Nr. 18 VERSLAG HOUDENDE EEN LIJST VAN VRAGEN EN ANTWOORDEN

De vaste commissie voor Defensie, belast met het voorbereidend onderzoek van dit voorstel van wet, heeft de eer verslag uit te brengen in de vorm van een lijst van vragen met de daarop gegeven antwoorden.

De vragen zijn op 11 oktober 2018 voorgelegd aan de Minister van Defensie. Bij brief van 26 oktober 2018 zijn ze door de Minister van Defensie beantwoord.

Met de vaststelling van het verslag acht de commissie de openbare behandeling van het wetsvoorstel voldoende voorbereid.

De voorzitter van de commissie, Aukje de Vries

De griffier van de commissie, De Lange

Met mijn brief van 19 oktober jl. heb ik u geïnformeerd over aanvulling van munitievoorraden in het kader van de door het kabinet beoogde verdere versterking van de krijgsmacht (Kamerstuk 27 830, nr. 265).

Het uitgangspunt is dat Defensie zich houdt aan de aanbestedingsregels van de Aanbestedingswet 2012 of de Aanbestedingswet op defensie- en veiligheidsgebied (ADV). In geval van dwingende en onverwachte omstandigheden bieden beide wetten echter de mogelijkheid om kortere termijnen te hanteren of om af te wijken van de aanbestedingsplicht. Bij verwervingstrajecten kunnen in het uiterste geval de mogelijkheden tot escalatie uitkomst bieden als urgente behoeftes dreigen vast te lopen.

Fast track procurement biedt een mogelijkheid om versneld zaken aan te schaffen ten behoeve van onder andere missies, door interne procedures sneller te doorlopen. Deze methode kan ook bij oefeningen worden toegepast en kan niet alleen voor materieel worden gebruikt, maar ook voor kleding en persoonlijke uitrusting.

Om bij een verwervingsprocedure van geval tot geval een geslaagd beroep op artikel 346 VWEU te kunnen doen, is enkel de aanwezigheid van een te beschermen nationaal veiligheidsbelang niet voldoende. Daarnaast moet ook aan de overige drie voorwaarden worden voldaan. Het materieel moet voorkomen op de lijst van 1958, de maatregel moet proportioneel zijn (d.w.z. dat het veiligheidsbelang niet met de aanbestedingsregelgeving, waaronder de ADV, kan worden geborgd) en de civiele markt mag niet worden verstoord. In de DIS, die dit najaar wordt aangeboden, wordt teruggekomen op wat Nederland als zijn wezenlijke belangen van nationale veiligheid ziet.

In de begroting 2019 is aangekondigd dat een Defensiematerieelbegrotingsfonds wordt ingesteld waarin de uitgaven aan investeringen en de instandhouding daarvan worden opgenomen. Daarmee wordt invulling gegeven aan de toezegging die is opgenomen in de brief die ik op 2 juli aan uw Kamer heb gestuurd (Kamerstuk 34 919 nr. 23). De instelling van een begrotingsfonds geschiedt bij wet en heeft gevolgen voor de sturing en beheersing, voor de begrotingspresentatie en de inrichting van de financiële systemen. Dit vraagt om een zorgvuldig proces. Het instellen van een begrotingsfonds heeft geen consequenties voor de kasschuiven.

Deze bijlage is ingevoerd ten tijde van de Nota In het belang van Nederland om duidelijk te maken dat het investeringsprogramma op dat moment, met name de F-35, financieel inpasbaar was. Inmiddels heeft Defensie een goed inzicht in de inpasbaarheid van het investeringsprogramma en is er structureel aandacht voor de samenhang tussen investeringen en exploitatie. De Kamer is naar onze mening beter geïnformeerd door de ingevoerde wijzigingen in artikel 6: de grafieken die daar zijn toegevoegd sluiten aan op de informatie die gepresenteerd is in de Defensienota en bieden op een toegankelijke wijze extra inzicht in het investeringsprogramma. Er is aanvullende informatie opgenomen over o.a. de verdeling van de investeringsprojecten over de Defensieonderdelen en de fases waarin deze projecten zich bevinden. In de artikelen van de Operationele Commando’s (OPCO), waarin de exploitatie van de wapensystemen is verwerkt, worden nu per OPCO de grootste investeringsprojecten benoemd. Daarmee is de aanleiding voor het opnemen van de bijlage vervallen. Daarom is er voor gekozen om terug te gaan naar de «normale» begrotingsindeling en geen andere dwarsdoorsnedes meer te presenteren. Daarnaast wordt er in het Materieelprojectenoverzicht per project inzicht gegeven in de relatie tussen de investeringen en de exploitatie, de zogenaamde Life-cyclekosten. De begroting geeft deze details niet weer.

Ten slotte zal bij het instellen van een Defensiematerieelbegrotingsfonds, waarin de uitgaven aan investeringen en de instandhouding worden opgenomen, gekeken worden hoe we de informatie over investeringen en exploitatie het beste in samenhang kunnen presenteren.

Defensie krijgt stapsgewijs meer inzicht in de financiën van GrIT, onder meer uit offertes. In de voortgangsrapportage IT-vernieuwing en bijbehorende commercieel vertrouwelijke bijlage van juni jl. (Kamerstuk 31 125, nr. 83) is aangegeven dat er te weinig budget is geraamd voor investeringen in IT. Daarom is in de begroting 2019 met middelen uit de Defensienota de reservering van € 201,8 miljoen verhoogd, waardoor ook in de dekking van de uitgaven voor GrIT is voorzien. Vanwege het commercieel vertrouwelijke karakter en het stadium van de aanbesteding is dit zoals gebruikelijk aangegeven met een bandbreedte, in dit geval van € 250 tot 1.000 miljoen. De definitieve offertes zijn nog niet ontvangen. Ik verwijs u voor verdere informatie daaromtrent naar de brief van 19 oktober jl. (Kamerstuk 31 125, nr. 91).

Op de aanvullende post van het Ministerie van Financiën staat de resterende reservering uit het Regeerakkoord voor het pakket «Uitbreiding slagkracht, cyber en werkgeverschap». Het resterende bedrag op de aanvullende post is structureel € 110 miljoen vanaf 2019. De reservering wordt overgeheveld naar de begroting van Defensie als er concrete voorstellen voor de besteding van de middelen zijn.

De huidige bijdrage aan de VN-missie MINUSMA in Mali wordt per 1 mei 2019 beëindigd. De belasting van de krijgsmacht wordt daarmee afgebouwd waardoor na een periode van terugverplaatsing en onderhoud en herstel aan het ingezette materieel meer ruimte ontstaat voor herstel van de gereedheid. Herstel van de gereedheid wordt altijd afgewogen bij (nieuwe) missies en verlenging van bestaande inzet van de Krijgsmacht.

In de defensienota heb ik uiteengezet dat Nederland behoort tot de kopgroep van PESCO om de militaire samenwerking in de EU te versterken. Daarmee bedoel ik dat Nederland proactief deelneemt aan PESCO.

Hoewel de meeste PESCO-projecten inmiddels zijn gestart en (een) eerste vergadering(en) hebben gehad, is het voor de PESCO-projecten waar Nederland aan deelneemt in dit stadium nog niet duidelijk hoeveel kosten er precies mee zijn gemoeid. De projecten zijn nog niet dusdanig ontwikkeld dat financiële en/of juridische implicaties helder zijn. In algemene zin, zal ik doorlopend blijven beoordelen wat de toegevoegde waarde is van de PESCO-projecten waar Nederland aan deelneemt en of het opportuun is met de projecten door te gaan.

Voor de PESCO-projecten waar Nederland aan deelneemt is nog geen geld gereserveerd, omdat de projecten nog niet zo ver ontwikkeld zijn dat financiële implicaties inzichtelijk zijn. Wel is het zo dat sommige PESCO projecten waar Nederland al buiten PESCO om aan meedeed in de plan- of uitvoeringsfase zitten. Dit geldt voor de projecten Maritime (Semi-) Autonomous Systems for Mine Countermeasures (MAS MCM) en European Secure Software defined Radio (ESSOR). Voor het door Nederland geleide PESCO-project Militaire Mobiliteit is reeds in 2018 geld vrij gemaakt voor de inrichting van een Task Force Logistiek. Deze Task Force is belast met de coördinatie en uitvoering van het project militaire mobiliteit. De precieze financiële omvang van de genoemde PESCO-projecten is op dit moment nog niet duidelijk.

Zie het antwoord op vraag 4.

Zie het antwoord op vraag 4.

Zie het antwoord op vraag 7.

Zie het antwoord op vraag 7.

Het in de defensienota aangekondigde team conflict preventie moet er voor zorgen dat de betekenisvolle bijdrage die defensie kan leveren bij het voorkomen van gewelddadig conflict nog beter wordt ingepast in het geïntegreerde buitenlands beleid, en aansluit bij de inspanningen van internationale partners. Het team dat zich hier momenteel, onder leiding van de kwartiermaker conflictpreventie, mee bezig houdt is nog in oprichting maar reeds actief met de ontwikkeling en operationalisering van beleid door relevante activiteiten te coördineren, te intensiveren en waar nodig te ondersteunen. Defensie heeft hiermee een concreet aanspreekpunt voor vragen, afstemming en coördinatie van bijdragen van defensie aan conflictpreventie.

Zie het antwoord op vraag 7.

In mei 2018 – met de eerste suppletoire begroting 2018 (Kamerstuk 34 960, nr. 1) – is het extra investeringsbudget uit het regeerakkoord voor het moderniseren van de krijgsmacht overgeheveld van de aanvullende post van het Ministerie van Financiën naar de begroting van het Ministerie van Defensie op basis van een goedgekeurd bestedingsplan. Pas nadat deze middelen zijn overgeheveld kan Defensie starten met het verwervingsproces, wat leidt tot het sluiten van contracten en het aangaan van verplichtingen. Een verplichting kan immers pas worden aangegaan en worden verwerkt in de begroting als er financiële dekking voor is, ook als de uitgaven pas jaren later plaatsvinden. Voor de grote projecten wordt het DMP-proces gevolgd. Als een contract is gesloten, gaat de leverancier aan de slag met de productie van het bestelde materieel. Pas wanneer het materieel is geleverd, getest en akkoord is bevonden wordt de factuur betaald. Dit is vaak een proces van jaren. Een deel van het in regeerakkoord doorgeschoven investeringsbudget zal daarom nog niet besteed worden maar wel hard nodig zijn voor de (toekomstige) verplichtingen. Al het investeringsbudget is belegd: Defensie heeft de komende kabinetsperiode nog altijd een inhaalslag te maken. De effecten van jarenlange bezuinigingen, zoals het doorschuiven van projecten uit voorgaande jaren die doorgaans een lange doorlooptijd kennen en verminderde personele capaciteit in de voorzien-in keten, hebben hun sporen nagelaten in de organisatie.

De Minister is verantwoordelijk voor het algemeen defensiebeleid, waaronder: toekomstige samenstelling en toerusting krijgsmacht (inclusief kennis- en innovatiebeleid), nationale en internationale inzet krijgsmacht, internationale zaken (NAVO, EU), het veteranenbeleid en cyberdefensie, de Militaire Inlichtingen en Veiligheidsdienst, de Inspecteur-Generaal der Krijgsmacht, Militaire Luchtvaart Autoriteit en de Inspecteur-Generaal Veiligheid. De Staatssecretaris beheert de portefeuilles personeelsvoorziening en materieelvoorziening. Daarnaast draagt de Staatssecretaris zorg voor de bedrijfsvoering van Defensie met inbegrip van IT en bedrijfsveiligheid. Zie ook www.rijksoverheid.nl

Zie het antwoord op vraag 7.

