	0	0
Diverse beleidsonderzoeken duurzame mobiliteit (IenW, art. 14)				0	0	0
Werkgeversaanpak mobiliteit (IenW, art. 14)		36		0	0	0
OVERIGE
Bijdrage RVO.nl uitvoeringslasten Energieakkoord (EZK, art. 4)	5.200	5.200	6.263	5.434	5.200	– 234
Uitvoeringskosten Revolverend Fonds Energiebesparing Verhuurders (RVO.nl) (BZK, art. 4)	353	88	61	8	414	– 406

5. Meerjarenprogramma Nationaal Coördinator Groningen

Algemene doelstelling

De inwoners van Groningen hebben dagelijks te maken met de gevolgen van de gaswinning. Dit brengt gevoelens van angst, frustratie en onzekerheid met zich mee. Voor het kabinet staan de veiligheid, het goed afhandelen van schade en het creëren van perspectief voor de inwoners voorop.

Rol en verantwoordelijkheid

De opgave in Groningen is een nationale opgave van Rijk, NCG, provincie en gemeenten, waarbij de NAM op afstand van de noodzakelijk onafhankelijke besluitvorming en uitvoering wordt geplaatst. De gezamenlijke opgave heeft in 2015 geresulteerd in het bestuursakkoord «Vertrouwen op herstel en herstel van vertrouwen» (Kamerstuk 33 529, nr. 28) en enkele aanvullingen op dit akkoord (Kamerstuk 33 529, nr. 96 en Kamerstuk 33 529, nr. 98). De afspraken in deze bestuursakkoorden zagen mede op de intensivering, verbreding en versnelling van de inzet van betrokken overheden door middel van publieke regie in de vorm van een Nationaal Coördinator Groningen (NCG).

De NCG is conform het Instellingsbesluit ingesteld door de Minister van EZK (Stcrt. 2015, nr. 12511). De Nationaal Coördinator Groningen zorgt in dialoog met alle maatschappelijke en bestuurlijke stakeholders voor een planmatige en daadkrachtige regie en sturing op een duurzame versterking van het aardbevingsgebied. Schadeafhandeling vindt nu onder publieke regie van het Rijk plaats. Op 31 januari 2018 is het nieuwe schadeprotocol vastgesteld (Kamerstuk 33 529, nr. 423) waarbij de afhandeling van schade publiek is gemaakt. Voor het definitief publiekrechtelijk organiseren van de schadeafhandeling is een wetsvoorstel in voorbereiding.

Beleidsconclusies

Versterken

Op verzoek van de Minister is aan SodM, KNMI, TNO, NEN-commissie advies gevraagd en aan de Mijnraad een overkoepelend advies gevraagd wat de gevolgen zijn van een versneld stoppen van de gaswinning voor de veiligheid van de bewoners. De Mijnraad heeft geconcludeerd dat de versnelde afbouw van gaswinning in het Groningerveld, samen met nieuwe inzichten, meer gerichte versterkingsoperatie mogelijk is geworden waardoor de situatie sneller veilig is. Op 2 juli hebben Rijk, provincie en gemeenten het besluit genomen om de adviezen van de Mijnraad als basis te nemen voor de herijking van de versterkingsoperatie (Kamerstuk 33 529, nr. 498).

De nationaal Coördinator Groningen heeft vervolgens op verzoek van haar opdrachtgevers (Rijk, provincie Groningen en tien aardbevingsgemeenten) de praktische effecten van het Mijnraadadvies op de versterkingsopgave in kaart gebracht: het «Plan van Aanpak Mijnraadadvies – Veiligheid voorop en de bewoner centraal». Dit plan is gepubliceerd op 22 november 2018. Het plan is leidend voor de uitvoering van de versterkingsopgave die in 2019 start zal gaan. De hoogste prioriteit wordt gegeven aan de meest risicovolle gebouwen.

De meest recente halfjaarrapportage van de NCG geeft aan dat in 2018 in samenwerking met het Centrum Veilig Wonen (CVW); 3.600 inspecties zijn uitgevoerd en 549 versterkingsadviezen zijn opgeleverd. Er zijn 132 woningen en 536 risicovolle gebouwelementen (PRBE’s) versterkt in 2018.

In het Heft in Eigen Hand programma zijn 9 versterkingen gerealiseerd in 2018 en 2 woningen opgekocht door NAM. In het Eigen Initiatief programma zijn 200 versterkingsadviezen opgeleverd.

In 2018 is begonnen met de voorbereiding van een zorgprogramma. Dit zal in 2019 verder worden uitgewerkt. In aanloop daar naar toe zijn 70 gebouwen geïnspecteerd.

In 2018 zijn de voorbereidingen getroffen voor de oprichting van het woonbedrijf. Dit heeft in januari 2019 plaats gevonden. Het woonbedrijf voert het koopinstrument uit waarmee bewoners in het gebied hun woning kunnen verkopen.

Schade

Schadeafhandeling is in 2018 onder publieke regie geplaatst. Op 31 januari 2018 is het nieuwe schadeprotocol vastgesteld en het Besluit Mijnbouwschade Groningen gepubliceerd (Kamerstuk 33 529, nr. 423). Als gevolg hiervan kunnen bewoners sinds 19 maart 2018 voor fysieke schade aan woningen terecht bij de onafhankelijke Tijdelijke Commissie Mijnbouwschade Groningen (TCMG). Dit is een tijdelijke constructie. De definitieve publiekrechtelijke organisatie van schadeafhandeling wordt geregeld in het wetsvoorstel Instituut Mijnbouwschade.

Na het Besluit Mijnbouwschade van 31 januari 2018 is de RVO begonnen met het inrichten van een ondersteunende organisatie voor de TCMG. RVO heeft hierdoor begin 2018 aanloopkosten gemaakt om de schadeafhandeling op te bouwen. Dit gaat onder andere om eenmalige investeringen in ICT en huisvesting.

De TCMG opende haar loket op 19 maart 2018. Bij opening van het loket waren er 13.472 openstaande schademeldingen. Op 24 december 2018 had TCMG 2.375 schademeldingen afgehandeld. Er waren toen nog 16.378 openstaande schademeldingen.

De TCMG werkt aan versnellingsopties. Het grootste knelpunt ten aanzien van de snelheid van de schadeafhandeling was de beschikbaarheid van onafhankelijk deskundigen. In de periode voor het zomerreces lag het aantal schade-opnames rond de 40 per week. De TCMG heeft het aantal onafhankelijke deskundigen per december 2018 sterk verhoogd. Dit leidt tot een toename tot gemiddeld 400 opnames per week. De actuele stand van zaken is te volgen via: www.schadedoormijnbouw.nl/cijfers.

De arbiters bodembeweging nemen sinds 1 september 2018 geen nieuwe zaken meer aan. Er zijn 926 gevallen binnengekomen in 2018. De Commissie Bijzondere Situaties (CBS) heeft in 2018 30 nieuwe meldingen ontvangen en 18 zaken afgehandeld. Van de 30 meldingen in 2018 zijn er 18 afgehandeld en heeft CBS 7 woningen laten opkopen door NAM.

Nationaal Programma Groningen

Budgettaire gevolgen van beleid artikel 5 (bedragen x € 1.000)

	Realisatie			Vastgestelde begroting na ISB	Verschil
	2016	2017	2018	2018	2018
VERPLICHTINGEN	23.005	58.215	93.427	38.760	54.667
Waarvan garantieverplichtingen
Waarvan overige verplichtingen	23.005	58.215	93.427	38.760	54.667
UITGAVEN	8.470	47.099	80.908	38.760	42.148
Subsidies	0	33.918	5.536	25.160	– 19.624
Verduurzamingsopgave uit aardgasbaten		33.916	150	10.000	– 9.850
Verduurzamingsopgave overig (kader relevante uitgaven)		2	4.036	10.160	– 6.124
Instrumentarium woningmarkt			1.350	5.000	– 3.650
Inkomensoverdrachten	0	0	7.710	0	7.710
Schadevergoedingen			7.710	0	7.710
Opdrachten	8.320	13.132	18.540	13.600	4.940
Onderzoek	2.404	5.450	3.841	7.000	– 3.159
Werkbudget	5.916	7.682	14.538	6.600	7.938
Projecten Overheidsdienst Groningen			161	0	161
Bijdragen aan agentschappen	150	48	49.122	0	49.122
Rijksdienst voor Ondernemend Nederland	150	48	47.493	0	47.493
Tijdelijke Commissie Mijnbouwschade Groningen			1.629	0	1.629
Ontvangsten	0	225	34.185	0	34.185
Schadevergoedingen			2.397	0	2.397
Uitvoeringskosten schade			21.568	0	21.568
Ontvangsten NCG			10.220	0	10.220
Diverse ontvangsten			0	0	0

Toelichting op de verplichtingen en de uitgaven

Algemeen

De instrumenten verduurzamingsopgave uit aardgasbaten, instrumentarium woningmarkt, onderzoek en werkbudget beschikken over een 100% eindejaarsmarge. Dit houdt in dat budget dat in een bepaald jaar niet wordt benut, kan worden meegenomen naar volgende jaren en derhalve beschikbaar blijft voor uitvoering van het meerjarenprogramma. Op deze wijze heeft het kabinet bij de vorming van het meerjarenprogramma Nationaal Coördinator Groningen rekening gehouden met de complexe en deels onvoorspelbare opgave waar de NCG voor staat en wordt de nodige flexibiliteit geboden zodat het budget meerjarig optimaal kan worden aangewend (Kamerstuk, 33 529, nr. 256).

Het instrument verduurzamingsopgave overig kent geen 100% eindejaarsmarge. Het budget blijft binnen de EZK-begroting voor toekomstige jaren beschikbaar voor de uitvoering van de subsidieregeling energiebesparing bij versterking.

Subsidies

De verduurzamingsopgave uit aardgasbaten financiert de waardevermeerderingsregeling waarbij bij een schade van € 1.000 of meer een subsidie beschikbaar is tot maximaal € 4.000 ten behoeve van het verduurzamen van de woning. In 2016 is hiervoor een eerste voorschot overgemaakt naar de uitvoerder van deze regeling Samenwerkingsverband Noord Nederland (SNN).

