Nr. 1 JAARVERSLAG VAN HET MINISTERIE VAN ECONOMISCHE ZAKEN (XIII) EN DIERGEZONDHEIDSFONDS (F)

A. ALGEMEEN

1. AANBIEDING VAN HET JAARVERSLAG EN VERZOEK TOT DECHARGEVERLENING

AAN de voorzitters van de Eerste en de Tweede Kamer van de Staten-Generaal.

Hierbij bied ik, mede namens de Minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, de Minister voor Basis- en Voortgezet Onderwijs en Media, de Minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en de Minister van Infrastructuur en Waterstaat, het departementale jaarverslag van het Ministerie van Economische Zaken (XIII) over het jaar 2017 aan, alsmede het jaarverslag met betrekking tot de begroting van het Diergezondheidsfonds (F) over het jaar 2017.

Onder verwijzing naar de artikelen 2.37, tweede en derde lid, 2.38, 2.40 van de Comptabiliteitswet 2016 verzoek ik de beide Kamers van de Staten-Generaal de Minister van Economische Zaken en Klimaat decharge te verlenen over het in het jaar 2017 gevoerde financiële beheer.

Het besluit tot dechargeverlening kan niet worden genomen, voordat de betrokken slotwet is aangenomen en voordat de verklaring van goedkeuring van de Algemene Rekenkamer is ontvangen.

De Minister van Economische Zaken en Klimaat, E.D. Wiebes

2. LEESWIJZER

1. Opbouw jaarverslag

In 2017 wordt nog verantwoording afgelegd over de begrotingsstaten van het Ministerie van Economische Zaken (EZ) en het Diergezondheidsfonds (DGF). Vanaf het begrotingsjaar 2018 is sprake van een begrotingsstaat van het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat (EZK), het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) en het DGF (zie ook de nota van wijziging; Kamerstuk, 34 775 XIII, nr. 8).

De beleidsartikelen in dit jaarverslag hebben dezelfde opzet als de begroting 2017 (Kamerstuk, 34 550 XIII, nrs. 1 en 2) en zijn conform de Rijksbegrotingsvoorschriften opgesteld (https://www.rbv.minfin.nl/2018). Elk beleidsartikel bevat een paragraaf beleidsconclusies waarin voor de belangrijkste instrumenten een oordeel wordt gegeven over de uitvoering van het beleid in het afgelopen jaar. In beleidsartikel 4 (Een doelmatige en duurzame energievoorziening) is net als in de begroting 2017 een totaaloverzicht opgenomen van alle maatregelen van alle ministeries ten behoeve van het energieakkoord.

De bedrijfsvoeringparagraaf doet verslag van relevante aandachtspunten in de bedrijfsvoering van het Ministerie van EZ. Het jaarverslag van het DGF bevat een separate bedrijfsvoeringsparagraaf.

De jaarrekening bestaat uit de departementale verantwoordingsstaat, de samenvattende verantwoordingsstaat inzake de agentschappen, de jaarverantwoordingen van de agentschappen, de saldibalans en de WNT-verantwoording.

Het jaarverslag van het DGF bestaat uit een beleidsverslag (inclusief een bedrijfsvoeringsparagraaf) en een jaarrekening (verantwoordingsstaat DGF en een saldibalans). De apparaatsuitgaven voor de uitvoering van het DGF zijn deels opgenomen bij het moederdepartement (beleidsartikel 6).

De volgende bijlagen zijn opgenomen: Zelfstandige Bestuursorganen (ZBO’s) en Rechtspersonen met een Wettelijke Taak (RWT’s), afgerond evaluatie- en overig onderzoek 2017, Europese geldstromen, externe inhuur en een lijst van afkortingen.

2. Ondergrenzen toelichtingen

Voor wat betreft het toelichten van significante verschillen in de uitgaven, ontvangsten en verplichtingen in de realisatie versus de vastgestelde begroting 2017 zijn de ondergrenzen gehanteerd zoals opgenomen in de onderstaande tabel.

Omvang begrotingsartikel (stand ontwerpbegroting) in € mln	Beleidsmatige mutaties (ondergrens in € mln)	Technische mutaties (ondergrens in € mln)
< 50	1	2
=> 50 en < 200	2	4
=> 200 en < 1.000	5	10
=> 1.000	10	20

In sommige gevallen, waar politiek relevant, worden ook posten toegelicht beneden deze ondergrenzen.

De beleidsartikelen 2 (Bedrijvenbeleid: innovatief en duurzaam ondernemen) en 8 (Natuur en biodiversiteit) zijn in de huidige vorm voor het eerst verschenen in de begroting 2017 (zie ook de toelichting in de leeswijzer van de begroting 2017). Er zijn daarom alleen realisatiegegevens opgenomen voor 2017.

3. Verantwoordelijkheidsverdeling tussen ministers

De onderstaande tabel geeft weer welke ministers voor welke begrotingsartikelen of onderdelen op dit moment in de begroting van hoofdstuk XIII verantwoordelijk zijn. Dit naar aanleiding van de beleidsherverkavelingen die voortvloeien uit het Regeerakkoord.

Artikel (onderdeel)	Omschrijving	Beleidsverantwoordelijke ministers
	Beleidsartikelen
1	Goed functionerende economie en markten	Minister van EZK
2	Bedrijvenbeleid: innovatief en duurzaam ondernemen	Minister van EZK/Minister van BZK/Minister van IenW
3	Toekomstfonds	Minister van EZK
4	Een doelmatige en duurzame energievoorziening	Minister van EZK
5	Meerjarenprogramma Nationaal Coördinator Groningen	Minister van EZK
6	Concurrerende, duurzame, veilige agro-, visserij- en voedselketens	Minister van LNV
7	Groen onderwijs van hoge kwaliteit	Minister van OCW/Minister voor BVOM/Minister van LNV
8	Natuur en biodiversiteit	Minister van LNV
	Niet-beleidsartikelen
40	Apparaat	Minister van EZK/Minister van LNV
41	Nominaal en onvoorzien	Minister van EZK/Minister van LNV

Toelichting

Van de beleidsartikelen is de Minister van Economische Zaken en Klimaat (EZK) verantwoordelijk voor de beleidsartikelen 1 tot en met 5. Het deel van het beleidsartikel 2 dat betrekking heeft op het beleidsthema «digitale overheid voor bedrijven» valt onder de verantwoordelijkheid van de Minister van BZK. Het deel van het beleidsartikel 2 dat betrekking heeft op het beleidsthema «Elektrisch vervoer» valt onder de verantwoordelijkheid van de Minister van IenW. De budgettaire overheveling voor de beleidsthema’s digitale overheid (naar begroting BZK) voor bedrijven en elektrisch vervoer (naar begroting IenW) per 1 januari 2018 heeft plaatsgevonden bij de tweede nota van wijziging op de EZ-begroting 2018 (Kamerstuk, 34 775 XIII, nr. 8).

De Minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) is verantwoordelijkheid voor de beleidsartikelen 6 en 8. Conform het koninklijk besluit houdende herindeling met betrekking tot het groen onderwijs (no. 2017001807) zijn de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) en de Minister voor Basis- en Voortgezet Onderwijs en Media (BVOM) belast met de behartiging van de aangelegenheden op het terrein van groen onderwijs. Het grootste deel van het beleidsartikel 7 valt daarmee onder de verantwoordelijkheid van de Minister van OCW en de Minister voor BVOM. Een klein deel van het beleidsartikel 7 valt onder de verantwoordelijkheid van de Minister van LNV. Het betreft een deel van het subsidiebudget, een deel van het opdrachtenbudget en de bijdrage aan RVO.nl.

De Minister van EZK en de Minister van LNV zijn in 2017 beiden verantwoordelijk voor de niet-beleidsartikelen 40 en 41. Vanaf de begroting 2018 is de Minister van LNV verantwoordelijk voor de nieuwe niet-beleidsartikelen 42 (apparaat) en 43 (nominaal en onvoorzien)1.

4. Overgangsrecht Comptabiliteitswet

Op grond van het overgangsrecht in artikel 10.2 van de Comptabiliteitswet 2016 blijven voor de jaarverslagen en slotwetten over 2017 de bepalingen uit de Comptabiliteitswet 2001 en de daarop berustende bepalingen van toepassing zoals deze golden voor de inwerkingtreding van de Comptabiliteitswet 2016 per 1 januari 2018. Om die reden moet telkens bij de verwijzingen naar de bepalingen van de Comptabiliteitswet 2016 worden gelezen de artikelen van de Comptabiliteitswet 2001 conform de transponeringstabel bij de Comptabiliteitswet 2016, Stb. 2017, 139. Het betreft met name de volgende artikelen:

Artikelen in CW 2016 en CW 2001

Art. in CW 2016	Art. in CW 2001
3.2 – 3.4	19, eerste lid; 21, eerste en tweede lid
3.5	22, eerste lid; 26, eerste lid
3.8	58, eerste lid, onderdeel a, en derde lid; 61, derde lid
3.9	58, eerste lid, onderdeel b en c
2.37	60, tweede en derde lid; 63, eerste en vierde lid
2.35	61, tweede tot en met vierde lid
2.40	64
7.12	82, eerste lid; 83, eerste lid
7.14	82, vijfde lid; 83, tweede tot en met vierde lid

5. Controlenormen financiële en niet-financiële gegevens

Het jaarverslag bevat zowel financiële als niet-financiële gegevens (kengetallen en indicatoren). Deze gegevens zijn aan verschillende controlenormen onderhevig. De controle van financiële informatie is gebaseerd op normen zoals deze voortvloeien uit de Comptabiliteitswet 2016 en de Rijksbegrotingsvoorschriften 2018 (RBV). De controle van beleidsinformatie en informatie over de bedrijfsvoering is gebaseerd op normen zoals deze voortvloeien uit de RBV. Van een aantal indicatoren zijn de realisatiegegevens over 2017 nog niet bekend. In die gevallen is de meest recente realisatie opgenomen.

6. Focusonderwerpen jaarververslag

7. Groeiparagraaf

Naar aanleiding van de bij het wetgevingsoverleg over het jaarverslag 2016 (28 juni 2017) aangenomen Motie Weverling c.s. (Kamerstuk, 34 725 XIII, nr. 10) is er in het jaarverslag 2017 extra aandacht geweest voor het formuleren van de beleidsconclusies en de kwaliteit van de toelichtingen bij de budgettaire verschillen (realisatie 2017 versus vastgestelde begroting 2017). Vanaf de begroting 2019 komen er aparte begrotingen voor het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat (EZK) en het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV). De doelen en niet-financiële gegevens in de beleidsartikelen worden in de begroting 2019, waar mogelijk, herzien (zie ook Kamerstuk, 34 775 XIII, nr. 14).

8. Motie Schouw en motie Hachchi c.s.

Motie Schouw

In juni 2011 is de motie Schouw ingediend en aangenomen. Deze motie zorgt er voor dat de landenspecifieke aanbevelingen van de Raad op grond van de nationale hervormingsprogramma's een eigenstandige plaats krijgen in de departementale begrotingen. Voor de beleidsterreinen van EZ is één specifieke aanbeveling gedaan. Het betreft de aanbeveling van de Europese Commissie, de OECD en het IMF om meer publiek te investeren in Research en Development (R&D) en meer private R&D-investeringen uit te lokken door de randvoorwaarden te verbeteren. In het beleidsartikel 2 (Bedrijvenbeleid: innovatief en duurzaam ondernemen) is hierover een beleidsconclusie opgenomen (R&D als percentage van het bbp).

Motie Hachchi c.s.

Ter uitvoering van de motie Hachchi c.s. (Kamerstuk, 33 000 IV, nr. 28) brengen departementen in kaart welke uitgaven zij doen in Caribisch Nederland, uitgesplitst per instrument. Voor het opnemen van deze uitgaven in de budgettaire tabellen geldt een ondergrens van € 1 mln. De totale uitgaven (realisatie) van EZ voor Caribisch Nederland in 2017 bedroegen € 3,5 mln. Deze uitgaven zijn verdeeld over de beleidsartikelen 1 (€ 0,8 mln), 2 (€ 0,3 mln), 4 (€ 0,6 mln) en 8 (€ 1,9 mln). Ten opzichte van de begroting 2017 is er sprake van € 3,6 mln lagere uitgaven (totale begroting bedroeg € 7,1 mln). Dit wordt met name veroorzaakt door € 0,8 mln lagere uitgaven op artikel 2 (categorie opdrachten) voor projecten zoals het strategisch beleidsonderzoek toerisme die met enige vertraging in 2018 worden gerealiseerd. Daarnaast is sprake van € 2,5 mln lagere subsidie-uitgaven op het beleidsartikel 4 als gevolg van lagere netbeheersubsidies aan de energiebedrijven van Saba en Sint Eustatius en het doorschuiven van de betalingen voor de 2^e fase van het duurzame energieproject op Sint-Eustatius naar 2018.

B. BELEIDSVERSLAG

3. BELEIDSPRIORITEITEN

Inleiding

Met de beëdiging van het nieuwe kabinet is het Ministerie van Economische Zaken (EZ) gesplitst in het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat (EZK) en het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV). Vanaf dat moment zitten er twee ministeries in één huis. In 2017 is echter nog sprake van één begroting en één jaarverslag onder de verantwoordelijkheid van zowel EZK als LNV. Met de overkomst van het klimaatbeleid naar EZK, de focus op het realiseren van een klimaatakkoord, de verdere verduurzaming van de veehouderij en het in goede banen leiden van de aanpak in Groningen liggen er grote uitdagingen. Hoewel EZ gesplitst is, zullen EZK en LNV onverminderd blijven samenwerken aan maatschappelijke thema’s met partijen uit de buitenwereld.

Economisch beeld

De Nederlandse economie heeft een zeer goed jaar achter de rug. Zo was in 2017 sprake van een economische groei van 3,2% die breed gedragen was, met meer consumptie, meer investeringen, en meer uitvoer. En was Nederland in 2017 wederom de tweede exporteur ter wereld van agrarische producten. 2017 was het jaar dat economische groei echt zichtbaar werd voor Nederlanders. Zo hadden we de grootste daling in de werkloosheid sinds de naoorlogse geschiedenis, en vonden 175 duizend Nederlanders een baan die er eerst geen hadden. Dat is evenveel als er nu werkzaam zijn in en rond de Rotterdamse haven. Door die snelle daling in de werkloosheid is die eind 2017 beland op 4,4% van de beroepsbevolking. Vooruitkijkend zijn Nederlanders optimistisch: zowel consumenten als producenten hebben een hoog vertrouwen.

Bedrijfsleven, innovatie en marktordening

Het goed functioneren van de economie staat of valt met een krachtig en innovatief bedrijfsleven. Het EZ-beleid is erop gericht bedrijven in staat te stellen deze rol optimaal in te vullen. Dit omvat een breed palet aan onderwerpen waarop EZ een stimulerende en faciliterende rol heeft: onderzoek, innovatie, financiering, vestigingsklimaat, ondernemerschap, start-ups, human capital, digitalisering, regeldruk, marktordening en mededinging. De combinatie van inzet op deze verschillende facetten heeft zich de afgelopen jaren uitbetaald in een verbeterde uitgangspositie van het Nederlandse bedrijfsleven: Nederland is één van de meeste concurrerende en innovatieve economieën ter wereld en het beste land ter wereld volgens de Good Country index2. Onderstaand wordt nader ingegaan op de resultaten van het afgelopen jaar.

Topsectoren

Het bedrijvenbeleid en de topsectorenaanpak werpen haar vruchten af. Nederland staat in de top vijf van concurrerende economieën en de R&D-intensiteit van Nederland steeg sinds 2011 van 1,98% naar 2,02% van het bbp. Bedrijven droegen voor € 514 mln bij aan publiek onderzoek via de Topconsortia voor Kennis- en Innovatie (TKI’s) in het kader van de publiek private samenwerking (PPS)-toeslag regeling. Dat is een stijging van 9,3% ten opzichte van het jaar daarvoor.

In december 2017 is door de kennisvoorzitters en de boegbeelden van de topsectoren het Kennis- en Innovatiecontract 2018–2019 vastgesteld. In totaal investeren publieke en private partners uit de topsectoren samen jaarlijks € 2,4 mld, waarvan € 1,3 mld privaat en € 1,1 mld publiek, in onderzoek en innovatie. Het contract biedt de financiële basis voor de uitvoering van de Kennis- en Innovatieagenda 2018–2021 die de topsectoren afgelopen zomer hebben opgesteld langs de lijnen van maatschappelijke uitdagingen en sleuteltechnologieën.

Vestigingsklimaat

Het goede vestigingsklimaat van Nederland zorgt er voor dat buitenlandse ondernemingen zich hier willen vestigen en dat Nederlandse kleine en grote bedrijven goed kunnen ondernemen, innoveren en over de hele wereld kunnen handelen. Dit draagt eraan bij dat multinationals vanuit Nederland actief zijn. Multinationals zorgen in totaal voor bijna twee miljoen banen. De komst van het European Medicine Agency (EMA) en het binnenhalen van het F35 onderhoudscontract zijn twee mooie illustraties van het succesvolle vestigingsklimaatbeleid.

Oprichting Invest-NL

Begin 2017 is het voornemen tot de oprichting van een Nederlandse financierings- en ontwikkelingsinstelling, Invest-NL, bekend gemaakt (Kamerstuk, 28 165, nr. 266). De voorbereidingen voor de wet voor de oprichting van Invest-NL zijn in volle gang.

StartupDelta2020

Een belangrijk onderdeel van het ondernemerschapsbeleid is StartupDelta2020, een PPS waarin verschillende partners werken aan de versterking van het ondernemersklimaat voor startups en scale-ups. Onder leiding van prins Constantijn van Oranje als Special Envoy StartupDelta zijn belangrijke mijlpalen gerealiseerd. Zo was er de lancering van de co-financieringsregeling voor scale-ups door EZ, en werden in het programma Costa tools aangeboden om te bepalen of startups en corporate-bedrijven voldoende klaar zijn voor onderlinge samenwerking. Ook was er de CityDeal Warm Welkom Talent, waarin overheden en gemeenten aanbevelingen hebben gedaan voor het versterken van de aantrekkingskracht van Nederland voor buitenlands talent.

Samenwerking Rijk-Regio

De regionale dimensie van de economie is van toenemend belang. EZ heeft in 2017 wederom ingezet op het verbinden van de agenda’s van het Rijk met medeoverheden en triple helices. Zo is voor Brainport Eindhoven in 2017 de ontwikkeling van een actieagenda in gang gezet, heeft de provincie Zeeland met het Investeringsprogramma Zeeland een aanpak gepresenteerd om de economie en werkgelegenheid in Zeeland te versterken en heeft het door EZ ingestelde Actieteam Grensoverschrijdende Economie en Arbeid een actieagenda gepresenteerd met als doel het werken, ondernemen en studeren in België en Duitsland gemakkelijker te maken. Voor de MKB Samenwerkingsagenda hebben EZ en provincies het budget voor de gezamenlijke MKB-innovatiestimulering Topsectoren (MIT)-regeling verhoogd en op Techniekpact is het aantal betrokken bedrijven in 2017 wederom toegenomen.

Digitalisering en telecom

In 2017 gaf het kabinet uitvoering aan de Digitale Agenda 2016–2017. Zo is er een impuls voor digitalisering op gebied van energie, smart industry, cyber security en e-health gegeven. Door de ontwikkeling en toepassing van big data analyse is een impuls gegeven aan het concurrentievermogen.

Samen met OCW is gewerkt aan het aansluiten van alle scholen op snel internet en de ontwikkeling van adaptief lesmateriaal. Daarnaast is het kabinet samen met industrie, kennisinstellingen en regionale overheden het Smart Industry-initiatief gestart. De eerste tranche van tien fieldlabs is inmiddels operationeel. Een tweede tranche fieldlabs werd in 2017 verder vormgegeven. Zo zijn er twee datahubs in Amsterdam en Almere gekomen. Hier kunnen MKB-ers laagdrempelig experimenteren met big data toepassingen. Daarnaast werd voor dit onderwerp gewerkt aan de uitwerking van de Europese actieagenda die onder het Nederlands EU-Voorzitterschap is gestart.

De SBIR (Small Business Innovation Research) blockchain met de provincie Groningen en de gemeente Rotterdam is gestart: 17 bedrijven zijn aan de slag gegaan met blokchain toepassingen voor maatschappelijke vraagstukken. Van oplossingen voor BTW-fraude tot snelle toegang tot patiëntengegevens in spoedeisende situaties.

Het elektronisch indienen van de jaarrekening bij de Kamer van Koophandel (KvK) voor kleine en middelgrote rechtspersonen vermindert de papieren rompslomp voor ondernemers. Er zijn ruim 672.000 jaarrekeningen elektronisch gedeponeerd in 2017. Medio 2017 is bij EZ een intentieovereenkomst getekend door de Belastingdienst, UWV, KvK, RDW, DUO en de gemeente Den Haag.

In 2017 is besloten tot het oprichten van een Digital Trust Centre (DTC). Het DTC beoogt het «niet-vitale bedrijfsleven» in Nederland in staat te stellen haar weerbaarheid tegen cyberdreigingen te vergroten. Behalve op het creëren van bewustwording richt het DTC zich ook nadrukkelijk op het aanbieden van oplossingen (toegesneden op specifieke doelgroepen) die bedrijven aanzetten tot handelen.

EU-lidstaten bereikten in november 2017 een gezamenlijke positie over de herziening van het Europees telecomkader. Het belangrijkste doel van deze richtlijn is het verbeteren van de randvoorwaarden voor investeringen in snelle digitale communicatieverbindingen in de EU. Op 15 juni 2017 werden de nieuwe EU-regels voor roaming binnen de EU van kracht. Wie in een andere EU-lidstaat belt dan wel, sms of internet gebruikt, betaalt dankzij deze regels evenveel als in eigen land. Dit principe heet Roam Like At Home.

Terugdringen regeldruk

Uit de rapportage «Goed geregeld» blijkt dat in de afgelopen jaren een structurele verlaging van de regeldrukkosten met € 2,48 mld is gerealiseerd. In het kader van de maatwerkaanpak zijn concrete problemen van ondernemers, samen met burgers en professionals, opgelost. Zo is in het kader van de maatwerkaanpak «winkelambacht» een digitale bedrijfshulpverleningsapplicatie ontwikkeld waarmee een forse besparing kan worden gerealiseerd. Ook is er binnen de maatwerkaanpak «banken» een InnovationHub gelanceerd, met als doel innovatie in de financiële sector te accommoderen.

Per 1 juni 2017 is het nieuwe Adviescollege Toetsing Regeldruk (ATR) van start gegaan met als opdracht de toetsing van voorgenomen regelgeving te verbeteren. Naast het toezien op het goed in kaart brengen van de regeldrukeffecten van nieuwe wetgeving schenkt de ATR ook aandacht aan de vraag of alternatieven goed zijn afgewogen en of er voor het minst belastende alternatief is gekozen.

Bescherming van mededinging en consument

Uit de evaluatie van de Wet markt en overheid bleek dat de wet onvoldoende functioneert. Met name de algemeenbelanguitzondering is hierbij een knelpunt. Overheden maken veel gebruik van deze uitzondering, vaak met beperkte motivering en beperkte betrokkenheid van ondernemers. In september en oktober 2017 is daarom een wetsvoorstel geconsulteerd waarin de algemeenbelanguitzondering wordt aangescherpt. Dit gebeurt door het stellen van specifieke motiveringsvereisten, het verplichten van de uniforme openbare voorbereidingsprocedure en het invoeren van een evaluatiebepaling.

Op 10 juli 2017 is de analyse toekomst postmarkt naar de Tweede Kamer gestuurd (Kamerstuk, 29 502, nr. 140). De analyse is gebaseerd op een scenariostudie, een gebruikersonderzoek en de evaluatie van de universele postdienst. De analyse biedt bouwstenen om in de toekomst de post betaalbaar, betrouwbaar en bereikbaar te houden.

Verduurzaming en energietransitie

Het kabinet streeft naar 49% emissiereductie in 2030. De doelstellingen van het Energieakkoord, 14% hernieuwbare energie in 2020 en 16% in 2023, zijn belangrijke mijlpalen op weg daarnaartoe. Om deze doelen te bereiken is in 2013 een breed maatregelenpakket overeengekomen.

Stimulering Duurzame Energieproductie (SDE+)

De SDE+ maakt de uitrol van hernieuwbare energie versneld mogelijk. Om de uitrol van deze technieken te stimuleren en om de doelen tijdig te bereiken is met de SDE+ 2017 een budget van twee keer € 6 mld beschikbaar gesteld. Deze rondes zijn beide voorspoedig verlopen, waarbij er meer aanvragen waren dan dat er budget beschikbaar was.

Investeringssubsidie duurzame energie (ISDE)

Sinds 1 januari 2016 staat de meerjarige investeringssubsidie duurzame energie (ISDE) open. Met de ISDE stimuleert het kabinet de aanschaf van kleinschalige installaties voor de productie van hernieuwbare warmte. Dit zijn installaties zoals zonneboilers, biomassaketels en warmtepompen met een klein vermogen. In 2017 groeide de bekendheid van de regeling nog steeds en is het aantal aanvragen fors toegenomen tot circa € 80 mln. Deze installaties dragen concreet bij aan de energietransitie in huishoudens, bedrijven, lokale overheden en woningcorporaties.