De middelen voor investeringen bij Defensie zijn meegeschoven naar 2020 en 2021 via de systematiek van de eindejaarsmarge. Met de eindejaarsmarge wordt het budget voor het nieuwe jaar opgehoogd. Op zichzelf zou dat tot hogere uitgaven leiden dan aanvankelijk begroot, waarmee de uitgavenplafonds mogelijk worden overschreden. Om dat te voorkomen bestaat de in=uittaakstelling, de tegenhanger van de eindejaarsmarge. De in=uittaakstelling is de verantwoordelijkheid van de Minister van Financiën. Conform de reguliere systematiek is in 2020 en 2021 een in=uittaakstelling geboekt van gelijke omvang als de eindejaarsmarge. Indien er Rijksbreed onvoldoende onderuitputting optreedt om de in=uittaakstelling te vullen, dan heeft dit een overschrijding van het uitgavenplafond tot gevolg.

Defensie heeft de extra middelen uit het regeerakkoord hard nodig. Omdat het gaat om langjarige investeringsprojecten komen deze nog niet in 2018 tot realisatie, zoals toegelicht in de beantwoording van de vragen 16, 29, 134 en 200. Om de voorspelbaarheid en schokbestendigheid van de Defensiematerieelbegroting te vergroten, werk ik aan het instellen van een begrotingsfonds voor investeringen en instandhouding.

Uitgaven voor investeringen laten zich moeilijk plannen. In de levering van producten doen zich soms onvoorziene omstandigheden voor, zoals capaciteitsproblemen bij de fabrikant of een product dat onvoldoende aan de eisen voldoet, waardoor niet tot betaling kan worden overgegaan. Er zijn daarom risico’s. Defensie spant zich tot het uiterste in om de geplande uitgaven te realiseren. Het is niet uit te sluiten dat in 2019 budget niet tot besteding komt en er wederom een kasschuif nodig is of budget via de eindejaarsmarge naar volgend begrotingsjaar meeverhuist.

De € 5 miljoen «onderuitputting» op de Defensiebegroting voor de jaren 2019 en 2020 die de Minister van Financiën noemt in zijn beantwoording op Kamervragen over de Miljoenennota (kamerstuk 35 000, nr. 45, vraag en antwoord 52) is afgelopen voorjaar ingeboekt als bijdrage in de gasproblematiek in Groningen. Het bedrag is vooralsnog verwerkt op het niet-beleidsartikel 12: Nog onverdeeld en zal dus uiterlijk in 2019 en 2020 nader moeten worden ingevuld. Dit betekent dat het budget dat in die jaren beschikbaar is op «nog onverdeeld» voor het opvangen van tegenvallers kleiner is geworden.

Zie het antwoord op vraag 21.

Met de kasschuif exploitatie van € 55 miljoen wordt een deel van regeerakkoordmiddelen doorgeschoven voor de veiligheidsorganisatie, modernisering krijgsmacht en uitbreiding slagkracht, cyber en werkgeverschap. Deze regeerakkoordmiddelen zijn met de eerste suppletoire begroting aan de defensiebegroting toegevoegd. Een deel van de in 2018 geplande uitgaven zal echter naar verwachting pas in 2019 tot besteding komen. Met de kasschuif op de exploitatie is het kasritme van de middelen in lijn gebracht met de verwachte uitgaven.

Met de kasschuif incidentele uitkering van € 30 miljoen is arbeidsvoorwaardenbudget uit 2019 naar 2018 verschoven, in verband met onderhandelingen over een arbeidsvoorwaardenakkoord. Met het uitblijven van een arbeidsvoorwaardenakkoord is nog onzeker of dit budget in 2018 tot besteding komt.

De kasschuif pensioenen van in totaal € 36,8 miljoen verdeeld over de jaren 2019 t/m 2023 is uitgevoerd om aan te sluiten bij de meest actuele verwachtingen van het ABP over pensioenbetalingen.

Met de kasschuif investeringen van in totaal € 1,2 miljard in de jaren 2018, 2020 en 2021 wordt de verwachte onderrealisatie op investeringen in 2018 doorgeschoven zodat het beschikbare budget beter aansluit bij de investeringsplanning.

De kasschuif investeringen van in totaal € 275 miljoen in de jaren 2020 t/m 2022 is uitgevoerd voor het optimaliseren van het Rijksbrede kasritme.

De kasschuif «nog onverdeeld» van in totaal € 31,8 miljoen in de jaren 2019 t/m 2023 is doorgevoerd om zo een betere aansluiting te krijgen tussen de uitgedeelde regeerakkoordmiddelen en verwachte uitgaven op basis van de bestedingsplannen.

Terecht stelt de Algemene Rekenkamer dat het stappenplan vertraagd is geraakt. Dit is ook reeds aan u gemeld toen deze vertraging optrad (nota «Stand van zaken Inzicht in kosten en uitgaven van wapensystemen en plan van aanpak daarvoor», kamerstuk 33 763, nr. 89). Redenen voor deze vertraging zijn de complexiteit van dit thema en de beperkte beschikbaarheid van capaciteit. Ondanks de vertraging, wordt er consequent doorgewerkt aan dit thema. Het instellen van een begrotingsfonds is hier een belangrijke stap in.

Het precieze percentage BBP in 2018 is 1,16% (uitgaande van begrotingsstand op 18 september 2018). Dit is inclusief de kasschuif voor onderrealisatie op investeringen van € 1,2 miljard.

Zie het antwoord op vraag 7.

Zie het antwoord op vraag 7.

Zie het antwoord op vraag 7.

Zie het antwoord op vraag 16.

Zie het antwoord op vraag 21.

Zie het antwoord op vraag 19.

Zie het antwoord op vraag 19.

Zie het antwoord op vraag 20.

De kasschuif van in totaal € 275 miljoen (€ 250 miljoen uit 2020 en € 25 miljoen uit 2021 is doorgeschoven naar 2022) is verwerkt in de Voorjaarsnota. Deze kasschuif is ingeboekt ten behoeve van het Rijksbrede uitgavenbeeld en stond los van de investeringsprogrammering van Defensie of eventuele onderrealisatie.

In de loop van het jaar hebben zich Rijksbreed ontwikkelingen voorgedaan waardoor er bij de augustusbesluitvorming ruimte is ontstaan om de investeringsbudgetten meer in lijn te brengen met de investeringsplanning. Dat heeft geleid tot de tweede kasschuif op investeringen: € 1,2 miljard is uit 2018 doorgeschoven, naar 2020 (€ 600 miljoen) en 2021 (€ 600 miljoen). Met het verwerken van beide kasschuiven sluit het meerjarige investeringsbudget beter aan bij de actuele investeringsplanning.

Zie het antwoord op vraag 34.

Zie het antwoord op vraag 34.

Op de investeringen is een kasschuif verwerkt van € 1,2 miljard, vooruitlopend op verwachte onderrealisatie in 2018. Dit bedrag bestaat voor ongeveer de helft uit intensiveringen uit het regeerakkoord en de helft uit reeds beschikbaar investeringsbudget 2018. Zoals ook in de Defensienota en de begroting is aangegeven is het – vanwege het karakter van de investeringen (doorlooptijden kunnen oplopen tot tien jaar voor defensieproducten) – niet mogelijk om de intensiveringen uit het Regeerakkoord op korte termijn te realiseren. De volgende intensiveringen uit het regeerakkoord worden doorgeschoven: € 475 miljoen uit de middelen bestemd voor investeringen in de modernisering van de krijgsmacht, € 82 miljoen uit de versterking van de ondersteuning van de krijgsmacht en € 11 miljoen vanuit de uitbreiding van slagkracht, cyber en werkgeverschap. In totaal betreft dit € 568 miljoen.

De onderrealisatie van eerder geplande investeringen is als volgt: groot materieel (€ 415 miljoen), infrastructuur (€ 115 miljoen) en IT (€ 100 miljoen). Veelal is er sprake van een verzameling mee- en tegenvallers die optelt tot deze bedragen. Zo bestaat de bijstelling op groot materieel uit bijstellingen op ruim tweehonderd projecten die nu in uitvoering zijn. Deze bijstellingen komen onder andere door de lange doorlooptijden van aanbestedingsprocedures en vertraging in aflevering/facturatie van projecten. Voorbeelden van bijstellingen op grote projecten zijn een bijstelling van € 83 miljoen op de vervanging en modernisering van de Chinook als gevolg van een gewijzigd betaalschema en een bijstelling van € 30 miljoen binnen het project Munitie BKI (Beleidskader Inzetvoorraden) als gevolg van de verschuiving van een aantal leveringen naar 2019. In alle gevallen gaat het om verschuivingen. De middelen blijven nodig.

De begroting is opgesteld in de zomer van 2018. In de tweede helft van het jaar kunnen zich altijd mee- of tegenvallers voordoen die leiden tot over- of onderrealisatie, zowel op investeringen als op exploitatie. In de 2e suppletoire begroting worden eventuele aanvullende mutaties verwerkt.

Zie het antwoord op vraag 3.

Zie het antwoord op vraag 4.

Hier is dezelfde grens gehanteerd als voor de rest van het artikel: projecten boven € 100 miljoen zijn opgenomen in de begroting, projecten boven de € 25 miljoen worden toegelicht in het Materieel Projecten Overzicht. De bandbreedtes die genoemd worden zijn om de onderhandelingspositie van Defensie bij het aangaan van de verplichtingen niet te schaden. Na het afsluiten van een contract worden de bedragen openbaar gemaakt.

De verplichtingen binnen het investeringsartikel zijn met € 1 miljard in 2018 bijgesteld ten opzichte van de eerste suppletoire begroting vanwege het eerder dan gepland aangaan van de verplichtingen voor de midlife update van de Apache helikopter. Dit gaat om een bedrag van € 940 miljoen. Het overige verschil betreft onder andere het bijstellen van de verplichtingen naar het prijspeil 2018.

Dit verschil is ontstaan als gevolg van de onzekerheidsreservering. Volgens de systematiek die Defensie intern hanteert maakt de onzekerheidsreservering deel uit van het totale projectvolume (waarover gerapporteerd is in de begroting), maar niet van het projectbudget (waarover gerapporteerd is in het Materieelprojectenoverzicht en de Kamerbrief). De reden voor dit onderscheid is dat deze onzekerheidsreservering op departementaal niveau beheerd wordt; deze maakt geen deel uit van het budget dat aan de uitvoeringsorganisaties wordt overgedragen. Het projectbudget is niet toegenomen, afgezien van het toekennen van de prijsbijstelling (in de A-brief is gewerkt met prijspeil 2017).

Na de D-brief is de prijspeilbijstelling en valutacorrectie verwerkt. Het actuele budget is € 901,4 miljoen, zoals opgenomen in de begroting. Het verschil tussen de begroting en het Materieelprojectenoverzicht is de delta exploitatie.

Zie het antwoord op vraag 9.

Nederlandse onderzeeboten worden zowel voor slagkracht als voor het verzamelen van inlichtingen gebruikt. Inhoudelijk worden over onderzeebootoperaties geen uitspraken gedaan.

In de afgelopen 30 jaar is bezuinigd op de Defensie-uitgaven. Dit heeft in het materieelbeleid geleid tot een verminderde inzetbaarheid van systemen en tekorten aan materieel. U bent hierover geïnformeerd via de begroting en het jaarverslag. Daarnaast heeft u in de inzetbaarheidsrapportages kunnen vernemen welke problemen van materiële aard er de afgelopen jaren hebben gespeeld.