Deze regeling is gekoppeld aan de schademeldingen. Vanaf 31 maart 2017 tot 19 maart 2018 heeft de schadeafhandeling stilgelegen vanwege het opstellen van een nieuw schadeprotocol. Op 19 maart 2018 heeft de TCMG de schadeafhandeling overgenomen. Vanaf die datum is de afhandeling weer op gang gekomen. Vanaf december 2018 is de schadeafhandeling aanzienlijk versneld door de inhuur van grotere aantallen schade-experts. Vanwege dit vertraagde proces van schadeafhandeling zijn er in 2017 en 2018 nauwelijks aanvragen gedaan voor de waardevermeerderingsregeling. Hierdoor lopen de uitgaven sterk achter. Er zijn er nog voldoende middelen beschikbaar voor de uitvoering van deze regeling.

Op de post verduurzamingsopgave overig (kader relevant) staan de middelen die beschikbaar zijn voor het verduurzamen bij versterken tot een bedrag van € 7.000,– per woning. Deze regeling «energiebesparing bij versterking» is in mei 2018 opengesteld. Een eerste voorschot van circa € 4 mln is overgemaakt naar SNN voor de uitvoering van deze regeling. De versterking is in 2018 niet voldoende op gang gekomen, waardoor de uitgaven achterbleven. De verwachting is dat de versterkingsoperatie in 2019 goed op gang komt, waardoor de uitgaven voor deze subsidieregeling aanzienlijk zullen toenemen.

Het instrumentarium woningmarkt beschrijft de middelen die beschikbaar zijn voor de operationele kosten van het woonbedrijf. Het woonbedrijf is in 2019 statutair opgericht. Er zijn daarom in 2018 geen uitgaven gedaan. In 2018 is er een bijdrage van € 1,35 mln geweest aan de pilot financiering en onderhoud van Rijksmonumenten in de aardbevingsregio. Dit programma wordt gefinancierd door het Ministerie van Onderwijs en Cultuur (€ 4 mln) en door Provincie en EZK/NCG (elk € 1,35 mln).

Inkomensoverdrachten

De Tijdelijke Commissie Mijnbouwschade Groningen (TCMG) heeft – via de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) – in 2018 voor € 7,7 mln aan schadevergoedingen uitgekeerd. Een belangrijk deel van deze schadevergoedingen, € 5,3 mln is in het laatste kwartaal uitgekeerd.

Opdrachten

Er is in 2018 voor circa € 3,8 mln uitgeven aan onderzoek. Dit betreft uitgaven voor CBS onderzoek woningmarkt, onderzoek in het kader van de industrie, bijdragen aan het EPI-kenniscentrum, GGD plan van aanpak en het (vervolg)onderzoek van de RUG naar psychosociale gevolgen van aardbevingen, onderzoek normering gebouwen (NEN), kennisplatform bouwen en versterken en onderzoek oorzaak schaden.

Onderdeel van de uitgaven voor het werkbudget is de bijdrage aan compensatie voor gemeenten en provincie t.b.v. aardbeving gerelateerde werkzaamheden. Deze is in 2018 met € 6 mln opgehoogd naar € 10 mln.

De overige uitgaven van € 4,5 mln hebben met name betrekking op bijdragen aan maatschappelijke groeperingen, validatiekosten voor inspectie- en engineeringskosten van de versterkingsoperatie, procesinrichtingskosten versterkingsoperatie, communicatie, de kosten voor de Arbiters Bodembeweging en de ondersteuning van de Onafhankelijk Raadsman.

In de loop van 2018 zijn diverse wijzigingen doorgevoerd die hebben geresulteerd in een budget van € 17,6 mln. De belangrijkste aanvulling betreft de bijdrage van NAM van € 10 mln (hieronder nader toegelicht), de eindejaarsmarge 2017 en een bijdrage van € 6 mln ten behoeve van de verhoging van de compensatie aan gemeente en Provincie.

In de begroting is aangeven dat voor zover noodzakelijk onder het werkbudget aanvullend budget beschikbaar is voor personeel en materieel. In 2018 is hiervan gebruik gemaakt door € 6,7 mln van het werkbudget hiervoor in te zetten.

Bijdrage aan agentschappen

In de post Rijksdienst Ondernemend Nederland (RVO) zijn de bedragen opgenomen die zijn uitgegeven ten behoeve van geodiensten. Daarnaast is er € 47,5 mln bevoorschot aan RVO en € 39,9 mln daadwerkelijk uitgegeven ten behoeve van de uitvoering van de schadeafwikkeling door RVO.nl in opdracht van TCMG. Het restant van € 7,6 mln wordt ingezet in 2019. RVO heeft in 2018 aanloopkosten gemaakt om de schadeafhandeling op te bouwen. Dit gaat onder andere om eenmalige investeringen in ICT en huisvesting.

RVO geeft deze kosten uit en kosten worden per kwartaal achteraf gefactureerd aan de NAM. De relatief lage uitgaven voor schade-uitkeringen worden veroorzaakt omdat de afhandeling van de schademeldingen heeft stilgelegen tussen 31 maart 2017 en 19 maart 2018. Op 19 maart 2018 heeft de TCMG de schadeafhandeling overgenomen en is de afhandeling weer op gang gekomen. Vanaf december 2018 is de schadeafhandeling aanzienlijk versneld door de inhuur van grotere aantallen schade-experts. De TCMG werkt op dit moment aan allerlei versnellingsmaatregelen.

Ontvangsten

Het Ministerie van EZK financiert de uitvoeringskosten en de kosten voor schadevergoedingen voor richting de TCMG en brengt deze per kwartaal achteraf in rekening bij de NAM.

Tenslotte is een incidentele bijdrage van de NAM ontvangen van € 10 mln voor door de NCG verrichte werkzaamheden die in het verlengende lagen van de aansprakelijkheid van de NAM. Dit gaat bijvoorbeeld om complexe schadeafhandeling en bewonersbegeleiding.

6. Concurrerende, duurzame, veilige agro-, visserij- en voedselketens

Algemene doelstelling

LNV streeft naar internationaal toonaangevende, concurrerende, sociaal verantwoorde, veilige, en dier- en milieuvriendelijke agro-, visserij- en voedselketens.

Rol en verantwoordelijkheid

De Minister van LNV is verantwoordelijk voor:

Stimuleren

• • Het versterken van de positie van de Nederlandse agro-, visserij- en voedselketens, het stimuleren van groene economische groei via energie- en klimaatbeleid voor de landbouw en het bevorderen van transparantie en ketenverantwoordelijkheid in de Nederlandse agro- visserij- en voedselketens.

• • Het stimuleren van een adequate en duurzame voedselvoorziening/voedselzekerheid, voedselkwaliteit op Europees en mondiaal niveau evenals het bijdragen aan het Europese en internationale landbouw- en visserijbeleid.

• • Het stimuleren van kennisontwikkeling, innovatie en nieuwe technologieën voor de maatschappelijke opgaven op het terrein van agro en natuur.

• • Het stimuleren van verduurzaming van de productie en de consumptie van dierlijke en plantaardige producten door middel van nieuwe vormen van ketensamenwerking en nieuwe marktstrategieën.

• • Het zeker stellen van gewasbescherming, evenals het borgen en verbeteren van plant- en diergezondheid en dierenwelzijn.

Regisseren

• • Het borgen van voedselveiligheid. Producenten en partijen uit de voedselketen zijn primair verantwoordelijk voor de veiligheid van hun producten en productiewijze. De Minister voor MZS is verantwoordelijk voor wetgeving voor voedselveiligheid, met uitzondering van wetgeving voor het slachten van dieren en het keuren en uitsnijden van vlees, waar de Minister van LNV verantwoordelijk voor is.

Uitvoeren

• • Het doen uitvoeren van een effectief beleid ter realisatie van de doelstellingen uit de Europese regelgeving.

• • Het uitvoeren van adequaat veterinair en fytosanitair beleid.

• • Het uitoefenen van toezicht en het handhaven van de regelgeving op het gebied van dier- en plantgezondheid, dierenwelzijn, mest, natuur en voedselveiligheid (primaire productie en slachterijfase).

• • Het uitvoeren van het gemeenschappelijk landbouw- en visserijbeleid.

Beleidsconclusies

Onderstaand wordt ingegaan op de belangrijkste gerealiseerde resultaten met betrekking tot de begroting van 2018.

Mestbeleid

Met ingang van 2018 is het fosfaatrechtenstelsel in werking getreden om te kunnen borgen dat de fosfaatproductie van de melkveehouderij onder het sectorale fosfaatplafond blijft.

Plantaardige productie en plantgezondheid

In 2018 is de Toekomstvisie Gewasbescherming 2030 «Naar weerbare plant en teeltsystemen» aangeboden aan de Tweede Kamer (Kamerstuk 27 858, nr. 417). Deze visie is samen met de maatschappelijke partners van het Platform Duurzame Gewasbescherming opgesteld en verbindt de verschillende visies en ambities van die partners die in 2017 en 2018 zijn verschenen. Deze visie geeft richting aan de verdere verduurzaming van de gewasbescherming door te focussen op weerbare plant en teeltsystemen, verbinden van natuur aan land- en tuinbouw en terugdringen van emissies naar milieu en residuen op producten.

Diergezondheid

Het sectorspecifieke antibioticabeleid in de dierhouderij is in 2018 gecontinueerd en de Stichting Diergeneesmiddelenautoriteit (SDa) constateert dat in alle sectoren veel bedrijven het lage gebruik in 2017 hebben weten te consolideren en in een aantal gevallen nog verder hebben weten te verlagen. De reductiedoelstelling van 70% ten opzichte van het gebruik in 2017 staat nog. In 2018 is LNV op basis van een benchmark gesprekken gestart met de vleeskalver-, varkens- en vleeskuikensector om te komen tot sectorspecifieke reductiedoelstellingen.

Het actieplan brandveilige stallen 2018–2022 is tot stand gekomen en naar de Tweede Kamer verstuurd (Kamerstuk 28 286, nr. 988). Verder is de beleidsbrief dierenwelzijn voltooid (Kamerstuk 28 286, nr. 991).

Voedsel en Kennis

Klimaat

In de loop van 2018 zijn middelen uit de Klimaatenvelop toegevoegd aan de begroting voor de opgaven voor de CO₂ glastuinbouw, methaan en slimmer landgebruik (bodemkoolstof en bos). De middelen zijn onder andere ingezet voor subsidies energiebesparende schermen in kassen, het realiseren van een aantal duurzame demokassen, methaan pilots, demo’s en onderzoek, bodemonderzoek en maatregelen en pilots op het terrein bos en klimaat.