Wind op Zee

In overleg met de windsector is een procedure ontwikkeld waarin partijen de vergunning kunnen aanvragen voor het bouwen en exploiteren van een windpark, zonder subsidie. De vergunningsaanvragen worden getoetst op zes criteria, waarbij elementen die de kans vergroten dat het windpark daadwerkelijk wordt gebouwd het zwaarst tellen in de onderlinge vergelijking. Op deze eerste subsidieloze tender hebben diverse gerenommeerde partijen ingeschreven. Windenergie op zee lijkt dus zonder subsidie rendabel te worden.

Energiebesparing

Met de energie-intensieve industrie is een resultaatsconvenant en met de energieleveranciers een taakstellend convenant bereikt. De afgesproken 9 PJ energiebesparing voor de energie-intensieve industrie en de 10 PJ bij huur en koop zouden met deze afspraken gerealiseerd moeten kunnen worden volgens ECN (Energieonderzoek Centrum Nederland).

Energieakkoord

De resultaten die in de Nationale Energie Verkenningen (NEV) 2017 van ECN worden geschetst zijn bemoedigend. Het verwachte aandeel hernieuwbare energie in 2023 ligt met 17,3% fors hoger dan de doelstelling van 16% uit het Energieakkoord. Voor het jaar 2020 verwacht de NEV 2017 een aandeel hernieuwbare energie van 13%. Daarmee zou de doelstelling uit het Energieakkoord van 14% niet worden gehaald. De Energieakkoordpartijen – waaronder de rijksoverheid – werken daarom een extra inzet uit in de Uitvoeringsagenda 2018.

Daarnaast zijn diverse initiatieven in gang gezet om de productie van hernieuwbare energie aan te jagen. Zoals de tender monomestvergistingsinstallaties. Deze beoogt op boerderijschaal duurzaam biogas te produceren. De gekozen aanpak draagt bij aan een significante kostenreductie. Daarnaast is de Green Deal Ultra Diepe geothermie (UDG) ondertekend om drie pilots te ontwikkelen met zeven consortia. UDG kan een belangrijke bijdrage leveren aan het verduurzamen van hoge temperatuur warmte in de industrie. Tevens is er wet- en regelgeving voor het bij- en meestoken van biomassa in kolencentrales geïmplementeerd en de adviescommissie van experts geïnstalleerd. Nederland implementeert hiermee de meest vergaande duurzaamheidscriteria voor het gebruik van biomassa (houtafval) in de wereld.

Warmte

In maart 2017 werd de Green Deal Aardgasvrije wijken ondertekend door drie ministeries, 31 gemeenten, vijf netbeheerders, IPO, VNG en NBNL. In november 2017 vond de opening van het warmtenet in Hengelo plaats als resultante van deze Green Deal. Tevens is er in 2017 een wijziging van de Warmtewet aangeboden aan de Tweede Kamer.

Circulaire economie (grondstoffenakkoord, transitieagenda’s)

Nederland streeft naar een volledig circulaire economie in 2050. Om dit doel te bereiken moeten we op alle niveaus van onze samenleving actie ondernemen. Het Grondstoffenakkoord van januari 2017 markeert het startpunt om in gezamenlijkheid aan de slag te gaan met de circulaire economie. Inmiddels hebben meer dan 300 partijen het akkoord ondertekend en is het door vijf transitieteams vertaald naar transitieagenda’s voor vijf sectoren/ ketens waaronder de maakindustrie.

Energie-innovatie

In 2017 zijn de drie energie-innovatieregelingen wederom opengesteld voor een totaal bedrag van € 130 mln en is de beleidsevaluatie gestart. Specifiek voor de hernieuwbare energieregeling is met ingang van 1 april 2017 de tijdshorizon verlegd van 2023 naar 2030. Dat betekent dat nu ook innovatieve hernieuwbare energieprojecten in aanmerking komen die in 2030 tot productie kunnen leiden en een kostenbesparing op kunnen leveren op de SDE+-uitgaven.

ECN splitsing

In 2017 zijn verdere stappen gezet in de splitsing van ECN die per 1 januari 2018 hebben geleid tot de overheveling van de zogenaamde rekenmeesterfunctie naar PBL en per 1 april 2018 moeten leiden tot de overdacht van de duurzame onderzoeksactiviteiten aan TNO.

Gaswinning

In het besluit van 24 mei 2017 is het gaswinningsproductieniveau van het Groningenveld teruggebracht van 24 miljard m³ naar 21,6 miljard m³ per jaar uitgaande van een gemiddeld jaar. Het beleid is erop gericht de vraag naar gas en daarmee de productie zo snel mogelijk te verlagen teneinde te komen tot verdere reductie van de seismische activiteit. Dit zal in 2018 tot uitdrukking worden gebracht in een nieuw te nemen besluit over de gaswinning Groningen.

Met de inwerkingtreding van de wijzigingen van de Mijnbouwwet per 1 januari 2017 werd de reeds ingezette weg van het intensiever betrekken van de omgeving bij vergunningverlening geformaliseerd. Naast het Staatstoezicht op de Mijnen (SodM) en de Technische commissie bodembeweging (Tcbb) en de Mijnraad, hebben nu ook de provincies, gemeenten en waterschappen adviesrecht. Van de 28 winningsplannen die voor 2017 waren aangehouden zijn er 21 in behandeling. Van de overige moet nog bepaald worden of de behandeling nog opportuun is. Inclusief alle in 2017 ingediende winningsplannen zijn er 56 winningsplannen in procedure. De uitgebreidere procedure en het intensief betrekken van de omgeving leiden tot een veel grotere benodigde capaciteit voor de behandeling van de vergunningen door het ministerie.

In 2017 heeft de Nationale Coördinator Groningen (NCG) gewerkt aan de uitvoering van het Meerjarenprogramma Aardbevingsbestendig en Kansrijk Groningen 2017–2021. Per 31 maart 2017 is de afhandeling van schade volgens het oude protocol stopgezet. EZK heeft begin 2018 samen met de regio een nieuw schadeprotocol vastgesteld. Gezamenlijk uitgangspunt hierbij is dat NAM geen rol meer heeft in beslissingen over schadeherstel. Gegeven de grote impact en complexiteit van de opgave is in oktober 2017 een project-directeur-generaal Groningen Bovengrond benoemd. De inzet is om samen met alle betrokken partijen, provincie, gemeente, maatschappelijke partijen en NCG te komen tot een integrale totaalaanpak waarin een toekomstvisie van de regio, schade-afhandeling en versterken samen komen.

Ruimte voor duurzaamheidsinitatieven

Het wetsvoorstel Ruimte voor Duurzaamheidinitiatieven biedt coalities van burgers, bedrijven en maatschappelijke organisaties een versneld proces om op hun verzoek te komen tot regelgeving rond duurzaamheid. In het voorjaar van 2017 is het wetsvoorstel geconsulteerd. Zowel ondernemers, maatschappelijke organisaties als wetenschappers toonden zich voorstander van het wetsvoorstel. In 2018 zal het wetsvoorstel aan de Raad van State worden aangeboden.

Voedselketen, landbouw en natuur

In 2017 is er prioriteit gegeven aan het versterken van de transparantie in de voedselketen, ondersteuning van maatschappelijke initiatieven en zijn er nieuwe impulsen gegeven aan innovatie in de voedselketen.

Voedsel

Het voedseleducatieprogramma Jong Leren Eten, dat in nauwe samenwerking met VWS en OCW wordt uitgevoerd, bundelt en versterkt het aanbod van activiteiten van overheden en educatieve organisaties, waaronder smaaklessen, schoolfruitregeling, schooltuinen, kooklessen en boerderij-educatie. Met het stimuleren van kennis en innovatie zijn veel meerjarige initiatieven tot stand gekomen (onder andere blockchain, een nationale proeftuin precisielandbouw, korte ketens en andere nieuwe concepten voor de landbouw).

Op het gebied van transparantie zijn het afgelopen jaar belangrijke stappen gezet door ordening te brengen in de veelheid aan voedsel-duurzaamheidskeurmerken. Verder zijn maatschappelijke initiatieven ondersteund die bijdragen aan de doelen van de Voedselagenda, zoals het Nationaal Actieplan Groente en Fruit, de Green Deal Dutch Cuisine en de Green Protein Alliance.

Het maatschappelijk commitment om gezamenlijk de opgaven die in de Voedselagenda zijn benoemd aan te pakken groeit, zoals blijkt uit de uitkomsten van de Voedseltop van januari 2017, maar ook uit tal van andere initiatieven en coalities die zich inzetten voor de productie en consumptie van meer duurzaam en gezond voedsel en een veerkrachtig voedselsysteem. De integrale benadering van voedselvraagstukken en de groeiende aandacht voor de rol van de consument werkt door in de publiekscommunicatie over voedsel, zoals de Schijf van Vijf en publieksevenementen als Wereldvoedseldag en de Dutch Agrifood Week.

Voedselveiligheid

In juni 2017 zijn de jaarlijkse rapportages over de ontwikkelingen in het antibioticumgebruik en antibioticaresistentie in de dierhouderij gepubliceerd (Kamerstuk, 29 683, nr. 234). Zowel het gebruik als de resistentie is verder gedaald. Eind 2016 is op basis van de verkoopcijfers een totale daling van het antibioticumgebruik van 64,4% gerealiseerd ten opzichte van het referentiejaar 2009. In 2017 is de aanpak van de vogelgriepcrisis 2016/2017 door Bureau Berenschot geëvalueerd en zijn de aanbevelingen geïmplementeerd.

In 2017 zijn naar aanleiding van het fipronil incident, op initiatief van onder meer Nederland, Europees afspraken gemaakt om de communicatie en informatie-uitwisseling tijdens voedselveiligheidsincidenten tussen lidstaten te verbeteren.

Ook is op aandringen van Nederland (EZ en VWS) in de EU met ingang van 1 januari 2018 een streng en toetsbaar wettelijk proceshygiënecriterium voor campylobacter van kracht voor het slachtproces van kippen. Hiermee wordt de veiligheid van kippenvlees verhoogd. Tevens is na drie jaar onderhandelen het onderhandelingsmandaat vastgesteld over het voorstel voor een nieuwe verordening diergeneesmiddelen en voor een nieuwe verordening gemedicineerde diervoeders. Door inzet van Nederland zijn hierin (aanvullende) regels opgenomen die het risico op het ontwikkelen van antibioticaresistentie bij dieren verminderen.

Investeren in kennis en innovatie in de agrofoodsector

Nederland behoort op het gebied van kennis en innovatie in de agrofoodsector tot de wereldtop. Het behoud van deze sterke positie is een cruciale factor voor de Nederlandse concurrentiekracht en het exportperspectief van de agrofoodsectoren. De inzet op kennis en innovatie is hierop gericht. Zo wordt met de programma’s van de topsectoren Agri&food en Tuinbouw en Uitgangsmaterialen met diverse publiek-private initiatieven bijgedragen aan een meer ecologisch houdbaar en robuust voedselsysteem. Concreet wordt er bijvoorbeeld gewerkt aan het ontwerpen van apparatuur en meer inzicht in de eigenschappen van de grondstoffen voor vleesvervangers, duurzame zeewierteelt en de professionalisering van de aardappelketen van teelt, oogst en bewaring tot verwerking.

Op het terrein van gewasbescherming is Wageningen University & Research gestart met de Kennisimpuls Groene Gewasbescherming en Bestuivers. De kennisimpuls Groene gewasbescherming moet de verduurzaming van gewasbescherming versnellen en leiden tot innovatieve duurzame teeltsystemen (van innovatieve technieken tot gebruik van de natuur), met marktperspectief en sterk verminderd milieu impact. Nieuwe concepten worden de komende jaren uitgewerkt voor bijvoorbeeld de appel, aardbei en lelie. En op het terrein van energie heeft het gezamenlijke actie- en innovatieprogramma Kas als Energiebron van de sector en de overheid tot diverse kennis- en innovatiedoorbraken op het gebied van teelt, kassen en duurzame energie geleid. Zo is in februari 2017 de winterlichtkas geopend. Dit kasconcept combineert een hogere productie met energiebesparing.

Specifiek voor technostarters in Agri-Horti-Food-Tech is een tender in de Seed Capital regeling geopend. Vanuit deze tender zijn twee investeringsfondsen ondersteund, te weten Future Food Fund en Shift Invest. In beide gevallen gaat het om een fonds van € 12 mln voor vier jaar.

De stelselverantwoordelijkheid voor het groen onderwijs is met het nieuwe kabinet overgegaan van voormalig EZ naar OCW. Voor LNV blijft het groen onderwijs belangrijk vanwege de samenwerking in de gouden driehoek op het domein agrofood, tuinbouw en natuur, de aansluiting op de toekomstige arbeidsmarktbehoeften en het werken aan maatschappelijke en innovatieopgaven. Dit is de kern van de Ontwikkelagenda Groen onderwijs 2016–2025 die mede door EZ is ondertekend en wordt ondersteund. De focus ligt daarbij op het faciliteren van de opstartfase en de grote maatschappelijke opgaven op het vlak van voedsel, klimaat en duurzaamheid.

Herstel balans octrooi- en kwekersrecht

De notitie die de Europese Commissie op verzoek van Nederland heeft opgesteld over de klassieke veredeling van producten die niet geoctrooieerd kunnen worden, is in 2017 zowel door de Raad van Ministers als door het Europees Parlement ondersteund. Vervolgens is de notitie door het Europees Octrooibureau in juli 2017 omgezet in een gewijzigde octrooiverleningspraktijk. Ook zijn er afspraken gemaakt over een betere kennisuitwisseling tussen het Europees kwekersrechtbureau en het Europees Octrooibureau, waardoor actuele kennis beter beschikbaar komt voor de beoordelaars van het Europees Octrooibureau. Samen met andere maatregelen als betere transparantie en een licentie-platform is een belangrijke stap gezet in herstel van de balans tussen beide stelsels. De komende jaren zullen de effecten van deze wijzigingen gemonitord moeten worden.

Fosfaatproductie

In 2015 en 2016 heeft Nederland het fosfaatproductieplafond overschreden, met name door uitbreiding van de melkveestapel na het vervallen van het Europese melkquoteringssysteem. Samen met het zuivelbedrijfsleven is het fosfaatreductieplan 2017 uitgevoerd om in 2017 weer onder het plafond te komen dat is vastgelegd in de derogatiebeschikking Nitraatrichtlijn (172,9 miljoen kilogram fosfaat). Deze reductie is van belang voor het milieu en was nodig voor behoud en verlenging van de derogatie (uitzondering op de stikstofbemestingsnorm uit de Nitraatrichtlijn) door de Europese Commissie. De doelstelling van het fosfaatreductieplan is ruimschoots gerealiseerd. Ook heeft Nederland goedkeuring gekregen van de Europese Commissie voor het fosfaatrechtenstelsel dat per 1 januari 2018 in werking is getreden. Het zesde actieprogramma Nitraatrichtlijn is opgesteld en bij de Europese Commissie ingediend. Daarin is het mestbeleid voor de komende vier jaar vastgelegd. Dit is ook de basis voor een nieuwe derogatie.

Veehouderij en Gezondheid: fijnstofemissiebeleid pluimveehouderij

Het kabinet heeft na overleg met de pluimveesector een pakket opgesteld met aanvullende maatregelen om de luchtkwaliteit rond pluimveehouderijbedrijven te verbeteren. Het gaat daarbij om halvering van de uitstoot van fijnstof per 2027. Overheid, bedrijfsleven en de wetenschap gaan gezamenlijk aan de slag met een nadere uitwerking waarbij per deelsector transitiepaden worden opgesteld. Daarbij wordt ook verkend hoe en wanneer vastlegging van de emissiereductie-eisen in regelgeving kan plaatsvinden. Ook de biologische pluimveesector wordt bij dit uitwerkingstraject betrokken. Daarnaast heeft EZ € 1,6 mln beschikbaar gesteld voor het Maatschappelijk Innovatie Programma (MIP) Duurzame Veehouderij. De focus in dit onderzoeksprogramma ligt op de implementatie van emissie reducerende maatregelen in zowel bestaande als nieuwe pluimveestallen. Het overleg met de pluimveesector over de implementatie van het maatregelenpakket wordt in 2018 voortgezet.

Weidegang

Het percentage melkveebedrijven met weidegang is in 2017 wederom toegenomen. Dit is vooral te danken aan enkele honderden melkveebedrijven die in 2017 voor het eerst zijn begonnen met weiden. Uit gegevens van de zuivelondernemingen blijkt dat 80,4% van de melkveehouders een vorm van weidegang toepaste. Daarmee ligt de doelstelling van het Convenant weidegang om minimaal het niveau te halen van 2012 (81,2%) binnen bereik. Omdat het kabinet geen wettelijke verplichting wil, zal de sector zorgen voor het halen van de eigen doelstelling in 2020.

Oprichting EU platform dierenwelzijn

Dankzij het pleidooi van Nederland, Denemarken, Duitsland en Zweden heeft de Europese Commissie in januari 2017 besloten tot de oprichting van het EU-Platform voor dierenwelzijn. Het Platform bestaat uit vertegenwoordigers van de autoriteiten van de EU-lidstaten, bedrijfsleven, dierenwelzijn-ngo’s, onafhankelijke experts en organisaties als werelddiergezondheidsorganisatie OIE, FAO en EFSA. Doel van het Platform is om de dialoog over dierenwelzijn te bevorderen en blijvend aandacht te vragen voor dierenwelzijn op de EU-agenda.

Hernieuwde aanpak stalbranden

In 2017 heeft een evaluatie van de aanpak van stalbranden plaatsgevonden en mede naar aanleiding daarvan is een brief naar de Tweede Kamer (Kamerstuk, 34 550 XIII, nr. 138) gegaan over de aanpak verminderen stalbranden. Het kabinet wil het aantal stalbranden verminderen en zal hiertoe samen met verzekeringsmaatschappijen en ketenkwaliteitsystemen vóór 2019 afspraken maken over de bestrijding van knaagdieren door ondernemers en een periodieke elektrakeuring.

Plantgezondheid

Er zijn in 2017 zes nieuwe toelatingen voor groene gewasbeschermingsmiddelen en aanbevelingen voor het inrichten van een «green team» (bundeling van experts) bij de toelatingsautoriteit geweest. Er is inzet gepleegd om in zeven verschillende teelten – samen met de stakeholders – te komen tot een systeemaanpak, waarbij duurzame gewasbescherming praktisch wordt vormgegeven om de milieulast substantieel te verminderen.

In 2017 zijn de plantaardige keuringsdiensten en de Raad voor Plantenrassen extern geëvalueerd. Uit de evaluatie komt naar voren dat de diensten zowel nationaal als internationaal hun rol met betrekking tot plantenrassen, het bewaken en bevorderen van de kwaliteit van land- en tuinbouwproducten en het tegengaan van uitbraken van plantenziekten op een hoog niveau vervullen.

Natuur

In 2017 ging veel aandacht uit naar de interactie tussen natuur en landbouw. Dit uitte zich onder meer in ondersteuning van en scenario’s voor de ontwikkeling van natuurinclusieve landbouw en scenario’s voor de aanpak voor weidevogels, voor de grutto ook in internationaal verband. Het Programma Aanpak Stikstof is in 2017 herzien, waardoor er meer rekening gehouden wordt met de leefgebieden van planten en dieren die gevoelig zijn voor stikstof.

Uit de evaluatie van het Natuurpact en de provinciale voortgangsrapportage natuur blijkt dat provincies het natuurbeleid op land goed oppakken. Gemiddeld genomen is er in natuurgebieden op land sprake van enig natuurherstel, maar is extra inspanning van rijk en provincies nodig.

Visserij

De innovatieve pulsvisserij verbruikt, vergeleken met de traditionele boomkorvisserij, de helft energie, spaart het ecosysteem, zorgt voor minder ongewenste bijvangst en bevordert selectiever vissen. Momenteel kent deze techniek nog geen algemene Europese toelating. Nederland heeft sterk gepleit voor opname van de pulsvisserij in het voorstel voor de Verordening Technische Maatregelen. De Raad heeft in de Algemene Oriëntatie slechts een beperkte toelating van de pulsvisserij opgenomen en het Europees Parlement heeft besloten in te zetten op een totaalverbod. In januari 2018 is de voorbereiding van de triloog van start gegaan welke naar verwachting in 2018 zal worden afgerond. Dan is er duidelijkheid over de toepassingsmogelijkheden van deze visserijtechniek.

Realisatie beleidsdoorlichtingen

Art.	Naam artikel	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	Geheel artikel?
Nr.	Naam artikel en eventueel artikelonderdeel
1	Goed functionerende economie en markten	x					x			Ja
2	Bedrijvenbeleid: innovatief en duurzaam ondernemen					x				Ja
3	Toekomstfonds									Ja
4	Een doelmatige en duurzame energievoorziening				x					Ja
5	Meerjarenprogramma Nationaal Coördinator Groningen									Ja
6	Concurrerende, duurzame en veilige agro-, visserij- en voedselketens					x1				Ja
7	Groen onderwijs van hoge kwaliteit				x					Ja
8	Natuur en biodiversiteit					x2				Ja

Voor het meest recente overzicht van de programmering van beleidsdoorlichtingen, klik op deze link http://www.rijksbegroting.nl/2018/voorbereiding/begroting,kst236887_8.html.

Voor de realisatie van andere onderzoeken, zie bijlage 2 «Afgerond evaluatie- en overig onderzoek».

Overzicht van risicoregelingen

Overzicht verstrekte garanties (bedragen x € 1.000)

Artikel	Omschrijving	Uitstaande garanties 2016	Verleend 2017	Vervallen 2017	Uitstaande garanties 2017	Garantie plafond	Totaal plafond	Totaal stand risicovoorziening
Artikel 2 Bedrijvenbeleid: innovatief en duurzaam ondernemen	BMKB	1.827.015	558.374	564.811	1.820.578	765.000		69.780
	Garantie Ondernemingsfinanciering (GO)	566.263	165.574	138.754	593.083	400.000		65.052
	Groeifaciliteit	121.590	25.152	27.826	118.916	135.000		18.313
	Garantieregeling Scheepsnieuwbouwfaciliteit	42.040		42.040
	Garantie MKB-financiering	25.000	43.200		68.200		750.000	9.041
	Microkredieten	99.700	13.280	9.600	103.380		113.000
Artikel 4 Een doelmatige en duurzame energievoorziening	Garantieregeling Aardwarmte	73.939	11.050	14.450	70.539	66.600		22.573
Artikel 6 Concurrerende, duurzame, veilige agro-, visserij- en voedselketens	Garanties voor investeringen en werkkapitaal landbouwonder-nemingen (Borgstelling MKB Landbouwkredieten (BL))	318.812	49.379	28.869	339.322	120.000		26.679
Artikel 8 Natuur en Regio	Garantie voor natuurgebieden en landschappen	383.585		18.719	364.866		383.585
	Garantie Ruimte voor Ruimte		4.400	4.400			4.400
Totaal		3.457.944	870.409	849.469	3.478.884	1.486.600	1.250.985	211.438

Overzicht uitgaven en ontvangsten garanties (bedragen x € 1.000)

Artikel	Omschrijving	Uitgaven 2016	Ontvangsten 2016	Saldo 2016	Uitgaven 2017	Inkomsten 2017	Saldo 2017	Mutatie risicovoorziening 2017 en (2016)
Artikel 2 Bedrijvenbeleid: innovatief en duurzaam ondernemen	BMKB	34.972	35.572	600	34.818	37.316	2.498	11.147 (4.465)
	Garantie Ondernemingsfinanciering (GO)	2.056	9.653	7.597	1.610	9.132	7.522	4.940 (7.001)
	Groeifaciliteit	6.057	4.376	– 1.681	4.216	5.510	1.294	2.144 (-831)
	Garantieregeling Scheepsnieuwbouwfaciliteit		127	127		178	178	– 10.136 (92)
	Garantie MKB-financiering					41	41	41 (0)
	Microkredieten
Artikel 4 Een doelmatige en duurzame energievoorziening	Garantieregeling Aardwarmte	1.204	1.012	– 192		833	833	833 (-218)
Artikel 6 Concurrerende, duurzame, veilige agro-, visserij- en voedselketens	Garanties voor investeringen en werkkapitaal landbouwondernemingen (Borgstelling MKB Landbouwkredieten (BL))	3.644	2.008	– 1.636	2.050	2.682	632	13.144 (-8.627)
Artikel 8 Natuur en Regio	Garantie voor natuurgebieden en landschappen
	Garantie Ruimte voor Ruimte				4.400		– 4.400
Totaal		47.933	52.748	4.815	47.094	55.692	8.598

De risicovoorzieningen bestaan uit begrotingsreserves. Een begrotingsreserve is een voorziening die door een ministerie op een afzonderlijke rekening-courant bij het Ministerie van Financiën wordt aangehouden. In de tabel «Overzicht verstrekte garanties» wordt met «totaalstand risicovoorziening» het saldo van de betreffende begrotingsreserve ultimo 2017 bedoeld. In de tabel «Overzicht uitgaven en ontvangsten garanties» wordt met «mutatie risicovoorziening» de storting (+) dan wel de onttrekking (-) aan deze begrotingsreserve bedoeld. De mutaties op de begrotingsreserves worden in het betreffende beleidsartikel toegelicht.