Aangenomen wordt dat het hier gaat om persoonsgebondenuitrusting. Defensie komt uit een lange periode van bezuinigingen. In de Inzetbaarheidsrapportage is uw Kamer geïnformeerd over de problemen van materiële aard die de afgelopen jaren hebben gespeeld. In de Defensienota zijn plannen uiteengezet om de krijgsmacht te moderniseren. Hiervan maakt de verwerving van nieuwe kleding en uitrusting en het vergroten van voorraden op dit gebied deel uit. U bent over de omvang en tijdsduur van deze projecten geïnformeerd via de reguliere DMP-brieven, de A-brief project vervanging gevechtsuitrusting (d.d. 7 mei jl.), de brief stand van zaken Defensie Operationeel Kledingsysteem (d.d. 18 september jl.), het Materieelprojectenoverzicht, de begroting en het jaarverslag.

Over munitie is recent de brief verstuurd over de stand van zaken van de aanvulling munitievoorraden, met daarin vermeld de prioriteiten bij het aanvullen van de munitievoorraad en de stappen die daarin gezet worden. Over kleding en uitrusting bent u geïnformeerd met de DMP-A brief van Vervanging gevechtsuitrusting, de stand van zaken brief Defensie Operationeel Kleding Systeem. Het op peil brengen van de voorraden aan kleding en uitrusting maakt deel uit van de algehele inspanning om de voorraden te versterken zoals gemeld in de verzamelbrief (d.d. 19 oktober jl.) versterking voorraden.

Op het gebied van voertuigen bent u onlangs geïnformeerd over de herijking van het project DVOW. Hierin is opgenomen dat de voertuigschaarste voor een groot deel kon worden opgeheven. In bepaalde situaties moet nog steeds een beroep worden gedaan op een centrale pool van voertuigen. De beschikbaarheid van reservedelen voor voertuigen is ook verbeterd, hoewel hier nog achterstand is in te lopen. Zie hiervoor eveneens de verzamelbrief versterking voorraden.

Over de bovengenoemde projecten bent u op 12 oktober jl. in diverse brieven geïnformeerd. Daarnaast ontvangt u jaarlijks het Materieelprojectenoverzicht, de begroting en het jaarverslag. Een investeringsquote van 20% van het defensiebudget wordt internationaal als richtlijn gezien voor een gezonde materieelvoorziening en -instandhouding gezien.

De Defensienota schetst vele maatregelen die de materiële situatie van Defensie moeten verbeteren. Enkele tastbare voorbeelden zijn de investeringen in de vervanging van de onderzeebootcapaciteit, de M-fregatten en de mijnenbestrijdingscapaciteit, de verwerving van de F-35, en de midlife updates van bijvoorbeeld de Fennek, de CV-90 en de Pantserhouwitser, alsmede de ingrijpende modernisering van de Apache-helikopter.

Zie het antwoord op vraag 47.

Zie het antwoord op vraag 47.

Zie het antwoord op vraag 47.

Binnen de Defensie Materieel Organisatie is door de ADR en de Algemene Rekenkamer een aantal onrechtmatigheden in de verplichtingen geconstateerd. Dit betreft administratieve tekortkomingen zoals het niet naleven van Europese aanbestedingsregelgeving. Deze administratieve onvolkomenheden brengen geen kosten met zich mee. Er is geen sprake van fraude en diefstal.

De term «verloren voorraden» is ruim geformuleerd. Inzicht in een kostenoverzicht van onvoorziene voorraadveranderingen is een groeitraject dat tijd vergt.

Per 1 juli 2018 had Defensie een personeelstekort van 4.303 VTE’n.

Registratie van gezondheidsproblemen in het eerstelijns medisch dossier vindt plaats op basis van de medische klacht en niet gekoppeld aan een uitzending.

Met de Kamerbrief over de aanschaf resterende drie toestellen van 17 oktober jl. bent u geïnformeerd over de bestelling van de resterende drie van de 37 F-35 toestellen. In de commercieel vertrouwelijke bijlage bij de Kamerbrief worden de kostenramingen van de laatste drie resterende F-35»s toegelicht. Met de bestelling van de drie F-35»s lost Defensie een materieeltekort op.

We leven in een andere tijd. De nabije veiligheidsomgeving is instabieler, het dreigingsbeeld is complexer en de afgelopen jaren is dat steeds zichtbaarder en merkbaarder geworden. Rusland stelt zich steeds assertiever en dreigender op. Deze gewijzigde Russische opstelling staat niet op zichzelf. Het is een uiting van veranderende geopolitieke verhoudingen. Rusland laat weer meer van zich horen, terwijl opkomende machten, zoals China, een eigen stempel proberen te drukken op de internationale rechtsorde. Het initiatief en de macht liggen steeds vaker bij landen die met een andere blik naar de wereld kijken. We kunnen bovendien niet zomaar meer uitgaan van een militair overwicht. Integendeel, er kunnen zich situaties voordoen waarin Rusland het overwicht heeft. Europa wordt kwetsbaarder.

Zoals beschreven in de Kamerbrief «Verstoring cyberoperatie en veranderende veiligheidsomgeving« is het voor Nederland van belang dat ook het Europese deel van het bondgenootschap zijn verantwoordelijkheid neemt. De nieuwe veiligheidscontext vereist een herijking waarbij Europa en het westen zichzelf beter uitrusten om de internationale rechtsorde te kunnen beschermen met (militaire en economische) machts- en drukmiddelen. Dit vergt structureel extra investeringen in allianties en in militaire capaciteiten die agressie kunnen afschrikken en desnoods beantwoorden. Het is van belang dat Europa meer eigen verantwoordelijkheid neemt voor deze veiligheid. Hiervoor moeten we, ook als Nederland, de bakens verzetten en actie ondernemen.

In een wereld die onveiliger wordt en aan verandering onderhevig is moeten vooral onze slagkracht (robuustere eenheden die zelfstandig kunnen optreden in een hoog geweldsspectrum) en het voortzettingsvermogen (hoe lang we een bepaalde inzet kunnen volhouden) verder worden versterkt. Ook snellere inzetbaarheid is van belang, zodat we sneller aanwezig kunnen zijn bij het (potentieel) uitbreken van conflict.

In dit licht heeft de NAVO capaciteitendoelstellingen geformuleerd voor Nederland. Ook de EU heeft doelstellingen opgesteld (die aansluiten op de NAVO-capaciteitendoelstellingen). Nederland heeft zelf ook eigen behoeften om te zorgen dat aan alle voorwaarden wordt voldaan om een effectieve defensieorganisatie te hebben en te behouden. Een mogelijke extra vervolgstap tijdens deze kabinetsperiode wordt integraal, op de daartoe geëigende momenten, bekeken in het licht van de ontwikkeling van de veiligheidssituatie, de Rijksbrede prioriteiten en binnen de afgesproken budgettaire kaders.

Uit het communiqué van de Top in Brussel blijkt een duidelijk besef van de bondgenoten dat de huidige veiligheidsdreigingen vragen om een verhoging van de defensie-uitgaven. Nederland heeft aangegeven het gevoel van urgentie van vervolgstappen te delen in het licht van de ontwikkeling van de internationale veiligheidssituatie en het belang van een evenwichtige trans-Atlantische lastenverdeling. Indien de Europese NAVO-partners niet de politieke wil hebben om hun deel van de last ten behoeve van de eigen Europese veiligheid te dragen, dan is het niet realistisch te verwachten dat de VS die last wel draagt.

Tijdens de Top is dan ook de afspraak gemaakt om uiterlijk op 31 december 2019 geloofwaardige nationale plannen in te dienen over het in de praktijk invulling geven aan de Wales-afspraken. Dat betekent dat ook Nederland moet aangeven hoe wij de krijgsmacht versterken op het gebied van cash (NAVO-norm van 2% bbp en investeringsquote van 20%), capabilities (de NAVO-capaciteitendoelstellingen) en contributions (bijdragen aan NAVO-missies en -operaties). Tijdens de volgende bijeenkomst van de Ministers van Defensie, op 5 en 6 februari 2019, zal een eerste discussie plaatsvinden over de ingediende nationale plannen. Na besluitvorming in het kabinet zal het Nederlandse nationale plan naar de Kamer worden verzonden.

Zie het antwoord op vraag 59.

Zie het antwoord op vraag 59.

Zie het antwoord op vraag 25.

Zie het antwoord op vraag 59.

Zie het antwoord op vraag 59.

Defensie ziet geen relatie tussen de lange wachttijden en de te betalen prijs of de af te nemen aantallen.

Defensie neemt al maatregelen om de wachttijden te verkorten. Een voorbeeld daarvan is het gebruik maken van raamcontracten. Daarmee voorkomt Defensie dat bij een nieuwe bestelling omvangrijke onderhandelingen met de leverancier nodig zijn. In de Kamerbrief van 21 juni 2016 (Kamerstuk 34 300 X, nr. 115) is de Kamer geïnformeerd over de initiatieven die Defensie heeft genomen om de voorzien in keten te verbeteren.

In bijlage IV bij de Defensienota bent u geïnformeerd over de investeringen die Defensie de komende 15 jaar zal doen. In deze bijlage is een tijdpad op hoofdlijnen opgenomen.

Ja, die opvatting delen wij. We zijn voornemens om uw Kamer te betrekken bij de opzet van het Defensiematerieelbegrotingsfonds, waarbij de in uw vraag naar voren gebrachte onderwerpen ook aan de orde zullen komen.

Zie het antwoord op vraag 3.

Zie het antwoord op vraag 3.

Momenteel is het Centraal Bureau voor de Statistiek bezig het onderzoek uit 2017 (Kamerstuknummer 27 830, nr. 189?) van een update te voorzien. De Prijsindex Defensie voor exploitatie-uitgaven en Prijsindex Defensie voor investeringsuitgaven wordt uitgebreid met de verslagjaren 2016 en 2017. Daarnaast wordt onderzocht of de eerder gebruikte Foreign Military Sales-methode gevalideerd kan worden en of er meer inzicht te geven is in (inflatoire) valuta-effecten. In het eerste kwartaal van 2019 worden resultaten verwacht.

Met ingang van augustus 2018 is het keuringsprotocol voor herintreders aangepast. Herintreders die aan bepaalde voorwaarden (bv. minimale periode diensttijd, ontslaggrond) voldoen, vullen een medische vragenlijst in. De lijst wordt beoordeeld door een keuringsarts; afhankelijk van de bijzonderheden die uit de antwoorden naar voren komen, kan als keuringsprotocol volstaan worden met deze lijst of bepaalt de keuringsarts dat (onderdelen van) het reguliere keuringsprotocol nog uitgevoerd moet(en) worden. Hierdoor is het keuringsproces van herintreders versneld.

De functies voor manschappen bij het Commando Landstrijdkrachten binnen de volgende wapens en dienstvakken zijn opengesteld voor VMBO-ers vanaf 18 jaar: Logistiek Bevoorrading & Transport, Verbindingsdienst en Genie, Artillerie, Cavalerie, Infanterie en Luchtdoelartillerie.

Ter bevordering van behoud en werving van personeel zijn de eerste stappen in de uitvoering van de motie gezet. Een drietal personele bevoegdheden zijn van de directeur van het centrale Dienstencentrum P&O Defensie (DPOD) verplaatst naar de hoofden van de defensieonderdelen. Het gaat hierbij concreet om aanstellen van herintreders, het toepassen van de hardheidsclausule met betrekking tot de terugbetaling van opleidingskosten en het afwijken van de standaard vergoeding van voor een dienstreis gemaakte kosten.