Beleidsinformatie

Kengetal		2013	2014	2015	2016	2017	2018
1. Maatschappelijke appreciatiescore1 Bron: TNS/NIPO		7,6	Geen meting	7,6	Geen meting	7,7	Geen meting
2. Mate van vertrouwen consumenten in voedsel2 Bron: NVWA monitor		3,2	Geen meting	3,2	Geen meting	Geen meting	3,3
Export van agrarische producten uit Nederland3 (bedragen x € mln.)	– Duitsland	21.079	20.820	20.711	22.229	23.365	22.780
	– België	8.479	8.652	8.581	9.317	10.373	10.220
	– Verenigd Koninkrijk	7.843	8.067	8.269	8.461	8.621	8.580
	– Frankrijk	7.481	7.122	3.183	7.129	8.048	7.710
	– Italië	3.787	3.480	6.714	3.409	3.701	3.450
	– Overige landen	32.287	33.561	33.926	34.973	37.594	37.560
Totaal		80.956	81.702	81.384	85.517	91.703	90.300

Indicator	Referentiewaarde	Peildatum	Realisatie 2017	Raming 2017	Realisatie 2018	Raming 2018	Bron
Percentage integraal duurzame stallen	0%	2008	15%	15%	Nog niet bekend ten tijde van publicatie	18%	Wageningen UR Livestock Research/Monitoring integraal duurzame stallen

Indicator	Referentiewaarde	Peildatum	Realisatie 2017	Raming 2017	Realisatie 2018	Raming 2018	Streefwaarde	Planning	Bron
Totale CO2-emissie glastuinbouw1	Circa 7,5 Mton	2013	5,9	6,7 Mton	Nog niet bekend ten tijde van publicatie	6,6 Mton	4,6 Mton2	2020	Energiemonitor van de Nederlandse glastuinbouw 2017
Energie-efficiency index voedings- en genot-middelenindustrie (VGI)3	100%	2005	80%	80%	Nog niet bekend ten tijde van publicatie	78%	70%	2020	RVO.nl

Indicator	Referentiewaarde	Peildatum	Realisatie 2017	Raming 2017	Realisatie 2018	Raming 2018	Streefwaarde	Planning	Bron
Mate van afname van antibiotica- in de dierhouderij1	Antibiotica-verkoop in 2009	2009	63,4%	Was niet bepaald	Nog niet bekend ten tijde van publicatie	Is nog niet bepaald	70% reductie (ten opzichte van 2009)	Is nog niet bepaald	SDa

jaarlijkse rapportage van de Stichting Diergeneesmiddelenautoriteit (SDa)

Indicator	Referentiewaarde	Peil datum	Realisatie 2018	Raming 2018	Streefwaarde	Planning	Bron
Nalevingsniveau HACCP-verplichting	80%	April 2009	90,6%	88%	90%	2018	NVWA

In 2018 hebben de vleesproductiebedrijven waarvoor de Hazard Analysis and Critical Control Points (HACCP) verplicht is, voldaan aan 90,6% van de HACCP regels op de inspectielijst van de NVWA.

Indicator	Referentiewaarde	Peil datum	Realisatie 2016	Raming 2016	Realisatie 2017	Raming 2017	Streefwaarde	Planning	Bron
Verhouding duurzame- totale investeringen	28%	2014	34%	27%	Nog niet bekend ten tijde van publicatie	29%	30%	2017	LEI

Bovenstaande indicator betreft de verhouding tussen de bedragen in duurzame investeringen en de totale investeringen in de landbouw, tuinbouw en visserij. Voorbeelden van duurzame investeringen in de land- en tuinbouw zijn Groen Label Kassen en Maatlat Duurzame Veehouderij stallen.

Indicator	Referentiewaarde	Peil datum	Realisatie 2017	Realisatie 2018	Raming 2018	Streef-waarde	Planning	Bron
1 Klanttevredenheid	8,7	2016	8,3	8,6	8,8	8	2020	WR
2 Kennisbenutting door beleid, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties	97%	2016	97%	97%	>90%	>80%	2020	WR
3 Percentage innoverende agrarische bedrijven	10,8%	2005	10%	Publicatie in 2019	10%	10%	2018	WR

Budgettaire gevolgen van beleid artikel 6 (bedragen x € 1.000)

	Realisatie					Vastgestelde begroting	Verschil
	2014	2015	2016	2017	2018	2018	2018
VERPLICHTINGEN	729.130	623.541	673.900	662.357	733.422	703.311	30.111
Waarvan garantieverplichtingen	28.537	28.430	37.690	49.379	44.715	123.015	– 78.300
Waarvan overige verplichtingen	700.593	595.111	636.210	612.978	688.707	580.296	108.411
UITGAVEN	660.124	667.686	642.217	614.513	661.414	586.388	75.026
Subsidies	78.379	90.430	103.230	47.117	134.104	35.919	98.185
Duurzame veehouderij	6.256	14.088	10.702	16.464	2.883	111	2.772
Investeringsregeling duurzame stallen\ vanaf 2017 Stoppersregeling fosfaatreductieplan	1.476	7.663	6.719	14.475	2.155		2.155
Regeling fijnstofmaatregelen	1.491	3.261	3.077	1.246	583		583
Overig	3.289	3.164	906	744	145	111	34
Plantaardige productie	12.724	9.562	9.917	7.496	8.927	5.146	3.781
Energie-efficiency en hernieuwbare energie glastuinbouw (EHG), voorheen (IMM)			6.124	3.984	4.233	400	3.833
Marktintroductie energie innovaties (MEI)	8.642	4.788	3.537	3.290	4.471	4.535	– 64
Overig	4.082	4.774	256	221	223	211	12
Visserij	5.416	6.229	3.729	7.195	1.728	5.055	– 3.327
Regelingen onder het nieuwe EFMZV		5.017	2.304	6.970	1.728	5.055	– 3.327
Overige (uitfinanciering regelingen onder EVF)	5.416	1.212	1.425	225			0
Agrarisch ondernemerschap	8.824	9.496	4.972	5.695	5.821	5.318	503
Brede weersverzekering	1.403	3.550	4.672	5.651	5.684	5.318	366
Investeringsregeling Jonge Agrariërs	2.235	3.940	300	44	42		42
Overig	5.186	2.006			95		95
Kennisontwikkeling en (agrarische) innovatie	2.091	3.416	586	34	100.749	645	100.104
o.a. onderzoeksprogrammering, onderwijs en topsectoren1	2.091	3.416	586	34	100.749	645	100.104
Apurement	35.247	11.799	65.329	8.312	8.881	0	8.881
Regeling apurement	35.247	11.799	65.329	8.312	8.881		8.881
Begrotingsreserves	3.001	32.472	8.003	1.920	5.115	0	5.115
Begrotingsreserve landbouw	2.511	3.525		1.812			0
Storting begrotingsreserve apurement	490	28.947	8.003	108	1.782		1.782
Storting begrotingsreserve visserij					3.333		3.333
Garanties	27.191	33.862	6.652	2.682	3.904	5.140	– 1.236
Storting bijdrage begrotingsreserve Borgstellingsfaciliteit	3.056	3.008	3.008	632	2.592	2.015	577
Verliesdeclaraties Borgstellingsfaciliteit	24.135	28.347	3.644	2.050	1.312	3.125	– 1.813
Garantstelling Marktintroductie Innovaties (GMI)		2.507
Opdrachten	156.959	136.504	121.118	117.395	42.121	103.930	– 61.809
Duurzame veehouderij	2.908	4.282	4.044	2.896	2.333	2.498	– 165
Mestbeleid	13.007	9.161	3.411	2.950	2.744	481	2.263
Plantaardige productie	5.334	1.057	1.462	1.416	3.275	3.351	– 76
Plantgezondheid	1.605	1.758	1.666	1.360	4.103	2.067	2.036
Diergezondheid en dierenwelzijn	9.075	8.044	9.301	6.680	7.482	5.145	2.337
Voedselveiligheid- en kwaliteit/Voedselagenda	5.909	3.820	5.562	4.412	7.417	19.435	– 12.018
Voedselzekerheid en internationaal en Europees landbouwbeleid	4.382	1.741	4.695	11.138	2.452	2.641	– 189
Visserij	1.388	3.398	1.683	1.243	271	130	141
Agrarisch ondernemerschap	2.547	2.849	1.728	2.114	1.227	2.507	– 1.280
Kennisontwikkeling en (agrarische) innovatie	110.804	100.394	87.566	83.189	10.817	65.675	– 54.858
Bijdragen aan ZBO’s/RWT’s	105.610	82.746	78.720	79.327	95.562	82.181	13.381
Medebewind en overige voormalige publieke PBO-taken	25.477	4.774	1.535	1.144	1.204	1.510	– 306
Wageningen Research	77.341	75.221	75.232	74.443	91.502	77.013	14.489
College Toelating Gewasbeschermingsmiddelen en Biociden	2.792	2.751	1.953	3.740	2.856	988	1.868
Centrale Commissie Dierproeven					0	738	– 738
ZonMW dierproeven					0	1.932	– 1.932
Bijdragen aan andere begrotingshoofdstukken	3.145	14.064	12.253	21.263	4.387	10.217	– 5.830
Diergezondheidsfonds	3.145	14.064	12.253	21.263	4.387	10.217	– 5.830
Bijdragen aan (inter)nationale organisaties	10.647	10.519	10.042	9.975	8.333	10.026	– 1.693
FAO en overige contributies	10.647	10.519	10.042	9.975	8.333	10.026	– 1.693
Bijdragen aan agentschappen	278.193	299.561	310.202	336.754	373.004	312.609	60.395
Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit	130.740	141.829	152.451	157.072	177.446	161.858	15.588
Rijksdienst Voor Ondernemend Nederland	138.948	149.999	148.985	165.342	180.756	137.337	43.419
Dienst Landelijk Gebied	222						0
Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu			897	6.827	7.232	5.923	1.309
Rijksrederij	8.283	7.733	7.869	7.513	7.570	7.491	79
ONTVANGSTEN	357.416	123.539	136.431	110.457	67.271	41.026	26.245
Agroketens	3.430	267	1.015	10.222	10.563		10.563
Mestbeleid	5.884	3.324	10.724	6.917	4.248	7.209	– 2.961
Diergezondheid en dierenwelzijn	3.327	2.399	3.165	6.580	5.897	500	5.397
Plant- en diergezondheid	605	328	679	253	177		177
Agrarische innovatie en overig	707	1.800	754	268	297	245	52
Voedselveiligheid en kwaliteit	94	46			3		3
Voedselzekerheid en internationaal en Europees landbouwbeleid	227.930	40.697	20.411	14.428	6.377	5.926	451
Visserij	8.891	9.154	7.496	5.688	4.362	6.993	– 2.631
Agrarisch ondernemerschap				11.331	1.463	245	1.218
Kennisontwikkeling en (agrarische) innovatie	20.177	13.617	13.307	23.326	13.858	12.157	1.701
Garanties (provisies Borgstellingsfaciliteit)	2.004	1.696	2.008	2.682	1.885	2.925	– 1.040
Agentschappen	15	5.689	3.089	471	5.520		5.520
Onttrekkingen begrotingsreserves	83.995	44.490	73.765	28.290	12.621	5.071	7.550

Toelichting op de verplichtingen

Toelichting op de uitgaven

Subsidies

Uitkering bonus van regeling fosfaatreductieplan 2017 (Duurzame Veehouderij)

De Regeling fosfaatreductieplan 2017 had een malus en een bonus component. Het betreft hier uitgaven (circa € 2,2 mln) die gerelateerd kunnen worden aan de uitkering van een bonus aan veehouders die niet bij ZuivelNL zijn aangesloten en waarbij het aantal runderen lager was dan het referentieaantal. Voor de veehouders die bij ZuivelNL zijn aangesloten, loopt de bonus/malus uitkering via ZuivelNL op basis van gegevens die door RVO aangeleverd worden.