Artikel 2 Bedrijvenbeleid: innovatief en duurzaam ondernemen

BMKB

De BMKB is bedoeld voor bedrijven die te weinig zekerheden (onderpand) kunnen bieden aan een bank. De bank vindt het risico dat het bedrijf zijn lening niet kan terugbetalen dan vaak te hoog. Via de BMKB staat de overheid borg voor het deel van de lening waar het bedrijf geen onderpand voor heeft. De bank kan voor dat deel dus terugvallen op de overheid. Op grond van de Regeling nationale EZ-subsidies kunnen financiers kredieten die zij verstrekken aan MKB-ondernemers onder de werking van de regeling brengen. Hierdoor stelt de Staat zich voor 90% borg ten behoeve van de financier voor de terugbetaling van deze kredieten (de zogenaamde bedrijfsborgstellingskredieten). Eén van de voorwaarden die de regeling hieraan stelt, is dat de financier gelijktijdig met het verstrekken van een bedrijfsborgstellingskrediet, aan de MKB-ondernemer een ander krediet verstrekt, waarvoor deze borgstelling van de Staat niet geldt. Als hoofdregel geldt dat het bedrijfsborgstellingskrediet ten minste even groot moet zijn als het daarmee gelijktijdig afgesloten andere krediet. Het laatstgenoemde krediet bedraagt daarmee ten minste 100% van het bedrijfsborgstellingskrediet (verhouding 1:1). Voor starters en het innovatieve MKB gelden andere verhoudingen. Om de kredietverlening te stimuleren is per 1 november 2013 het maximum van het borgstellingskrediet verhoogd van € 1 mln naar € 1,5 mln en geldt voor bestaande bedrijven met een borgstellingskrediet tot maximaal € 200.000 de ruimere startersfaciliteit.

Garantie Ondernemingsfinanciering (GO)

Met het instrument GO kunnen banken een 50% Staatsgarantie krijgen op (middel)grote leningen vanaf € 1,5 mln. Door de verstrekking van een Staatsgarantie wordt het risico voor de bank op de ondernemingsfinanciering gereduceerd. Dit vergroot de mogelijkheden om te voorzien in de financieringsbehoefte bij het Nederlandse bedrijfsleven. Ter stimulering van de kredietverlening aan het bedrijfsleven zijn de voorwaarden voor de GO-regeling tijdelijk verruimd. In 2013 is het maximum van de garantie verhoogd van € 25 mln naar € 75 mln (tot ultimo 2017) en is de GO, naast de al bestaande mogelijkheid om bankgaranties onder de GO te brengen, ook opengesteld voor alternatieve aanbieders van garanties aan bedrijven.

Groeifaciliteit

Met de Groeifaciliteit worden bedrijven geholpen bij het aantrekken van risicodragend vermogen door een 50% Staatsgarantie te verstrekken op achtergestelde leningen van banken (ten hoogste € 5 mln) en op aandelen van participatiemaatschappijen (ten hoogste € 25 mln). De Groeifaciliteit kan ondernemingen in een groeifase, bij bedrijfsovernames en bij herstructureringen helpen bij het aantrekken van risicokapitaal.

Garantieregeling Scheepsnieuwbouwfaciliteit

Op basis van de evaluatie van de Garantiefaciliteit Scheepsnieuwbouwfinanciering (GSF) is besloten de GSF na 1 juli 2017 niet te verlengen.

Garantie MKB-financiering

Uit het Aanvullend Actieplan MKB-financiering was in totaal € 1 mld garantieruimte beschikbaar. Hiervan is € 100 mln beschikbaar gesteld voor de funding van Qredits (zie Microkredieten) en € 150 mln is toegevoegd aan de Groeifaciliteit voor garanties op achtergestelde leningen. Van de resterende ruimte van € 750 mln is € 400 mln beschikbaar voor alternatieve financiers voor het MKB. In 2017 is voor € 43,2 mln aan garanties verstrekt.

Microkredieten

Uit het Aanvullend Actieplan MKB-financiering is € 100 mln beschikbaar voor Microkredieten. Hierop is een garantie van € 86,7 mln verstrekt aan de Europese Investeringsbank voor de funding van de Stichting Qredits van € 100 mln voor de verdere groei van de dienstverlening van Qredits (micro- en MKB tot € 150.000) als de nieuwe dienstverlening van Qredits (werkkapitaal en de hogere MKB kredieten tot € 250.000). In 2017 is in dit kader een garantie van € 13,3 mln verstrekt aan de Council of Europe Bank (CEB) voor de funding van Qredits.

Artikel 4 Een doelmatige en duurzame energievoorziening

Garantieregeling Aardwarmte

De garantieregeling Aardwarmte heeft als doel het afdekken van het financiële risico indien een boring van een put voor de toepassing van aardwarmte voor de borende partij minder oplevert dan verwacht. De garantieregeling dekt het risico dat een boring niet in een goede watervoerende laag uitkomt, waardoor het vermogen dat vooraf verwacht werd, niet wordt behaald. In dat geval wordt voor een deel van de gemaakte kosten een subsidie uitgekeerd, gerelateerd naar de mate waarin de aardwarmteboring mislukt is. Er wordt een premie van 7% gevraagd. De regeling richt zich zowel op gewone als diepe aardwarmte-projecten (dieper dan 3.500 meter).

Artikel 6 Concurrerende, duurzame, veilige agro-, visserij- en voedselketens

Garanties voor investeringen en werkkapitaal landbouwondernemingen (Borgstelling MKB Landbouwkredieten (BL))

Artikel 8 Natuur en regio

Garantie voor natuurgebieden en landschappen

Het betreft het garant staan voor de leningen die aangetrokken zijn via het Groenfonds voor het realiseren van de EHS-gronden. Deze gronden zijn opgegaan in het Natuur Netwerk Nederland.

Garantie Ruimte voor Ruimte

De provincie Limburg doet voor € 4,4 mln een beroep op een in 2002 afgegeven garantie voor het project Ruimte voor Ruimte, omdat bij de eindafrekening van het project een verlies optreedt.

Overzicht verstrekte leningen (bedragen x € 1.000)

Artikel	Omschrijving	Uitstaande lening	Looptijd lening	Totaalstand risicovoorziening 2016	Totaalstand mutatie volume risicovoorziening 2017 en 2016
Artikel 2 Bedrijvenbeleid: innovatief en duurzaam ondernemen	Microkrediet Nederland	46.430	tot en met 2036
Artikel 4 Een doelmatige en duurzame energievoorziening	Energieonderzoek Centrum Nederland	54.152	tot en met 2026
Artikel 4 Een doelmatige en duurzame energievoorziening	Pallas	20.880	tot en met 2018
Artikel 6 Concurrerende, duurzame, veilige agro-, visserij- en voedselketens	Wageningen Research	30.753	tot en met 2027
Artikel 6 Concurrerende, duurzame, veilige agro-, visserij- en voedselketens	Wageningen Research	11.309	tot en met 2022
Artikel 6 Concurrerende, duurzame, veilige agro-, visserij- en voedselketens	Wageningen Research	12.198	tot en met 2029
Artikel 6 Concurrerende, duurzame, veilige agro-, visserij- en voedselketens	Wageningen Research	2.579	tot en met 2030

4. BELEIDSARTIKELEN

1 Goed functionerende economie en markten

Algemene doelstelling

Het scheppen van voorwaarden voor een goed functionerende economie en goed functionerende markten, waaronder de markt voor elektronische communicatie.

Goed functionerende markten dragen in belangrijke mate bij aan de economische groei en innovatie. In een goed functionerende markt reageren vraag en aanbod effectief op elkaar. Consumenten en bedrijven profiteren daarvan. Op goed functionerende markten ontstaat een optimale prijs-kwaliteitverhouding van goederen en diensten en hebben gebruikers keuzevrijheid. Het slim benutten van en zorgdragen voor hoogwaardige elektronische communicatienetwerken en digitale infrastructuren waar de Nederlandse samenleving op kan bouwen én vertrouwen draagt bij aan het economisch groeivermogen en een goed functionerende economie.

Rol en verantwoordelijkheid

De Minister van EZ is op grond van de Telecommunicatiewet verantwoordelijk voor het stellen van regels voor vaste en mobiele communicatienetwerken. Daarnaast ziet de Minister van EZ het als een taak eventuele belemmeringen voor het goed functioneren van markten te verminderen of weg te nemen en heeft een systeemverantwoordelijkheid voor de statistische informatievoorziening van rijkswege. Hieruit vloeien de volgende verantwoordelijkheden voort:

Stimuleren

• • Het stimuleren van een goede balans tussen de belangen van bedrijven en consumenten met generiek consumentenbeleid waarbij de Wet handhaving consumentenbescherming centraal staat.

Financieren

• • Het bijdragen aan het goed functioneren van markten door het financieren van TenderNed (het elektronisch aanbestedingssysteem) en diverse organisaties op het gebied van metrologie, normalisatie, accreditatie en markttoezicht.

• • Het financieren van een deel van de exploitatie van het Agentschap Telecom en het verrichten van uitgaven voor opdrachten inzake beleidsvoorbereiding en evaluaties voor frequentiebeleid en veiligheid.

• • Het financieren van het CBS om het van overheidswege verrichten van statistisch onderzoek ten behoeve van praktijk, beleid en wetenschap en het openbaar maken van de op grond van zodanig onderzoek samengestelde statistieken mogelijk te maken.

(Doen) uitvoeren

• • Het tegengaan van mededingingsbeperkende gedragingen met de Mededingingswet, mededingingsbeleid en Telecommunicatiewet in alle sectoren van de Nederlandse economie.

• • Het reguleren van de postmarkt met de Postwet 2009 waardoor een toegankelijke en betaalbare basisvoorziening voor de post is gewaarborgd (universele postdienst).

• • Het opstellen van verkeersregels voor het gebruik van de ether, door afspraken te maken in internationaal verband voor harmonisatie en door – in geval van schaarste – te bepalen op welke wijze het spectrum wordt verdeeld.

• • Het inzetten op het realiseren van hoogwaardige en innovatieve breedbandige mobiele communicatie en omroeptoepassingen door verruiming van gebruiksmogelijkheden van het spectrum en door de uitgifte van beschikbare frequentieruimte.

Regisseren

• • Het bevorderen van goed functionerende markten door het scheppen van randvoorwaarden via wet- en regelgeving.

• • Het scheppen van voorwaarden waarbinnen concurrentie kan plaatsvinden door middel van de Waarborgwet, de Winkeltijdenwet, de Aanbestedingswet, de Wet aanwijzing nationale accreditatie-instantie en de Metrologiewet.

• • Het op basis van de middellange termijnvisie op de ontwikkeling van telecommunicatie, media en Internet in 2016 verder moderniseren van de regelgeving om deze te kunnen laten meegroeien met de ontwikkelingen in de markt en de behoeftes in de samenleving.

Beleidsconclusies

Aanbesteden

Sinds 1 juli 2017 is elektronisch aanbesteden verplicht bij Europese aanbestedingen. Bij e-aanbesteden verloopt alle communicatie en informatie-uitwisseling tussen overheden en ondernemers elektronisch (digitaal). E-aanbesteden maakt aanbesteden eenvoudiger en bespaart tijd, geld en papier. Ondernemers hoeven bijvoorbeeld nog maar één keer hun bedrijfsgegevens in te vullen. Het verlaagt de drempel voor ondernemers om in te schrijven op opdrachten.

In het kader van het traject Beter Aanbesteden is een zogenaamde actieagenda opgesteld op basis van input van regionale teams van aanbestedende diensten, ondernemers en onderwijs. Deze actieagenda bevat aanbevelingen en concrete acties ter verbetering van de aanbestedingspraktijk. De actieagenda wordt door alle deelnemende partijen ondersteund. De actieagenda is op 16 februari 2018 aan de Tweede Kamer aangeboden (Kamerstuk, 34 252, nr. 4).

Postmarkt

Conform de voorgestelde beleidsprioriteiten voor 2017 is op 10 juli 2017 de Analyse toekomst postmarkt naar de Kamer gestuurd (Kamerstuk, 29 502, 140). Het document presenteert relevante feiten en een analyse van de huidige situatie, een beschrijving van de verwachte marktontwikkelingen en presenteert de beleidsvragen die beantwoord dienen te worden voordat definitieve beleidskeuzes gemaakt kunnen worden. De analyse is gebaseerd op de in 2016 uitgevoerde scenariostudie en een gebruikersonderzoek en de in 2017 uitgevoerde evaluatie van de universele postdienst (bijlage bij Kamerstuk, 29 502, 140). De analyse biedt bouwstenen om in de toekomst de post betaalbaar, betrouwbaar en bereikbaar te houden.

In december 2017 is het Tijdelijk Besluit Postbezorgers aangepast (Stcrt. 22 december 2017, nr. 515 en Kamerstuk, 29 502, 146). Hiermee is de positie van postbezorgers verbeterd. De voorgestelde wijziging was al in december 2016 aan het parlement voorgelegd, maar de besluitvorming heeft vanwege de verkiezingen en controversieel verklaren langer geduurd.

Wetsvoorstel Ruimte voor Duurzaamheidsinitiatieven

Coalities van burgers, bedrijven en maatschappelijke organisaties dragen graag bij aan verduurzaming van de samenleving. Het wetsvoorstel Ruimte voor Duurzaamheidinitiatieven biedt deze partijen een versneld proces om op hun verzoek te komen tot regelgeving rond duurzaamheid. In het voorjaar van 2017 is het wetsvoorstel geconsulteerd. Zowel ondernemers, maatschappelijke organisaties als wetenschappers toonden zich voorstander van het wetsvoorstel. Het wetsvoorstel ligt op dit moment bij de Raad van State.

Wet markt en overheid

De Wet markt en overheid liep als gevolg van een horizonbepaling op 1 juli 2017 af. Daarom is met het «Besluit van 31 januari 2017, houdende verlenging van de werkingsduur van de gedragsregels voor de overheid in de Mededingingswet» de werking van de wet met twee jaar verlengd (Stb. 2017, 34). Om de wet inhoudelijk te wijzigen is in september en oktober 2017 een wetsvoorstel via internet geconsulteerd. In dit wetsvoorstel wordt de algemeenbelanguitzondering aangescherpt door het stellen van specifieke motiveringsvereisten, het verplichten van de uniforme openbare voorbereidingsprocedure en het invoeren van een evaluatiebepaling. Met het wetsvoorstel heeft het ministerie een goede stap gezet richting het verbeteren van het proces wanneer overheden gebruikmaken van de algemeenbelanguitzondering.

Pakketreizen

In de begroting van 2017 werd de verwachting uitgesproken dat de richtlijn pakketreizen in 2017 geïmplementeerd zou zijn. Het ministerie heeft hier in 2017 hard aan gewerkt en het wetsvoorstel van de implementatie van deze richtlijn is succesvol in de Tweede Kamer behandeld en aangenomen. Op 5 december 2017 is het wetsvoorstel door de Eerste Kamer als hamerstuk aangenomen (Stcrt. 12 januari 2018, nr. 2) en de nieuwe regels zijn van toepassing vanaf 1 juli 2018. Deze wet regelt dat de aanbieder van de pakketreis verantwoordelijk is voor alle componenten van de samengestelde reis. Consumenten kunnen de aanbieder van de pakketreis hiermee aansprakelijk stellen voor gebreken aan zowel de vlucht, verblijf, evenement bezoek en anderszins in de overeenkomst opgenomen reisdiensten.

CPC-verordening

In 2016 kwam de Europese Commissie met een voorstel voor herziening van de Verordening betreffende samenwerking Europese nationale instanties die verantwoordelijk zijn voor consumentenbescherming (oftewel de CPC-verordening). Nederland was positief over dit voorstel (Kamerstuk, 22 112, nr. 2168). Wel was Nederland kritisch over voorgestelde handhavingsbevoegdheden die zagen op de compensatie van schade van consumenten en de terugbetaling van de behaalde winst en op handhavingsbevoegdheden om derden te gelasten websites offline te halen. De herziene verordening (Vo. (EU) 2017/2394) is begin 2018 in werking getreden. Deze bevat uiteindelijk géén bevoegdheden die zien op compensatie van schade of terugbetaling van behaalde winst. Op dat punt is de Nederlandse inzet dus behaald. Wat betreft de opgenomen bevoegdheid voor het offline halen van websites is er voldoende ruimte voor de lidstaten om waarborgen op te nemen om een proportionele toepassing van deze bevoegdheid te verzekeren. In een uitvoeringswet zullen deze waarborgen worden vormgegeven. In 2018 wordt een voorstel daarvoor uitgewerkt. Naar verwachting vindt de internetconsultatie in het voorjaar plaats en wordt het wetsvoorstel in het najaar aan de Raad van State voorgelegd.

Nota Mobiele Communicatie

De Nota Mobiele Communicatie, die beschrijft hoe de overheid in de komende vijf tot tien jaar door middel van frequentieverdelingen een efficiënt werkende telecommunicatiemarkt wil waarborgen, was gepland in 2017. In 2017 is een concept van de nota geconsulteerd. De reacties op deze consultatie noopten tot nadere onderzoeken en een advies van ACM met betrekking tot de eerstvolgende veiling van de 700 MHz-, 2100 MHz-, en 1452–1492 MHz-banden. Eind 2017 werd bekend gemaakt dat T-Mobile Nederland voornemens is Tele2 Nederland over te nemen. Omdat deze overname van grote invloed is op de (mobiele) markt voor telecommunicatie, wordt een besluit over de voorgenomen overname afgewacht alvorens de nota wordt afgerond. De Tweede Kamer is hierover geïnformeerd bij brief van 22 december 2017 (Kamerstuk, 24 095, nr. 424) en verder toegelicht via de beantwoording van Kamervragen op 8 februari (Aanhangselnummer 1103). Naar verwachting zal op zijn vroegst in de tweede helft van 2018 duidelijk worden wanneer de Nota Mobiele Communicatie met de daarin te benoemen voorwaarden voor de eerstkomende veiling wordt gepubliceerd. De oorspronkelijke planning is dus helaas niet gehaald. Het blijft de inzet om de veiling in 2019 plaats te laten vinden.

Kengetal	2013	2014	2015	2016	2017	Ambitie komende jaren
Concurrentie markt mobiele telefonie (HHI-index)	3.675	3.469	3.529	3.547 (Q2)	3.147 (Q2)	dalend

De Herfindahl-Hirschman index (HHI) geeft een indicatie van de marktconcentratie en daarmee de mate van concurrentie in de mobiele telecommunicatiemarkt. De HHI is afhankelijk van het aantal marktpartijen (hoe meer partijen, des te lager de HHI) en de respectievelijke marktaandelen (hoe evenwichtiger de verdeling van de marktaandelen, des te lager de HHI). Vanaf de begroting 2017 is het effect zichtbaar van het actief worden van Tele2 als vierde netwerkspeler. Voorheen werd in de HHI berekening rekening gehouden met drie spelers. Hierdoor is de HHI waarde gedaald, hetgeen inderdaad duidt op toegenomen concurrentie. De berekening van de HHI wordt jaarlijks door ACM gedaan en gepresenteerd in haar marktmonitor.

Digitale connectiviteit

In 2017 is met verschillende stakeholders gesproken over het creëren van de juiste randvoorwaarden voor een goede digitale infrastructuur en het wegnemen van eventuele belemmeringen. Uit de gesprekken met stakeholders is een aantal belangrijke randvoorwaarden voor een goede digitale infrastructuur naar voren gekomen, te weten: spectrum, lokaal beleid, als ook investeringen, continuïteit en innovatie in netwerken. Sindsdien wordt met partijen nader gesproken over deze onderwerpen en is besloten om een actieplan digitale connectiviteit op te stellen, om te zorgen voor een kwalitatief hoogwaardige connectiviteit die een grote diversiteit aan vraag kan bedienen en altijd en overal beschikbaar is tegen concurrerende tarieven. Het actieplan digitale connectiviteit zal medio 2018 aan de Kamer zal worden aangeboden. Met het actieplan zal een verdere stap worden gezet naar de beschikbaarheid van snel internet voor zoveel mogelijk huishoudingen en bedrijven.

Herziening Europees Telecomkader

Wetsvoorstel informatie uitwisseling bovengrondse en ondergrondse netten en netwerken

Op 20 februari 2018 is het Wetsvoorstel informatie-uitwisseling bovengrondse en ondergrondse netten en netwerken door de Eerste Kamer aangenomen (Kamerstuk, 34 739), waarmee de richtlijn kostenreductie breedband wordt geïmplementeerd. Het wetsvoorstel geeft een verdere impuls aan de ontwikkeling van breedbandnetwerken door bestaande infrastructuur die er al ligt, efficiënter te benutten. Hiermee worden de kosten voor het aanleggen van breedbandnetwerken verlaagd. Een hoogwaardige digitale infrastructuur is van groot belang voor de economische ontwikkeling en dit wetsvoorstel draagt daaraan bij. Met dit wetsvoorstel krijgen telecomaanbieders het recht op medegebruik van fysieke infrastructuur van andere beheerders van netwerken, zoals energiebeheerders, havenbedrijven en rioleringsbedrijven. Telecomaanbieders mogen gebruik maken van bijvoorbeeld kabelgoten, mantelbuizen, straatkasten en masten van die bedrijven. Deze netbeheerders kunnen voor het medegebruik aanspraak maken op een redelijke vergoeding. Dit wetsvoorstel wijzigt verder de zogenaamde gedoogplicht voor ongebruikte telecomkabels. Met de wijziging wordt voorkomen dat een grondeigenaar, zoals een gemeente, vanaf 1 januari 2018 precariobelasting zou kunnen heffen op telecomkabels die tien jaar niet zijn gebruikt. Deze buizen kunnen nog worden ingezet voor de aanleg van breedband. Met de wijziging wordt de druk bij telecomaanbieders weggenomen om deze buizen op te ruimen vanwege hoge precariokosten. De verwachting is dat het wetsvoorstel medio maart 2018 in werking zal treden. Hoewel het implementatietraject langer heeft geduurd dan vooraf was voorzien, is uiteindelijk een goede balans gevonden tussen het opruimen van ongebruikte telecomkabels en het verlagen van de kosten van breedbandnetwerken door benutting van bestaande infrastructuur.

Budgettaire gevolgen van beleid artikel 1 (Bedragen x € 1.000)

	Realisatie					Vastgestelde begroting	Verschil
	2013	2014	2015	2016	2017	2017	2017
VERPLICHTINGEN	214.441	195.559	197.904	193.012	212.076	188.943	23.133
UITGAVEN	216.199	197.270	200.072	194.204	208.679	185.726	22.953
Subsidies	797	356	900	600	488		488
Digitalisering regionale radio	797	356	900	600	488		488
Opdrachten	8.071	6.593	8.575	6.825	6.400	7.503	– 1.103
Onderzoek en Opdrachten	2.883	2.833	2.961	2.244	1.366	1.199	167
PIANOo/TenderNed	1.572	689	1.040	477	69	644	– 575
Beleidsvoorbereiding en evaluaties Frequenties en Veiligheid	3.616	3.071	4.574	4.104	4.965	5.660	– 695
Bijdragen aan agentschappen	14.510	16.075	20.074	23.260	29.523	22.909	6.614
Agentschap Telecom	10.921	10.735	12.021	14.571	17.747	13.173	4.574
Rijksdienst voor Ondernemend Nederland	365	351	996	1.145	11.746	9.736	2.010
DICTU	3.224	4.989	7.057	7.544	30		30
Bijdrage aan ZBO’S/RWT’s	190.090	170.667	166.532	159.720	168.613	151.395	17.218
Metrologie	14.969	14.319	14.268	10.182	9.615	9.458	157
Raad voor Accreditatie	162	262	190	231	210	132	78
ACM	1.333	695	645	637	641	448	193
CBS	173.626	155.391	151.429	148.670	158.147	141.357	16.790
Bijdragen aan (inter)nationale organisaties	2.731	3.579	3.991	3.799	3.653	3.919	– 266
Nederlands Normalisatie Instituut (NEN)	790	1.480	1.234	1.144	1.172	1.212	– 40
Internationale organisaties	1.941	2.043	2.757	2.655	2.481	2.634	– 153
Raad van deskundige voor de nationale meetstandaarden		56				73	– 73
ONTVANGSTEN	3.846.784	58.853	52.224	103.840	90.319	30.900	59.419
Ontvangsten ACM	1.074	963
High Trust	16.655	34.441	31.880	30.568	71.143	30.200	40.943
Diverse ontvangsten	3.829.055	23.449	20.344	73.272	19.175	700	18.475

Toelichting op de verplichtingen

Het verschil van € 23,1 mln wordt met name verklaard door:

• • Bijdrage aan het CBS: zoals toegelicht in de 2e suppletoire begroting 2017 is een bijdrage van € 12 mln ter versterking van het eigen vermogen verleend.

• • Loon- en prijsbijstelling: bij 2e suppletoire begroting 2017 is voor € 4,1 mln aan loon- en prijsbijstelling uitgekeerd op diverse instrumenten.

• • Agentschap Telecom: De hogere bijdrage aan het Agentschap Telecom (€ 4,6 mln) betreft de verhoging bij de 2^e suppletoire begroting 2017 voor onder andere compensatie stijging pensioenpremies ABP, prijsbijstelling en een aantal aanvullende opdrachten.

• • Frequenties: bij de 2e suppletoire begroting 2017 is sprake van een verhoging van € 0,8 mln voor het vastleggen van opdrachten.

• • Nederlands Normalisatie Instituut (NEN): bij de 2^e suppletoire begroting 2017 zijn de verplichtingen met € 0,1 mln verhoogd.

• • Het verplichtingenbudget is met € 1,8 mln verhoogd in verband met het meerjarig vastleggen van een internationale verplichting van Universal Postal Union (UPU).