Een tweede stap is het neerleggen van mandaten bij lagere commandanten (dat wil zeggen lager dan de hoofden van defensieonderdelen). Zo heeft het CLAS verschillende verantwoordelijkheden met betrekking tot de functie-toewijzing voor de onderbouw per 1 okt 2018 decentraal bij de Personeelsdiensten belegd. Daarnaast wordt onderzocht en getest welke overige mandaten lager belegd kunnen worden (ook bij andere defensieonderdelen) en onder welke voorwaarden. Een gedegen analyse en het op kleine schaal uitproberen is noodzakelijk zodat ongewenste neveneffecten worden voorkomen. Voor het zomerreces 2019 verwachten we de resultaten van deze analyse. Met het delegeren van personeelsbesluiten geef ik ook uitvoering aan de motie Bruins Slot van 23 november 2017 (Kamerstuk 34 755 X nr. 38).

Wat betreft financiële en materiele bevoegdheden kunnen lagere lijncommandanten bij alle defensieonderdelen gebruik maken van een vereenvoudigde bestelprocedure voor producten en diensten tot € 15.000 (excl. BTW) indien deze via de reguliere route niet of niet tijdig geleverd kan worden. Behoeftestellingen met betrekking tot wapensysteemgebonden artikelen (inclusief munitie), gevaarlijke stoffen, medicijnen en ander gevoelig materiaal zijn uitgesloten van de regeling. De regeling verbetert de slagvaardigheid en geeft commandanten meer financiële ruimte en keuzevrijheid. Na een proefperiode op beperkte schaal is de landelijke invoering van de regeling eind september 2018 voltooid. De lagere commandanten mogen bovendien ook functionarissen in hun eigen eenheid mandateren om namens hen de behoefte te stellen.

Door het Defensie Cyber Commando is in een pilot ervaring opgedaan met een digitale creditcard voor aanschaffen bij webwinkels. Momenteel wordt onderzocht op welke andere plaatsen binnen Defensie de digitale creditcard een zinvolle toevoeging is aan de bestaande mogelijkheden. Ook dit onderzoek wordt voor het zomerreces van 2019 voltooid.

Uit het SEO-rapport «Wat verdient een overheids- of onderwijswerknemer ten opzichte van de marktsector» uit 2017 blijkt dat militair personeel bij Defensie in 2016 een hoger brutoloon had dan vergelijkbare werknemers in de marksector.

Militairen zijn vanuit de bijzondere aard van hun beroep echter moeilijk te vergelijken met werknemers uit andere sectoren. Defensie als werkgever hecht er bijzonder veel waarde aan dat zowel de primaire als secundaire arbeidsvoorwaarden aansluiten op deze bijzondere positie.

Primaire en secundaire arbeidsvoorwaarden worden bestendigd door het afsluiten van een arbeidsvoorwaardenakkoord en een pensioenakkoord door onderhandelingen tussen werkgever en werknemers. Defensie als werkgever hecht daarbij aan een resultaat dat tot primaire en secundaire arbeidsvoorwaarden leidt die aan de behoeften van het individu als ook de defensieorganisatie voldoen – en passen in het huidige tijdsgewricht.

De huidige organisatie van de militaire gezondheidszorg is tot stand gekomen na reducties en bezuinigingen en is gebaseerd op de visie voor de militaire gezondheidszorg 2015. De Defensienota 2018 heeft een andere visie en ambitie. Daarvoor is een transitie nodig, zowel kwalitatief als kwantitatief. De militaire gezondheidszorg moet de inzet van (onderdelen van) de krijgsmacht bij de uitvoering van alle hoofdtaken geneeskundig kunnen ondersteunen, dus ook in een conflict met een hoog geweldsniveau. Het huidige programma voor de militaire gezondheidszorg MGZ 2020 richt zich op zowel de kwaliteitsborging als ook het herstel en groei van capaciteiten en investeringen in personeel, materieellogistiek en medische IV. Daarnaast maken herstel en groei van operationele geneeskundige capaciteiten integraal deel uit van de plannen van de operationele commando’s».

De Directie Veiligheid en de Inspectie Veiligheid Defensie (IVD) hebben dezelfde missie, namelijk het verbeteren van zowel de fysieke als de sociale veiligheid bij Defensie. Zij hebben echter verschillende rollen.

De Directie Veiligheid maakt deel uit van de Bestuursstaf op het departement en formuleert het defensiebeleid op het gebied van de sociale en fysieke (bedrijfs)veiligheid, inclusief gezondheid/arbeidshygiëne, milieu(veiligheid) en integriteit. Zij doet dit in nauw overleg met de secretaris-generaal, de commandant der strijdkrachten, de hoofden van de zeven defensieonderdelen (waaronder de operationele commando’s), die immers het beleid moeten gaan uitvoeren. De directie zorgt ook voor het overzicht op centraal niveau ten behoeve van de politieke en ambtelijke leiding. De directie ondersteunt voorts het Veiligheidcomité dat de secretaris-generaal eerder dit jaar in het leven heeft geroepen en dat de gezamenlijke verantwoordelijkheid van de defensietop voor veiligheid belichaamt.

Met de oprichting van de IVD, met aan het hoofd de Inspecteur-generaal Veiligheid, brengt Defensie het besef tot uitdrukking dat veiligheid niet alleen een kwestie van beleid en uitvoering is, maar dat ook toezicht hard nodig is. De IVD werkt volgens de Aanwijzingen inzake de rijksinspecties als onafhankelijk toezichthouder. De onderzoeken van de inspectie vloeien onder meer voort uit voorvallen, risicoanalyses, politieke en maatschappelijke actualiteiten of bevindingen uit eerder onderzoek. De IVD maakt geen deel uit van de Bestuursstaf. De inspectie bepaalt zelf welk onderzoek zij doet en hoe zij dit vormgeeft en biedt haar rapporten, werkprogramma’s, en jaarverslagen aan de Minister van Defensie aan. De inspectie leidt bovendien onderzoek naar voorallen in de categorie 4. De Minister biedt deze aan het parlement aan en de inspectie publiceert ze op haar eigen website www.ivd.nl

De Directie Veiligheid en de inspectie werken nauw met elkaar samen en zij wisselen informatie uit. Zij doen dit uiteraard met inachtneming van de rollen en verantwoordelijkheden die hen als beleidsmaker en toezichthouder van elkaar onderscheiden.

Zie het antwoord op vraag 6.

Een Europese aanbestedingsprocedure duurt niet noodzakelijk langer dan een aanbesteding waarbij een beroep wordt gedaan op artikel 346 VWEU. De doorlooptijd van een verwervingstraject is van vele factoren afhankelijk. In de aanbestedingswetten zijn mogelijkheden opgenomen om aanbestedingsprocedures sneller te doorlopen, zoals de «fast track procurement» voor missiespecifieke goederen of diensten. Daarnaast is versnelling mogelijk door het samenvoegen van DMP-fasen en door al vanaf de start van een verwervingstraject alle benodigde partijen te betrekken. Daarbij hoort ook het – indien mogelijk – op tijd verkennen van de markt. Het (in concurrentie) onderhands gunnen van een opdracht op grond van bijvoorbeeld artikel 346 VWEU kan resulteren in een kortere doorlooptijd, maar ook dan is sprake van de nodige voorbereidingstijd en moeten potentiële opdrachtnemers een redelijke termijn hebben om een adequate offerte kunnen uitbrengen. Indien er geen markt is, kan het onderhandelingstraject met een monopolistische leverancier tot vertraging leiden.

Zie het antwoord op vraag 6.

Zie het antwoord op vraag 6.

Het Ministerie van Defensie stelt de verwervingsstrategie vast. Voor DMP-projecten gebeurt dit na consultatie met het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat (EZK). Voorts is het zo dat, indien het Ministerie van Defensie van plan is een aanbesteding te starten, door het Ministerie van EZK per geval wordt beoordeeld of en in hoeverre industriële participatie door een te selecteren partij kan bijdragen aan de versterking van de kennis, capaciteiten en ervaring van de Nederlandse industrie zoals beschreven in de Defensie Industrie Strategie. Het verwervingstraject van Defensie en het industriële participatietraject van EZK zijn twee afzonderlijke trajecten.

Defensie wil binnen de financiële kaders het beste materieel voor de beste prijs verkrijgen. Elk aanbestedingstraject kent zijn eigen dynamiek en alle keuzes in een aanbestedingstraject worden, met inachtneming van de vigerende aanbestedingsrechtelijke kaders, zo zorgvuldig mogelijk gemaakt. Bij verwervingstrajecten waar dit evident is, worden nationale veiligheidsbelangen al meegenomen op grond van de DIS van 2013. Dit is bijvoorbeeld het geval geweest bij de vervanging van de M-fregatten en de verwerving van het Combat Support Ship. De Kamer heeft van deze projecten op 3 mei jl. de A-brieven ontvangen (Kamerstukken 27 830, nrs. 212 en 224).

Zowel de stijgende investeringsquote als de stijging van de feitelijke uitgaven voor investeringen in nieuw materieel laten zien dat we steeds meer geld voor investeringen om kunnen zetten in nieuw materieel. In de jaren 2013 tot 2015 waren de feitelijke uitgaven voor nieuw materieel rond de 600–700 miljoen euro per jaar. In 2017 zijn deze gestegen naar ruim € 1 miljard. De gerealiseerde investeringsquote steeg in die periode van 13% naar 17%. Dat betekent ook dat nieuw materieel in de organisatie instroomt. We verwachten de stijgende lijn de komende jaren door te kunnen zetten, zoals is gepresenteerd in de Defensienota. De Defensie Materieel Organisatie is druk doende om alle benodigde contracten voor het vernieuwen van verouderd materieel af te sluiten en dat werpt zijn vruchten af. Inmiddels is dit jaar voor € 2,4 miljard verplichtingen aangegaan: contracten die in de komende jaren tot betaling zullen komen. Er is sprake van gestage groei, maar die gaat nog wel langzaam. In 2019 bedraagt het budget € 2,8 miljard en in de jaren daarna € 3,1 en € 3,2 miljard. Er moeten dus nog nodige verplichtingen worden aangegaan om uit te komen op de investeringsquota van ruim boven de 20%, zoals die geraamd staan voor de komende jaren.

Bijgestelde ramingen voor 2018 (zie onder andere vraag 133 voor een uitgebreide toelichting hierop) hebben ervoor gezorgd dat de geraamde investeringsquote voor 2018 is gedaald van 23% ten tijde van het opstellen van de begroting 2018 tot 20% nu, een jaar later. Dat is echter wel weer hoger dan in 2017 en ook de feitelijke uitgaven nemen in 2018 met ruim € 200 miljoen toe ten opzichte van 2017.

Het «kopen van de plank» betekent dat we meer, maar vooral ook intelligenter, gebruik maken van bestaande technologie en producten. De snelheid waarmee we materieel kunnen krijgen is namelijk van belang. Daarbij kunnen we op deze manier kosten reduceren en beter beheersen (bijvoorbeeld geen kinderziektes) en zijn er voordelen als standaardisatie en interoperabiliteit. We willen daarbij een klant zijn met kennis van zaken, zodat we een sterke positie hebben bij de aankoop (smart buyer) en het gebruik (smart user) van materieel. Ondertussen moeten we uiteraard blijven innoveren om beter te anticiperen op nieuwe dreigingen en ontwikkelingen of om operationeel voordeel te behouden. De noodzaak tot innovatie zorgt er voor dat we in voorkomend geval juist niet van de plank kopen en een ontwikkelingstraject ingaan, bijvoorbeeld als launching customer. Op deze manier zet Defensie haar schaarse capaciteiten zo effectief mogelijk in.

Wanneer het gaat om de aanschaf van niet-defensiespecifieke civiele goederen en diensten maakt Defensie in beginsel gebruik van de Rijksbrede contracten die onder het zogenaamde categoriemanagement zijn gesloten. Elk departement is houder van een of meerdere categorieën. Zo is Defensie de categoriehouder van civiele dienstauto’s en bedrijfskleding. Voor goederen en diensten die niet onder het categoriemanagement vallen kan Defensie de inkoop zelf verrichten, samenwerking met andere departementen of partijen zoeken of de inkoop door externe partijen laten verrichten (via inhuur of als resultaatsverplichting).