Energie-efficiency en hernieuwbare energie glastuinbouw (EHG)

De hogere uitgaven van € 3,8 mln zijn met name veroorzaakt doordat bij aanvang van 2018 te weinig middelen beschikbaar waren door een eerder verwerkte kasschuif. Dit is in een later stadium hersteld, waardoor weer aansluiting is gevonden bij het uitfinancieringsritme van de regeling over de jaren heen.

Kennisontwikkeling en agrarische innovatie

De ruim € 100 mln hogere uitgaven hebben voor € 86,6 mln betrekking op een herrubricering van opdrachtenbudget naar subsidiebudget. Her-rebrucering heeft plaats gevonden omdat subsidies van alle TO2 instellingen ingaande 1-1-2019 verstrekt worden op basis van de TO2 subsidieregeling. Vier van deze instellingen (Marin, Deltares, NLR, TNO) waren op de begroting ondergebracht onder een categorie subsidies. Alleen Wageningen Research stond onder een categorie opdrachten. Dit werd met de herrebrucering gelijkgeschakeld. Er is € 86,6 mln overgeboekt naar het onderdeel subsidies, maar dit kwam ten dele uit bijboekingen vanuit andere begrotingsonderdelen vanwege toegevoegde middelen uit de enveloppes van het regeerakkoord voor klimaat (energiebeleid, bodemvruchtbaarheid), natuur en waterkwaliteit (6^e actieprogramma nitraatichtlijn) en voor voedselzekerheid en visserijbeleid (in totaal € 30,2 mln). Zie ook toelichting onder «Opdrachten Kennisontwikkeling en agrarische innovatie». Het resterende deel van de € 100 mln, € 13,4 mln betreft uitgaven samenhangend met de overheveling vanuit het opdrachtenbudget voor de Voedselagenda naar subsidiebudgetten voor onder andere Wageningen Research (zie ook toelichting bij opdrachten).

Apurement

De hogere uitgaven voor apurement van € 8,9 mln hebben betrekking op correcties van de EU vanwege een niet EU-conforme uitvoering van EU-(subsidie) regelingen. Het betreft correcties voor onder andere vergoeding schoolfruit, terugbetaling van in het verleden ten onrechte geïnde suikerheffingen die ten laste van Nederland komt en betaaltermijnen36.

Begrotingsreserves

De storting van € 1,8 mln in de Begrotingsreserve apurement heeft te maken met de bijdrage van de provincies aan de risicoreserve om correcties van de EC die verband houden met maatregelen van het Plattelandsontwikkelingsprogramma waarvoor zij verantwoordelijk zijn, af te dekken. Daarnaast is een technische correctie doorgevoerd van eerder ten onrechte ten laste van apurement gebrachte kosten, die leidt tot een verhoging van de reserve. De storting van € 3,3 mln in de reserve visserij is het niet bestede deel van de nationale cofinanciering voor de regelingen van het Europees Fonds voor Maritieme Zaken en Visserij 2014–2020 die behouden blijft voor toekomstige uitgaven.

Opdrachten

Voedselveiligheid- en kwaliteit/Voedselagenda

De realisatie was € 12 mln lager dan de oorspronkelijke begroting van bijna € 20 mln. Gedurende het jaar wordt vanuit de Voedselagenda bijgedragen aan onderwerpen die op de agenda betrekking hebben. Zo is bij Voorjaarsnota 2018 € 13,4 mln overgeheveld. Het ging hierbij om overhevelingen voor de subsidieregeling Duurzaam door/jong leren eten (€ 4,6 mln), het project Data en ICT-gedreven technologie voor een duurzaam voedselsysteem (€ 2,8 mln), het project Bestuivers en Groene gewasbescherming (€ 1,4 mln), het project nieuwe eiwitten (€ 3 mln), de doorontwikkeling van de aardappelveredelingstechniek (€ 1,6 mln) en diverse projecten zoals onderzoek naar uitgangsmaterialen topsector tuinbouw en transparantie in de voedselketen (€ 1,5 mln). Daarnaast heeft een meerjarige overboeking van € 0,9 mln naar VWS ten behoeve van het project Gezonde School plaatsgevonden.

Kennisontwikkeling en agrarische innovatie

Bijdragen aan ZBO’s/RWT’s

Wageningen Research

College voor toelating gewasbeschermingsmiddelen en biociden (Ctgb)

In 2018 zijn middelen toegevoegd aan het Ctgb (totaal € 1,9 mln). Deze toevoeging bestaat hoofdzakelijk uit de jaarlijkse bijdragen van andere departementen (VWS, IenW, SZW) aan de kosten van het Ctgb.

ZonMW Dierproeven

Het budget voor dierproeven ad € 1,9 mln is voor het merendeel overgeheveld naar het Ministerie van VWS voor onderzoeken door ZonMW.

Bijdragen aan andere begrotingshoofdstukken

In voorgaande jaren is een hoger bedrag door LNV in het Diergezondheidsfonds gestort als gevolg van voorfinanciering van de sectorbijdrage die toen om wetgevingtechnische redenen nog niet geheven kon worden. Inmiddels komen deze door LNV voorgefinancierde bedragen binnen van de sectoren en daardoor is nu een lagere bijdrage (circa € 6 mln lager in 2018 dan oorspronkelijk begroot) van LNV nodig.

Bijdragen aan agentschappen

De hogere uitgaven voor de NVWA van € 15,6 mln hebben betrekking op diverse meerwerkopdrachten (€ 10,4 mln), waaronder voor de voorbereiding op Brexit, de invoering van de nieuwe Europese controleverordening, het fosfaatrechtenstelsel en het zesde actieprogramma nitraatrichtlijn. Verder is de loon- en prijsbijstelling uitgekeerd en een bijdrage gedaan voor incidentele kosten vanwege de Algemene Verordening Gegevensbescherming (samen € 5,2 mln).

De hogere uitgaven voor RVO.nl van € 43,4 mln hebben betrekking op extra uitvoeringskosten. De belangrijkste aanvullende opdrachten zijn ter dekking van onder meer juridische kosten (€ 10,6 mln) samenhangend met de implementatie van het fosfaatrechtenstelsel, uitvoeringskosten van het fosfaatreductieplan die voor rekening van de zuivelsector komen (€ 16,9 mln) en voor uitvoering van het 6^e actieprogramma nitraatraatrichtlijn (€ 3,1 mln). Daarnaast is de jaarlijkse loon- en prijsbijstelling uitgekeerd en is een bedrag toegekend voor implementatie van de Algemene verordening gegevensbescherming (ca. € 4 mln).

Toelichting op de ontvangsten

Agroketens

De zuivelsector heeft conform afspraken bijgedragen aan de uitvoeringskosten in 2018 van het fosfaatreductieplan. Deze ontvangst betreft met name de bijdrage van ZuivelNL (€ 10 mln) voor werkzaamheden die door RVO.nl zijn uitgevoerd voor zuivelheffingen die zijn opgelegd. Het ontvangen bedrag is aan de RVO.nl opdracht toegevoegd (zie ook toelichting op de uitgaven bij Bijdragen aan agentschappen).

Mestbeleid

De lagere ontvangsten van € 3 mln voor mestbeleid zijn een saldo van diverse mutaties. Met betrekking tot derogatie 2018 zijn de ontvangsten met € 4,5 mln vertraagd. Dit komt doordat de factuur voor individuele veehouders die gebruik maken van derogatie, altijd pas laat in de 2^e helft van het jaar kan worden opgesteld. Daarnaast is RVO.nl dit jaar overgestapt naar een ander financieel systeem, waardoor de geraamde ontvangsten niet meer in 2018 gedaan konden worden.

Diergezondheid en dierenwelzijn

De meerontvangsten (€ 5,4 mln) komen met name voort uit bestuurlijke boetes voor overtreding van de bepalingen van de Gezondheid- en welzijnswet voor dieren en de Wet gewasbeschermingsmiddelen en biociden. Deze worden niet geraamd, omdat de inkomsten fluctueren.

Visserij

De lagere ontvangsten ad € 2,6 mln hebben betrekking op de mosselpercelen. Het bedrag dat in rekening wordt gebracht als huursom voor een mosselperceel is een percentage van de gemiddelde sectorbesomming van een aantal jaren en kan daarmee afwijken van de jaarlijkse raming.

Agentschappen

De hogere ontvangsten komen voort uit de afrekening van het positieve resultaat van de NVWA over 2017 dat toevalt aan LNV.

Begrotingsreserves

De hogere ontvangsten (€ 7,6 mln) hebben betrekking op extra onttrekkingen uit de reserve apurement voor betaling van EU-correcties.

Toelichting op de begrotingsreserves

Bedragen x € 1.000

Stand 1/1/2018	26.679
+ Storting	0
– Onttrekking	– 1.312
Stand per 31/12/2018	25.367

De reserve landbouw wordt gebruikt om fluctuaties op enkele (subsidie)regelingen op te vangen. Op grond van de uitgaven in 2018 is € 1,3 mln onttrokken voor duurzame veehouderij en een bijdrage aan Ctgb. Een bedrag van € 3,3 mln is juridisch verplicht. Het resterende bedrag is bestemd voor flankerend beleid (slopen en/of ombouwen van stallen of gebouwen) voor de pelsdierhouderij in verband met het verbod op het houden van pelsdieren vanaf 1 januari 2024. Dit bedrag is daarmee volledig bestuurlijk gebonden.