Toelichting op de uitgaven

Subsidies

Digitalisering regionale radio

Kengetal	Referentiewaarde	Peildatum	Realisatie 2017	Streefwaarde	Planning
Penetratiegraad van digitale radio ontvangers in huishoudens	6,0%	2015	10%	35%	2020

Bijdragen aan agentschappen

Agentschap Telecom

De hogere bijdrage aan het Agentschap Telecom (€ 4,6 mln) betreft de verhoging bij de 2^e suppletoire begroting 2017 voor onder andere compensatie stijging pensioenpremies ABP, prijsbijstelling en een aantal aanvullende opdrachten.

Om te voldoen aan de rijksbrede ambitie van digitalisering is het Agentschap gestart met het programma zaakgericht werken (GAMMA). Hiermee realiseert het Agentschap de gevraagde digitaliseringsslag en wordt haar ICT-landschap vervangen. Hiervoor heeft AT in 2017 bij de 2^e suppletoire begroting € 1,9 mln extra bijdrage ontvangen.

Rijksdienst voor Ondernemend Nederland

De hogere bijdrage van € 2 mln heeft te maken met een verhoging van het budget voor stijging van de pensioenpremies ABP en de toegekende loon- en prijsbijstelling (€ 0,3 mln). Ook is een aantal aanvullende opdrachten verstrekt (€ 0,7 mln) en heeft er in verband met de overgang van PIANOo/TenderNed met ingang van 1 januari 2017 naar RVO.nl nog een aanvullende overboeking plaatsgevonden van € 1 mln.

Bijdragen aan ZBO’s/RWT’s

CBS

Toelichting op de ontvangsten

2 Bedrijvenbeleid: innovatief en duurzaam ondernemen

Algemene doelstelling

Over de voortgang bij de realisatie van de doelen van het Bedrijvenbeleid en over de indicatoren en kengetallen op dit beleidsterrein wordt jaarlijks gerapporteerd op de website «Bedrijvenbeleid in beeld» en in de Voortgangsrapportage Bedrijvenbeleid. De meest recente edities van deze rapportages zijn op 9 oktober 2017 verschenen (Kamerstuk, 32 637, nr. 293). De begroting geeft het overzicht van de budgettaire gevolgen van het bedrijvenbeleid.

Ad 1) Stimuleren van een concurrerend, innovatief en duurzaam bedrijfsleven

Het vergroten van de maatschappelijke welvaart – door met innovatie duurzame economische groei aan te jagen – vormt de kern van het bedrijvenbeleid. Nederland zal het, in het geval van een krimpend arbeidsaanbod, de komende decennia vooral moeten hebben van productiviteitsgroei. Innovatie en ambitieus ondernemerschap zijn daar belangrijke sleutels voor. Succesvolle innovaties creëren daarbij niet alleen economische toegevoegde waarde, maar ook nieuwe producten, diensten en productieprocessen die een bijdrage leveren aan (deel)oplossingen voor de grote maatschappelijke uitdagingen van deze tijd, bijvoorbeeld op het gebied van medische technologie, watermanagement en duurzaam energie- en materiaalgebruik. Een belangrijk deel van de beleidsinspanningen richt zich daarom op het aanjagen en stimuleren van een innovatief en duurzaam bedrijfsleven.

2) Bevorderen van ondernemerschap en toegang tot en benutting van ondernemers(risico)financiering

Ondernemerschap is, in een dynamische economie als de Nederlandse, cruciaal voor ons concurrentie- en innovatievermogen. Nieuwe bedrijven zijn een belangrijke bron van economische groei, innovatie en productiviteit (creatieve destructie). Een goede toegang tot ondernemersfinanciering is van essentieel belang voor het kunnen realiseren van de plannen van ambitieuze ondernemers. Het bedrijvenbeleid borgt daarom de toegang tot financiering voor kansrijke en in de kern gezonde bedrijven. Daarnaast wordt in het bedrijvenbeleid ondernemerschap in Nederland ook bevorderd door ook andere facetten van het ondernemingsklimaat goed en concurrerend te houden. Daarbij gaat het niet alleen om zaken als fiscale regelingen (onder andere zelfstandigenaftrek), toegang tot talent (onder andere techniekpact) en ondernemersvaardigheden (onder andere NLGroeit) maar ook om eventuele onvolkomenheden in het handelsverkeer (franchisecode; betaaltermijnen), om de impact van regelgeving en om de gevolgen van overheidsbeleid zelf (innovatiegericht inkopen).

3) Ontwikkelen en benutten van hoogwaardig (internationaal) publiek gefinancierd onderzoek en technologie, inclusief publiek-private samenwerking

Voor innovatie en vernieuwend ondernemerschap is de ontwikkeling, kwaliteit en benutting van wetenschappelijke en toegepaste kennis één van de belangrijkste voedingsbronnen. Het maatschappelijk rendement en responsiviteit van publiek gefinancierde onderzoeksinstellingen kan worden vergroot door onderzoekssamenwerking met bedrijven en door het uitlokken van private kennisinvesteringen van bedrijven in dergelijke publiek-private onderzoekssamenwerking. Daarmee worden bovendien de beschikbare middelen voor onderzoek vergroot. Innovatie is geen lineair proces dat zich binnen één organisatie afspeelt, maar een complex interactie- en kennisuitwisselingsproces tussen verschillende actoren in een «open» innovatienetwerk of -cluster (van bedrijven, kennisleveranciers, maatschappelijke organisaties en/of consumenten). Niet alleen de ondernemer en zijn omgeving staat daarom centraal in het bedrijvenbeleid, maar ook het stelsel van toegepast onderzoek en de interactie en publiek-private onderzoeksamenwerking tussen bedrijven, kennisinstellingen en overheden (nationaal, regionaal en Europees) in het relevante innovatienetwerk, zoals in de topsectoren. Daartoe faciliteert EZ met het bedrijvenbeleid ook een responsief stelsel van (toegepast) onderzoek.

4) Responsieve overheids- en informatiediensten en ondersteuning voor ondernemers op regionaal, nationaal en internationaal niveau

Om ondernemers de ruimte te geven om succesvol te kunnen ondernemen en hun positie zowel regionaal, nationaal als internationaal te versterken biedt EZ (veelal samen met andere departementen) verschillende publieke diensten aan. De geboden informatie en dienstverlening is veelzijdig: van informatie over wetgeving, belastingregels en maatschappelijk verantwoord ondernemen tot subsidies en directe (financiële) ondersteuning bij regionale en (inter)nationale activiteiten van ondernemers uit binnen- en buitenland. Toegankelijke en kwalitatief hoogwaardige publieke diensten verhogen de kwaliteit van het ondernemerschap en bespaart ondernemers kostbare tijd. Om de (hoge) kwaliteit van het Nederlandse vestigings- en ondernemingsklimaat op peil te houden werkt EZ nauw samen met haar internationale, Europese en regionale partners en andere vakdepartementen. EZ versterkt de digitalisering van contacten tussen overheid en bedrijfsleven met als doelstelling dat burgers en bedrijven hun zaken digitaal kunnen afhandelen. Ook met merkbare vermindering van administratieve lasten en nalevingskosten, meer innovatie en duurzaamheid bevorderende wet- en regelgeving en met de inzet van meer ICT worden gunstige voorwaarden gecreëerd voor succesvol ondernemerschap, een ondersteunend ondernemingsklimaat en een aantrekkelijk investeringsklimaat.

Rol en verantwoordelijkheid

Onderstaande tabel geeft een overzicht van de belangrijkste rollen en verantwoordelijkheden die de Minister van Economische Zaken heeft in het Bedrijvenbeleid. In de tekst onder de tabel wordt verder toegelicht wat deze rollen en verantwoordelijkheden behelzen en op welke van de vier hierboven onderscheiden strategische doelen ze betrekking hebben.

In dit begrotingsartikel ligt de nadruk zoals aangegeven op overheidsinterventies met financiële gevolgen voor de begroting. Naast financiële interventies spelen in het Bedrijvenbeleid echter ook niet-financiële interventies een belangrijke rol bij het realiseren van de strategische doelen, bijvoorbeeld op het terrein van wet- en regelgeving, maar ook en vooral bij het organiseren van publiek-private samenwerking (bijvoorbeeld binnen de topsectoren, op regionaal niveau en door de inzet van «Green Deals»). Een volledig overzicht van deze interventies wordt geboden in de jaarlijkse voortgangsrapportage en in de Monitor Bedrijvenbeleid.

	Stimuleren	Financieren	Regisseren	(Doen) uitvoeren
Stimuleren van een concurrerend, innovatief en duurzaam bedrijfsleven	✓
Ondernemerschap bevorderen en toegang tot en benutting van ondernemers(risico)financiering	✓
Ontwikkelen en benutten van hoogwaardig (internationaal) publiek gefinancierd onderzoek en technologie, inclusief publiek-private samenwerking	✓	✓	✓
Responsieve overheids- en informatiediensten en ondersteuning voor ondernemers op regionaal, nationaal en internationaal niveau	✓		✓	✓

Stimuleren van een concurrerend, innovatief en duurzaam bedrijfsleven

Bevorderen van ondernemerschap en toegang tot en benutting van ondernemers(risico)-financiering

Ontwikkelen en benutten van hoogwaardig (internationaal) publiek gefinancierd onderzoek en technologie, inclusief publiek-private samenwerking

Tot slot heeft de Minister een regisserende rol bij het tot stand komen van publiek-private samenwerking binnen het bedrijvenbeleid: de topsectorenaanpak, zoals bij de invulling van de kennis- en innovatiecontracten en «Human Capital Agenda’s» van de topsectoren, bij de maatwerkaanpak op het terrein van regelgeving, bij de «Green Deals» en bij de «Nationale Iconen».

Waarborgen van responsieve overheids- en informatiediensten voor ondersteuning van ondernemers op regionaal, nationaal en internationaal niveau

Daarnaast heeft de Minister ook een uitvoerende rol bij het verlenen van Nederlandse octrooien volgens de in de Rijksoctrooiwet geformuleerde voorwaarden.

Beleidsconclusies

Nederland ook in 2017 op vierde plaats mondiale concurrentie-index

Een van de ambities van het Bedrijvenbeleid is dat Nederland tot de top 5 behoort van de meest concurrerende kenniseconomieën in de wereld. Deze ambitie is geformuleerd voor 2020, maar wordt inmiddels al enkele jaren gerealiseerd. Als maatstaf voor de realisatie wordt de positie van Nederland op de ranglijst van The Global Competitiveness Index van World Economic Forum gehanteerd. In 2015 is Nederland op deze mondiale concurrentieranglijst gestegen van 8 naar 5, waarna in 2016 en 2017 een vierde positie werd behaald. Met deze vierde positie is Nederland de meest concurrerende economie in de Europese Unie.

R&D-inspanningen nemen licht toe

In het kader van de Europa 2020-strategie stelt Nederland zich ten doel dat in 2020 2,5% van het bruto binnenlands product aan onderzoek en ontwikkeling (R&D) wordt uitgegeven. De afgelopen jaren zijn de R&D-uitgaven substantieel gestegen, van 1,90% van het bbp in 2011 naar 2,00% van het bbp in 2014 en 2015 en, volgens voorlopige cijfers van het CBS, 2,03% van het bbp in 2016. Hiermee blijft Nederland nog wel ver verwijderd van de doelstelling. In internationaal perspectief scoort Nederland boven het EU-28 gemiddelde (1,96% van het bbp in 2015), maar blijft het fors achter bij het OECD-gemiddelde (2,38% van bbp in 2015). Nederland scoort daarbij relatief laag bij de R&D-uitgaven in de private sector en relatief hoog bij de R&D-uitgaven in de publieke sector.

Publiek en private uitgaven aan pps-projecten blijven toenemen

In het Bedrijvenbeleid geldt als ambitie dat er in 2020 voor meer dan € 800 mln aan publiek-private-samenwerking (PPS) plaatsvindt in TKI-verband, waarvan tenminste 40% is gefinancierd door het bedrijfsleven. De omvang van deze publiek-private samenwerking heeft zich de afgelopen jaren voortvarend ontwikkeld, waardoor de doelstelling al in 2015 ruimschoots werd gehaald. De geïnvesteerde middelen in publiek-private samenwerkingsprojecten bedroegen in 2016 naar schatting € 1.026 mln. Dat is bijna € 60 mln meer dan in 2015. Bedrijven investeerden zo’n € 498 mln in de publieke kennisinfrastructuur. Het aandeel private middelen komt daarbij uit op 49 procent.

Invest-NL

Bedrijfsfinanciering

Alhoewel de situatie op de financieringsmarkt de afgelopen jaren is verbeterd, blijven de slagingspercentages van kredietaanvragen van het MKB achter. Trendmatig gezien neemt het percentage afwijzingen sinds 2014 af. Uit de laatste financieringsmonitor die met de Tweede Kamer is gedeeld (2017–1) blijkt echter dat voor het micro- en kleinbedrijf de afwijzingspercentages aanzienlijk hoger liggen (microbedrijf 34% en kleinbedrijf 24%) dan het midden- en grootbedrijf met name doordat de financier het risico hoger percipieert. Inzet op bedrijfsfinanciering met het financieringsinstrumentarium en diverse aanvullende maatregelen blijft om bovenstaande redenen belangrijk. Het Aanvullend Actieplan MKB-financiering (Kamerstuk, 32 637, nr. 270) dat heeft bijgedragen aan verbreding van het aanbod in de markt van MKB-financiering, en aan het oplossen van fricties en onvolkomenheden in de markt, is afgerond. De beschikbaarheid van voldoende risicokapitaal geeft ondernemers ruimte om te investeren. Daarom is er in 2017 samen met het Europees Investeringsfonds (EIF) een faciliteit voor € 100 mln (waarvan € 50 mln uit het Toekomstfonds) geopend voor snelgroeiende ondernemingen, zogenaamde scale-ups.

Ambitieus Ondernemerschap

Innovatieve MKB’ers, en dan met name de startups en scale-ups, zijn vernieuwers van de economie, dagen het gevestigde bedrijfsleven uit om te innoveren en dragen bij aan de werkgelegenheid. De aanpak voor startups en scale-ups blijft gericht op het wegnemen van barrières die deze groep MKB bedrijven ervaren in hun groeipad. Uitdagingen liggen met name op het gebied van toegang tot voldoende opgeleid talent, toegang tot investeerders en financieringsinstrumenten, netwerkontwikkeling, toegang en benutting van kennis en toegang tot (internationale) markten. Publieke en private partners binnen StartupDelta hebben in 2017 vol ingezet op deze thema’s. Voorbeelden daarvan zijn de lancering van het scale-up fonds (zie ook conclusie bedrijfsfinanciering), de deelname en zichtbaarheid van Nederland op internationale missies en beurzen (zoals CES Las Vegas) en de uitvoering van maatregelen uit de Citydeal Warm Welkom Talent.

Techniekpact

Digitale overheid

Regeldruk

Verder is aangegeven dat binnen een aantal sectoren in het kader van de maatwerkaanpak concrete problemen van ondernemers zijn opgelost. Binnen die maatwerkaanpak inventariseert de overheid samen met bedrijven, burgers en professionals knelpunten om die vervolgens gezamenlijk op te lossen. Zo werd in het kader van de maatwerkaanpak «winkelambacht» een digitale bedrijfshulpverleningsapplicatie ontwikkeld waarmee een forse besparing kan worden gerealiseerd om dat werkgevers op een eenvoudige en adequate wijze passende bedrijfshulpverlening kunnen organiseren. Ook is er binnen de maatwerkaanpak «banken» een InnovationHub gelanceerd met als doel innovatie in de financiële sector te accommoderen.

Tot slot is per 1 juni 2017 het nieuwe Adviescollege Toetsing Regeldruk van start gegaan met als opdracht de toetsing van voorgenomen regelgeving te verbeteren. Naast het toezien op het goed in kaart brengen van de regeldrukeffecten van nieuwe wetgeving schenkt de ATR ook aandacht aan de vraag of alternatieven goed zijn afgewogen en of er voor het minst belastende alternatief is gekozen.

Budgettaire gevolgen van beleid artikel 2 (bedragen x € 1.000)1

	Realisatie	Vastgestelde begroting	Verschil
	2017	2017	2017
VERPLICHTINGEN	1.654.654	2.357.564	– 702.910
Waarvan garantieverplichtingen	805.621	1.676.662	– 871.041
UITGAVEN	843.402	829.651	13.751
Garanties	58.916	65.780	– 6.864
BMKB	34.818	41.594	– 6.776
Storting reserve BMKB	11.147		11.147
Groeifaciliteit	4.216	8.850	– 4.634
Storting reserve Groeifaciliteit	2.144		2.144
Garantie Ondernemingsfinanciering (GO)	1.610	11.745	– 10.135
Storting reserve GO	4.940		4.940
Garantiefaciliteit Scheepsnieuwbouwfinanciering		3.591	– 3.591
Storting reserve MKB Financiering	41		41
Subsidies	97.343	113.606	– 16.263
Lucht- en Ruimtevaart	1.587	3.214	– 1.627
MKB-Innovatiestimulering Topsectoren (MIT)	15.818	31.265	– 15.447
Eurostars	13.325	14.689	– 1.364
Bevorderen Ondernemerschap	7.465	6.242	1.223
Groene Groei en Biobased Economy	1.147	1.553	– 406
Cofinanciering EFRO, inclusief INTERREG	37.356	42.916	– 5.560
Bijdrage aan ROM's	5.375	5.313	62
Overige subsidies	15.270	8.414	6.856
Opdrachten	29.971	35.681	– 5.710
Onderzoek en opdrachten	4.255	4.697	– 442
Caribisch Nederland	190	1.044	– 854
ICT beleid	16.834	19.056	– 2.222
Regeldruk	735	2.221	– 1.486
Mainport Rotterdam	7.537	7.612	– 75
Regiekosten regionale functie	263	1.051	– 788
Invest-NL i.o.	157		157
Bijdragen aan agentschappen	107.074	88.925	18.149
Bijdrage RVO.nl	98.351	83.978	14.373
Bijdrage Agentschap Telecom	3.240	2.710	530
Bijdrage Logius	2.672	2.237	435
Invest-NL i.o.	2.811		2.811
Bijdragen aan ZBO's/RWT’s	268.831	255.888	12.943
Bijdrage aan TNO	138.926	131.361	7.565
Kamer van Koophandel	109.969	104.301	5.668
NWO-TTW2	19.936	20.226	– 290
Bijdragen aan medeoverheden	2.045	3.914	– 1.869
Sterke Regio's en Nota Ruimte	2.045	3.914	– 1.869
Bijdragen aan (inter-)nationale organisaties	279.221	265.857	13.364
Internationaal Innoveren	36.499	33.771	2.728
PPS-toeslag	100.804	99.396	1.408
TO2 (exclusief TNO)	32.348	31.745	603
Topsectoren overig	31.193	21.386	9.807
Ruimtevaart (ESA)	66.599	64.766	1.833
Bijdrage NBTC	8.694	8.554	140
Bijdragen organisaties	3.084	6.239	– 3.155
ONTVANGSTEN	134.101	114.332	19.769
BMKB	37.316	33.000	4.316
Groeifaciliteit	5.510	8.000	– 2.490
Garantie Ondernemingsfinanciering (GO)	9.132	13.000	– 3.868
Garantiefaciliteit Scheepsnieuwbouwfinanciering (GSF)	178	4.000	– 3.822
Onttrekking reserve GSF	10.136		10.136
MKB Financiering	41		41
Luchtvaartkredietregeling	13.507	8.447	5.060
Rijksoctrooiwet	40.260	37.681	2.579
Eurostars	1.629	4.238	– 2.609
Joint Strike Fighter	2.009	2.500	– 491
Diverse ontvangsten	14.383	3.466	10.917

Toelichting op de verplichtingen

Toelichting op de uitgaven

Garanties

Subsidies

MKB-Innovatiestimulering Topsectoren (MIT) (– € 15,4 mln): Deze lagere realisatie wordt voornamelijk veroorzaakt door een overheveling naar het Provinciefonds van € 14,1 mln ten behoeve van de decentrale uitvoering van de MIT. Omdat de uitvoering van de decentrale MIT door de regio’s wordt uitgevoerd, vormen de hiermee samenhangende middelen geen onderdeel van de verantwoording in het jaarverslag van het Rijk. Daarnaast was er sprake van een beperkte onderuitputting van € 1,3 mln als gevolg van een aangepast uitbetalingsritme.

EFRO (– € 5,6 mln): Dit wordt in het bijzonder veroorzaakt door een budgetoverheveling naar het Ministerie van Financiën voor de opdrachtverlening aan de Auditdienst Rijk (ADR) voor het uitvoeren van de werkzaamheden voor de landsdelige EFRO-programma’s en voor Interreg (€ 1,5 mln) en het alternatief inzetten ten behoeve van het werkgelegenheidsprogramma Vierkant voor Werk (€ 1,7 mln). Daarnaast was er € 1,9 mln onderuitputting.

Overige subsidies (€ 6,9 mln): Dit wordt in het bijzonder veroorzaakt door een boekhoudkundige afwikkeling van alle financiële verplichtingen vanuit het programma Pieken in de Delta (€ 5,9 mln). Tegenover deze geboekte uitgaven is in het kader van de afwikkeling van deze verplichtingen een ontvangst van circa € 6,1 mln in de administratie verwerkt. Per saldo is op basis van de subsidieverantwoording door het Samenwerkingsverband Noord-Nederland (SNN) circa € 0,2 mln teruggestort aan EZ als gevolg van te veel verstrekte voorschotten. Daarnaast was voor de uitfinanciering van de Innovatieve Onderzoeksprogramma’s € 1,1 mln minder benodigd. Voor de uitfinanciering van de aangegane verplichtingen in het kader van de Subsidieregeling Innovatieve Scheepsbouw was € 2,0 mln benodigd waarvoor in de oorspronkelijke begroting geen middelen waren geraamd.

Bijdragen aan agentschappen

RVO.nl (€ 14,3 mln): Dit betrof een verhoging van de opdracht aan RVO.nl. Zie de toelichting onder de verplichtingen.

Bijdragen aan ZBO’s/RWT’s

TNO (€ 7,6): Dit betreft diverse mutaties die plaats hebben gevonden bij de 2^e suppletoire begroting 2017. De belangrijkste mutaties zijn: het verwerken van de loon- en prijsbijstelling tranche 2017 ad € 2,4 mln; de bijdrage van IenW ad € 3,1 mln in het kader van het implementatieprogramma Basisregistratie Ondergrond (BRO) van TNO; de bijdrage van Justitie en Veiligheid ad € 1,6 mln in aanvulling op het Vraaggestuurd Programma Veilige Maatschappij van TNO.

Kamer van Koophandel (€ 5,7 mln): De hogere uitgaven voor de Kamer van Koophandel komen voort uit bijdragen van diverse overheidspartijen – als gebruiker van het handelsregister – voor innovatie van het handelsregister, bijdragen van het Ministerie van Financiën en Veiligheid en Justitie voor de bouw van het UBO-register, de uitgekeerde loon en prijsbijstelling en compensatie in verband met stijging van de pensioenpremies, alsmede de door de Unie van Waterschappen geleverde bijdrage voor inputfinanciering van het handelsregister. Daarnaast is de benodigde kasbijdrage beschikbaar gesteld voor de financieringsdesk, de kosten van de bronkopie van het handelsregister en voor het programmma NL Groeit in 2017.

Bijdragen aan (inter-)nationale organisaties

Topsectoren overig (€ 9,8 mln): De belangrijkste reden hiervoor is dat voor de oud FES-projecten NanonextNL en Commit de subsidies definitief zijn vastgesteld. Voor de slotbetalingen op deze verplichtingen was € 3,8 mln respectievelijk € 5 mln benodigd. Bij de 2^e suppletoire begroting 2017 zijn hiervoor de benodigde budgetten beschikbaar gesteld.