Binnen Defensie is DMO verantwoordelijk voor de uitvoering van projecten, de technische invulling en de daadwerkelijke koppeling van systemen en sensoren. De Commandant der Strijdkrachten is verantwoordelijk voor de behoeftestellingen. Daar waar Defensie geen toegang heeft tot de systeemarchitectuur zijn we veelal afhankelijk van de leverancier.

Met de visie «Let’s make IT Happen» en het High Level IT ontwerp uit 2015 heeft Defensie de ambitie en de aanpak beschreven voor de stapsgewijze vernieuwing van de IT van Defensie. Beide documenten zijn gedeeld met uw Kamer. De aanbesteding voor de vervanging van de IT-infrastructuur is gaande en hierover heb ik uw Kamer in diverse IT voortgangsrapportages bericht. De aanbesteding van de IT infrastructuur is een gerubriceerd traject. Defensie voert hiervoor een dialoog met een consortium en doet vanwege de rubricering geen mededelingen over de samenstelling hiervan. Voor de overige vragen verwijs ik u naar mijn antwoorden op feitelijke vragen over het advies Bureau ICT Toetsing (BIT) over het programma Grensverleggende IT (GrIT) (kamerstuk 31 125, nr. 85).

Het Defensie Operationeel Kleding Systeem (DOKS) wordt ter beschikking gesteld aan de gehele krijgsmacht en staat dus ter beschikking voor iedere militair, waaronder militairen in opleiding, reservisten en nationale reserve (NATRES).

Voor de begrotingsbehandeling van Defensie.

Alle krijgsmachtdelen zijn betrokken geweest bij de ontwikkeling van het pakket van eisen en functionele specificaties voor de nieuwe gevechtskleding. Een klankbordgroep met een representatie van alle militaire gebruikers zal adviseren en wordt betrokken bij de tussentijdse evaluaties. De kledingkeuze en pakketsamenstelling kan aan de hand van de evaluaties en doorontwikkeling van de gevechtskleding worden aangepast.

Robuust en wendbaar zijn de twee kanten van het begrip adaptieve krijgsmacht. Het een kan niet bestaan zonder het ander en in de adaptieve krijgsmacht gaat het over het spanningsveld tussen beide. Robuust zijn betekent dat de krijgsmacht er moet kunnen staan als het nodig is en weerstand moet kunnen bieden. Dat vereist slagkracht, een sterke basis, stabiliteit, structuur en veiligheid. Het gaat ook over de hierbij passende gedragingen van individuele medewerkers, zoals eigenaarschap, een sterk moreel-ethisch kader en verantwoording afleggen. Wendbaarheid gaat over aanpassingsvermogen en flexibel kunnen meebewegen met veranderende omstandigheden en technologische ontwikkelingen. Medewerkers moeten snel kunnen schakelen en op nieuwe manieren kunnen zoeken naar oplossingen. Het worden van een adaptieve organisatie betekent dat beide aspecten in de juiste verhouding aanwezig moeten zijn.

Zie het antwoord op vraag 99.

Er is niet op voorhand een overzicht te geven van alle interne regels, waarvan afscheid kan worden genomen of die kunnen worden vereenvoudigd. De regels dienen hiertoe elk afzonderlijk, maar vaak ook in samenhang met elkaar, door de inhoudelijk verantwoordelijken binnen Defensie te worden bekeken. In juni van dit jaar is een overzicht gegenereerd van alle geldende defensiebrede interne regels. Het betreft onder andere meer dan 500 stuks aan Ministeriële Publicaties en aanwijzingen. Dit overzicht zal dienen als start- en referentiepunt voor de opschoningsactiviteiten die deze zomer van start zijn gegaan. Er is gekozen voor een stapsgewijze benadering. De publicatiedatum van regels zegt niet alles, maar de grootste opbrengst is wel te verwachten in regels ouder dan 4 jaar. Hier is in eerste instantie, naast regels die op dit moment al als onnodig beperkend worden ervaren, de focus op gericht. Een keer per halfjaar zal voortgang worden gemeten. Als eerste resultaat kan worden genoemd dat een derde deel (ruim 20) van de Aanwijzingen-SG eind dit jaar wordt ingetrokken. Voorbeelden hiervan zijn de regeling criteria militaire of burgerfuncties en de regeling beheer van omvang en samenstelling formatie.

In verband met zorgvuldige afstemming van de Defensie Industrie Strategie met stakeholders is deze vertraagd. De Kamer zal de DIS ontvangen in het vierde kwartaal van 2018.

Zie het antwoord op vraag 9.

Ik heb deze toezegging gestand gedaan door de bijlage die ik met het verslag van de RBZ-Defensie van 6 maart jl. (Kamerstuk 21 501-28, nr. 171) meestuurde.

Zie het antwoord op vraag 101.

FRONTDOOR is de (digitale) toegangspoort voor iedereen die de samenwerking met Defensie zoekt, maar nog geen ingang heeft of kan vinden. Ideeën voor samenwerking in iedere vorm worden door het FRONTDOOR-team gekoppeld aan de juiste personen/organisatiedelen binnen Defensie. FRONTDOOR vereenvoudigt zo de potentiële samenwerking tussen Defensie en de samenleving en houdt dit laagdrempelig. Het uitbouwen van deze toegangspoort is geen doel op zich. Wel is het van belang dat potentiële partners ons weten te vinden, en daarom verricht Defensie activiteiten om de bekendheid van FRONTDOOR langzaam en gericht te vergroten. Hiermee blijft de opschaling beheersbaar en kunnen de geïdentificeerde lessen optimaal worden geïmplementeerd.

FRONTDOOR heeft tijdens de opstartfase zo’n 90 ideeën binnen gekregen. Veel vragen gaan over het vinden van een juiste ingang in de organisatie voor personen. Aan dit soort vragen kan eenvoudig gehoor worden gegeven. Vervolgens worden ze bij FRONTDOOR afgehandeld. Een andere grote categorie ideeën betreft commerciële aanbiedingen of voorstellen voor sociale of technologische innovatie. Ook hiervoor geldt dat ze worden doorgeleid in de organisatie en daar worden onderzocht. Defensie is of gaat aan de slag met de kansrijke voorstellen, waarbij FRONTDOOR de voorgang monitort. De meest concrete voorstellen die Defensie ook op korte termijn denkt te realiseren, zijn de landelijke digitalisering van VOG-aanvragen door Defensie (die nu nog handmatig door gemeentes afgehandeld worden), een voorstel voor gamification in de werving, een app voor Bureau Thuisfront, verschillende ideeën op het gebied van Virtual Reality en de plaatsing van enkele (technische) specialisten. FRONTDOOR wordt inmiddels ook gebruikt voor vragen over reservistenzaken, door werkgevers en reservisten de mogelijkheid te bieden om makkelijk in contact te komen met, en vragen te stellen aan Defensie, zowel over praktische zaken als nieuwe samenwerkingsinitiatieven. De vragen worden vervolgens doorgeleid naar het Bureau Reservisten, dat met FRONTDOOR is gecoloceerd op het Ministerie van Defensie.

Voor januari 2016 of in het kalenderjaar 2016, heeft de toenmalige Minister van Defensie niet met de Minister van Infrastructuur en Milieu gesproken over knelpunten in de Nederlandse transportinfrastructuur. Vanaf mei 2017 heeft het onderwerp militaire mobiliteit een grote vlucht genomen. Vanaf dat moment is er zeer regelmatig contact geweest tussen de Ministeries van Defensie en van Infrastructuur en Waterstaat en tussen mijzelf of mijn ambtsvoorganger en mijn collega.

Het Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat start binnenkort een onderzoek in de vorm van een impactanalyse naar de verschillen tussen de huidige Nederlandse transportinfrastructuur en de militaire eisen die daar inmiddels aan worden gesteld door de NAVO en EU. De eerste resultaten daarvan worden uiterlijk in de zomer van 2019 verwacht en betreffen – in overeenstemming met de vervoersbehoefte van Defensie – primair het Rijksnetwerk. Wanneer de resultaten bekend zijn, zullen de Ministeries van Defensie en Infrastructuur en Waterstaat in gesprek gaan met alle relevante partijen.

Zie het antwoord op vraag 108.

110

In hoeverre voldoet Nederland aan de EDA-norm? Kunt u dit toelichten met cijfers en percentage voor de jaren 2017 tot en met 2024?

Nederland voldoet naar verwachting in 2020, 2021 en 2022 aan de EDA-norm. Hierbij gaat het om een schatting. Met behulp van een aangepaste wijze van administreren is het vanaf 2019 mogelijk nauwkeuriger te rapporteren. 2024 valt buiten de begrotingsperiode.

Bedragen x € 1 miljoen	2019	2020	2021	2022	2023
Uitgaven binnen investeringsprojecten (schatting)	115	160	175	170	95
Centraal budget wetenschappelijk onderzoek	75	77	77	77	77
Totaal	190	237	252	247	172
Totale Defensiebegroting	10.477,1	10.933,2	11.122,7	10.729,6	10.502,2
Uitgaven als % van de defensiebegroting (schatting)	1,8	2,2	2,3	2,3	1,6

Defensie blijft uiteraard bij gelegenheid optreden als launching customer. De Kamer zal in het kader van de geactualiseerde Defensie Industrie Strategie 2019 nader en uitgebreid worden geïnformeerd over het launching customership. Conform de Aanbestedingswet 2016 neemt Defensie het innovatiepartnerschap als instrument voor innovatiegericht inkopen van geval tot geval in overweging.

De innovatiestrategie wordt nog voor de begrotingsbehandeling van Defensie aangeboden aan de Kamer.

In artikel 2 wordt uiteengezet dat Defensie huidige en nieuwe partners nog beter wil betrekken om innovatie te versnellen en te versterken. Het huidige partnernetwerk omvat TNO, NLR en MARIN, universiteiten en defensie- en veiligheidsbedrijven. Defensie wil nadrukkelijk ook de deur openen voor nieuwe partners, waaronder start-ups.

Defensie maakt geen gebruik van targets. De desbetreffende Europese budgetten komen structureel beschikbaar vanaf 2021 en zijn als onderdeel van de besluitvorming over het komende meerjarig financieel kader nog onderwerp van overleg. De huidige inspanningen van Defensie en Economische Zaken en Klimaat zijn daar dan ook op gericht.

De stijging van het centrale budget voor toegepast wetenschappelijk onderzoek resulteert in een stijging van de programmafinanciering van Marin, NLR en TNO met respectievelijk € 0,5, 1 en € 5,5 miljoen per jaar. Dat brengt de totalen op € 1,5 miljoen voor Marin, € 5,1 miljoen voor NLR en € 41,3 miljoen voor TNO. Verder heeft Defensie via de begroting van EZK bij NLR nog € 2,3 miljoen aan programmarechten.

Zie het antwoord op vraag 110.

Zie het antwoord op vraag 112.

Zie het antwoord op vraag 78.

De Minister en Staatssecretaris zijn eindverantwoordelijk voor het slagen van de maatregelen uit het plan van aanpak Behoud en Werving. Onder de ministeriële verantwoordelijkheid fungeert de secretaris-generaal van Defensie als opdrachtgever en de Hoofddirecteur Personeel als opdrachtnemer.