Begrotingsreserve apurement

Bedragen x € 1.000

Stand 1/1/2018	101.834
+ Storting	1.782
– Onttrekking	– 11.309
Stand per 31/12/2018	92.307

Begrotingsreserve Visserij

Bedragen x € 1.000

Stand 1/1/2018	17.444
+ Storting	3.333
– Onttrekking	0
Stand per 31/12/2018	20.777

De storting is het niet bestede deel van de nationale cofinanciering voor de regelingen van het Europees Fonds voor Maritieme Zaken en Visserij (EFMZV) 2014–2020 waaraan Nederland zich in het Operationeel programma voor het EFMZV gecommitteerd heeft. Het budget blijft zo behouden voor toekomstige uitgaven van dit programma waarvoor verplichtingen kunnen worden aangegaan tot en met 2020 en nog uitgaven kunnen volgen tot en met 2023. Een bedrag van € 3,7 mln is juridisch verplicht, het resterende bedrag is op grond van het operationeel programma volledig bestuurlijk gebonden.

Begrotingsreserve Borgstellingsfaciliteit

Bedragen x € 1.000

Stand 1/1/2018	14.166
+ Storting	2.592
– Onttrekking	0
Stand per 31/12/2018	16.758

De begrotingsreserve Borgstellingsfaciliteit is bedoeld om de verliesdeclaraties te betalen die voortvloeien uit garantstellingen aan banken waarmee innovatieve en duurzame investeringen worden gefaciliteerd. De in 2018 ontvangen provisies zijn hoger dan nodig is ter dekking van betaalde verliesdeclaraties. Het verschil is, met de reguliere begrotingsbijdrage, in de reserve gestort ten behoeve van toekomstige verliesdeclaraties. Het totaal uitstaande bedrag waarvoor garant wordt gestaan, is per op 31 december 2018 € 333 mln en daarmee is de begrotingsreserve 100% juridisch verplicht.

7. Groen onderwijs van hoge kwaliteit

Budgettaire gevolgen van beleid artikel 7 (bedragen x € 1.000)

	Realisatie					Vastgestelde begroting na ISB	Verschil
	2014	2015	2016	2017	2018	2018	2018
VERPLICHTINGEN	862.305	827.516	822.287	841.111
UITGAVEN	807.497	843.384	809.103	817.051
Garanties		55	59	56
Schatkistbankieren		55	59	56
Bekostiging	739.107	780.769	779.481	792.372
WO-groen	169.299	174.610	182.865	189.686
HBO-groen	84.478	90.568	83.224	87.624
MBO-groen	153.186	181.919	170.104	166.710
Voorbereidende en Ondersteunende Activiteiten (VOA)	12.733
Wachtgelden	13.966	13.991	14.313	14.572
VMBO-groen	297.706	316.547	328.975	333.780
Stichting Samenwerking Beroepsonderwijs Bedrijfsleven (SBB) voorheen Aequor	7.739	3.134
Subsidies	66.194	60.695	27.860	22.713
Aansturing collectieve ondersteuning	3.325	5.875
School als Kenniscentrum	23.851	21.962	3.207	34
Kennisverspreiding en innovatie groen onderwijs	2.044	1.523	258
Aanvullende onderwijssubsidies	33.272	27.106	21.293	19.401
Ontwikkeling en beheer natuurkwaliteit	2.435	1.429	1.279	900
Educatie	1.267	2.800	1.823	2.377
Opdrachten	646	628	224	364
Kennisverspreidingsprojecten	646	628	224	364
Bijdragen aan agentschappen	1.550	1.237	1.479	1.546
Rijksdienst Voor Ondernemend Nederland	1.550	1.237	1.242	1.239
Bijdrage DUO			237	307
ONTVANGSTEN	231	243	299	132

Bij de eerste nota van wijziging op de begroting 2018 (Kamerstuk 34 775 XIII, nr. 8) zijn de budgetten voor Groen onderwijs grotendeels overgegaan naar de begroting van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (VIII). Het restantbudget op het beleidsartikel 7 is overgeheveld naar het beleidsartikel 6.

8. Natuur en biodiversiteit

Algemene doelstelling

LNV streeft naar een sterke en veerkrachtige natuur, verweven met de economie en optimaal bijdragend aan duurzaam maatschappelijk welzijn.

Rol en verantwoordelijkheid

De Minister van LNV is verantwoordelijk voor het in nationaal, EU- en mondiaal verband beschermen en versterken, alsmede duurzaam benutten van natuur en biodiversiteit. Het Rijk werkt hieraan, in lijn met de Rijksnatuurvisie Natuurlijk verder (2014), in verschillende rollen op uiteenlopende werkterreinen. Voor natuur op land is binnen de overheid de samenwerking met de provincies cruciaal: binnen de kaders van de Wet natuurbescherming zijn de provincies verantwoordelijk voor het realiseren van natuurdoelen. De Minister van LNV is verantwoordelijk voor de kaders van behoud, versterken en duurzaam benutten van de nationale natuur en biodiversiteit. Voor de natuurkwaliteit van de Rijkswateren en voor de internationale samenwerking op natuurgebied, treedt de Minister als eerstverantwoordelijke op. De Minister is mede verantwoordelijk voor het stimuleren en anderszins versterken van de maatschappelijke betrokkenheid bij het beschermen, versterken en duurzaam benutten van natuur en biodiversiteit.

Stimuleren en faciliteren

• • Agenderen en ondersteunen van de positieversterking nationale parken en daaraan gerelateerde landschapsontwikkeling.

• • Helpen realiseren van innovatieve combinaties tussen natuur en maatschappelijke en economische activiteiten.

• • Bevorderen van behoud en duurzaam gebruik van biodiversiteit in het agrarisch gebied en agroketens.

• • Versterken van internationale aandacht voor regulering van handel in bedreigde soorten.

• • Ontwikkeling en toepassing van natuurlijk-kapitaal-rekening in zowel het publieke domein als bedrijfsleven en bevorderen dat bedrijven, financiële instellingen en de overheid transparant zijn over hun impact op en afhankelijkheid van natuurlijk kapitaal.

• • Stimuleren van de inzet van de Nederlandse bos-, natuur- en houtsector in het energie- en klimaatbeleid en het bevorderen van de duurzame bijdrage van bos en natuur aan de groene grondstoffenvoorziening.

• • Maatschappelijke initiatieven in lijn met de natuurvisie van het Rijk.

Regisseren

• • Nederlandse inzet in internationaal overleg over natuur en biodiversiteit zó organiseren dat ook andere sectoren en ketens verantwoordelijkheid nemen voor behoud en versterking van natuur en biodiversiteit.

• • Samen met andere overheden en bedrijfsleven inzetten op het bereiken van beleidsdoelen voor 2020 van het mondiale biodiversiteitsverdrag (CBD), de Europese Biodiversiteitsstrategie en de Agenda 2030 voor Duurzame Ontwikkeling (Sustainable Development Goals) op het terrein van natuur en biodiversiteit.

• • Versterken van natuurkwaliteit in de Grote Wateren.

Uitvoeren

• • Met provincies nakomen van afspraken die gemaakt zijn in het Natuurpact, en samen met provincies en IenW/RWS monitoren van de toestand van de natuur en biodiversiteit en benutting van natuur op land en in het water.

• • Onderhouden en handhaven van de Wet Natuurbescherming en de Wet grondslagen natuurbeheer- en bescherming Caribisch Nederland.

• • Naleving van internationale en in EU-verband gemaakte afspraken over de internationale handel in bedreigde dieren en planten en over de bescherming van trekroutes van diersoorten.

• • Met de provincies uitvoeren van het EU-beleid ten aanzien van invasieve exoten.

• • Het doen uitvoeren door de diensten (RVO.nl, NVWA) van de Wet natuurbescherming.

• • Het doen uitvoeren van regelingen en programma’s (zoals met provincies, en Ministeries IenW en Defensie realiseren van Programma Aanpak Stikstof, Programma naar een Rijke Waddenzee, Programmatische Aanpak Grote Wateren, de natuuronderdelen van de Mariene Strategie en het beheer van Kroondomeinen).

• • Staatsbosbeheer in staat stellen uitvoering te geven aan zijn wettelijk verankerde en maatschappelijk gewortelde kerntaken.

Prestatiemeting

Percentage niet bedreigde soorten

1995	2006	2017	2018
61,4%	61,2%	60,8%	Publicatie in jaarverslag 2019

Beleidsinformatie

Kengetal	1995	2000	2005	2010	2015	2016	2017
Aantal leden natuurbeschermings-organisaties (x 1.000)	1.662	1.980	2.221	2.130	1.962	1.938	1.884

In 2017 is de totale aanhang van de vier grootste natuurorganisaties verder gedaald. De daling van ruim 53.000 leden ten opzichte van 2016 kwam voor ongeveer de helft voor rekening van het WNF. De daling bij de 12 Landschappen komt door een andere telling: per 2017 worden alleen donateurs geteld, terwijl in de jaren daarvoor ook de vaste kern vrijwilligers werd meegerekend. Het WNF en Natuurmonumenten hebben de steun van 9% van de Nederlandse huishoudens. De Provinciale Landschappen worden door 4% van de Nederlandse huishoudens gesteund in 2017. Particuliere natuurbeschermingsorganisaties spelen in Nederland een grote rol bij het beheer van natuurgebieden en het vormen van maatschappelijk draagvlak voor natuur en landschap. Natuurmonumenten en de gezamenlijke Provinciale Landschappen richten zich op beheer en aankoop van Nederlandse natuur, het WNF richt zich op bescherming van wereldwijde natuur. Het aantal leden in 2018 is nog niet bekend en wordt opgenomen in het jaarverslag van 2019.