Strategisch doel 1 Stimuleren van een concurrerend, innovatief en duurzaam bedrijfsleven

Tabel kengetallen behorend bij strategisch doel 1

Kengetallen	2012	2013	2014	2015	2016	2017	Bron
MIT							RVO.nl
Aantal bedrijven dat deelneemt aan MIT1		707	662	1.206	1.287	1.404
Omvang private R&D-uitgaven ondersteund met MIT (x € 1 mln)		26	61	86	83	93
Eurostars							RVO.nl
Aantal Nederlandse deelnemers aan Eurostars	44	49	20	69	75	72
waarvan bedrijven	37	37	13	50	52	49
waarvan hightech MKB (%)	89%	81%	100%	96%	90%	98%
Door Eurostars ondersteunde private R&D-uitgaven van Nederlandse deelnemers (x € 1 mln)	11,1	13	7	32	28	30
Horizon20202							RVO.nl/EC
Aantal Nederlandse deelnemers aan H2020		1.544	449	712	984	1.388
waarvan bedrijven		1.185	298	500	713	1.003
Omvang H2020-middelen voor Nederlandse deelnemers (retour in mln euro)		3.403	538	1.016	1.644	2.272
waarvan bedrijven (%)		21%	31%	28%	25%	27%
Retourpercentage voor Nederland (%)		7,5%	8,1%	7,7%	7,5%	7,6%
WBSO							RVO.nl
Aantal bedrijven dat gebruik maakt van WBSO	22.220	22.640	22.974	22.980	22.330	21.265
Door WBSO ondersteunde private R&D-uitgaven (S&O-loon, x € 1 mln)	3.854	3.917	3.997	3.868	3.930	4.008

Strategisch doel 2 Bevorderen ondernemerschap en toegang tot en benutting van ondernemers(risico)financiering

Tabel kengetallen behorend bij strategisch doel 2

Kengetallen	2012	2013	2014	2015	2016	2017	Bron
BMKB							RVO.nl
Verstrekte garanties BMKB, x € 1 mln	486	344	372	446	657	558
Totaal aantal verstrekte garanties	2.640	1.983	1.949	2.545	3.688	3.299
Groeifaciliteit							RVO.nl
Verstrekte garanties Groeifaciliteit, x € 1 mln	13	8	32	19	37	21
Totaal aantal verstrekte garanties	21	16	20	14	17	8
Garantie Ondernemingsfinanciering (GO)							RVO.nl
Verstrekte garanties GO, x € 1 mln	103	103	82	137	58	91
Totaal aantal verstrekte garanties	53	51	39	76	36	80
Garantieregeling Scheepsnieuwbouwfinanciering							RVO.nl
Verstrekte garanties Scheepsnieuwbouw, x € 1 mln		44	0	3	0	0
Totaal aantal verstrekte garanties		6	0	1	0	0
Qredits							Qredits
Aantal verstrekte kredieten (Micro- en MKB-krediet)	1.133	1.020	1.187	1.500	1.750	2.238

Uit het Aanvullend Actieplan MKB-financiering was € 100 mln beschikbaar voor Microkredieten. Eind 2017 is een garantie verstrekt van € 13,3 mln aan de Bank van de Raad van Europa voor een lening aan Qredits van € 16,6 mln. Deze bank financiert activiteiten met een sociale impact en past goed bij de doelstellingen van Qredits. In 2015/16 was reeds een garantie verstrekt van € 86,7 mln aan de Europese Investeringsbank voor een lening aan Qredits van € 100 mln. De leningen van beide banken wordt ingezet voor zowel de verdere groei van de dienstverlening van Qredits (micro- en MKB tot € 150.000) als de nieuwe dienstverlening van Qredits (werkkapitaal en de hogere MKB-kredieten tot € 250.000).

Strategisch doel 3 Ontwikkelen en benutten van hoogwaardig (internationaal) publiek gefinancierd onderzoek en technologie, inclusief publiek-private samenwerking

Tabel kengetallen behorend bij strategisch doel 3

Kengetallen	2012	2013	2014	2015	2016	2017	Bron
TKI's							RVO.nl/ TKI’s
Omvang middelen PPS-programma’s TKI (x € 1 mln)1		571	814	970	1.026	n.n.b.
waarvan private middelen (%)		35%	44%	49%	49%	n.n.b.
TO2
Klanttevredenheid Deltares		8,0	7,9	8,7	8,6	8,2	Deltares
Klanttevredenheid Marin		8,8	9,0	8,8	8,9	8,6	Marin
Klanttevredenheid NLR		8,5	8,7	8,8	8,7	8,7	NLR
Klanttevredenheid TNO		8,2	8,3	8,4	8,6	8,6	TNO
Kennisbenutting Deltares				96%	97%	93%	Deltares
Kennisbenutting Marin				97%	100%	100%	Marin
Kennisbenutting NLR				99%	99,5%	99%	NLR
Kennisbenutting TNO				98%	98%	98%	TNO
Europese Ruimtevaartorganisatie (ESA)
Aantal Nederlandse bedrijven dat deelneemt aan ruimtevaartprogramma’s ESA	499		552	121	121	136	ESA
Ruimtevaart geo-return/retour (%)	1,07	1,10	1,14	1,02	1,18	1,16	ESA

Strategisch doel 4 Waarborgen van responsieve overheids- en informatiediensten en ondersteuning voor ondernemers op regionaal, nationaal en internationaal niveau

Tabel kengetallen behorend bij strategisch doel 4

Kengetallen	2013	2014	2015	2016	2017	Bron
Innovatie Attaché Netwerk						IAN/RVO.nl
Geformaliseerde samenwerkingsverbanden	67	115	78	97	60
Klanttevredenheid1	8,6	8,8	8,6	8,1	n.n.b.
Netherlands Foreign Investment Agency						NFIA/RVO.nl
Projecten	193	187	207	227	224
Investeringsomvang (€ mln)	1.658	3.185	1.765	1.467	1.227
Werkgelegenheid (arbeidsplaatsen)	8.435	6.304	7.779	7.570	8.158
KvK/Ondernemerspleinen						KvK
Waardering Kamer van Koophandel2		7,1	7,1	7,2	– 10
Bereik Kamer van Koophandel		51%	52%	55%	55%
Waardering Ondernemersplein.nl3		6,8	6,8	7,0	7,3
Regeldruk
Netto verlaging regeldruk (cumulatief, € mln)	527	1.153	1.808	2.228	2.481	EZ

Toelichting op de ontvangsten

Onttrekking begrotingsreserve Garantiefaciliteit Scheepsnieuwbouwfinanciering (GSF) (€ 10,1 mln): De GSF is per 1 juli 2017 beëindigd. De laatste garantieverplichtingen vervielen ultimo 2017. De middelen in de begrotingsreserve die ten behoeve van de regeling was opgebouwd, zijn in 2017 aan deze reserve onttrokken en vielen vrij ten gunste van het generale beeld. Zie ook de toelichting op de uitgaven.

Diverse ontvangsten (€ 10,9 mln): Deze ontvangstenmeevaller wordt door de volgende mutaties veroorzaakt:

• • Ontvangsten ruimtelijk economisch beleid (€ 6,5 mln): Dit wordt in het bijzonder veroorzaakt vanwege de boekhoudkundige afwikkeling van oude subsidieverplichtingen Pieken in de Delta (zie ook de toelichting onder de uitgaven).

• • Ontvangsten innovatie (€ 1,9 mln): Er is bij de afwikkeling van oude subsidieverplichtingen in totaal € 1,9 mln terugontvangen, onder andere aan te veel betaalde voorschotten.

• • Terugontvangsten RVO.nl (€ 2,5 mln): In het kader van de afwikkeling van de opdracht aan RVO.nl over 2015 is in 2017 nog een bedrag van € 2,5 mln terug ontvangen. De opdracht werd tegen lagere dan geraamde kosten uitgevoerd.

Toelichting op de begrotingsreserves

Begrotingsreserve Borgstelling MKB-kredieten (BMKB)

Bedragen x € 1 mln

Stand 1/1/2017	58,6
+ Storting	11,1
– Onttrekking
Stand per 31/12/20171	69,8

Op basis van de gerealiseerde schade-uitgaven, de beschikbare middelen op de begroting en de gerealiseerde ontvangsten is € 11,1 mln gestort in de begrotingsreserve BMKB.

Begrotingsreserve Groeifaciliteit

Bedragen x € 1 mln

Stand 1/1/2017	16,2
+ Storting	2,1
– Onttrekking
Stand per 31/12/2017	18,3

Op basis van de gerealiseerde schade-uitgaven, de beschikbare middelen op de begroting en de gerealiseerde ontvangsten is € 2,1 mln gestort in de begrotingsreserve Groeifaciliteit.

Begrotingsreserve Garantie Ondernemingsfinanciering (GO)

Bedragen x € 1 mln

Stand 1/1/2017	60,1
+ Storting	4,9
– Onttrekking
Stand per 31/12/20171	65,1

Op basis van de gerealiseerde schade-uitgaven, de beschikbare middelen op de begroting en de gerealiseerde ontvangsten is € 4,9 mln gestort in de begrotingsreserve Garantie Ondernemingsfinanciering.

Begrotingsreserve Garantiefaciliteit Scheepsnieuwbouwfinanciering

Bedragen x € 1 mln

Stand 1/1/2017	10,1
+ Storting
– Onttrekking	– 10,1
Stand per 31/12/2017	0

Op basis van de evaluatie van de Garantiefaciliteit Scheepsnieuwbouwfinanciering (GSF) is besloten de GSF na 1 juli 2017 niet te verlengen. Daarmee is de noodzaak om een begrotingsreserve GSF aan te houden vervallen.

Begrotingsreserve Garantie MKB-financiering

Bedragen x € 1 mln

Stand 1/1/2017	9,0
+ Storting1	0
– Onttrekking
Stand per 31/12/2017	9,0

3 Toekomstfonds

Algemene Doelstelling

Versterken van de innovatieve kracht van Nederland door het beschikbaar stellen van financiering voor innovatief en snelgroeiend MKB en voor fundamenteel en toegepast onderzoek en het behouden van vermogen voor toekomstige generaties.

Rol en verantwoordelijkheid

De Minister van Economische Zaken is rijksbreed verantwoordelijk voor versterking van het innovatievermogen, in het bijzonder gericht op het bedrijfsleven en verantwoordelijk voor het scheppen van randvoorwaarden voor een excellent ondernemingsklimaat.

De Minister van EZ en de bewindslieden van OCW coördineren en borgen de publieke kennisinfrastructuur voor toegepast en fundamenteel onderzoek.

Vanuit deze verantwoordelijkheden heeft de Minister een financierende en faciliterende rol, samenhangend met de stimulerende, regisserende en faciliterende rollen zoals vermeld in artikel 2 van deze begroting:

Beleidsconclusies

De beschikbaarheid van risicokapitaal voor startups en snelgroeiende en innovatieve bedrijfsleven is in Nederland de afgelopen jaren flink vergroot, maar loopt in vergelijking met toonaangevende innovatie-gedreven landen, zoals de Verenigde Staten en Israël, nog achter (OECD 2017, Entrepreneurship at a glance). Het Toekomstfonds speelt een belangrijke rol om hier verandering in te brengen. In 2017 heeft EZ samen met het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport in drie eHealth fondsen geïnvesteerd in de Seed-capital regeling. Deze fondsen investeren in startende ondernemingen die innovatie zorgtechnologie ontwikkelen op het gebied van eHealth. Daarnaast is er ook binnen de Seed € 10 mln beschikbaar gesteld om te investeringen met zogenaamde business angels in startups. Voor de snelgroeiende innovatieve ondernemingen is er het Dutch Venture Initiative en is er in 2017 een co-investeringsfonds van € 100 mln voor grotere risicokapitaal investeringen gestart.

Om de oplossingen voor maatschappelijke uitdagingen en het toekomstig verdienvermogen extra kracht bij te zetten investeert het kabinet vanuit het Toekomstfonds tevens in hoogwaardige onderzoeksfaciliteiten en in excellente onderzoeksthema’s. In 2017 zijn er met de regeling Toekomstfondskrediet OnderzoeksFaciliteiten met € 13,7 mln 4 voorstellen gehonoreerd om onderzoeksfaciliteiten te ondersteunen (brief d.d. 25-10-2017, Kamerstuk, 31 288/34 775 VIII nr. 603). Tevens zijn met € 3,6 mln twee Smart Industry field Labs aanvragen gehonoreerd en is de Vroege Fase Financiering uitgebreid. Dat betekent dat TO2-starters een aanvraag kunnen indienen voor subsidie voor een haalbaarheidsstudie (maximaal € 45.000); en als vervolg daarop kunnen meedingen naar een lening (maximaal € 250.000) voor een vroegefasetraject.

Oost NL werkt samen met het Europees Investeringsfonds (EIF) en EZ aan het Dutch Venture Initiative om de toegang tot financiering te verbeteren voor snelgroeiende innovatieve ondernemingen. Voor ondernemingen met groeiambities blijft de beschikbaarheid van risicokapitaal cruciaal. Venture capital fondsen zijn met hun risicokapitaalverstrekking bij uitstek financiers van snelgroeiende innovatieve ondernemingen. Bedrijven gefinancierd met venture capital groeien bovengemiddeld. DVI-1 heeft geleid tot 15 nieuwe hoogwaardige risicokapitaalfondsen met financiering uit de private markt, waaronder ook initiatieven waar provincies bij betrokken zijn. DVI-1 heeft daarmee al haar middelen gecommitteerd. Het Europese Investeringsfonds (EIF) heeft voor het tweede DVI-fonds € 100 mln beschikbaar gesteld en via Oost NL stelt het EZ ook € 100 mln beschikbaar. Dit fonds is in april 2016 gestart en heeft al in zeven nieuwe hoogwaardige risicokapitaalfondsen geïnvesteerd.

Budgettaire gevolgen van beleid artikel 3 (bedragen x € 1.000)

	Realisatie 20151	Realisatie 2016	Realisatie 2017	Vastgestelde begroting 2017	Verschil
VERPLICHTINGEN	194.439	166.591	198.306	94.489	103.817
UITGAVEN	78.451	125.418	130.373	145.118	– 14.745
Leningen	72.401	118.571	122.593	138.530	– 15.937
I MKB-FINANCIERING
Volledig revolverend
Dutch Venture Initiative/Fund of Funds	3.000	26.000	13.500	32.600	– 19.100
Regionale Ontwikkelingsmaatschappijen		15.144	15.001		15.001
Co-investment venture capital instrument/EIF			10.000		10.000
Smart Industry			337		337
Gedeeltelijk revolverend
Innovatiekrediet	45.178	39.910	44.802	51.358	– 6.556
Risicokapitaal (seed capital)	14.856	16.538	18.461	20.263	– 1.802
Vroege fasefinanciering	9.367	10.555	11.676	11.309	367
Start ups/MKB				23.000	– 23.000
NL-Californië Duurzaam E-mobility fund
II INVESTERINGEN IN FUNDAMENTEEL EN TOEGEPAST ONDERZOEK Met vermogensbehoud
Fundamenteel en toegepast onderzoek		10.424	8.816		8.816
III Staatsobligaties Toekomstfonds
Subsidies			224		224
IV Reëel rendement voor onderzoek
V Overige subsidies
Smart Industry			168		168
Haalbaarheidsstudies TO2 innovatieve starters			56		56
Bijdragen aan agentschappen	6.050	6.847	7.554	6.588	966
Rijksdienst voor Ondernemend Nederland	6.050	6.847	7.554	6.588	966
ONTVANGSTEN	49.428	138.848	52.632	36.388	16.244
MKB-FINANCIERING BESTAND INSTRUMENTARIUM
Regionale Ontwikkelingsmaatschappijen	10.000	114.567	10.500	3.000	7.500
Fund of Funds (DVI I/Business Angels)				100	– 100
Innovatiekredieten	24.920	13.806	26.812	25.288	1.524
Seed	14.508	10.467	12.413	8.000	4.413
Vroege fase financiering		7	67		67
MKB-FINANCIERING INCIDENTELE MIDDELEN
Ontvangsten DVI II
Ontvangsten fundamenteel en toegepast onderzoek
Fundamenteel en toegepast onderzoek			2.840		2.840
Renteontvangsten Toekomstfonds

Toelichting op de verplichtingen

Toelichting op de uitgaven

Leningen

I MKB-financiering

Volledig revolverend

• • Dutch Venture Initiative (DVI) (– € 19,1 mln): De omvang en moment van de uitgaven in het kader van het Dutch Venture Initiative worden bepaald door de investeringen en terugontvangsten van de fondsen bij hun portfolio-bedrijven. Deze investeringen en ontvangsten fluctueren in aantal en omvang. Vooraf zijn deze fluctuaties niet precies te ramen. Zoals gebruikelijk is er een constante toename van de investeringen in aantal ondernemingen en de totale omvang. Aangezien sprake is van een fondsconstructie blijven deze middelen beschikbaar binnen het Toekomstfonds.

• • Regionale Ontwikkelingsmaatschappijen (€ 15 mln): Er is in 2017 € 15 mln aanvullend kapitaal beschikbaar gesteld aan Innovation Quarter. De middelen hiervoor zijn verwerkt in de 1^e suppletoire begroting 2017.

• • Co-investment venture capital instrument EIF (€ 10 mln);

  Om de toegang tot risicokapitaal voor snelgroeiende innovatieve ondernemingen te versterken, is in samenwerking met private investeerders en met inzet van EFSI-middelen dit instrument ontwikkeld. Het instrument betreft een co-investment fonds van € 100 mln voor grotere risicokapitaal investeringen in Nederlandse ondernemingen. Het Ministerie van Economische Zaken en het EIF/EFSI leggen beide € 50 mln in (Kamerstuk, 22 112, nr. 2218). In 2017 is hiervan een eerste voorschot van € 10 mln uitbetaald.

Gedeeltelijk revolverend

• • Innovatiekrediet (– € 6,6 mln): De kasuitgaven op het Innovatiekrediet fluctueren jaarlijks door individuele uitbetalingsafspraken van RVO.nl met bedrijven op basis van afgesproken mijlpalen. Een aantal verwachte voorschotbetalingen voor toekenningen in het vierde kwartaal van 2017 is doorgeschoven naar 2018, omdat nog niet aan de voorwaarden was voldaan. Aangezien sprake is van een fondsconstructie blijven deze middelen beschikbaar binnen het Toekomstfonds.

• • Startups/MKB (– € 23 mln): De middelen zijn bij 1^e suppletoire begroting 2017 ingezet ten behoeve van de uitwerking van diverse initiatieven binnen het Toekomstfonds, waaronder de regeling Seed business angels en het Co-investment vehicle met het EIF.

II Investeringen in fundamenteel en toegepast onderzoek (met vermogensbehoud)

Fundamenteel en toegepast onderzoek: (€ 8,8 mln): De middelen voor de uitfinanciering van de verplichtingen voor fundamenteel en toegepast onderzoek zijn conform de fondsconstructie van het Toekomstfonds in de 1^e suppletoire begroting 2017 toegevoegd aan de begroting uit de niet benutte middelen 2016. Hiervan is € 8,8 mln tot uitbetaling gekomen.

Indicator	Referentie- waarde	Peildatum	Realisatie 2016	Raming 2017	Realisatie 2017	Bron
Aantal bedrijven dat Innovatiekrediet gebruikt	33	2015	32	>30	29	RVO.nl
Omvang private R&D-uitgaven ondersteund met een Innovatiekrediet (x € 1 mln)	119	2015	136	>120	159	RVO.nl
Aantal participaties via Seed en Fund of Funds	44	2015	81	45	95	RVO.nl/EIF
Omvang gestimuleerd risicokapitaal voor innovatieve bedrijven door Seed en Dutch Venture Initiative/Fund of Funds (x € 1 mln)1	551	2015	744	390	182	RVO.nl/EIF
Aantal ondernemers dat Vroege Fase Financiering gebruikt	39	2015	37	>35	41	RVO.nl/STW

Indicator	Referentiewaarde	Peildatum	Realisatie 2016	Raming 2017	Realisatie 2017	Bron
Verstrekte leningen onderzoeksinfrastructuur (x € 1 mln)1			40	60	44	RVO.nl
Uitgelokte investeringen in onderzoeksinfrastructuur (x € 1 mln)			132	> 60	124	RVO.nl

Toelichting op de ontvangsten

• • Ontvangsten Regionale Ontwikkelingsmaatschappijen (€ 7,5 mln): In 2018 is in totaal € 10,5 mln aan dividend ontvangen van de Noordelijke Ontwikkelingsmaatschappij (NOM). Daarnaast was aanvankelijk in de begroting € 3 mln aan ontvangsten geraamd in het kader van de afwikkeling van de verkoop van NOM-aandelen aan de noordelijke provincies. Zoals toegelicht in de 2e suppletoire begroting zijn deze ontvangsten niet gerealiseerd in 2017 en worden deze doorgeschoven naar 2018.

• • Ontvangsten Seed-regeling (€ 4,4 mln): De geraamde terugontvangsten Seed zijn gebaseerd op een inschatting. Het is moeilijk vooraf in te schatten wanneer de terugontvangsten precies plaats zullen vinden. Dit hangt af van het tijdstip dat participaties van het startersfonds worden verkocht. Dit jaar is het bedrag hoger uitgevallen door enkele verkopen.

• • Ontvangsten Fundamenteel en toegepast onderzoek (€ 2,8 mln): Eén van de projecten uit het Toekomstfondskrediet Onderzoeksfaciliteiten is niet doorgegaan. De reeds betaalde voorschotten (€ 2,8 mln) zijn terugbetaald en bij 2^e suppletoire begroting 2017 weer aan het budget toegevoegd.

4 Een doelmatige en duurzame energievoorziening

Algemene doelstelling

In internationaal verband streven naar een CO₂-arme energievoorziening die veilig, betrouwbaar en betaalbaar is, op zodanige wijze dat economische kansen worden verzilverd, op CO₂-reductie wordt gestuurd en energie in het ruimtelijk beleid is geïntegreerd.

Op de korte termijn stuurt het kabinet op de doelstellingen, zoals overeengekomen in het energieakkoord: 14% duurzame energie in 2020 en 16% in 2023; gemiddeld 1,5% energiebesparing per jaar en 100 PJ in 2020; creëren van ten minste 15.000 voltijdsbanen.

Om deze doelstelling te bereiken zet EZ financiële instrumenten in zoals subsidies en garanties, maar ook niet-financiële instrumenten zoals het stroomlijnen van energieregelgeving om de werking van de energiemarkt te verbeteren, de regeldruk te verminderen en efficiënter toezicht mogelijk te maken.

Rol en verantwoordelijkheid

De Minister van EZ is op grond van de Elektriciteitswet, de Gaswet en de Mijnbouwwet verantwoordelijk voor het energiebeleid. Hieruit vloeien de volgende verantwoordelijkheden voort:

Financieren

• • Het voeren van het financieel instrumentarium op de beleidsterreinen hernieuwbare energie, energiebesparing, mijnbouwklimaat en innovatieve energietechnologieën.

(Doen) Uitvoeren

• • Het vergroten van het aandeel hernieuwbare energie (conform afspraken Energieakkoord).

• • Het vergroten van het aandeel energiebesparing (conform afspraken Energieakkoord).

Regisseren

• • Het regisseren van de realisatie van grote energie-infrastructuurprojecten die onder de Rijkscoördinatieregeling vallen; dit betekent als projectminister, samen met de Minister van Infrastructuur en Milieu, verantwoordelijk voor de ruimtelijke inpassing van projecten en voor de coördinatie van benodigde vergunningen.

• • Het stimuleren van een goed werkende Europese energiemarkt met een adequate infrastructuur.

• • Het actief participeren in Europese en internationale netwerken ten behoeve van energy governance, kennis brengen naar en leren van andere landen en instellingen.

• • Het creëren van randvoorwaarden waardoor de energievoorziening internationaal kan concurreren en het verdienpotentieel van de energiesector in relatie tot de energietransitie ten volle wordt benut.

• • Het creëren van randvoorwaarden voor een doelmatige, veilige en verantwoorde winning van onze bodemschatten.

• • Het stimuleren van de transitie naar een duurzame en betrouwbare energievoorziening.

• • Het bieden van mogelijkheden aan, en het faciliteren van, lokale duurzame energie-initiatieven.

• • Het coördineren van het energiebesparingsbeleid via de verschillende vakministers en het stimuleren van energiebesparing in de industrie en energiesectoren.

• • Het stimuleren van de ontwikkeling en gebruik van innovatieve energietechnologieën.

• • Het stimuleren van de verdergaande reductie van CO₂-uitstoot van energiebedrijven en industrie.

• • Het creëren van randvoorwaarden voor een goede positie op het gebied van nucleair onderzoek, isotopenproductie en uraniumverrijking, met inbegrip van de taken die hierover zijn opgenomen in internationale verdragen, met het oog op de bewaking en beveiliging van de hierbij betrokken kennis en technologie.

• • Het sturen op CO₂-reductie in Europees en internationaal verband.

Kengetal HHI en C3

De C3 is het gezamelijk marktaandeel van de drie grootste leveranciers. De mate van concentratie op de kleinverbruikersmarkt voor elektriciteit en gas vormt een indicatie voor de concurrentie op die markten. Een indicator hiervoor is de Herfindahl-Hirschman Index (HHI). Een markt met een HHI onder de 1.800 punten wordt gezien als een competitieve markt en een markt met een index tussen de 1.800 en 8.000 punten wordt gezien als een geconcentreerde markt. Het energiebeleid is gericht op een zo goed mogelijk werkende markt. Dat zal zich vertalen in een structurele daling van C3 en lagere HHI. Evenwel is er geen beleid specifiek gericht op het beïnvloeden van de concentratiegraad. De ambitie richt zich dan ook niet op een specifieke uitkomst, maar op een voortzetting van de daling van C3 en HHI als indicatie of het beleid voldoende effectief is.

Kengetal		2012	2013	2014	2015	2016	2017	Ambitie 2017
1. Concentratiegraad in de retailsector elektriciteit
– HHI		2.338	2.276	2.230	2.152	1.992	1.822	<2.100
– C3		83%	81%	81%	79%	75%	72%	<77%
2. concentratiegraad in de retailsector gas
– HHI		2.258	2.204	2.171	2.052	1.895	1.821	<2000
– C3		81%	79%	79%	76,8%	74%	72%	<75%

Beleidsconclusies

Uitwerking Energieagenda

Door het vorige kabinet is in 2017 samen met stakeholders gewerkt aan de uitwerking van de transitiepaden uit de Energieagenda. Hiervoor was de studie van Energie Centrum Nederland (ECN) en het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) «Verkenning van Klimaatdoelen: van lange termijn beelden naar korte termijn acties» (Kamerstuk, 32 813, nr. 155) een bouwsteen. Deze ambtelijke verkenning heeft geleid tot uitgewerkte transitiepaden waarin mogelijke maatregelen zijn benoemd om het CO₂-doel in 2050 te halen. Hierbij is getracht een zo breed mogelijk palet aan opties te schetsen, mede op basis van reacties van diverse stakeholders. Deze ambtelijke verkenningen dienen als input voor de gesprekken rond het Klimaatakkoord. Hiermee is invulling gegeven aan de in de begroting aangekondigde stappen richting 2030.