De gemiddelde voorraadbeschikbaarheid over alle artikelen is toegenomen van 62 procent begin 2016 naar 84 procent medio 2018. Defensie monitort de verschillende voorraadstanden per artikelgroep. Hierbij is vastgesteld dat de voorraadbeschikbaarheid van enkele artikelen die direct effect hebben op de materiële gereedheid nog achterblijft op 60%. Deze artikelen worden geduid als inzetbaarheidsbepalende artikelen, zijn vaak duur en de levertijden bij aanschaf van deze reserveonderdelen zijn veelal lang. Het kan dan bijvoorbeeld om een specifieke pomp gaan. Er zijn in het voorjaar van 2018 investeringen gedaan in de uitbreiding van de voorraden voor deze inzetbaarheidsbepalende reserveonderdelen en in het tot stand brengen van contracten voor het repareren van deze inzetbaarheidsbepalende reserveonderdelen. Leveringen van deze inzetbaarheidsbepalende reserveonderdelen zijn voorzien in het vierde kwartaal 2018.

In de Defensienota zijn de inzetbaarheidsdoelen voor Defensie geformuleerd. Deze inzetbaarheidsdoelen zijn door de Commandant der Strijdkrachten vertaald naar een opdrachtenmatrix per defensieonderdeel, zoals opgenomen in de begroting. De opdrachtenmatrix bestaat uit capaciteiten en inzetbare eenheden, waarbij (gevechts)ondersteuning is inbegrepen. De Inzetbaarheidsrapportage laat zien in hoeverre defensie op dit moment in staat is om invulling te geven aan de inzetbaarheidsdoelen.

In de Defensienota zijn de inzetbaarheidsdoelen voor Defensie vastgelegd. Deze gelden ook in tijden van nood. In dit systeem volgen periodes van gereedstelling, inzet/stand-by en onderhoud van materieel elkaar op.

De grootte van een cyberoperatie is afhankelijk van de situatie en verschilt daarom per type missie. Een militaire cyberoperatie dient, net als iedere militaire operatie, te berusten op een (inter-)nationaal rechtelijke grondslag. De juridische kaders hierbij zijn voor militaire cyberoperaties niet anders dan de juridische kaders die gelden voor traditionele militaire operaties.

Bij ontwerpbegroting is een kasschuif binnen de investeringen verwerkt waarbij het budget van de jaren 2020 (€ 250 miljoen) en 2021 (- € 25 miljoen) is verschoven naar 2022 (€ 275 miljoen). Deze schuif zorgt ervoor dat de totale defensiebegroting in 2022 een hoger budget laat zien dan in 2023.

Zie het antwoord op vraag 34.

Zie het antwoord op vraag 34.

Zie het antwoord op vraag 23.

Zie het antwoord op vraag 34.

Zie het antwoord op vraag 19.

Zie het antwoord op vraag 34.

Zie het antwoord op vraag 37.

Zie het antwoord op vraag 23.

Zie het antwoord op vraag 37.

Zie het antwoord op vraag 16.

Op basis van de hoofdtaken van Defensie wordt de Nederlandse Krijgsmacht zowel nationaal als internationaal ingezet. Inzet van de krijgsmacht vindt hoofdzakelijk plaats onder verantwoordelijkheid van de Commandant der Strijdkrachten (CDS). Hieronder vallen de bijdragen van Defensie aan crisisbeheersingsoperaties, contributies aan common funded NAVO- en EU-operaties, inzet voor nationale en koninkrijkstaken (bijvoorbeeld uitgevoerd door KMar en de Explosieven Opruimingsdienst Defensie (EODD)) en overige inzet (inzet die betrekking heeft op internationale humanitaire hulp of bijstandsverlening waaraan een verzoek tot inzet of inzetbesluit ten grondslag ligt). Inzet in het kader van WIV (door de MIVD) en inzet in het kader van Politiewet (KMAR) vallen niet onder de CDS maar onder de SG.

De uitgaven voor inzet 2018, zoals opgenomen in de ontwerpbegroting 2019, betreffen een voorziening om de verwachte uitgaven voor missies in het lopende begrotingsjaar te kunnen financieren. De inzet van Defensie kan niet (volledig) vooraf worden gepland en begroot. De missies MINUSMA (Mali), Resolute Support (Afghanistan), Strijd tegen ISIS (Irak) en eFP (Litouwen) zijn in de loop van 2017 verlengd. Om rekening te kunnen houden met de in 2018 te verwachten uitgaven voor deze missies, is de voorziening voor 2018 verhoogd.

De overige inzet in artikel 1 bestaat voor het begrotingsjaar 2019 en verder uitsluitend uit de inzet van VPD’s

In 2017 en 2018 zijn de VN bijdrages ontvangen voor de missie MINUSMA. Voor 2019 en verdere jaren worden vooralsnog geen structurele bijdrages voorzien voor de missies vanuit de VN of andere organisaties.

In het Convenant Financiering Nationale Inzet Krijgsmacht (FNIK) zijn de afspraken opgenomen over FNIK. De volgende departementen zijn daarbij betrokken: het Ministerie van Defensie, Justitie en Veiligheid en Binnenlandse Zaken en Koninkrijkrelaties. De Minister van Defensie heeft de evaluatie en de aanpassing van het convenant in 2015 toegelicht in Kamerstuk 34 000 X, nr. 99. In artikel 3 van het convenant wordt de wijze van verrekening toegelicht. In 2019 wordt het convenant opnieuw geëvalueerd (2014–2018) waarover uw Kamer volgend jaar wordt geïnformeerd.

De raming van de ontvangsten van de inzet van VPD’s bedraagt € 5,3 miljoen.

De bemensing van het Fleet Marine Squadron (FMS) komt naar verwachting grotendeels uit regulier vlootpersoneel en mariniers. Hiertoe wordt de aanstellingsopdracht opgehoogd. Het FMS heeft tot doel de Marine Combat Groups (MCG’s) te ontlasten om de gereedheid te bevorderen. De nieuwe eenheid wordt specifiek belast met het uitvoeren van maritieme veiligheidstaken en deze specialisatie kan leiden tot een hogere kwaliteit. De vulling van het FMS zal in de toekomst deel uitmaken van het reguliere functiebestand en daarmee op dezelfde wijze gevuld worden als alle overige functies bij Defensie.

Defensie werkt aan een dashboard met daarin arbeidsmarktdata (actuele, lokale en direct toegankelijke arbeidsmarktinformatie), welke benodigd zijn om meer inzicht te krijgen in de doelgroepen die lastig te werven zijn. Dit inzicht stelt defensie in staat om deze doelgroepen beter te bereiken door meer doelgerichte arbeidsmarktcampagnes en wervingsevenementen.

Bij het vaststellen van een opleidingsbehoefte beziet de opleidings- trainings- en kenniseenheid (OTK-eenheid) op welke wijze opleidingen inhoudelijk kunnen worden vormgegeven. Daar waar de mogelijkheid bestaat om (delen van) opleidingen door civiele instanties te laten verzorgen, wordt dit via de assortimentsmanager opleidingen van de Nederlandse Defensie Academie uitbesteed. Bij het beoordelen van de aanbieders toetst de OTK-eenheid ook de inhoudelijke kwaliteit van het aanbod. Het is op voorhand niet aan te geven aan welke opleidingsaanbieders de hier genoemde opleidingen uiteindelijk worden gegund.

De kosten voor het verbeteren van de materiele instandhouding zijn geraamd onder de personele uitgaven. De formatie-uitbreiding is toegevoegd aan en daarmee onderdeel van de post personele uitgaven, waarvan eigen personeel.

Het voornemen is de omvang van FMS af te stemmen op de historische vraag aan VPD’n met een reserve marge. Met deze ambitie kan in vrijwel alle gevallen voldaan worden aan de actuele vraag aan VPD’n. Indien de capaciteit toch niet toereikend is, zal worden teruggevallen op de capaciteit in de MCG’s. Dit is geen waarschijnlijk scenario, maar het kan evenmin worden uitgesloten.

Met het project Maritime Ballistic Missile Defence (MBMD) worden de LC-fregatten voorzien van een nieuwe radar (SMART-L Extended Long Range). Deze radar levert de capaciteit voor een vroegtijdige waarneming van ballistische raketten (Early Warning Capability – EWC). Het systeem zal volledig kunnen aansluiten op het netwerk voor Ballistic Missile Defence van de NAVO. Vanaf 2020 kan het eerste LC-fregat met deze capaciteit worden aangeboden. Dit netwerk wordt eveneens aangevuld met een tweetal Medium Power Radars (MPR) op het land.

Zie het antwoord op vraag 42.

Alle 29 pantserhouwitsers zijn uit de verkoop genomen om een groei van de krijgsmacht in de toekomst mogelijk te maken. Voor zes van de pantserhouwitsers is een bestemming.

Dit betekent in de praktijk dat er een derde mortierpeloton 120mm en derde PzH-batterij worden opgericht. Naar verwachting zullen deze eenheden in het vierde kwartaal van2020 operationeel gereed zijn. Hiertoe zullen zes houwitsers in het bestand worden opgenomen. Daarnaast worden houwitsers gebruikt om de inzetbaarheid, middels roulatie, te verbeteren. De overige houwitsers zullen nodig zijn om een groei van de krijgsmacht in de toekomst mogelijk te maken. Dit is afhankelijk van een uitbreiding van het defensiebudget.

Zie het antwoord op vraag 146.

Door systeemtechnische aanpassingen in de administratie wordt vanaf 2019 een onderscheid gemaakt tussen uitgaven aan personele en materiële exploitatie. Voorheen werden alle uitgaven verantwoord onder de noemer «overige exploitatie». Er is dan ook geen sprake van een dubbele taakstelling maar een andere wijze van registreren en verantwoorden naar uitgaven categorieën. De geraamde uitgaven voor personele en materiële uitgaven samen zitten op het niveau van 2017. Bij het Commando Landstrijdkrachten (artikel 3) zijn de verwachte exploitatie uitgaven van 2018 (€ 146 miljoen) hoger dan wordt voorzien in 2019 voor personele en materiële exploitatie (€ 120 miljoen). Dit komt doordat in 2018 incidenteel meer budget beschikbaar is gesteld voor het logistieke bedrijf voor de niet-wapensysteem gebonden uitgaven.

Met een investeringsproject gaan soms hogere exploitatie-uitgaven gepaard, omdat het nieuwe wapensysteem bijvoorbeeld vaker of specialistischer onderhoud nodig heeft. Dat is terug te zien in de instandhoudingsuitgaven van de Defensieonderdelen. Om te voorkomen dat deze investeringsprojecten zorgen voor uitholling van het instandhoudingsbudget, worden deze budgetten aangevuld vanuit het investeringsproject. Dit is niet nieuw; vanaf 2009 is dit opgenomen in het investeringsplan. De systematiek werkt twee kanten op: als de exploitatiekosten lager uitvallen door een investering, vloeit het verschil ook terug naar de investeringen.

Het Defensie Cyber Commando (DCC) valt onder artikel 10 Bestuursstaf.

Budget DCC

Jaartal	2019	2020	2021	2022 ev.
Budget totaal	€ 19,9 mln	€ 22,5 mln	€ 23,2 mln	€ 23,2 mln

Het aantal vlieguren voor jachtvliegtuigen zal niet worden uitgebreid.

In 2019 is er budget beschikbaar voor de volgende helikopteruren: Apache 5.082 uur, Chinook 5.000 uur, Cougar 3.200 uur en NH90 3.400 uur. De uiteindelijke realisatie van de vlieguren in 2019 is met name afhankelijk van de personele vulling.

Gedurende de transitieperiode worden toestellen van de huidige «oude» vloot teruggestuurd naar de VS om te worden omgebouwd naar nieuwe toestellen. Door, een met de leverancier, nauwkeurig geplande overgang naar een geheel nieuwe vloot, is het mogelijk de impact van de gehele transitie – mogelijke tegenslagen daargelaten – te beperken tot (slechts) één Chinook minder beschikbaar ten behoeve van het gereedstellingsproces. Doordat zowel de vliegers als het onderhoudspersoneel worden omgeschoold is er een grotere impact op inzetbare capaciteit gedurende de transitie. Door onvoorziene omstandigheden zou dit meer dan één toestel kunnen zijn door bijvoorbeeld tegenslag tijdens het ombouwprogramma.