Beleidsconclusies

Budgettaire gevolgen van beleid artikel 8 (bedragen x € 1.000)1

	Realisatie			Vastgestelde begroting	Verschil
	2016	2017	2018	2018	2018
VERPLICHTINGEN		111.508	99.844	111.564	– 11.720
Waarvan garantieverplichtingen		4.400		0
Waarvan overige verplichtingen		107.108		111.564
UITGAVEN		115.829	110.843	111.804	– 961
Subsidies		8.225	2.952	2.555	397
Vermaatschappelijking Natuur en Biodiversiteit		6.106	1.070	1.020	50
Natuur en biodiversiteit op land		1.329	1.092	763	329
Beheer Kroondomein		790	790	772	18
Leningen		26.731	26.259	27.345	– 1.086
Rente en aflossingen voor bestaande leningen (EHS & PNB)		26.731	26.259	27.345	– 1.086
					0
Opdrachten		17.483	25.091	26.971	– 1.880
Natuur en Biodiversiteit Grote wateren		5.547	6.028	7.792	– 1.764
Vermaatschappelijking Natuur en Biodiversiteit		6.099	4.678	4.924	– 246
Overige stelsel activiteiten		1.543	1.480	1.931	– 451
Internationale Samenwerking		3.480	4.118	3.648	470
Natuur en Biodiversiteit op land		372	8.337	1.653	6.684
Caribisch Nederland		443	402	423	– 21
Klimaat impuls natuur en biodiversiteit			48	6.600	– 6.552
Bijdragen aan medeoverheden		1.459	381	600	– 219
Natuur en Biodiversiteit Grote Wateren				600	– 600
Caribisch Nederland		1.459	381		381
Bijdragen aan ZBO’s/RWT’s		26.688	26.967	25.952	1.015
Staatsbosbeheer		26.688	26.967	25.952	1.015
Bijdragen aan (inter)nationale organisaties		1.103	1.175	1.097	78
Contributies		1.103	1.175	1.097	78
Bijdragen aan agentschappen		34.140	28.018	27.284	734
Rijksdienst Voor Ondernemend Nederland		24.311	21.063	17.871	3.192
Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit		9.829	6.955	9.413	– 2.458
Dienst Landelijk Gebied					0
ONTVANGSTEN		65.691	55.778	57.180	– 1.402
Landinrichtingsrente		40.581	38.243	37.259	984
Verkoop gronden		20.000	15.000	15.000	0
Overige		5.110	2.535	4.921	– 2.386

Toelichting op de verplichtingen

De lagere verplichtingen van € 11,7 mln hangen onder meer samen met het overhevelen van € 3,2 mln aan budget naar de provincies Zuid-Holland en Utrecht voor het uitvoeren van de pilots klimaatslimme landbouw in veenweide gebieden en een overheveling naar artikel 6 voor de uitvoering van Klimaatpilots Bos via Wageningen Research (€ 1,5 mln). De middelen zijn in 2018 beschikbaar gesteld voor de realisatie van de klimaatdoelstellingen. Daarnaast is € 1,8 mln aan verplichtingenbudget overgeheveld naar artikel 6 voor de opdrachtverlening in 2018 aan het RIVM voor de uitvoering in 2019 van het Programma Aanpak Stikstof (PAS). Verder is er als gevolg van een conversie van de financiële systemen, met terugwerkende kracht, het restant van de meerjarige verplichting uit 2016 voor de Kroondomeinen in 2018 geboekt (€ 4 mln).

Toelichting op de uitgaven

Leningen

De lagere realisatie van het onderdeel leningen ad. € 1,1 mln lager komt door de lage rentestand. Voor lopende leningen die voor een nieuwe rentevaste periode zijn overgesloten is minder rente betaald.

Opdrachten

De hogere uitgave bij Natuur en biodiversiteit op land van € 6,7 mln heeft voor een bedrag van € 8 mln betrekking op de uitfinanciering van het Project Mainport Rotterdam. Door de herinrichting van de begroting van het Ministerie van EZ naar onderdelen die betrekking hebben op het EZK-deel en die betrekking hebben op het LNV-deel van de begroting is dit project overgeheveld van artikel 2 (EZK) naar artikel 8 (LNV) omdat het een LNV beleidsterrein betreft.

De lagere uitgaven van circa € 6,6 mln bij de Klimaat impuls natuur en biodiversiteit zijn met name ontstaan door een budgetoverheveling van € 3,2 mln naar de provincies Zuid-Holland en Utrecht voor het uitvoeren van de pilots klimaatslimme landbouw in de veenweide gebieden en verder een overheveling van een budget van € 1,3 mln naar het begrotingsartikel 6 voor uitvoering van klimaatpilots bos door Wageningen Research. Tevens is € 1,7 mln aan budget overgeheveld naar het bijdrage onderdeel voor de RVO voor controles en uitvoeringskosten op het terrein van de veenweidegebieden.

De belangrijkste afwijkingen tussen de begroting en de realisatie bij Natuur en Biodiversiteit Grote wateren zijn ontstaan door een interne herschikking binnen het budget van artikel 8 en een overheveling € 0,5 mln naar het Ministerie van OCW voor het project Noordzee bij de Nederlandse organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO).

Bijdrage aan ZBO’s/RWT’s

De hogere bijdrage aan Staatsbosbeheer betreft de uitbetaling van de loon- en prijsbijstelling van circa € 0,7 mln en daarnaast diverse kleinere meerwerkopdrachten.

Bijdragen aan agentschappen

Toelichting op de ontvangsten

De overige ontvangsten vallen lager uit dan begroot, met name door het vervallen van opbrengsten van taken die gedecentraliseerd zijn naar de provincies, zoals jachtakten (€ 1,0 mln) en het Plattelands ontwikkelingsprogramma (POP2, € 2,8 mln).

5. NIET-BELEIDSARTIKELEN

40 Apparaat EZK

Op dit artikel zijn de personele en materiële uitgaven en ontvangsten van EZK geraamd, voor zover die betrekking hebben op het kerndepartement (directoraten-generaal en stafdirecties) en de diensten van EZK (ACM37, CPB en SodM). De uitgaven aan externe inhuur, de uitgaven aan ICT en de bijdragen aan shared service organisaties (SSO’s) zijn apart inzichtelijk gemaakt. Tevens bevat dit artikel onder SSO DICTU de realisatiegegevens voor de bijdragen aan agentschappen voor zover het opdrachten betreft ten behoeve van het kernministerie EZK.

Apparaatsuitgaven kerndepartement budgettaire gevolgen (bedragen x € 1.000)

	Realisatie					Vastgestelde begroting na ISB	Verschil
	2014	2015	2016	2017	2018	2018	2018
VERPLICHTINGEN	390.795	374.245	423.578	403.194	297.577	301.121	– 3.544
UITGAVEN	390.795	374.245	423.578	403.194	297.577	301.121	– 3.544
Personele uitgaven	253.428	248.694	265.798	258.940	203.759	207.240	– 3.481
– waarvan eigen personeel	225.397	199.484	215.140	225.316	165.163	180.383	– 15.220
– waarvan externe inhuur	7.004	8.364	10.205	11.127	20.279	7.275	13.004
– waarvan overige personele uitgaven	21.027	40.846	40.453	22.497	18.317	19.582	– 1.265
Materiële uitgaven	137.367	125.551	157.780	144.254	93.818	93.881	– 63
– waarvan ICT	9.678	6.255	9.137	7.451	3.200	6.863	– 3.663
– waarvan bijdrage aan SSO’s (exclusief DICTU)	52.083	38.878	36.899	32.257	13.914	22.898	– 8.984
– waarvan SSO DICTU	42.046	53.500	55.228	60.949	55.491	42.874	12.644
– waarvan overige materiële uitgaven	33.560	26.918	56.516	43.597	21.213	21.246	– 33
ONTVANGSTEN	31.607	42.425	27.742	25.893	28.284	37.893	– 9.609

Overzicht apparaatsuitgaven EZK en LNV gezamenlijk (artikelen 40 en 42) bedragen x € 1.000

	Realisatie 2018	Vastgestelde begroting na ISB	Verschil
VERPLICHTINGEN	424.566	342.475	82.091
UITGAVEN	424.566	342.475	82.091
Personele uitgaven	272.867	242.543	30.324
– waarvan eigen personeel	225.315	208.599	16.716
– waarvan externe inhuur	22.705	8.482	14.223
– waarvan overige personele uitgaven	24.847	25.462	– 615
Materiële uitgaven	151.699	99.932	51.767
– waarvan ICT	7.644	7.665	– 21
– waarvan bijdrage aan SSO’s (excl. DICTU)	28.739	25.572	3.167
– waarvan SSO DICTU	80.347	42.874	37.500
– waarvan overige materiële uitgaven	34.969	23.821	11.148
ONTVANGSTEN	33.834	39.393	– 5.559

Toelichting op de verplichtingen en uitgaven

Gezamenlijk is de realisatie op het apparaat van EZK en LNV (artikel 40 en artikel 42) in 2018 € 424,6 mln. Dit is € 82,1 mln hoger ten opzichte van de gezamenlijke begrotingsstand na Incidentele Suppletoire Begroting (ISB).

De voornaamste verschillen bestaan uit:

• – Eigen personeel: Bij de eerste suppletoire begroting is extra personeelsbudget toegekend aan DG ETM (€ 5,2 mln) ten behoeve van het realiseren van ambities in het Regeerakkoord en de versterking van de klimaat- en energiedirecties van EZK. Daarnaast is in de tweede suppletoire begroting een extra bijdrage opgenomen voor extra personele en materiele uitgaven van de Nationaal Coördinator Groningen en voor organisatiekosten van het Team Groningen Bovengronds (in totaal € 7,7 mln).

• – Externe inhuur: De uitgaven voor externe inhuur zijn in 2018 hoger dan verwacht. Dit komt voornamelijk door extra inhuur voor ICT en organisatieadvies, in verband met de herindeling van voormalig EZ. Daarnaast is er meer ingehuurd dan in eerdere jaren doordat vacatures niet direct konden worden ingevuld vanwege krapte op de arbeidsmarkt.

• – SSO DICTU: De uitgaven bij DICTU vielen € 37,5 mln hoger uit dan geraamd. De voornaamste oorzaken van deze hogere uitgaven waren extra uitgaven ten behoeve van de Cloud Werkplek (€ 14,5 mln), diverse incidentele uitgaven bij DICTU (€ 9,4 mln) verbetering van de informatiebeveiliging (€ 7,4 mln) en implementatie van de AVG (€ 1,8 mln).

• – Overige materiële uitgaven: Het verschil houdt met name verband met een extra bijdrage voor het Inkoop Uitvoering Centrum (IUC) van € 7,2 mln vanwege een hoger aantal opdrachten dan bij oprichting was verwacht en door strengere wet- en regelgeving voor inkoop. Hiermee wordt invulling gegeven aan de uitkomsten van de evaluatie van het IUC in 2016.