Energieakkoord voor duurzame groei

De resultaten die in de Nationale Energie Verkenningen (NEV) 2017 van het Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN) worden geschetst zijn bemoedigend. Het verwachte aandeel hernieuwbare energie in 2023 ligt met 17,3% fors hoger dan de doelstelling van 16% uit het Energieakkoord. Daarmee wordt, als gevolg van de maatregelen die in de afgelopen kabinetsperiode in gang zijn gezet, tussen 2013 en 2023 bijna een verviervoudiging van het aandeel hernieuwbare energie gerealiseerd. (Kamerstuk, 30 196, nr. 559) De stimuleringsregeling voor hernieuwbare energieproductie SDE+ (inclusief de uitrol van windenergie op zee) is hiervoor het belangrijkste instrument. Voor het jaar 2020 verwacht de NEV 2017 een aandeel hernieuwbare energie van 13%. Daarmee zou de doelstelling uit het Energieakkoord van 14% niet worden gehaald, hetgeen betekent dat extra inzet nodig is. De Energieakkoord-partijen – waaronder de rijksoverheid – werken deze extra inzet nog uit in de Uitvoeringsagenda 2018. Daarnaast zijn diverse initiatieven in gang gezet om de productie van hernieuwbare energie aan te jagen, onder ander op het gebied van geothermie, monomestvergisting en kleinschalige apparaten. Hiermee ligt Nederland goed op schema voor het behalen van de doelstelling voor 2023 in het Energieakkoord.

Stevige inzet Europese voorstellen klimaat- en energiedoelen

In 2017 zijn de onderhandelingen over de wetgevende voorstellen van de Energie Unie in de Raad nagenoeg afgerond. Daarmee ligt de EU op schema. Doel van de Energie Unie is om met een samenhangend wetgevingspakket de energietransitie in de Europese Unie vorm te geven, de leveringszekerheid te borgen, de marktwerking te verbeteren en de klimaat- en energiedoelen voor 2030 te realiseren. In de Raad is met instemming van Nederland een akkoord bereikt over de herzieningen van de richtlijnen voor hernieuwbare energie, Energie-efficiëntie, over de Verordening Governance van de Energie Unie en over een wetgevend voorstel voor een verbeterd ontwerp voor de markt voor elektriciteit. Nederland heeft niet ingestemd met het akkoord in de Raad over de verordening voor elektriciteit vanwege het gebrek aan ambitie (Kamerstuk, 21 501-33, nr. 630; Kamerstuk, 21 501-08, nr. 672; Kamerstuk, 21 501-33, nr. 647; Kamerstuk, 21 501-33, nr. 660; Kamerstuk, 21 501-33, nr. 663; Kamerstuk, 21 501-33, nr. 666; Kamerstuk, 21 501-33, nr. 678).

Energie-innovatie

Tijdens de Klimaatconferentie in Marokko in november 2016 (COP22) is Nederland zoals opgenomen in de begroting 2017 definitief toegetreden tot Mission Innovation (Kamerstuk, 31 793, nr. 163). Het Mission Innovation initiatief kan als een mooie opstap voor versterkte internationale samenwerking voor energie-innovatie beschouwd worden.

Zoals in de begroting 2017 aangekondigd zijn in 2017 de drie energie-innovatieregelingen Demonstratieregeling Energie Innovatie (DEI), de Hernieuwbare Energieregeling (HER) en de Topsector Energieregelingen (TSE) wederom opengesteld voor een totaal bedrag van circa € 130 mln. Specifiek voor de HER is met ingang van 1 april 2017 de termijn waarbinnen projecten dienen bij te dragen aan hernieuwbare energieproductie en een besparing op de uitgaven aan subsidies verlengd van 2023 naar 2030. Dat betekent dat nu ook innovatieve hernieuwbare energieprojecten in aanmerking komen die in 2030 tot productie kunnen leiden. Hiermee komen naast innovaties op de korte termijn ook innovaties aan bod die op de iets langere termijn richting 2030 kunnen bijdragen aan de klimaatopgave. Hiermee is een belangrijke stap gezet die tegemoet komt aan de behoefte in de markt. In de praktijk bleek namelijk dat veel goede innovatieve projecten die een goede bijdrage kunnen leveren aan besparing op de subsidie-uitgaven SDE+ zich niet konden kwalificeren doordat ze nog niet tot hernieuwbare energieproductie in 2023 zouden kunnen leiden. Hierdoor ontstond de laatste jaren meer en meer een onevenwichtige nadruk op korte-termijn-uitrol en konden innovatieve projecten met een wat langere tijdshorizon niet worden gehonoreerd. In 2018 zal in het kader van het nieuw maatschappelijk klimaatakkoord gericht op de CO₂-reductieopgave en de daaraan gekoppelde kennis- en innovatieagenda de benodigde inzet op kennis en innovatie worden herijkt.

De HER, de DEI en de TSE zijn in 2017 geëvalueerd (Kamerstuk, 30 196, nr. 572). Belangrijke conclusies uit het onderzoek waren dat de regelingen bijdragen aan het doel van de Topsector Energie om de betrokkenheid van een breed spectrum aan bedrijven in onderzoek en ontwikkeling te versterken en dat de verbindingen sneller worden gelegd en langer doorgaan dan bij voorgaand energie-innovatiebeleid. Ook wordt geconcludeerd dat door de DEI de kans toeneemt dat in de kapitaalintensieve fase van demonstratie van energie-innovaties de stap naar kredietverstrekkers kan worden gemaakt voor aanvullende financiering. Het onderzoek heeft niet kunnen aantonen dat als gevolg van de regelingen meer omzet, export en werkgelegenheid is ontstaan.

Energiebesparing

In 2017 zijn verdere intensiveringen doorgevoerd ten behoeve van de energiebesparingsdoelen uit het Energieakkoord. In plaats van de voorgenomen energiebesparingsverplichting in de gebouwde omgeving is een convenant afgesloten met betrokken partijen om 10 PJ aanvullende besparing te realiseren. Voor energiebesparing in de energie-intensieve industrie is het MEE-convenant uitgebreid met het Addendum op het MEE-convenant, waarin de convenantsdeelnemers zich verbinden aan de doelstelling van 9 PJ aanvullende besparing in 2020. Dit Addendum is in de plaats gekomen van de één op één afspraken met het bedrijfsleven. Indien de afspraken uit het Addendum niet worden uitgevoerd, is er een mogelijkheid om een wettelijke energiebesparingsverplichting in te voeren. Zo wordt de 9 PJ behaald en ligt Nederland op schema om de 100 PJ energiebesparing in 2020 te halen. In 2018 worden de ingediende projecten om te voldoen aan de 9 PJ energiebesparing beoordeeld (Kamerstuk, 30 196, nr. 546; Kamerstuk, 30 196, nr. 568).

Mijnbouwwet

Zoals aangekondigd in de begroting is de Mijnbouwwet op tijd en volgens planning gewijzigd. Op grond van de gewijzigde Mijnbouwwet wordt het mogelijk om de kosten van het op aanvraag verlenen, wijzigen of intrekken van een vergunning, ontheffing, of instemming dan wel het beoordelen van een melding voor een handeling met een mobiele installatie en de kosten van het Staatstoezicht op de Mijnen (SodM) voor de uitvoering van enkele specifieke taken in verband met mijnbouwwerken in rekening te brengen bij mijnbouwbedrijven en gasnetbeheerders (retributies). De gewijzigde Mijnbouwregeling, welke de hoogte van de bedragen vaststelt en daarmee het innen van de retributies mogelijk maakt, is in 2017 afgerond en is per 1 januari 2018 in werking getreden.

Energie-audits

In 2017 hebben veel grote ondernemingen een energie-audit ondergaan. De energie-audits geven zicht op de mogelijkheden voor kostenefficiënte energiebesparing. Gemeenten en provincies zien als bevoegd gezag toe op de uitvoering. EZ heeft voor dit toezicht middelen beschikbaar gesteld aan de gemeenten en provincies op basis van onderzoek dat in 2016 is uitgevoerd. In 2017 is gestart met de evaluatie van de auditplicht (Kamerstuk, 31 209, nr. 213). Het evaluatieonderzoek naar de energie-audits wordt, later dan gepland, naar verwachting in de eerste helft van 2018 afgerond, waarna de Kamer zal worden geïnformeerd. Beoordeeld wordt onder meer of de regelgeving en de uitvoering goed zijn ingericht en wat de uitvoeringslasten zijn.

Windenergie op zee

In overleg met de windsector is een procedure ontwikkeld waarin partijen de vergunning kunnen aanvragen voor het bouwen en exploiteren van het windpark, zonder subsidie. De vergunningsaanvragen worden getoetst op zes criteria, waarbij elementen die de kans vergroten dat het windpark daadwerkelijk wordt gebouwd het zwaarst tellen in de onderlinge vergelijking. Op deze eerste subsidieloze tender hebben diverse gerenommeerde partijen ingeschreven. Windenergie op zee lijkt dus zonder subsidie rendabel te worden (Kamerstuk, 33 561, nr. 39). Daarmee wordt de doelstelling van het Energieakkoord om tussen 2014 en 2023 het kostenniveau van windenergie op zee met 40% te verlagen ruimschoots gehaald. Met deze tender is – ook in internationaal perspectief – een nieuwe mijlpaal bereikt in de verlaging van de kosten van windparken: dit is het eerste park ter wereld dat zonder subsidie zal worden geëxploiteerd. Deze eerste subsidieloze tender betreft de derde van in totaal vijf tenders van de routekaart windenergie op zee tot 2023 (Kamerstuk, 33 561, nr. A/11). Daarmee verloopt de uitvoering van die routekaart volgens schema.

ECN

In 2016 is besloten dat het Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN) wordt opgesplitst (Kamerstuk, 30 196, nr. 465). Daarbij wordt het duurzame energieonderzoek van ECN samengevoegd met de energieonderzoek-activiteiten van TNO. Conform planning zijn in 2017 de voorbereidingen getroffen om deze krachtenbundeling per 1 april 2018 mogelijk te maken. In de rapportage Bedrijvenbeleid 2017 «Navigeren met wind in de zeilen» heeft het ministerie aangegeven dat de samenwerking vanaf 1 januari 2018 een feit is, maar dat de formele overgang van ECN naar TNO plaatsvindt op 1 april 2018 (Kamerstuk, 32 637, nr. 293). De zogenaamde rekenmeesterfunctie is conform de gemaakte afspraken per 1 januari 2018 overgeheveld naar het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL). Tot slot is er in 2017 onderzoek gestart naar de kosten van het historisch radioactief afval en de ontmanteling van gebouwen en installaties in Petten. Dit proces ligt op schema. De Kamer zal hierover in het voorjaar van 2018 worden geïnformeerd.

Start Uitkoopregeling

Op aandringen van de Tweede Kamer komen woningen die loodrecht onder de hoogspanningslijnen staan van 220 en 380 kV verbindingen en 110 en 150 kV verbindingen buiten de bevolkingskernen in aanmerking voor uitkoop. Het Rijk heeft in de periode 2017–2021 € 140 mln beschikbaar gesteld voor een vrijwillige uitkoopregeling onder de voorwaarde dat de betrokken gemeenten zorgen voor verwijderen van de woonfunctie van het betreffende pand. De regeling is samen met de betrokken gemeenten uitgewerkt en heeft een looptijd van vijf jaar (Kamerstuk, 31 574, nr. 29). Door EZ zijn alle eigenaren van woningen die vallen onder de Uitkoopregeling geïnformeerd over de regeling. In totaal gaat het om circa 385 woningen. De uitvoering vindt door de betrokken gemeenten plaats. In 2017 zijn in totaal 64 woningen in het kader van de Uitkoopregeling aangekocht door gemeenten. Dit is minder dan waar rekening mee gehouden was. Omdat de Uitkoopregeling een facultatieve regeling is, waar eigenaren van woningen onder een hoogspanningsverbinding gebruik van kunnen maken (maar niet verplicht zijn om dit te doen), is EZ tevreden met dit resultaat.

Budgettaire gevolgen van beleid artikel 4 (bedragen x € 1.000)

	Realisatie					Vastgestelde begroting	Verschil
	2013	2014	2015	2016	2017	2017	2017
VERPLICHTINGEN	3.397.213	2.646.202	6.494.697	17.514.501	8.618.677	13.472.436	– 4.853.759
Waarvan garantieverplichtingen	47.342	526	31.873	28.900	11.050	66.600	– 55.550
UITGAVEN	1.251.807	1.441.886	1.557.919	1.824.624	1.887.248	1.902.455	– 15.207
Subsidies	1.030.692	1.181.789	1.347.519	1.621.186	1.635.472	1.663.412	– 27.940
Topsectoren Energie
– tenderregeling Energie-innovatie	16.371	19.398	36.543	38.935	38.791	33.088	5.703
– SDE+projecten	13.911	15.527	21.138	31.497	30.934	48.600	– 17.666
Energie-innovatie (IA)	36.766	27.383	17.300	16.190	7.098	2.368	4.730
Green Deals	1.889	918	1.809	2.660	4.997	3.000	1.997
Energieakkoord
– Demonstratie-regeling Energie Innovatie (DEI)			10.153	19.329	21.931	41.000	– 19.069
– Projecten Energieakkoord SER		666	478	562	733	4.089	– 3.356
MEP	505.321	432.032	362.995	288.426	149.960	187.847	– 37.887
SDE	141.908	183.978	207.832	443.837	552.127	613.605	– 61.478
SDE+	27.225	51.138	115.227	187.446	321.514	653.197	– 331.683
Storting in begrotingsreserve duurzame energie	225.007	369.356	503.423	473.061	377.819		377.819
Bijdrage aan ECN				40.000
ISDE-regeling				18.018	50.927		50.927
Compensatie Energie-intensieve bedrijven (ETS)		56.955	31.765	45.008	53.477	61.045	– 7.568
CCS	5.015	4.905	2.500	171	865	4.362	– 3.497
Subsidieregeling Energiebesparing en duurzame energie sport-accommodaties (EDS)				5.822	6.170		6.170
Hoge Flux Reactor	7.250	7.250	7.250		14.500	8.111	6.389
Aanschafsubsidie zonnepanelen	29.632
Elektrisch rijden	2.535	2.184	1.541	844	538		538
Caribisch Nederland	3.161	6.807	17.108	8.472	574	3.100	– 2.526
Overige subsidies	14.701	3.292	10.457	908	2.517		2.517
Garanties	526	9.206	1.922	2.242	833	2.500	– 1.667
Aardwarmte	526			1.230
Storting in begrotingsreserve Aardwarmte		9.206	1.922	1.012	833	2.500	– 1.667
Opdrachten	33.861	28.108	19.813	13.029	18.188	14.537	3.651
O&O bodembeheer	2.497	3.843	12.651	2.614	2.123	7.806	– 5.683
Joint implementation	12.148	768	252	5	434	410	24
Straling	9.726	9.257	50			46	– 46
Pallas	1.001	10.004			9.000	4.011	4.989
Onderzoek en opdrachten	8.489	4.236	6.860	10.410	6.631	2.264	4.367
Bijdragen aan agentschappen	45.589	47.281	41.805	46.026	52.877	44.819	8.058
Rijksdienst Voor Ondernemend Nederland	38.680	41.949	40.168	44.400	51.050	43.099	7.951
Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit	698	692	681	676	713	690	23
Kern Fysische Dienst	6.211	3.690
KNMI		950	956	950	1.114	1.030	84
Bijdragen aan ZBO’s/RWT’s	103.039	110.603	107.423	113.356	116.403	115.594	809
Doorsluis COVA heffing	100.947	107.594	106.074	108.179	110.263	111.000	– 737
TNO Bodembeheer	2.092	3.009	1.349	5.177	6.140	4.594	1.546
Bijdragen aan mede-overheden					24.380	28.000	– 3.620
Uitkoop regeling					24.380	28.000	– 3.620
Bijdragen aan (inter)nationale organisaties	38.100	64.899	39.437	28.785	39.095	33.593	5.502
ECN/NRG	37.757	57.903	38.819	27.982	38.519	32.236	6.283
Storting begrotingsreserve risicopremie lening ECN/NRG		6.600
Diverse instituten	343	396	618	803	576	1.357	– 781
ONTVANGSTEN	13.547.739	10.801.567	6.851.765	2.546.908	3.202.936	3.426.661	– 223.725
COVA	100.947	107.594	106.074	108.179	110.264	111.000	– 736
Opbrengst heffing ODE (SDE+)	97.363	173.619	278.861	421.036	626.953	678.000	– 51.047
Onttrekking begrotingsreserve duurzame energie			20.000	77.000	77.000	77.000
Aardgasbaten	13.342.665	10.505.291	6.424.910	1.926.754	2.373.989	2.550.000	– 176.011
Ontvangsten zoutwinning	2.373	2.474	2.342	2.510	2.525	2.511	14
Diverse ontvangsten	4.391	12.589	19.578	11.429	12.205	8.150	4.055

Toelichting op de verplichtingen

SDE+

Het lagere bedrag aan verplichtingen is vrijwel geheel terug te voeren op de lagere verplichtingen die zijn aangegaan voor de regeling Stimulering Duurzame Energie (SDE+). De nieuwste tender Wind op Zee waarvan de inschrijftermijn in december 2017 sloot, is inmiddels zonder subsidie toegekend. Daarnaast zal een groot deel van de verplichtingen voor de tweede openstelling van de reguliere SDE+ pas in 2018 worden aangegaan, omdat als gevolg van de beoordelingstermijn het merendeel van de aanvragen pas na de jaargrens een subsidiebeschikking zal ontvangen.

Garantieregeling aardwarmte

Voor de garantieregeling aardwarmte is voor slechts één geothermieproject een garantieverplichting afgegeven, zodat het garantieplafond van € 66,6 mln voor een bedrag van circa € 55,5 mln niet is uitgeput.

Toelichting op de uitgaven

Subsidies

Topsectoren energie

• • Tenderregeling Energie-Innovatie (TSE): de realisatie van de TSE is hoger dan oorspronkelijk begroot, omdat uit de vraag uit de markt en de doelstellingen van de Topsector Energie bleek dat er gedurende 2017 relatief meer behoefte was aan R&D-middelen dan aan demonstratiemiddelen. Het beschikbare budget van € 33 mln is daarom bij 2^e suppletoire begroting 2017 opgehoogd uit de DEI-middelen.

• • SDE+-projecten topsectoren energie/Hernieuwbare Energie Regeling (HER): de uitgaven voor de regeling zijn € 17,7 mln lager uitgevallen dan begroot. In 2017 zijn de voorwaarden voor de regeling geactualiseerd, waardoor in de komende jaren een hogere uitputting van het beschikbare budget wordt verwacht.

Energieakkoord SER

Voor de Demonstratieregeling Energie-Innovatie (DEI) is € 19 mln minder uitgegeven dan begroot omdat een deel van het DEI-budget is overgeheveld naar het budget van de Tenderregeling Energie-Innovatie (TSE). De realisatie van de DEI in 2017 is extra tegengevallen doordat een aantal grote projecten vertraagd zijn.

Milieukwaliteit van de Elektriciteitsproductie (MEP), SDE, SDE+ en regeling Investerings Subsidie Duurzame Energie (ISDE)

Storting in begrotingsreserve duurzame energie

De begrotingsreserve duurzame energie is bestemd voor middelen voor duurzame energieproductie die in enig jaar onbenut zijn gebleven als gevolg van vertraging of niet doorgaan van projecten. Deze middelen moeten later alsnog worden uitbetaald voor dezelfde projecten, of kunnen worden ingezet voor andere vervangende projecten met het oog op het bereiken van de doelstelling. Via de begrotingsreserve blijven de middelen beschikbaar tot het moment dat ze alsnog zullen worden uitbetaald. In 2017 is € 377,8 mln in de reserve gestort. € 280,7 mln is beschikbaar gekomen via de SDE+, SDE+-projecten topsectoren energie en de ISDE (te financieren uit de Opslag Duurzame Energie, ODE). € 33,9 mln is beschikbaar gekomen uit de MEP en € 63,2 mln uit de SDE (beide te financieren uit de algemene middelen).

Compensatie Energie-intensieve bedrijven (ETS)

Bij de compensatieregeling indirecte kosten ETS is vooral sprake van lagere uitgaven omdat van één grote aanvrager de productiecapaciteit veel lager dan verwacht was, waardoor aan deze aanvrager ruim € 3,5 mln minder is uitgekeerd dan begroot. Daarnaast was ook ruimte in het budget gereserveerd voor nieuwe aanvragers die gebruik willen maken van de regeling, maar deze nieuwe aanvragen bleken geen grote bedragen te betreffen, waardoor ook deze ruimte (€ 4 mln) niet is benut.

Subsidieregeling Energiebesparing en duurzame energie sportaccommodaties (EDS)

De bijdrage van € 6,2 mln van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) aan EZ voor het uitvoeren van de Subsidieregeling Energiebesparing en duurzame energie sportaccommodaties (EDS) over 2017 is bij 2^e suppletoire begroting 2017 naar de begroting van EZ overgeheveld.

Hoge Flux Reactor

De overschrijding van het budget is veroorzaakt doordat de Europese Commissie er niet in geslaagd is een besluit over het Aanvullende Programma ter financiering van de Hoge Flux Reactor (HFR) in Petten voor de periode 2016–2019 voor het einde van 2016 aan de Raad voor te leggen. Daarom was er in 2016 nog geen grondslag om EZ te verzoeken om de bijdrage € 7,25 mln voor het jaar 2016 te betalen aan de Commissie. Hierop heeft de Europese Commissie aangegeven dat in 2017 twee keer betaald diende te worden (de bijdragen voor 2016 en 2017).

Kengetal	2012	2013	2014	2015	2016	2017	Ambitie 2017
Aantal deelnemende bedrijven bij TKI Bron: RVO.nl	301	486	612	1.150	1.200	1.400	1.540
Kwaliteit van het Nederlandse energieonderzoek gemeten als retourpercentage van het Achtste EU kaderprogramma thema energie	7,0%	6,8%	6,6%	7,2%	7,0%	6,4%1	7,0%

Indicator	Referentiewaarde	Peildatum	Realisatie 2015	Realisatie 2016	Streefwaarde	Planning	Bron
Duurzame energieproductie	4,5%	2013	5,8%	6%	16%	2023	CBS

Opdrachten

Onderzoek en opdrachten Bodembeheer

De lagere uitgaven worden vooral veroorzaakt doordat het Kennisprogramma Effecten Mijnbouw (KEM) in 2017 pas in een laat stadium van de grond is gekomen. Dit als gevolg van het feit dat het zeer moeilijk bleek onafhankelijke en deskundige leden te vinden voor het wetenschappelijk panel dat de projectvoorstellen voor het KEM moet beoordelen. Vervolgens hebben de aanbestedingsprocedures van de eerste KEM-projecten veel tijd gevergd, waardoor de eerste uitgaven voor het KEM pas in 2018 worden verwacht.

Pallas

In 2014 is aan de stichting voorbereiding Pallas een lening ter beschikking gesteld met een hoofdsom van € 40 mln. De hoofdsom wordt in tranches beschikbaar gesteld op basis van verzoeken door de stichting. In 2017 is door de stichting € 5 mln meer opgevraagd dan waar bij het opstellen van de begroting mee was gerekend.

Onderzoek en opdrachten

De overschrijding van € 4,4 mln wordt voor het grootste deel veroorzaakt doordat bij de begroting nog geen middelen op de begroting beschikbaar waren voor het doen van planschade-uitkeringen. Deze middelen zijn bij de 1^e en 2^e suppletoire begroting aan dit budget toegevoegd.

Bijdragen aan agentschappen

Rijksdienst voor Ondernemend Nederland

De bijdrage aan de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl) is hoger geworden doordat RVO.nl een compensatie heeft ontvangen voor de hogere cao-lonen van de Rijksambtenaren, gestegen ABP-premies en hogere prijzen (€ 1,4 mln). Ook is budget toegevoegd voor de uitvoering van de Subsidieregeling Duurzame Scheepsbouw (SDS, € 0,15 mln), de regeling Sportaccommodaties (€ 0,44 mln), de Uitkoopregeling (€ 0,44 mln) en het loket Mijnbouwschade (€ 0,5 mln). Voor de toenemende werkzaamheden van RVO.nl voor de uitvoering van de SDE+ en de Hernieuwbare Energieregeling is eveneens extra budget toegevoegd (€ 4,2 mln). Tenslotte is er budget beschikbaar gesteld voor de aanvullende werkzaamheden in het kader van de Meerjarenafspraken Energie-Efficiëntie ETS-ondernemingen (MEE-convenant) om 9 PJ extra energiebesparing te realiseren (€ 0,75 mln).