De NH 90 capaciteit wordt de komende jaren, tot 2023, opgebouwd. In deze periode is de NH 90 nog niet op sterkte. Anders dan deze geplande opbouwperiode zijn er geen problemen met de NH 90 als wapensysteem. Door het huidige tekort aan vliegende bemanningen en onderhoudspersoneel staat de opbouw van deze capaciteit onder spanning. Zoals toegelicht in het Materieelprojectenoverzicht is besloten om voor een aantal helikopters een upgrade met een jaar uit te stellen om daarmee voldoende toestellen beschikbaar te hebben voor operationele taken.

Op dit moment wordt de Cougar niet voor SOF-air gerelateerde taken ingezet. Tot 2023 wordt de Cougar primair gebruikt als vervanger voor de NH90 in het amfibische domein en van de Chinook gedurende het vervangings- en moderniseringsprogramma. Indien er buiten de huidige taakstelling ruimte over is kan een aanvang worden gemaakt met het ontwikkelen, trainen en uitvoeren van SOF-air gerelateerde taken.

In de Defensienota 2018 is vermeld dat de ingebruikname van het vervangende toestel voor de Gulfstream is voorzien voor 2022. Zoals gemeld in het Materieelprojectenoverzicht is Defensie voornemens om de Kamer in 2018 met de A-brief over deze behoefte te informeren.

De huidige Gulfstream IV raakt verouderd en staat met regelmaat aan de grond vanwege mankementen. Ook heeft dit toestel een relatief beperkt vliegbereik en is de passagierscapaciteit van elf personen in veel gevallen net te klein. Defensie opereert veelal in afgelegen en risicovolle gebieden die vaak moeilijk of zelfs onmogelijk te bereiken zijn met regulier transport, of waarvoor civiele alternatieven met hoge kosten gepaard gaan. Om het mogelijk te maken voor de regering en defensietop deze missiegebieden te bereiken is er behoefte aan flexibel en snel transport naar dergelijke gebieden. Deze inzet is te karakteriseren als niet-operationeel personentransport, te onderscheiden van het transport van operationele eenheden van en naar missiegebieden en oefeningen. Op jaarbasis betreft de inzet van de Gulfstream ongeveer 800 vlieguren. In de tweede plaats maakt het nu voorziene beslag op het investeringsbudget van Defensie en de beschikbaarheid ervan een spoedige uitvoering mogelijk.

De kosten van het aanhouden van de Gulfstream tot en met 2021 bedragen in totaal € 18,2 miljoen. Dit betreft de kosten van de exploitatie vanaf 2019 en de eenmalige kosten voor een beperkte modificatie in 2018. Deze modificatie was in verband met de initieel geplande afstoting begin 2019 uitgesteld, maar is in het geval van langer doorvliegen noodzakelijk. Naar verwachting zal een vervangende capaciteit zorgen voor een lichte daling van deze instandhoudingskosten vanwege onder andere minder correctief onderhoud en lagere brandstofkosten.

Zie het antwoord o vraag 161.

Zie het antwoord op vraag 161.

Zie het antwoord op vraag 161.

Zie het antwoord op vraag 161.

Gedurende de transitieperiode van de KDC-10 naar de MRTT blijft de uitzendbare capaciteit beschikbaar en zijn de benodigde uren voor Air to Air Refuelling geborgd. De beschikbaarheid van transportcapaciteit neemt tijdens de transitie af, waardoor er meer gebruik gemaakt zal moeten worden van inhuur.

Zie het antwoord op vraag 161.

Zie het antwoord op vraag 43.

De taken van de KMar, als politieorganisatie met militaire status (Gendarmerie), vloeien grotendeels voort uit de Politiewet 2012 (artikel 4). Deze departement-overstijgende taken (de grenspolitietaak, bewaken en beveiligen, het handhaven van de openbare orde en veiligheid op de aangewezen luchthavens en internationale en militaire politietaken) kennen een samenhang in het kader van de (inter-)nationale veiligheid en complementariteit met de taken van de politie. Bij iedere wijziging of uitbreiding van taken van de KMar wordt beschouwd of dit past binnen dit samenhangende pakket.

In de begroting is een pakket aan maatregelen opgenomen ter versterking van Defensie. Voor de KMar zijn geen beleidsmaatregelen als zodanig opgenomen. Wel wordt de KMar, vanwege de groei van de Krijgsmacht, uitgebreid met 23 VTE. Deze uitbreiding is er op gericht de huidige taken en activiteiten te kunnen blijven vervullen terwijl de Krijgsmacht groeit. In dit kader vloeit een deel van de capaciteit naar de operatie (militaire politie(zorg)taken) en een deel naar het Opleidings- en Trainingsproces.

Zie het antwoord op vraag 170.

De werving, selectie en opleiding van de 417 VTE’n lopen volgens plan waardoor deze 417 VTE’n naar verwachting eind 2019 operationeel zullen zijn. Door verhoogde irreguliere uitstroom uit bestaande capaciteit is echter niet zeker van welke totale versterking sprake zal zijn.

De Brexit gaat de KMar op het gebied van grenstoezicht en politietaken meer werk opleveren. Om dit werk te kunnen opvangen is in 2017 een voorlopige behoeftestelling ingediend bij J&V. In 2018 heeft J&V besloten de voorlopige kosten die gepaard gaan met de Brexit te reserveren. Het bedrag is opgebouwd uit vier componenten, te weten personeel, materieel, infrastructuur en informatievoorziening.

Gelet op de voortgaande groei op luchthavens en om te kunnen voldoen aan de Schengengrenscode zijn eind 2016 en begin 2017 behoeftestellingen opgesteld, die een duurzame KMar-inzet beogen op respectievelijk de aangewezen luchthavens en maritieme doorlaatposten. Doel hiervan is om de KMar weer in balans te brengen en daarmee de flexibiliteit in de organisatie te herstellen. In het licht van de dynamische omgeving waaronder voortgaande passagiersgroei op luchthavens en nieuwe ontwikkelingen zoals genoemde Europese verordeningen als EES en ETIAS is afgesproken om periodiek de behoeftestellingen over benodigde personele inzet te herijken. Op dit moment worden ten aanzien van deze ontwikkelingen scenario’s uitgewerkt met als gemeenschappelijk uitgangspunt het Regeerakkoord «Vertrouwen in de toekomst» waarin zowel over investeren in capaciteit van de KMar als over verdere digitalisering van de paspoortcontrole wordt gesproken. Deze zullen worden meegenomen in de herijking van de behoeftestelling in 2019.

Zoals vermeld in de begroting blijft sprake van een druk op de Organisatie van de KMar die niet specifiek betrekking heeft op Schiphol, de andere luchthavens en de maritieme doorlaatposten. De personele ondervulling en daardoor toegenomen werkdruk zorgen voor een nog niet volledig herstelde balans en flexibiliteit van de Organisatie als geheel.

Zie het antwoord op vraag 174.

De Koninklijke Marechaussee (KMar) heeft geen structurele externe inhuur ingepland staan. Daarom is er na 2019 geen budget voor externe inhuur begroot. Mocht er na 2019 gedurende bepaalde jaren behoefte blijken te zijn aan externe inhuur, doordat bepaalde functies en taken niet zelf vervuld blijken te kunnen worden, dan zal er in het betreffende uitvoeringsjaar alsnog externe inhuur plaatshebben. Het personeelsbudget voor eigen personeel dat vrijvalt wordt dan ingezet voor het vervullen van taken en functies door externe inhuur.

In 2018 heeft de KMar via het Defensie Ondersteuningscommando (DOSCO) personeelsbudget aangewend voor de inhuur van bewakings- en beveiligingspersoneel en de inhuur van uitzendkrachten. Hiermee is de Defensie Bewakings- en Beveiligingsorganisatie (DBBO) ingezet om beveiligingstaken van de KMar over te nemen. De KMar kon zo extra ingezet worden op Schiphol. In 2019 verwacht de KMar minder externe inhuur dan in 2018 nodig te hebben door het werven, opleiden en inzetten van meer eigen personeel.

Zie het antwoord op vraag 154.

Zie het antwoord op vraag 37.

Zie het antwoord op vraag 41.

Het Defensie afstotingsplan is net als het investeringsplan een overzicht met lopende en nieuw af te stoten projecten. Voor 2019 staat hier een bedrag van € 73,8 miljoen voor gepland. Enkele voorbeelden hiervan zijn pantservoertuigen type YPR, de KDC-10, verschillende vastgoedobjecten en verschillende typen wielvoertuigen.

Het overtollig vastgoed wordt inmiddels in vrijwel alle gevallen eerst op basis van het Kader Overname Rijksvastgoed (KORV) door het RVB ingekocht. In 2019 koopt het RVB een pand in aan de Bezuidenhoutseweg in Den Haag en een aantal dienstwoningen in de Carib.

Het verwervingsproces is de afgelopen tijd onder de loep genomen. Een van de verbeteringen die in dit proces is aangebracht is dat verschillende functionarissen van Defensie – de behoeftesteller, de budgethouder, de uitvoerder (technische functionaris, inkoper en controller) en de gebruiker – vroegtijdig overleggen, zodat discussies later in het traject worden voorkomen.

Zie het antwoord op vraag 183.

Zie het antwoord op vraag 40 en 61.

Zie het antwoord op vraag 37.

Zie het antwoord op vraag 4 en 62.

Ja, het Belgische Ministerie van Defensie heeft de aanschaf van de mijnenbestrijdingscapaciteit gefinancierd in de begroting voor 2018

Het projectvolume dat door Defensie in de komende jaren aan het RVB zal worden opgedragen zal toenemen. Dientengevolge zal ook de omvang van het honorarium (inkomsten) voor het RVB stijgen. Het is aan het RVB om voor het extra werkpakket en het hiervoor te ontvangen honorarium zijn organisatie in te richten. Wel gelden ook voor het RVB formatieplafonds. De verantwoordelijkheid voor het inrichten van het RVB ligt bij de Minister van Binnenlandse zaken en Koninkrijksrelaties. Samen met het RVB selecteert Defensie projecten die we via het RVB rechtstreeks aan de markt kunnen gunnen, zodat minder capaciteit van het RVB wordt gevraagd. Defensie heeft het RVB in dit proces nodig voor ondersteuning, zoals voor het vastleggen vastgoedinformatie, aanbesteding en ondersteuning op het vlak van ruimtelijke ordening.

Zie het antwoord op vraag 83.

De programmafinanciering voor MARIN is sinds de jaren 90 ondergebracht in de programmafinanciering van TNO. In het licht van de extra programmafinanciering van het Marin en indachtig de wens van het Marin om deze bijdrage zichtbaar te maken in de defensiebegroting zal vanaf 2020 een afzonderlijke begrotingslijn worden opgenomen. Het gaat om € 1.5 miljoen per jaar.

Defensie is, zoals onlangs aan de Kamer gemeld, bekend met het voornemen van het MARIN om ten behoeve van de maritieme sector een simulatiecentrum te bouwen. Dit kan een waardevol instrument zijn bij het ontwerpen van nieuwe schepen omdat deze ontwerpen in een gesimuleerde praktijk getest en geëvalueerd kunnen worden. Daarnaast kan de bemanning van het schip op een dergelijke simulator worden getraind. Dit kan tijdwinst en besparingen opleveren en risico’s verminderen. Defensie staat hier positief tegenover en onderzoekt de mogelijkheden om, in aanvulling op de hiervoor op beschikbare middelen voor toegepast onderzoek op de EZK-begroting, bij te dragen aan de totstandkoming van een simulatiecentrum.