Toelichting op de ontvangsten

Gezamenlijk is de realisatie op de ontvangsten van het apparaat van EZK en LNV in 2018 € 33,8 mln. Dit is € 5,6 mln lager dan de gezamenlijke ontvangstenraming na ISB. Belangrijkste oorzaak hiervan is dat de ontvangsten uit de activiteiten van de ACM € 7,5 mln lager zijn uitgevallen. De raming is reeds bij eerste suppletoire begroting bijgesteld.

Net als bij de uitgaven en verplichtingen zijn de ontvangstenrealisaties van deze gedeelde dienstonderdelen bij slotwet toegewezen aan de artikelen 40 en 42. Per saldo heeft daardoor een overheveling van ontvangsten (€ 4 mln) plaatsgevonden van artikel 40 naar artikel 42, waardoor de gerealiseerde ontvangsten op artikel 40 en 42 uitkomen op respectievelijk € 28,3 mln en € 5,6 mln.

Totaaloverzicht apparaatsuitgaven en -kosten van EZK-organisatie (bedragen x € 1.000)

	Realisatie					Vastgestelde begroting na ISB	Verschil
	2014	2015	2016	2017	2018	2018	2018
1. Departement	390.795	374.244	423.578	403.194	297.577	301.121	– 3.544
Kerndepartement (beleid en staf)	298.661	291.083	327.705	308.055	202.092	214.115	– 12.022
Apparaatsuitgaven diensten:
Centraal Planbureau (CPB)	14.852	14.877	17.668	15.963	16.467	13.830	2.637
Autoriteit Consument en Markt (ACM)	67.879	57.950	65.479	69.392	65.405	64.020	1.385
Staatstoezicht op de Mijnen (SodM)	7.074	7.811	9.021	9.784	13.613	9.156	4.457
PIANOo (exclusief Programma)	2.329	2.523	3.705
2. Totaal apparaatskosten agentschappen	614.971	727.611	777.510	852.895	880.425	716.106	164.319
Agentschap Telecom	30.465	32.081	40.578	47.271	43.843	41.097	2.746
Dienst ICT Uitvoering (DICTU)	188.891	227.332	235.923	258.790	256.227	215.305	40.922
Nederlandse Emissieautoriteit (NEa)				5.349	6.212	5.423	789
Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO)	395.615	468.198	501.009	541.485	574.143	454.281	119.862
3. Totaal apparaatskosten ZBO’s en RWT’s	789.305	819.569	792.514	813.071	845.606	755.578	90.028
Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS)	175.202	180.159	181.329	185.596	187.362	185.834	1.528
Stichting COVA	1.214	1.448	1.402	1.314	1.375	1.640	– 265
Raad voor de Accreditatie	12.233	13.968	13.856	13.572	14.415	14.393	22
Bestuur Autoriteit Consument en Markt (ACM)	695	375	637	641	737	696	41
TNO1	424.261	432.819	418.787	426.367	426.367	351.205	75.162
Kamer van Koophandel (KvK)	175.700	190.800	176.503	185.581	215.350	201.810	13.540

Invulling taakstelling Ministerie van EZK en Ministerie van LNV (bedragen x € 1.000)

	2016	2017	2018	Structureel
Departementale taakstelling Rijksdienst	45.267	79.141	102.698	102.698
Totaal kerndepartement en diensten	17.206	24.631	35.089	35.089
Agentschappen
DICTU	3.193	5.506	7.422	7.422
AT	289	552	845	845
RVO.nl	9.823	15.665	19.551	19.551
NVWA	503	1.227	1.480	1.480
Totaal Agentschappen	13.808	22.950	29.298	29.298
ZBO’s en RWT’s
CBS	4.627	10.556	12.869	12.869
Verispect/VSL	555	1.113	1.330	1.330
TNO	3.026	6.903	8.416	8.416
KvK	1.618	3.691	4.500	4.500
DLO	2.912	6.643	8.099	8.099
SBB	827	1.886	2.229	2.229
overig	688	768	798	798
Totaal ZBO’s en RWT’s	14.253	31.560	38.311	38.311

41 Nominaal en Onvoorzien EZK

Dit niet-beleidsartikel bevat de posten prijsbijstelling, loonbijstelling en onvoorzien.

Budgettaire gevolgen (bedragen x € 1.000)

	Realisatie					Vastgestelde Begroting na ISB	Verschil
	2014	2015	2016	2017	2018	2018	2018
VERPLICHTINGEN	0	0	0	0	0	2.500	– 2.500
UITGAVEN	0	0	0	0	0	2.500	– 2.500
					0
41.10 Prijsbijstelling	0	0	0	0	0	0	0
41.20 Loonbijstelling	0	0	0	0	0	0	0
41.30 Onvoorzien	0	0	0	0	0	0	0
41.40 In te vullen posten	0	0	0	0	0	2.500	– 2.500

Toelichting

Op dit artikel is geen sprake van realisatie. Bij de 1^e suppletoire begroting 2018 is de loon- en prijsbijstellingstranche 2018 en de eindejaarsmarge over 2018 uitgekeerd. Deze bijstellingen zijn bij 2^e suppletoire begrotingswet 2017 toebedeeld naar de relevante onderdelen.

42 Apparaat LNV

Apparaatsuitgaven Kerndepartement Budgettaire gevolgen (bedragen x € 1.000)

	Realisatie 2018	Vastgestelde Begroting na ISB	Verschil
VERPLICHTINGEN	126.989	41.354	85.635
UITGAVEN	126.989	41.354	85.635
Personele uitgaven	69.108	35.303	33.805
– waarvan eigen personeel	60.152	28.216	31.936
– waarvan externe inhuur	2.426	1.207	1.219
– waarvan overige personele uitgaven	6.530	5.880	650
Materiële uitgaven	57.881	6.051	51.830
– waarvan ICT	4.444	802	3.642
– waarvan bijdrage aan SSO’s (exclusief DICTU)	14.825	2.674	12.151
– waarvan SSO DICTU	24.856		24.856
– waarvan overige materiële uitgaven	13.756	2.575	11.181
ONTVANGSTEN	5.550	1.500	4.050

Personele en materiële uitgaven

Toelichting op de ontvangsten

Totaaloverzicht apparaatsuitgaven en -kosten van LNV-organisatie (bedragen x € 1.000)

	Realisatie					Vastgestelde begroting na ISB	Verschil
	2014	2015	2016	2017	2018	2018	2018
1. Departement	*	*	*	*	126.989	41.354	85.635
Kerndepartement	*	*	*	*	126.989	41.354	85.635
2. Totaal apparaatskosten agentschappen
Nederlandse Voedsel en Warenautoriteit	303.408	313.182	312.680	326.721	345.312	333.073	12.239
3. Totaal apparaatskosten ZBO’s en RWT’s
Staatsbosbeheer	59.551	65.568	67.227	88.865	81.053	71.458	9.595
Wageningen Research	232.774	222.100	218.448	243.211	Nog niet bekend ten tijde van publicatie	251.300	Nog niet bekend ten tijde van publicatie

43 Nominaal en Onvoorzien LNV

Dit niet-beleidsartikel bevat de posten prijsbijstelling, loonbijstelling en onvoorzien.

Budgettaire gevolgen (bedragen x € 1.000)

	Realisatie					Vastgestelde Begroting na ISB	Verschil
	2014	2015	2016	2017	2018	2018	2018
VERPLICHTINGEN	0	0	0	0	0	0	0
UITGAVEN	0	0	0	0	0	0	0
Prijsbijstelling	0	0	0	0	0	0	0
Loonbijstelling	0	0	0	0	0	0	0
Onvoorzien	0	0	0	0	0	0	0

Toelichting

Bij de 1^e suppletoire begroting 2018 is de loon- en prijsbijstellingstranche 2018 en de eindejaarsmarge over 2017 uitgekeerd. Deze bijstellingen zijn bij de 2^e suppletoire begrotingswet 2018 toebedeeld naar de relevante onderdelen. Daarnaast zijn op dit artikel bij eerste suppletoire begroting middelen toegevoegd ten behoeve van de (her)inrichting EZK/LNV. Voor 2018 was dit een bedrag van € 50 mln ten behoeve van personeel en materieel, ICT-investeringen en het dekken van diverse uitvoeringsproblematiek, zie hiervoor onder meer Kamerstuk 34 775, nr. 8 over de oprichting van het Ministerie van LNV. De middelen zijn bij tweede suppletoire begroting verdeeld over de begroting, grotendeels ten gunste van het niet-beleidsartikel apparaat waar zowel de personeels- als ICT-uitgaven worden verantwoord. Van de voor 2018 geraamde kosten is een deel niet uitgeput. Het gaat om een bedrag ad. € 9,9 mln dat was bestemd voor ICT-uitgaven, dit bedrag is bij slotwet vrijgevallen ten gunste van de algemene middelen. Oorzaak van deze meevaller is gelegen in de zware inzet op een goede governance, sterke sturing op financiën, beperkte externe inhuur en diverse «voordeligere» keuzes die gedurende het traject konden worden gemaakt (systemen hoefden bijvoorbeeld minder dan vooraf gedacht fysiek te worden gescheiden).

6. BEDRIJFSVOERINGSPARAGRAAF

In de bedrijfsvoeringparagraaf (BVP) wordt verslag gedaan van relevante aandachtspunten in de bedrijfsvoering. De informatie opgenomen in de BVP is tot stand gekomen vanuit het departementale management control systeem en informatie uit audits van de Auditdienst Rijk (ADR). Deze bedrijfsvoeringparagraaf omvat drie paragrafen:

• 1. uitzonderingsrapportage voor vier onderdelen: rechtmatigheid, totstandkoming niet-financiële verantwoordingsinformatie, financieel en materieel beheer en overige aspecten van de bedrijfsvoering;

• 2. rijksbrede bedrijfsvoeringonderwerpen en

• 3. belangrijke ontwikkelingen en verbeteringen in de bedrijfsvoering.

1. Uitzonderingsrapportage voor vier onderdelen

a. Rechtmatigheid

Vanuit de bij EZK en LNV bekende informatie zijn voor het totaal van de agentschappen fouten in de rechtmatigheid van de verantwoordingsinformatie EZK die gerapporteerd moeten worden.