Bijdragen aan (inter)nationale organisaties

Energieonderzoek Centrum Nederland/Nuclear Research and Consultancy Group (ECN/NRG)

In oktober 2014 is aan ECN/NRG een lening verstrekt voor het herstelplan van de Hoge Flux Reactor (HFR). De kasuitloop van deze lening is toentertijd in de begroting en meerjarenramingen verwerkt conform de destijds bestaande ramingen. Dit betekende dat er in 2017 in de Ontwerpbegroting een kasbedrag van € 9,2 mln beschikbaar was. In de praktijk is de lening aanzienlijk trager opgenomen dan destijds voorzien. Tevens is het financiële arrangement voor ECN en NRG in oktober 2016 herzien en uitgebreid in het kader van onder meer de voorgenomen splitsing van ECN en de samenvoeging van het onderdeel ECN-duurzaam met TNO. Daarom is in 2017 ten laste van de lening uit oktober 2014 een bedrag van € 15 mln opgenomen en uitbetaald. Ook is voor een bedrag van zo’n € 0,5 mln extra bijgedragen aan ECN zelf in verband met de uitkering van de loon- en prijsbijstelling over 2017.

Indicator: klanttevredenheid en kennisbenutting

Indicator	Referentiewaarde	Peildatum	Realisatie 2016	Realisatie 2017	Streef-waarde	Planning	Bron
Klanttevredenheid ECN	8,6	2014	8,4	8,2	8,4	2017	ECN
Kennisbenutting ECN	96%	2015	95%	95%	96%	2017	ECN

Ontvangsten

Opslag Duurzame Energie (ODE)

De ontvangsten op basis van de Opslag Duurzame Energie (ODE) zijn € 51 mln lager dan geraamd. De tariefstructuur van de ODE volgt de structuur van de energiebelasting. De ontvangstenreeks van de ODE is in eerste instantie in 2012 bij de invoering van de ODE meerjarig geraamd op basis van een aantal veronderstellingen over het energieverbruik, tempo van energiebesparing, de uitrol van zonnepanelen etc. De raming is in 2013 bij gelegenheid van het Energieakkoord weliswaar bijgesteld, echter zonder actualisatie van de variabelen die relevant zijn voor de hoogte van de ontvangsten.

Aardgasbaten

De aardgasbaten zijn € 176 mln lager uitgevallen dan geraamd. De belangrijkste reden hiervoor is het lagere productievolume. In de begroting 2017 werd de totale aardgasproductie geraamd op 44 miljard Nm³. De werkelijke productie in 2017 bedroeg 42 mld Nm³.

Kengetallen	2012	2013	2014	2015	2016	2017
1. Gewonnen volume aardgas kleine velden (in Nm3) Bron: TNO	26 mld Nm3	26 mld Nm3	24 mld Nm3	22 mld Nm3	20 mld Nm3	18 mld Nm3
2. Aantal boringen exploratie onshore en offshore Bron: TNO	16	9	21	16	4	6
3. Aantal boringen productie onshore en offshore Bron: TNO	19	18	32	17	16	8
4. Productie aardgas totaal (in Nm3) Bron: TNO	74 mld Nm3	80 mld Nm3	66 mld Nm3	50 mld Nm3	48 mld Nm3	42 mld Nm3
5. Euro/dollarkoers Bron: CBS/CPB	1,28	1,33	1,33	1,11	1,11	1,13
6. Olieprijs (dollar/vat) Bron: CBS/CPB	111,7	108,7	101,4	52,5	43,3	54,0
7. Beursprijs van TTF-gas (eurocent/ m3) Bron: APX Endex	24,0	26,0	21,3	19,8	13,6	16,6

Toelichting op de begrotingsreserves

Begrotingsreserve Aardwarmte

Bedragen x € 1 mln

Stand 1/1/2017	21,7
+ Storting	0,8
– Onttrekking
Stand per 31/12/2017	22,61

De begrotingsreserve voor de garantieregeling Geothermie is bedoeld om het budget voor deze regeling meerjarig in te kunnen zetten en een eventuele mismatch in de tijd tussen inkomsten en uitgaven op te vangen. Om gebruik te kunnen maken van de garantieregeling Geothermie betalen marktpartijen een premie aan de uitvoerder van de regeling (RVO.nl) die wordt gestort in de begrotingsreserve. In 2017 zijn geen verliesdeclaraties op basis van de garantieregeling bij RVO.nl ingediend, zodat er niets aan de begrotingsreserve is onttrokken.

Begrotingsreserve Duurzame energie

Bedragen x € 1 mln

Stand 1/1/2017	1.473,9
+ Storting	377,8
– Onttrekking	– 77,0
Stand per 31/12/2017	1.774,7

De begrotingsreserve Duurzame energie is bestemd voor onbesteed gebleven middelen als gevolg van vertraging bij projecten waaraan reeds subsidie is toegekend en reeds verplichte projecten die niet tot uitvoering komen en door andere projecten moeten worden vervangen met het oog op het bereiken van de doelstelling voor duurzame energieproductie. Het gaat hier om middelen ten behoeve van de MEP, SDE, SDE+, ISDE en de SDE+-projecten van de topsectoren energie. Via de begrotingsreserve blijven de middelen beschikbaar tot het moment dat ze alsnog zullen worden uitbetaald. In 2017 is € 377,8 mln in de reserve gestort en € 77 mln aan de reserve onttrokken (Kamerstuk, 34 210 XIII, nr. 4, antwoord op vraag 5).

Specificatie stortingen/onttrekkingen begrotingsreserve Duurzame Energie (bedragen x € 1 mln)

Specificatie begrotingsreserve Duurzame Energie	2013	2014	2015	2016	2017	Totaal
MEP (algemene middelen)	23	16	2		34	75
SDE (algemene middelen)	143	220	297	191	63	914
Tijdelijke onttrekking (MEP/SDE)			– 20	– 77	– 77	– 174
SDE+ (ODE gefinancierd)	59	134	204	282	281	960
Totaal	225	370	483	396	301	1.775

Begrotingsreserve ECN verstrekte leningen

Bedragen x € 1 mln

Stand 1/1/2017	6,6
+ Storting	0
– Onttrekking	0
Stand per 31/12/2017	6,6

De middelen op de begrotingsreserve risicopremie ECN/NRG zullen worden aangesproken als ECN – al dan niet tijdelijk – (gedeeltelijk) niet kan voldoen aan de terugbetalingsverplichtingen volgens de in 2014 afgesloten leningsovereenkomst.

Overzicht maatregelen ten behoeve van het Energieakkoord

Uitgaven x € 1.000	Realisatie 2015	Realisatie 2016	Realisatie 2017	Begroting 2017	Verschil
ENERGIEBESPARING
MJA3 / MEE (EZ, art. 4)	3.061	4.242	3.053	2.368	685
EIA (FIN, fiscaal)	106.000	147.000	124.000	161.000	– 37.000
Compensatie indirecte kosten ETS (EZ, art. 4)	31.765	45.008	53.477	61.045	– 7.568
Duurzame warmte (EZ,art 4)	262
Demo Schoon en Zuinig (EZ, art. 6)	911	1
Innovatieagenda Energie (EZ, art. 6)	640	1.096	1.102	2.059	– 957
Marktintroductie energie innovaties (MEI) (EZ, art. 6)	4.768	3.537	3.290	789	2.501
Energie-efficiëntie en hernieuwbare energie (EZ, art. 6)	3.275	6.124	3.984	7.100	– 3.116
Wet Milieubeheer energiebesparing (IenM, art. 19)	3.913	1.066	2.141	2.046	95
Openbare verlichting decentrale overheden (IenM, art. 19)	17
Revolverend fonds EGO (WenR, art. 2)		35.000
Bijdragen aan agentschappen (WenR, art. 2)	11.745	6.132	3.847	5.000	– 1.153
Energiebesparing verhuurders, uitvoering STEP (WenR, art. 2)			816	816
Beleidsprogramma Energiebesparing (Subsidies en opdrachten) (WenR, art. 2)	5.000	4.000	6.500	4.000	2.500
Energiebesparing Koopsector (WenR, art. 2)		7.383	39.900	35.800	4.100
HERNIEUWBARE ENERGIE
MEP (EZ, art. 4)	362.995	288.426	149.960	187.847	– 37.887
SDE/SDE+ (EZ, art.4)	323.059	614.493	873.641	1.266.802	– 393.161
Storting in begrotingsreserve duurzame energie (EZ, art. 4)	503.423	473.061	377.819		377.819
Storting in begrotingsreserve Garantieregeling Aardwarmte (EZ, art. 4)	1.922	1.012	833	2.500	– 1.667
InvesteringsSubsidie Duurzame Energie (EZ, art.4)		18.018	50.927		50.927
ENERGIE-INNOVATIE
Topsector Energie (EZ, art. 4)	36.516	38.915	38.791	33.088	5.703
Demonstratieregeling Energie-innovaties (EZ, art. 4)	10.153	19.330	21.931	41.000	– 19.069
Innovatiemiddelen SDE+ (EZ, art. 4)	21.138	31.497	30.934	48.600	– 17.666
MOBILITEIT
Elektrisch rijden (EZ, art. 4)	1.541	844	538		538
Lean and Green Personal Mobility (IenM, art. 14)	540	216
Bewustwordingscampagne «Hopper» (IenM, art. 14)	50			35	– 35
Organisatiekosten Green Deal Autodelen (IenM, art. 14)	60	54	20		20
Campagne veilige, zuinige, stille banden op spanning (IenM, art. 19)	172	98	13	13
OVERIGE
Bijdrage RVO.nl uitvoeringslasten Energieakkoord (EZ, art. 4)	5.200	5.200	6.263	5.337	926
Uitvoeringskosten Revolverend Fonds Energiebesparing Verhuurders (RVO.nl) (WenR, art. 2)	353	88	61	403	– 342
Fonds duurzaam funderingsherstel (FDF) (WenR, art. 2)			20.000	20.000

5 Meerjarenprogramma Nationaal Coördinator Groningen

Algemene doelstelling

Het scheppen van voorwaarden voor een aardbevingsbestendig en kansrijk Groningen.

Om deze doelstelling te bereiken zorgt de Nationaal Coördinator Groningen (NCG) in dialoog met alle maatschappelijke en bestuurlijke stakeholders voor een planmatige en daadkrachtige regie en sturing op een duurzame versterking en vernieuwing van het aardbevingsgebied, opdat deze regio weer veilig wordt en sterker dan ooit een nieuwe balans vindt tussen gaswinning en een versterkte gebiedsidentiteit en gebiedskwaliteit met nieuwe economische kansen en een leefbare en aantrekkelijke woon-, werk- en leefomgeving.

Rol en verantwoordelijkheid

De Minister van EZ is op grond van de Mijnbouwwet verantwoordelijk voor de gaswinning. De gaswinning in Groningen grijpt diep in op het dagelijkse leven van inwoners in het gebied, met name in het gebied waar zich frequent aardbevingen voordoen. Voor het kabinet staat de veiligheid van inwoners voorop. Naast een beperking van de gaswinning, is gekozen voor een brede flankerende aanpak die zich richt op de veiligheid (schadeherstel), het (preventief) versterken van woningen en gebouwen en het gelijktijdig investeren in de leefbaarheid, economie en duurzaamheid. De opgave in Groningen is een nationale opgave van de NAM, regio en Rijk, waarbij wordt gezocht hoe Rijksopgaven en Rijksambities verbonden kunnen worden aan regionale opgaven en regionale ambities.

De gezamenlijke opgave heeft als eerste geresulteerd in het bestuursakkoord «Vertrouwen op herstel en herstel van vertrouwen» (Kamerstuk, 33 529, nr. 28) en in de aanvulling daarop (Kamerstuk, 33 529, nr. 96, Kamerstuk, 33 529, nr. 98). De afspraken in deze bestuursakkoorden zien mede op de intensivering, verbreding en versnelling van de inzet van betrokken overheden door middel van publieke regie in de vorm van een Nationaal Coördinator Groningen (NCG).

De NCG valt conform het Instellingsbesluit onder de verantwoordelijkheid van de Minister van EZ als coördinerend Minister (Staatscourant, nr. 12511). De NCG is belast met het bevorderen van de uitvoering van het meerjarenprogramma aardbevingsbestendig en kansrijk Groningen (bijlage bij Kamerstuk, 33 529, nr. 212). De NCG voert de volgende taken uit:

Stimuleren

• • Het in samenhang bevorderen van de leefbaarheid, duurzaamheid en de economie van het aardbevingsgebied.

• • Het bevorderen van maatschappelijk, politiek en bestuurlijk draagvlak voor het meerjarenprogramma en van maatschappelijke participatie in de uitvoering daarvan en het bijdragen aan herstel van vertrouwen.

• • Het bevorderen van de instelling van een bedrijvenloket en een steunpunt voor burgers.

Financieren

• • Het financieel bijdragen aan de verduurzaming bij het herstel van woningen in de provincie Groningen.

• • Inzet specifiek instrumentarium voor de woningmarkt, waaronder een regeling voor achterstallig onderhoud en de opzet van een woonbedrijf.

• • Compensatie van extra kosten voor gemeenten en provincie.

(Doen) uitvoeren

• • Het bijdragen aan de uitvoering van het meerjarenprogramma.

• • Het behandelen van de complexe schademeldingen, door met alle betrokkenen te zoeken naar een oplossing en te komen met een bemiddelingsvoorstel.

• • Het inrichten van een breed instrumentarium ter bevordering van schadeafhandeling en de preventieve versterking van gebouwen, alsmede op de thema’s vergroten van leefbaarheid en de verbetering van de woningmarkt.

Regisseren

• • Het coördineren en faciliteren van de uitvoering van het meerjarenprogramma.

• • Het monitoren van de afhandeling van reguliere schadegevallen door het Centrum Veilig Wonen (CVW).

• • Het voeren van programmaregie bij de versterking van gebouwen in het aardbevingsgebied.

Beleidsconclusies

In 2017 is uitvoering gegeven aan het in december 2016 vastgestelde meerjarenprogramma (MJP) Aardbevingsbestendig en Kansrijk Groningen 2017–2021.

In 2017 is gewerkt aan een nieuw schadeprotocol met als doel de NAM op afstand te brengen bij de afhandeling van schadeclaims. In de schade afhandeling is een tweedeling tot stand gebracht. Aanvragen ingediend voor 31 maart 2017 worden afgehandeld volgens het oude schadeprotocol, aanvragen ontvangen na 31 maart vallen in principe onder het nieuwe protocol. De inzet was om in juli overeenstemming te hebben over een nieuw protocol. Deze overeenstemming is pas op 31 januari 2018 tot stand gekomen. Deze omstandigheid heeft geleid tot vertraging in de afhandeling van schadeclaims. Alle bewoners die op 31 maart 2017 een openstaande schademelding hadden, hebben van NAM een voucher aangeboden gekregen voor het herstel van schade. In de meeste gevallen hebben bewoners een bedenktijd van twaalf maanden. In 2017 hebben ruim 5.500 bewoners gebruik gemaakt van hun voucher.

Veel bewoners hebben in 2016 en 2017 gebruik gemaakt van de mogelijkheid om hun geschil met betrekking tot schade voor te leggen aan de Arbiters Bodembeweging. De wachttijd is inmiddels opgelopen tot een jaar. Om de afhandeling te versnellen is in het vierde kwartaal een reglementswijziging doorgevoerd die arbiters de mogelijkheid geeft om geschillen met een lager bedrag dan € 4.000 schriftelijk af te handelen.

Op 3 april is de Regeling waardevermeerdering woningen gaswinning Groningenveld opengesteld voor erkende schadegevallen vanaf 1 januari 2016. De regeling wordt uitgevoerd door het Samenwerkingsverband Noord-Nederland (SNN). Sinds het openstellen van de regeling zijn 1.627 aanvragen ingediend. Inmiddels zijn 1.257 subsidies verleend voor in totaal € 4,8 mln. Door het stilzetten van de opname van schade aan huizen in afwachting van het nieuwe schadeprotocol, zijn er minder aanmeldingen in vergelijking tot de interim waardevermeerderingsregeling.

In het meerjarenprogramma 2017–2021 is vastgelegd dat CVW de opdracht heeft om in 2017 inspecties uit te voeren voor 5.000 grondgebonden woningen en 300 andere gebouwen. In 2017 zijn 5.056 inspecties uitgevoerd.

De pilot Heft in eigen Hand (Eigen initiatief), waarbij particulieren de mogelijkheid wordt geboden om zelf de regie over de versterking van de eigen woning uit te voeren, heeft geleid tot tevredenheid bij de deelnemers. Besloten is om jaarlijks 200 particulieren deze mogelijkheid aan te bieden.

Het kabinet heeft eerder € 4.000 per woning beschikbaar gesteld voor duurzaamheids-maatregelen in samenhang met de versterking. De Regeling verduurzaming bij versterking komt naar verwachting het eerste half jaar van 2018 beschikbaar.

Het scholenprogramma is erop gericht om scholen niet alleen te versterken, maar ook toekomstbestendig en duurzaam te maken. Binnen het scholenprogramma zijn circa 101 schoolgebouwen betrokken. Daarvan worden 40 versterkt en circa 29 scholen worden nieuw gebouwd. Het scholenprogramma is gericht op realisatie vóór 2021. Het scholenprogramma zit in de uitvoeringsfase. In de gemeente Bedum en Loppersum is de uitvoering van de projecten zichtbaar. Alle beschikbare middelen voor het scholenprogramma uit het meerjarenprogramma NCG zijn inmiddels beschikbaar gesteld aan de gemeenten.

De pilot Koopinstrument is nagenoeg afgerond. Sinds april 2017 zijn de eerste woningen opgekocht. Per eind 2017 is de overdracht van 37 woningen voltooid. In het vierde kwartaal is gestart met de voorbereidingen om het koopinstrument een meerjarig vervolg te kunnen geven. NAM heeft aangegeven € 10 mln extra voor het vervolg beschikbaar te stellen, bovenop de € 10 mln van de proef.

NCG bewaakt het proces om te komen tot praktisch toepasbare (bouw)normen/toetsingskaders. Dit heeft ertoe geleid dat NEN op 22 juni 2017 een geactualiseerde versie van de Nederlandse Praktijk Richtlijn (NPR 9998:2017) aardbevingsbestendig bouwen heeft gepubliceerd.

Er zijn extra inspanningen nodig om nieuwbouw aardbevingsbestendig te bouwen. De Nieuwbouwregeling van NAM biedt technische en financiële ondersteuning om nieuwbouw aardbevingsbestendig te bouwen op basis van de NPR. NCG heeft in overleg met gemeenten, provincie, Rijk, maatschappelijke partijen en NAM de oude Nieuwbouwregeling van NAM herijkt. Een commissie bestaande uit vertegenwoordigers van de NEN commissie, Raad van Arbitrage en de Rijksbouwmeester toetst momenteel de nieuwe regeling om vast te stellen of deze ook daadwerkelijk het gewenste effect heeft in zowel binnenstedelijk gebied als daarbuiten.

Het Ministerie van OCW, provincie Groningen en NCG hebben besloten om een pilot uit te voeren om ervaring op te doen met de financiering van onderhoud voor rijksmonumenten in de aardbevingsregio. Het Ministerie van OCW stelt daarvoor € 2 mln beschikbaar. Provincie Groningen en NCG financieren allebei € 1,35 mln.

De kwalitatieve risicoanalyse naar infrastructuur in het aardbevingsgebied is in de zomer van 2017 opgeleverd en de laatste conceptversie is met vertegenwoordigers van regionale en landelijke infrabeheerders in november 2017 besproken. Bestuurlijke vaststelling is nog in afwachting van de beantwoording van inhoudelijke vragen van de betrokken bestuurders.

In 2017 zijn belangrijke stappen gezet voor het ontwikkelen van een toetsingskader voor de industrie. In het najaar van 2017 is de risicogebaseerde rekenmethodiek afgerond waarmee chemiebedrijven hun installaties op kwantitatieve wijze kunnen beoordelen op aardbevingsbestendigheid. De stuurgroep Industrie heeft op 30 november afgesproken dat deze methodiek, naast de al gehanteerde Loss of Containment (LoC)-methode kan worden toegepast.

Budgettaire gevolgen van beleid artikel 5 (Bedragen x € 1.000)

	Realisatie		Vastgestelde begroting	Verschil
	2016	2017	2017	2017
VERPLICHTINGEN	23.005	58.215	77.800	– 19.585
UITGAVEN	8.470	47.099	77.800	– 30.701
Subsidies	0	33.918	64.000	– 30.082
Verduurzamingsopgave		33.916	50.000	– 16.084
Verduurzamingsopgave overig (kader relevante uitgaven)			6.000	– 6.000
Instrumentarium woningmarkt		2	5.000	– 4.998
Scholenprogramma (kader relevante uitgaven)			3.000	– 3.000
Opdrachten	8.320	13.132	13.800	– 668
Onderzoek en compensatie gemeenten en provincie	2.404	5.450	7.000	– 1.550
Werkbudget	5.916	7.682	6.800	882
Bijdragen aan agentschappen	150	48		48
Rijksdienst voor Ondernemend Nederland	150	48		48
Ontvangsten		225		225

Algemeen

NCG kent voor alle instrumenten, behalve voor de instrumenten Verduurzamingsopgave overig (kader relevante uitgaven) en het Scholenprogramma een 100% eindejaarsmarge. Dit houdt in dat budget dat in een bepaald jaar niet wordt benut, kan worden meegenomen naar volgende jaren en derhalve beschikbaar blijft voor uitvoering van het meerjarenprogramma. Op deze wijze heeft het Kabinet rekening gehouden met de complexe en deels onvoorspelbare opgave waar de NCG voor staat en wordt de nodige flexibiliteit geboden zodat het budget optimaal kan worden aangewend (Kamerstuk, 33 529, nr. 256)

Dit betekent dat middelen die in 2016 niet zijn benut bij 1^e suppletoire begroting 2017 zijn toegevoegd aan de begroting 2017. Daarnaast zijn de uitgavenritmes voor de posten verduurzamingsopgave uit aardgasbaten, verduurzamingsopgave overig en instrument woningmarkt in de 1^e suppletoire begroting 2017 aangepast.

Toelichting op de verplichtingen en de uitgaven

De lagere verplichtingen zijn met name het gevolg van de ontwikkelingen bij de instrumenten Verduurzamingsopgave (uit aardgasbaten en overig), en Instrumentarium woningmarkt. De ontwikkelingen worden onder de paragraaf «subsidies» nader toegelicht.

Subsidies

Verduurzamingssopgave

De uitgaven van € 33,9 mln hebben betrekking op de waardevermeerderingsregeling (bij € 1.000 aardbevingsschade kunnen bewoners aanspraak maken op € 4.000 subsidie). De onderschrijding van het budget bedraagt € 16,1 mln. Dat de uitgaven substantieel lager zijn dan verwacht is het gevolg van het uitblijven van de invoering van het nieuwe schadeprotocol waardoor vertraging in de afhandeling is ontstaan. De bestemde middelen in het programma blijven beschikbaar voor de nieuwe schaderegeling.

Voor de nieuwe waardevermeerderingsregeling voor schadegevallen is in 2017 € 40 mln beschikbaar gesteld. Een voorschotbedrag van € 30 mln is in 2017 overgemaakt naar SNN. De uitvoeringskosten van de regeling bedragen tot nu toe € 0,4 mln.

De uitgekeerde compensatie voor de oude waardevermeerderingsregeling, in uitvoering bij de provincie, bedraagt in 2017 € 3,6 mln.

Verduurzamingsopgave overig (kader relevante uitgaven)

Op dit programma onderdeel zijn in 2017 nog geen uitgaven gedaan. De subsidieregeling voor de versterkingsopgave wordt in 2018 vastgesteld. Het beschikbaar gestelde budget in 2017 kent geen 100% eindejaarsmarge. Het budget blijft voor toekomstige jaren beschikbaar voor de uitvoering van het meerjarenprogramma.

Instrumentarium woningmarkt (inclusief achterstallig onderhoud)

Scholenprogramma

Het Ministerie van OCW heeft voor het scholenprogramma een totaalbedrag van € 50 mln beschikbaar gesteld (in jaartranches van € 3 mln waaronder de jaarschijf 2017). De bedragen van het scholenprogramma zijn bij de 1^e suppletoire begroting 2017 van de EZ-begroting overgemaakt naar het Gemeentefonds om zo direct beschikbaar te komen aan de deelnemende gemeenten en scholen.

Opdrachten

Onderzoek en compensatie gemeenten en provincie en werkbudget

De uitgaven bleven € 0,7 mln achter ten opzichte van de oorspronkelijke begroting. Deze afwijking kent meerdere oorzaken. Een aantal onderzoeken en bijbehorende rapportages konden niet voor 2017 worden afgerond. Het betreft onder andere het onderzoek naar de oorzaak van schaden, het CBS woononderzoek 1^e helft 2017 en de derde rapportage van de Rijksuniversiteit Groningen naar de context en psychosociale gevolgen van de aardbevingsproblematiek.

Bijdrage aan agentschappen

In 2017 is € 48.000 aan diensten van de RVO.nl afgenomen voor digitaal kaart materiaal ter ondersteuning van de versterkingsoperatie.

Ontvangsten

Van de provincie is een bedrag van € 0,2 mln ontvangen als bijdrage in de ondersteuning van maatschappelijke organisaties die betrokken zijn bij het aardbevingsdossier.

6 Concurrerende, duurzame, veilige agro-, visserij- en voedselketens

Algemene doelstelling

EZ streeft naar internationaal toonaangevende, concurrerende, sociaal verantwoorde, veilige, en dier- en milieuvriendelijke agro-, visserij- en voedselketens.

Rol en verantwoordelijkheid

De Minister van EZ is verantwoordelijk voor:

Stimuleren

• • Het versterken van de positie van de Nederlandse agro-, visserij- en voedselketens, het stimuleren van groene economische groei via energie- en klimaatbeleid voor de landbouw en het bevorderen van transparantie en ketenverantwoordelijkheid in de Nederlandse agro- visserij- en voedselketens.