Defensie wil zo goed mogelijk aansluiten bij duurzame maatschappelijke belangen. Conform de Operationele Energiestrategie (OES) wil Defensie de energieafhankelijkheid in operaties en de belasting op het milieu door emissies terugdringen en is duurzaamheid een belangrijk aandachtspunt voor de maritieme vervangingsprogramma’s. Tegen deze achtergrond onderzoekt Defensie de mogelijkheden om bij te dragen aan het Zero Emission Lab van Marin. Het ligt voor de hand om, zonder vooruit te kunnen lopen op toekomstige ontwikkelingen, duurzaam varen te betrekken bij de jarenlange samenwerking met de civiele scheepsbouw en de scheepsbouwtoelevering.

Ja, eventuele investeringen in voornoemde Marin-faciliteiten zouden meetellen voor de EDA-norm. Het zou hier immers gaan om R&D-faciliteiten en niet om de verwerving van specifieke capaciteiten.

Zie het antwoord op vraag 16.

Tot op heden heeft de Commissie alle geaccordeerde voorstellen binnen het beschikbare budget kunnen accommoderen. Dit betreffen voorstellen vanuit MKB-bedrijven. Of in de toekomst extra budget nodig zal zijn, is afhankelijk van de kwantiteit, kwaliteit en omvang van de projectvoorstellen die door het bedrijfsleven bij Defensie worden ingediend.

Om voor financiering vanuit de CODEMO-regeling in aanmerking te komen, dient een projectvoorstel aan een aantal criteria te voldoen. Een van deze criteria is dat het project onder (een van) de uitzonderingsregels van een aanbesteding gebracht kan worden. Zo kan worden voorkomen dat in een later stadium een aparte aanbesteding noodzakelijk is.

De oude wijze van verkoop wijkt nauwelijks af van de werkwijze die tegenwoordig wordt gehanteerd in het Kader Overname Rijks Vastgoed (KORV). De belangrijkste wijziging is dat het RVB overtollig vastgoed van Defensie nu eerst zelf inkoopt van Defensie en vervolgens pas op de markt brengt. Bij overname door het RVB ontvangt Defensie direct een deel van de getaxeerde waarde en bij verkoop ontvangt Defensie het resterende deel, minus kosten. Vanaf de invoering van het KORV in 2014 is door Defensie geen overtollig vastgoed meer voor afdoening op de oude werkwijze ingebracht. Er is besloten om overtollig vastgoed, dat voor de invoering van het KORV door Defensie was ingebracht, ofwel alsnog in het KORV in te brengen ofwel op de oude werkwijze door te laten lopen. De fase waarin de verkoop zich bevond is bij deze keuze leidend geweest. Een voorbeeld van een object dat binnenkort nog op de oude werkwijze zal worden verkocht en verrekend is het Complex Hogeweg in Amersfoort.

Als we spreken over robuust materieel hebben we het over stevig materieel dat onder zware omstandigheden blijft functioneren en tegen een stootje kan.

PM

Besluitvorming over de B-fase moet nog plaatsvinden, en u wordt daar begin 2019 over geïnformeerd met de B-brief. Het is dus nog niet duidelijk hoe het vervolg na de B-fase gaat lopen en met welke aanbieders. De benodigde personele capaciteit is daarom nog niet te bepalen.

In de businesscase van GrIT zitten de personele kosten verwerkt, zowel van de marktpartij als van defensie. Tevens is in de businesscase GrIT een bedrag geraamd voor dubbele beheerslasten inclusief de personele component daarvan.

De Bestuursstaf heeft weinig structurele externe inhuur ingepland staan. Daarom is er vanaf 2019 € 30.000,– voor externe inhuur begroot. Dit betekent niet dat er vanaf 2019 niet meer externe inhuur zal plaatsvinden dan momenteel begroot. Mocht er vanaf 2019 gedurende bepaalde jaren toch meer behoefte blijken te zijn aan externe inhuur, doordat bepaalde functies en taken niet zelf vervuld blijken te kunnen worden, dan zal er in het betreffende uitvoeringsjaar voornamelijk budget overgeheveld worden van de post «Personele uitgaven – waarvan eigen personeel» naar de post «Personele uitgaven – waarvan externe inhuur». Dit budget zal dan alsnog gebruikt worden voor externe inhuur. Het personeelsbudget voor eigen personeel dat vrijvalt wordt op deze manier ingezet voor het vervullen van taken en functies door externe inhuur. Deze budgettaire overhevelingen worden dan verwerkt in de suppletoire begrotingswetten.

Een toekomstige evaluatie moet aantonen dat ambitie, taken en middelen van NLD SOCOM in balans zijn. Deze evaluatie moet zich richten op de hoofdprocessen Strategie/Kennis & Innovatie, Beleid & Plannen, Gereedstelling en Inzet. Tevens dient de evaluatie zich te richten op de functiebeschrijvingen, loopbaanontwikkeling en personele capaciteit. Conform de vigerende regelgeving zal de evaluatie een jaar na de oprichting van NLD SOCOM plaatsvinden.

Defensie verzamelt geen gegevens die uitdrukking geven aan de verhouding van de wacht- en sbk-gelden van Defensie in vergelijking tot andere sectoren. Bij een vergelijking van de absolute hoogte van deze gelden komen de verschillende kenmerken van de regelingen, zoals het niveau, de duur en de aantallen deelnemers aan een regeling, niet tot uitdrukking. In onderstaande tabel is aangegeven hoeveel mensen gebruik maken van wacht- of sbk-gelden en wat de gemiddelde looptijd van de uitkering is.

Defensie probeert waar mogelijk uitstromend of uitgestroomd personeel intern te re-integreren. Binnen het MP-bestand is dit doorgaans niet mogelijk gezien de wettelijke vereisten. Daarnaast heeft een deel van het uitgestroomd personeel de voorkeur om elders te re-integreren.

Bij een NAVO besluit tot inzet van dit NRF element in het stand-by jaar 2021, is de inzetperiode van deze C2 capaciteit in beginsel 6 maanden.

Er is geen afname van het aantal generaals. In de Personeelsrapportage over midden 2018 die u met de begroting heeft ontvangen (Kamerstuk 35 000 X nr. 4)) heeft u kunnen lezen dat Defensie op dit moment 83 militaire topfunctionarissen in dienst heeft. Het aantal militaire topfunctionarissen fluctueert. Dit kan bijvoorbeeld worden veroorzaakt doordat functionarissen worden afgelost en daarna met Functioneel Leeftijds Ontslag (FLO) gaan.

De afwijkende reeks op artikel 12 is ontstaan omdat diverse budgetmutaties die aan artikel 12 zijn toegevoegd of onttrokken een oplopende dan wel dalende budgetreeks kennen. Dit betreft onder meer de verdeling van het budget voor arbeidsvoorwaarden, de verwerking van de nieuwe diensteinderegeling, de toevoeging van het budget voor Uitbreiding slagkracht, cyber en werkgeverschap uit het regeerakkoord en het verdelen van het budget naar de beleidsartikelen.

Naar aanleiding van de motie-Roemer (vergaderjaar 2009–2010, Kamerstuk 32 360, nr. 5) bestaat er een norm van 10% voor de inhuur van extern personeel. Conform de Rijksbegrotingsvoorschriften geldt er een uitgavennorm van 10% voor het totaal aan personele uitgaven per ministerie. Deze norm geldt dus enkel voor het totaal aan personele uitgaven per ministerie en niet apart voor de onderdelen of diensten die onder het ministerie vallen. Daarom hoeft Paresto zich niet aan deze norm te houden.

Het Ministerie van Financiën heeft eenmalig een bedrag van € 40 miljoen voor de reservering van valutaschommelingen toegevoegd aan de begroting van Defensie. Het fonds wordt verder aangevuld door mee- en tegenvallers in de valutakoersen. Als gevolg van een voor ons gunstige ontwikkeling van de dollarkoers is € 75 miljoen aan de reservering toegevoegd voor het moment waarop de dollarkoers tegenvalt. Of de valutareserve voldoende is, hangt af van toekomstige valutaschommelingen en dat is lastig te voorspellen.

De wisselkoersen worden jaarlijks geactualiseerd en verwerkt in de begroting. Alle projecten, zoals de F-35, zijn aangepast aan de koersen van het Centraal Economisch Plan van het CPB. In het verleden ontstane tegenvallers zijn reeds gedekt binnen de investeringsbegroting. De reservering is voor nieuwe koersschommelingen van alle koersgevoelige projecten.

Is het totaalbedrag van € 115 miljoen voldoende om schokken in de Defensiebegroting als gevolg van valutaschommelingen beter op te kunnen vangen? Zie het antwoord op vraag 217.

Het is een correctie die voortkomt uit de mutatie van ongeveer € 9,5 miljoen die de diensten gekregen hebben voor de invoering van kabelinterceptie. Het bedrag is in 2017 volledig onder investeringen geschaard en gaat nu voor een deel naar formatie. Het is een technische mutatie. Het betreft de Wet op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten 2017.

Zie het antwoord op vraag 217.

Alle departementen leveren een bijdrage aan de rijksbrede contracten voor vakliteratuur en abonnementen, die centraal door het Ministerie van Financiën worden aanbesteed met Wolters Kluwer, Springer, Ars Aequi, Instituut Bouwrecht en vakmedianet voor het leveren van digitale content.

De griffie van uw Kamer gaat over het uitdelen van Kamerstuknummers. In de tabellen op de pagina’s 107–155 staan de Kamerstuknummers van de moties vermeld in de vijfde kolom.

De subsidies aan de stichting homoseksualiteit en krijgsmacht, de stichting Protestants kerkelijk thuisfront, de stichting Nationaal Katholiek Thuisfront, en het multicultureel netwerk zijn vorig jaar geëvalueerd. Besloten is dat Defensie de stichtingen blijft steunen, echter op alternatieve en eenvoudiger wijze. Er is gekozen voor het omzetten van de subsidierelatie in financiering op basis van facturering bij het Defensie Ondersteuningscommando omdat het contact met de stichtingen via dit defensieonderdeel verloopt. Met de alternatieve wijze van financiering zijn de communicatielijnen verkort.

Defensie kiest ervoor om het jaarlijks begrote bedrag te baseren op het in het onderliggende convenant afgesproken maximale bedrag van 25.000 euro. Doordat er in 2017 minder is aangevraagd, derhalve minder beschikt en gerealiseerd is, lijkt het bedrag van 25.000 euro een verdubbeling. Het betreft hier echter het jaarlijks begrote bedrag conform onderliggend convenant.

De subsidies aan de wapen- en dienstvakverenigingen zijn vorig jaar geëvalueerd. Besloten is dat Defensie de wapen- en dienstvakverenigingen blijft steunen, echter op alternatieve wijze. Er is gekozen voor het omzetten van de subsidierelatie in financiering op basis van facturering bij het CLAS omdat het contact met de stichtingen via dit defensieonderdeel verloopt. Met de alternatieve wijze van financiering zijn de communicatielijnen verkort. Daarnaast is geconstateerd is dat het subsidie-instrument een relatief zwaar middel is voor de relatief kleine bijdragen die aan deze de wapen- en dienstvakverenigingen worden verstrekt.

Ik waardeer uw positieve oordeel over de transparantie van de Defensiebegroting op dit punt ten zeerste. De Minister van Financiën is verantwoordelijk voor de rijksbrede kaders over subsidies en de informatieverstrekking daarover. Ik zal uw verzoek aan hem overbrengen.

Zie het antwoord op vraag 5.

Zie het antwoord op vraag 5.