Overzicht overschrijdingen rapporteringstoleranties agentschappen (x 1 mln €)

Rapporteringstolerantie	Omvangsbasis	Tolerantie	Fouten en onzekerheden	Fouten en onzekerheden in procenten van de omvangsbasis
Samenvattende staat baten-/lastenagentschappen EZK	937	25	33,6	3,6%

Voor de agentschappen gezamenlijk bedraagt de tolerantiegrens voor rechtmatigheidsfouten en onzekerheden € 25 mln. De fouten en onzekerheden zijn vooral (€ 30,3 mln) veroorzaakt door rechtmatigheidsfouten bij inkopen voor het oprichten van de projectdirectie die de Tijdelijke Commissie Mijnbouwschade Groningen (TCMG) ondersteunt bij het nemen van besluiten op aanvragen voor schadevergoeding. Over 2018 is bij TCMG het totale bedrag aan onrechtmatigheden hierdoor € 24,3 mln. Inmiddels heeft een aanbesteding plaatsgevonden, waardoor sinds eind 2018 de onrechtmatigheid voor een groot deel is opgeheven. Het overige deel (in totaal € 6,0 mln) van de onrechtmatige aangegane verplichtingen is vooral (€ 5,4 mln) veroorzaakt door problemen met het uitvoeringsplatform waarop de POP3-regelingen worden uitgevoerd. RVO.nl heeft hiervoor een dienstverleningsovereenkomst gesloten met de Provincie Noord-Brabant inzake het gebruik van hun uitvoeringssysteem. Voor beide gevallen geldt dat het vanwege tijdsdruk een bewuste keuze is geweest om van de voorgeschreven inkoopprocedure af te wijken.

b. Totstandkoming niet-financiële verantwoordingsinformatie

Vanuit de bij EZK en LNV bekende informatie zijn er geen tekortkomingen in de totstandkoming van niet-financiële verantwoordingsinformatie die gerapporteerd moeten worden.

c. Financieel en materieel beheer

Opvolging aanbevelingen Algemene Rekenkamer

De Algemene Rekenkamer (AR) heeft de centrale aansturing van informatiebeveiliging in haar rapportages bij het jaarverslag over 2017 en 2016 gekwalificeerd als een onvolkomenheid. Reden hiervan is dat de AR heeft geconstateerd dat het departement op centraal niveau niet beschikt over voldoende informatie over de maatregelen van informatiebeveiliging om goed te kunnen (bij)sturen en dat het onvoldoende controleerbare maatregelen van informatiebeveiliging heeft getroffen met betrekking tot de onderzochte kritieke systemen. Het ministerie heeft daarom in 2017 een verbeterplan geïmplementeerd, waardoor op centraal niveau aantoonbaar meer zicht is op de opzet en werking van de maatregelen die van belang zijn voor de informatiebeveiliging. De juiste acties en maatregelen zijn hierdoor inmiddels genomen. De AR heeft de werking van die maatregelen zelf nog niet kunnen vaststellen en daarom informatiebeveiliging ook in 2017 als onvolkomenheid aangemerkt. In 2018 is doorgegaan op de ingeslagen weg en zijn verdere verbeteringen doorgevoerd.

Nationale verklaring

Met de Nationale Verklaring geeft de Minister van Financiën, namens het kabinet, jaarlijks aan de Europese Commissie (EC) en de Tweede Kamer een verklaring af over het financieel beheer van middelen uit de Europese fondsen en de rechtmatigheid van financiële transacties en openstaande vorderingen (tot op het niveau van begunstigden). De onderliggende deelverklaringen van LNV en EZK voor de gezamenlijke Europese Landbouwfondsen (LNV), het Europees Fonds voor Maritieme Zaken (LNV) en Visserij en het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling (EZK) zijn begin maart 2019 afgegeven aan de Minister van Financiën en bevatten geen beperkingen.

d. Overige aspecten in de bedrijfsvoering

Algemene Verordening Gegevensbescherming

Per 25 mei 2018 is binnen de Europese Unie de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG) van toepassing. Er is per dienstonderdeel van EZK en LNV een groot implementatietraject nodig om aan de AVG te kunnen voldoen, bestaande uit inventarisaties van gegevensverwerking en risicoanalyses. EZK en LNV hebben gezamenlijk een programma implementatie AVG georganiseerd om te waarborgen dat de dienstonderdelen in control zijn op het proces van de implementatie van de verordening.

Informatiebeveiliging

EZK en LNV hebben, conform de richtlijnen van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, op 15 februari 2019 een «in control» verklaring afgegeven over informatiebeveiliging in 2018. Alle kritieke informatiesystemen zijn beoordeeld op hun conformiteit met de Baseline Informatiebeveiliging Rijk. LNV heeft één risico op het gebied van Informatiebeveiliging geclassificeerd als «zeer hoog». Dit betreft het toegangsbeheer tot gedeelde bestanden (file-shares). Hiervoor is in 2016 een verbeterplan gestart om waar mogelijk file-shares op te heffen en het opnieuw instellen van autorisaties.

2. Rijksbrede bedrijfsvoeringsonderwerpen

Departementale checks and balances bij inzet subsidies

Om de kwaliteit van subsidie-instrumenten te bewaken en te verbeteren leggen beleidsdirecties alle voorstellen voor nieuwe of gewijzigde subsidie-instrumenten ter beoordeling voor aan de Monitorcommissie (MC) onder leiding van de Chief Economist. De MC kijkt kritisch naar nut, noodzaak en vormgeving van nieuwe of gewijzigde subsidie-instrumenten. Om een onafhankelijke toetsing te borgen zijn de directeuren FEZ en de directeur Wetgeving en Juridische Zaken (WJZ) lid van deze commissie evenals een aantal beleidsdirecteuren en RVO.nl als uitvoerende dienst. Bij de beoordeling worden uitkomsten van uitgevoerde evaluaties betrokken die conform de regelgeving voor subsidies eens in de 5 jaar plaatsvinden. Daarnaast toetst FEZ alle nieuwe subsidie-instrumenten op financiële gevolgen, doelmatigheid en doeltreffendheid. De directeur FEZ van EZK is daarnaast voorzitter van de departementale Beleidskwaliteit en -Evaluatiecommissie (BEC) waar met behulp van externe onafhankelijke deskundigen van planbureaus en universiteiten advies wordt gegeven over evaluatieopzetten. Beide commissies werken zowel voor EZK als LNV waardoor expertise en ervaringen effectief worden gedeeld.

Beleid ter voorkoming van misbruik en oneigenlijk gebruik van subsidies

RVO.nl is de uitvoerder van subsidieregelingen van EZK en LNV voor bedrijven. Uit actuele risicoanalyses blijkt dat voor alle subsidieregelingen opgenomen in de Regeling nationale EZ-subsidies het (rest)risico van misbruik- of oneigenlijk gebruik door begunstigden als laag/aanvaardbaar is gekwalificeerd. Bestaande maatregelen om subsidiefraude te bestrijden zijn onder andere: de tijdige opstelling van risicoanalyses ter bestrijding van misbruik en oneigenlijk gebruik van subsidies door begunstigden, het in voorkomende gevallen opvragen van controleverklaringen bij subsidieverantwoordingen, het bijhouden van een register van ernstige onregelmatigheden en het via de fraudecoördinator van RVO.nl melden van vermoedens van fraude bij het OM.

Grote ICT projecten

Het Ministerie van BZK informeert de Tweede Kamer periodiek over departementale grote ICT-projecten. Deze projecten worden op het Rijks ICT-dashboard openbaargemaakt en minimaal éénmaal per jaar geactualiseerd. Deze rapportageplicht geldt voor alle ICT-projecten waarvan de kosten tenminste € 5 mln bedragen. In 2018 zijn binnen EZK en LNV:

Externe inhuur

Het kabinet hanteert, naar aanleiding van de motie Roemer, een norm voor externe inhuur van 10% van de personeelskosten. Het inhuurpercentage van EZK en LNV komt uit op 19,9% (2017: 19,6%). De overschrijding van de norm is het gevolg van inhuur bij DICTU en RVO.nl. In geval van DICTU is de aanleiding met name de behoefte aan specifieke (ICT-) expertise, deels samenhangend met bovengenoemde ICT-projecten. Zelf alle kennis in huis hebben is dikwijls niet mogelijk en ook lang niet altijd zinvol, gezien de snelle ontwikkelingen op ICT-gebied en de wisselende expertise die dit vraagt. Daarnaast bemoeilijkt de krappe arbeidsmarkt voor ICT-ers de werving van eigen ICT-personeel. In geval van RVO.nl is de aanleiding met name de «flexibele schil», zodat ingespeeld kan worden op fluctuaties in het gevarieerde opdrachtenpakket dat RVO.nl uitvoert en waarvoor gespecialiseerde kennis nodig is (opdrachten van diverse ministeries gericht op ondernemend Nederland bij duurzaam, agrarisch, innovatief, internationaal ondernemen en de afhandeling van schadeloosstellingsdossiers Groningen). Het inzetten van externe inhuur biedt de flexibiliteit om kostenefficiënt met dit spanningsveld tussen vraag en aanbod om te gaan.

Audit Committee

Het Audit Committee (AC) adviseert het departementaal management over de bedrijfsvoering waaronder het auditbeleid. Het AC bestond in 2018 uit de secretaris-generaal (voorzitter), de plaatsvervangend SG, twee directeuren-generaal en twee externe leden, met ondersteuning van de directeuren Financieel-Economische Zaken (FEZ) en ADR. Onderwerpen van overleg waren risicomanagement, de auditplanning en controle-aanpak 2018 door de ADR, toezichtrapportages van FEZ over het financieel en materieel beheer, uitkomsten van ADR- en AR-controles en Europese audits over 2017, voortgangsrapportage controlebezoeken door de Europese Commissie (EC) en 5 strategische onderwerpen: Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG), Cloud Werkplek, Tenders Wind op zee, Shared Service organisaties (SSO’s) en Digitale dienstverlening.

3. Belangrijke ontwikkelingen en verbeteringen in de bedrijfsvoering

Oprichting LNV

De gezamenlijke bestuursraad van EZK en LNV heeft, naar aanleiding van het kabinetsbesluit uit 2017 tot oprichting van een Ministerie van LNV, gekozen voor een herinrichting waarin beide departementen organisatieonderdelen, ICT-systemen en kaders delen. Zo gaan de directies Wetgeving en Juridische Zaken en Bedrijfsvoering en de regioambassadeurs voor EZK en LNV werken. De organisatieonderdelen die samen worden gedeeld zijn ondergebracht bij EZK, met uitzondering van de crisisorganisatie die is ondergebracht bij LNV. De uitkomsten van de herinrichting in 2018 zijn vastgelegd in de per 1 januari 2019 voor EZK en LNV geldende organisatie- en mandaatbesluiten.