• • Het stimuleren van een adequate en duurzame voedselvoorziening/voedselzekerheid, voedselkwaliteit op Europees en mondiaal niveau evenals het bijdragen aan het Europese en internationale landbouw- en visserijbeleid.

• • Het stimuleren van kennisontwikkeling, innovatie en nieuwe technologieën in de land- en tuinbouw.

• • Het stimuleren van verduurzaming van de productie en de consumptie van dierlijke en plantaardige producten door middel van nieuwe vormen van ketensamenwerking en nieuwe marktstrategieën.

• • Het versnellen van de verduurzaming van gewasbescherming, evenals het borgen en verbeteren van plant- en diergezondheid en dierenwelzijn.

Regisseren

• • Het borgen van voedselveiligheid. Producenten en partijen uit de voedselketen zijn primair verantwoordelijk voor de veiligheid van hun producten en productiewijze. De Minister van VWS is verantwoordelijk voor wetgeving voor voedselveiligheid, met uitzondering van wetgeving voor het slachten van dieren en het keuren en uitsnijden van vlees, waar de Minister van EZ verantwoordelijk voor is.

Uitvoeren

• • Het doen uitvoeren van een effectief beleid ter realisatie van de doelstellingen uit de Europese regelgeving.

• • Het uitvoeren van adequaat veterinair en fytosanitair beleid.

• • Het uitoefenen van toezicht en het handhaven van de regelgeving op het gebied van dier- en plantgezondheid, dierenwelzijn, mest, natuur en voedselveiligheid (primaire productie en slachterijfase).

• • Het uitvoeren van het gemeenschappelijk landbouw- en visserijbeleid.

Beleidsconclusies

Onderstaand wordt ingegaan op enkele concrete resultaten, onder meer voor een aantal speerpunten die genoemd zijn in de begroting van 2017.

Duurzame veehouderij en mestbeleid

Voor de uitvoering van het Actieplan vitalisering varkenshouderij is € 20 mln ter beschikking gesteld uit de eerste nationale envelop Europese crisismiddelen. Hiervoor zijn in 2017 door de Producenten Organisatie Varkenshouderij private regelingen opgesteld en in uitvoering genomen. De resultaten en effecten hiervan op de vitalisering van de varkenshouderij zullen in 2018 beschikbaar komen.

Plantaardige productie en plantgezondheid

De CO₂-reductie van de glastuinbouw ligt op koers. In 2016 ligt de CO₂-emissie van de glastuinbouw met 5,6 Mton al 0,6 Mton onder het huidige doel voor 2020 (de emissie 2017 wordt in 2018 bekend). Uit de tussentijdse evaluatie Meerjarenafspraak Energietransitie Glastuinbouw 2014–2020 blijkt dat de gemaakte afspraken door de partijen zijn nagekomen. De CO₂-emissiereductie, voortgang bij de ambities, de kennis- en techniekontwikkeling en de kennisuitwisseling verlopen volgens plan, zoals beschreven in het convenant (zie Kamerstuk, 32 677, nr. 27). De convenantspartijen hebben op basis van resultaten van de evaluatie van de CO₂-sturing (zie Kamerstuk, 32 813, nr. 149) afgesproken het CO₂-doel voor 2020 technisch aan te scherpen van 6,2 Mton naar 4,6.

In 2017 is een Green Deal Groene gewasbeschermingsmiddelen afgerond. Dit resulteerde onder meer in zes nieuwe toelatingen voor groene gewasbeschermingsmiddelen en leverde aanbevelingen op voor een vervolgtraject. Laagrisico middelen moeten op grond van de Verordening (EG) nr. 1107/2009 binnen 120 dagen worden toegelaten. Om deze termijn te halen heeft het Ctgb binnen de afgesloten Green Deal Groene gewasbeschermingsmiddelen al enige tijdwinst gerealiseerd door het instellen van een speciaal Green Team van beoordelaars en een coördinator biologische middelen. Daarnaast bestaan financiële stimulansen voor groene, laagrisico middelen. Sinds 2017 gelden fiscale voordelen voor producenten die laagrisico middelen willen ontwikkelen via de zogeheten innovatiebox. Ook gelden (beperkt) voordelen voor toelatingsaanvragen bij het Ctgb. Zo hanteert het Ctgb voor enkele laagrisico stoffen en middelen lagere voorschotten en wordt aan aanvragers in het pré-aanvraag traject informatie via de service desk geboden (geen kosten tot 4 uur advies).

Diergezondheid en dierenwelzijn

Beleidsinformatie

Kengetal	2012	2013	2014	2015	2016	2017
1. Maatschappelijke appreciatiescore1 Bron: TNS/NIPO	7,5	7,6	Geen meting	7,6	Geen meting	7,7
2. Mate van vertrouwen consumenten in voedsel2 Bron: NVWA monitor	Geen meting	3,2	Geen meting	3,2	Geen meting	Geen meting
3. Export van agrarische producten uit Nederland3 (bedragen x € mln)
– Duitsland	20.125	21.079	20.820	20.711	22.229	23.365
– België	7.856	8.479	8.652	8.581	9.317	10.373
– Verenigd Koninkrijk	7.358	7.843	8.067	8.269	8.461	8.621
– Frankrijk	7.296	7.481	7.122	3.183	7.129	8.048
– Italië	3.776	3.787	3.479	6.714	3.409	3.701
– Overige landen	30.476	32.287	33.561	33.926	34.973	37.594
Totaal	76.887	80.955	81.702	81.384	85.517	91.703
Bron: 2010–2016 CBS, 2017 Wageningen Economic Research/CBS

Indicator	Referentiewaarde	Peildatum	Realisatie 2016	Raming 2016	Realisatie 2017	Raming 2017	Bron
Percentage integraal duurzame stallen	0%	2008	13,6%	14%	Publicatie in 20181	15%	Wageningen UR Livestock Research

Indicator	Referentiewaarde	Peildatum	Realisatie 2016	Raming 2016	Realisatie 2017	Raming 2017	Streefwaarde	Planning	Bron
Totale CO2-emissie glastuinbouw1	Circa 7,5 Mton	2013	5,6 Mton	6,9 Mton	Publicatie in 2018	6,7Mton	6,2 Mton	2020	LEI-WUR
Energie-efficiency index voedings- en genot-middelenindustrie (VGI)2	100%	2005	82%	82%	Publicatie in 2018	80%	70%	2020	RVO.nl

Indicator	Referentiewaarde	Peildatum	Realisatie 2016	Realisatie 2017	Raming 2017	Streefwaarde	Planning	Bron
Mate van afname van antibiotica- in de dierhouderij1	Antibioticaverkoop in 2009	2009	64,4%	Publicatie in 2018	Is nog niet bepaald	70% reductie (t.o.v. 2009)	Is nog niet bepaald	SDa

Indicator	Referentiewaarde	Peildatum	Realisatie 2017	Raming 2017	Streefwaarde	Planning	Bron
Nalevingsniveau HACCP-verplichting	80%	April 2009	88,8%	90%	90%	2018	NVWA

In 2017 hebben de vleesproductiebedrijven waarvoor de Hazard Analysis and Critical Control Points (HACCP) verplicht is, voldaan aan 88,8% van de HACCP regels op de inspectielijst van de NVWA.

Indicator	Referentiewaarde	Peildatum	Realisatie 2015	Raming 2015	Realisatie 2016	Raming 2016	Streefwaarde	Planning	Bron
Verhouding duurzame – totale investeringen	36%	2013	33%	24,5%	Publicatie in 2018	27%	30%	2017	Wageningen Economic Research

Bovenstaande indicator betreft de verhouding tussen de bedragen in duurzame investeringen en de totale investeringen in de landbouw, tuinbouw en visserij. Voorbeelden van duurzame investeringen in de land- en tuinbouw zijn Groen Label Kassen en Maatlat Duurzame Veehouderij stallen.

Indicator	Referentie-waarde	Peildatum	Realisatie 2016	Realisatie 2017	Raming 2017	Streef-waarde	Planning	Bron
1 Klanttevredenheid	8,7	2014	8,7	8,3	8,0	8,0	2018	PROSU/WR
2 Kennisbenutting door beleid, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties	84%	2014	97%	97%	>80%	>80%	2020	PROSU/WR
3 Percentage innoverende agrarische bedrijven	11,6%	2006	17%	Publicatie in 2018	15%	10%	2018	LEI

De indicator innoverende agrarische bedrijven geeft het percentage bedrijven weer dat product- of procesinnovaties heeft doorgevoerd. Het gaat om bedrijven die als eerste iets nieuws hebben geïmplementeerd en om innovatieve volgers.

Budgettaire gevolgen van beleid artikel 6 (Bedragen x € 1.000)

	Realisatie					Vastgestelde begroting	Verschil
	2013	2014	2015	2016	2017	2017	2017
VERPLICHTINGEN	676.537	729.130	623.541	673.900	662.357	650.823	11.534
Waarvan garantieverplichtingen	37.707	28.537	28.430	37.690	49.379	120.000	– 70.621
UITGAVEN	666.001	660.124	667.686	642.217	614.513	538.382	76.131
Subsidies	71.753	78.379	90.430	103.230	47.117	31.674	15.443
Duurzame veehouderij	16.241	6.256	14.088	10.702	16.464	10.181	6.283
Bedrijfsbeëindiging melkveehouderij (Stoppersregeling)					13.713		13.713
Maatregelen fosfaatreductiepakket						7.000	– 7.000
Investeringsregeling duurzame stallen	10.565	1.476	7.663	6.719	762	40	722
Regeling fijnstofmaatregelen		1.491	3.261	3.077	1.246	2.014	– 768
Overig	5.676	3.289	3.164	906	744	1.127	– 383
Plantaardige productie	15.396	12.724	9.562	9.917	7.496	7.937	– 441
Energie-efficiency en hernieuwbare energie glastuinbouw (EHG)				6.124	3.984	7.100	– 3.116
Marktintroductie energie innovaties (MEI)	13.689	8.642	4.788	3.537	3.290	789	2.501
Overig	1.707	4.082	4.774	256	221	48	173
Visserij	8.774	5.416	6.229	3.729	7.195	7.360	– 165
Regelingen onder het nieuwe EFMZV			5.017	2.304	6.970	7.360	– 390
Overige (uitfinanciering regelingen onder EVF)	8.774	5.416	1.212	1.425	225		225
Agrarisch ondernemerschap	9.785	8.824	9.496	4.972	5.695	5.324	371
Brede weersverzekering	1.471	1.403	3.550	4.672	5.651	5.324	327
Investeringsregeling Jonge Agrariërs	3.349	2.235	3.940	300	44		44
Overig	4.965	5.186	2.006
Kennisontwikkeling en (agrarische) innovatie	4.340	2.091	3.416	586	34	872	– 838
Overig (onder meer tegemoetkoming Vamil)	4.340	2.091	3.416	586	34	872	– 838
Apurement	12.269	35.247	11.799	65.329	8.312		8.312
Regeling apurement	12.269	35.247	11.799	65.329	8.312		8.312
Begrotingsreserves		3.001	32.472	8.003	1.920		1.920
Begrotingsreserve landbouw		2.511	3.525		1.812		1.812
Begrotingsreserve apurement		490	28.947	8.003	108		108
Garanties	27.119	27.191	33.862	6.652	2.682	2.515	167
Bijdrage begrotingsreserve Borgstellingsfaciliteit	3.000	3.056	3.008	3.008	632	8	624
Verliesdeclaraties Borgstellingsfaciliteit	24.119	24.135	28.347	3.644	2.050	2.500	– 450
Garantstelling Marktintroductie Innovaties (GMI)			2.507			7	– 7
Opdrachten	145.478	156.959	136.504	121.118	117.395	111.866	5.531
Duurzame veehouderij	8.463	2.908	4.282	4.044	2.896	2.866	30
Mestbeleid	6.539	13.007	9.161	3.411	2.950	2.292	658
Plantaardige productie	4.541	5.334	1.057	1.462	1.416	2.306	– 890
Plantgezondheid	2.500	1.605	1.758	1.666	1.360	1.980	– 620
Diergezondheid en dierenwelzijn	10.011	9.075	8.044	9.301	6.680	5.654	1.026
Voedselagenda	7.137	5.909	3.820	5.562	4.412	20.000	– 15.588
Voedselzekerheid en internationaal en Europees landbouwbeleid	3.743	4.382	1.741	4.695	11.138	3.635	7.503
Visserij	1.923	1.388	3.398	1.683	1.243	1.029	214
Agrarisch ondernemerschap	4.655	2.547	2.849	1.728	2.114	2.398	– 284
Kennisontwikkeling en (agrarische) innovatie	95.966	110.804	100.394	87.566	83.189	69.706	13.483
Bijdragen aan ZBO’s/RWT’s	120.616	105.610	82.746	78.720	79.327	78.125	1.202
Medebewind en overige voormalige publieke PBO-taken	23.750	25.477	4.774	1.535	1.144	903	241
Wageningen Research kennisbasis					13.532	13.458	74
Wageningen Research wettelijke taken	94.819	77.341	75.221	75.232	60.911	62.060	– 1.149
College Toelating Gewasbeschermingsmiddelen en Biociden	2.047	2.792	2.751	1.953	3.740	978	2.762
Centrale Commissie Dierproeven						726	– 726
Bijdragen aan andere begrotingshoofdstukken	5.577	3.145	14.064	12.253	21.263	9.863	11.400
Diergezondheidsfonds	5.577	3.145	14.064	12.253	21.263	9.863	11.400
Bijdragen aan (inter)nationale organisaties	12.615	10.647	10.519	10.042	9.975	9.378	597
FAO en overige contributies	12.615	10.647	10.519	10.042	9.975	9.378	597
Bijdragen aan agentschappen	282.843	278.193	299.561	310.202	336.754	294.961	41.793
Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit	144.817	130.740	141.829	152.451	157.072	154.810	2.262
Rijksdienst Voor Ondernemend Nederland	129.197	138.948	149.999	148.985	165.342	127.233	38.109
Dienst Landelijk Gebied	221	222
Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu				897	6.827	5.620	1.207
Rijksrederij	8.608	8.283	7.733	7.869	7.513	7.298	215
ONTVANGSTEN	329.393	357.416	123.539	136.431	110.457	57.398	53.059
Agroketens	24	3.430	267	1.015	10.222		10.222
Mestbeleid	6.324	5.884	3.324	10.724	6.917	7.209	– 292
Diergezondheid en dierenwelzijn	7.320	3.327	2.399	3.165	6.580	500	6.080
Plant- en diergezondheid	1.440	605	328	679	253		253
Agr. Innovatie en overig	647	707	1.800	754	268		268
Agrarisch ondernemerschap (2017 waaronder Stoppersregeling)					11.331	245	11.086
Voedselzekerheid en internationaal en Europees landbouwbeleid	278.854	227.930	40.697	20.411	14.428	15.926	– 1.498
Visserij	6.265	8.891	9.154	7.496	5.688	6.993	– 1.305
Voedselveiligheid en kwaliteit	288	94	46
Kennisontwikkeling en (agrarische) innovatie	15.902	20.177	13.617	13.307	23.326	12.062	11.264
Voedselzekerheid	390	357	32	18
Garanties (provisies Borgstellingsfaciliteit)	2.300	2.004	1.696	2.008	2.682	1.800	882
Agentschappen	483	15	5.689	3.089	471		471
Begrotingsreserves	9.156	83.995	44.490	73.765	28.290	12.663	15.627

Toelichting op de verplichtingen

Toelichting op de uitgaven

Subsidies

Duurzame veehouderij (Bedrijfsbeëindiging melkveehouderij/Stoppersregeling)

Het bedrijfsleven en EZ hebben conform afspraken bijgedragen aan de Subsidieregeling bedrijfsbeëindiging melkveehouderij (ook wel «Stoppersregeling» genoemd) uit het Fosfaatreductieplan (Kamerstuk, 34 532, nr. 45). Omdat bij deze regeling ook Europese middelen zijn betrokken, zijn niet alle uitgaven op de EZ begroting zichtbaar. Totaal was het budgettaire beslag van deze regeling circa € 32,6 mln. Via de EZ begroting is hieraan € 13,7 mln uitgegeven (aandeel bedrijfsleven + EZ). Bij de totstandkoming van de begroting 2017 was nog niet bekend op welke wijze betrokken partijen een bijdrage zouden leveren en om deze reden waren de bedragen oorspronkelijk niet begroot.

Duurzame veehouderij (Maatregelen fosfaatreductiepakket)

Dit betreft de reservering die EZ bij nota van wijziging (Kamerstuk, 34 550 XIII, nr. 66) op de begroting 2017 heeft getroffen voor de maatregelen om de fosfaatproductie te beteugelen. De middelen (€ 7 mln) zijn gedurende het jaar overgeheveld en ingezet ten behoeve van de Stoppersregeling en het Actieplan vitalisering varkenshouderij (omdat de varkenshouderij ook een bijdrage levert aan het Fosfaatreductieplan).

Plantaardige productie (Energie-efficiency en hernieuwbare energie glastuinbouw (EHG) en Marktintroductie energie innovaties (MEI)

De EHG (– € 3,1 mln) en de MEI (+ € 2,5 mln) zijn communicerende vaten omdat het allebei energiesubsidieregelingen zijn (maar ze hebben betrekking op een ander stadium van het proces, MEI zet accent op ontwikkeling, EHG zet accent op uitrol). Om deze reden is gedurende het jaar budget overgeheveld van de EHG naar de MEI om een volwaardige openstelling van de MEI in 2017 mogelijk te maken. Daarnaast is sprake van lagere uitgaven bij de EHG 2017 budget. Dit heeft mede te maken met het uitfinancieringsritme over de jaren heen, dit verloopt trager dan oorspronkelijk gepland.

Apurement

De hogere uitgaven voor apurement van € 8,3 mln hebben betrekking op correcties van de EU met betrekking tot de uitvoering van regelingen van het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) en het Gemeenschappelijk Visserijbeleid (GVB), omdat declaraties na audits niet volledig zijn goedgekeurd. Het betreft correcties voor onder andere het plattelandsontwikkelingsprogramma, vergoeding schoolfruit en betaaltermijnen. In de Nationale Verklaring over het financieel beheer van de Europese fondsen in gedeeld beheer worden de correcties nader toegelicht.

Begrotingsreserves

De realisatie van de Begrotingsreserve landbouw is het gevolg van middelen uit rentebaten van het cacaobufferstockfonds dat beheerd werd door het voormalig Productschap Akkerbouw en die ontvangen zijn van de Vereffeningsorganisatie PBO’s. De middelen zijn toegezegd voor projecten die bijdragen aan een duurzame cacaoconsumptie en productie. Omdat de uitgaven over meerdere jaren plaatsvinden, is een deel van het ontvangen bedrag in de reserve landbouw gestort en wordt daar in de komende jaren weer uit onttrokken (zie 2^e supppletore begroting 2017).

Opdrachten

Voedselagenda

Voor de Voedselagenda is totaal € 20 mln gereserveerd. Gedurende het jaar is vanuit de Voedselagenda bijgedragen aan onderwerpen die op de agenda betrekking hebben. Zo is bij Voorjaarsnota 2017 € 12,5 mln overgeheveld. Het ging hierbij om overhevelingen inzake de subsidieregeling Duurzaam door/jong leren eten (€ 4,6 mln), het project Data en ICT-gedreven technologie voor een duurzaam voedselsysteem (€ 1,3 mln), het project Bestuivers en Groene gewasbescherming (€ 1,3 mln), het project nieuwe eiwitten (€ 1 mln), de doorontwikkeling van de aardappelveredelingstechniek (€ 1,5 mln), diverse projecten zoals onderzoek uitgangsmaterialen topsector tuinbouw en transparantie in de voedselketen (1,5 mln). Daarnaast heeft een meerjarige overboeking van € 0,9 mln naar VWS ten behoeve van het project Gezonde School plaatsgevonden. Voor meer toelichting zie ook de 1^e suppletoire begroting 2017 (Kamerstuk, 34 730 XIII, nr. 2).

Voedselzekerheid en internationaal en Europees Landbouwbeleid

De € 7,5 mln hogere uitgaven hebben betrekking op uitgaven betreffende Europese fondsen die niet door de EC worden vergoed. Het betreft voornamelijk uitgaven die in voorgaande jaren zijn gedaan en die zijn gedeclareerd bij het Europees Visserijfonds, maar waarop de Europese Commissie correcties heeft opgelegd. Deze uitgaven zijn nu uit nationale middelen binnen de begroting verantwoord en gedekt uit de begrotingsreserve visserij.

Kennisontwikkeling en agrarische innovatie

De € 13,5 mln hogere uitgaven hebben met name betrekking op additionele projecten bij Wageningen Research overgeheveld uit het budget van de Voedselagenda (€ 5,9 mln) en projecten op andere gebieden zoals energiebeleid, bodemvruchtbaarheid, voedselzekerheid, visserijbeleid (€ 5,8 mln). Ook was er toevoeging van loon- en prijsbijstelling (€ 1,8 mln).

Bijdragen aan ZBO’s/RWT’s

College Toelating Gewasbeschermingsmiddelen en Biociden

In 2017 zijn middelen toegevoegd aan het Ctgb (totaal € 2,8 mln). Deels bestaat deze toevoeging uit de jaarlijkse bijdragen van andere departementen (VWS, IenW, SZW) aan de kosten van het Ctgb. Daarnaast zijn middelen toegevoegd in verband met een stijging van de kosten met betrekking tot WOB-verzoeken en bezwaar- en beroepsprocedures in 2017. Tevens heeft een gedeelte nog betrekking op de afrekening 2016.

Bijdragen aan andere begrotingshoofdstukken

Als gevolg van de fipronil-besmetting in 2017 kunnen pluimveehouders uitstel van betaling aanvragen. Op grond van de verwachting dat een groot deel van de heffingen voor de pluimveesector die in het najaar van 2017 zijn opgelegd, pas in 2018 zal worden ontvangen, is een extra storting van circa € 11 mln in het Diergezondheidsfonds gedaan.

Bijdragen aan agentschappen

De hogere uitgaven voor de NVWA zijn het gevolg van de uitkering van loon- en prijsbijstelling.

De hogere uitgaven voor RVO.nl worden veroorzaakt door het in overeenstemming brengen van het RVO.nl-budget met de initiële opdracht 2017, door de overheveling van het budget voor de opdracht aan de ZBO Centrale Commissie Dierproeven die bij RVO.nl is ondergebracht, door aanvullende opdrachten en meerwerk en door de uitkering van loon- en prijsbijstelling. De belangrijkste aanvullende opdrachten zijn de uitvoering van de regeling bedrijfsbeëindiging melkveehouderij (stoppersregeling), het fosfaatreductieplan (waarvoor de zuivelsector het grootste deel van de kosten heeft betaald, zie ook ontvangsten) en implementatie van het stelsel van fosfaatrechten. Daarnaast is er meerwerk toegekend voor taken, waarvan de omvang kan fluctueren afhankelijk van het aantal aanvragen/registraties (zoals dierregistratie).

Toelichting op de ontvangsten

Agroketens

De zuivelsector heeft conform afspraken bijgedragen aan de uitvoeringskosten in 2017 van het fosfaatreductieplan. Deze ontvangst betreft met name de bijdrage (€ 10,1 mln) voor werkzaamheden die door RVO.nl zijn uitgevoerd met betrekking tot zuivelheffingen die zijn opgelegd. Het ontvangen bedrag is aan de RVO.nl opdracht toegevoegd (zie ook toelichting op de uitgaven bij Bijdragen aan agentschappen).

Diergezondheid en dierenwelzijn

De meerontvangsten (€ 6,1 mln) komen met name voort uit bestuurlijke boetes voor overtreding van de bepalingen van de Gezondheid- en welzijnswet voor dieren en de Wet gewasbeschermingsmiddelen en biociden ontvangen. Deze worden niet geraamd, omdat de inkomsten fluctueren.

Agrarisch ondernemerschap (2017 waaronder Stoppersregeling)

De zuivelsector heeft conform afspraken bijgedragen bij aan de Subsidieregeling bedrijfsbeëindiging melkveehouderij (ook wel «Stoppersregeling» genoemd). De bijdrage van het bedrijfsleven (€ 11 mln) is als ontvangst geboekt en ten behoeve van de subsidieregeling aangewend. Zie ook toelichting op de uitgaven bij subsidies.

Kennisontwikkeling en (agrarische) innovatie

De meerontvangst bij kennisontwikkeling en agrarische innovatie is een saldo van een vervroegde aflossing op een lening door Wageningen Research van € 13 mln en een minderontvangst op Europese visserijsubsidies van € 1,7 mln.

Begrotingsreserves

De hogere ontvangsten (€ 15,6 mln) hebben betrekking op hogere onttrekkingen uit de reserve apurement en de reserve visserij ten behoeve van betaling van EU-correcties, en lagere onttrekkingen uit de reserve landbouw en de begrotingsreserve Borgstellingsfaciliteit.

Toelichting op de begrotingsreserves

Begrotingsreserve Visserij

Bedragen x € 1 mln

Stand 1/1/2017	18,7
+ Storting	6,0
– Onttrekking	7,2
Stand per 31/12/2017	17,4

Begrotingsreserve Landbouw

Bedragen x € 1 mln

Stand 1/1/2017	28,1
+ Storting	1,8
– Onttrekking1	3,2
Stand per 31/12/2017	26,7

De storting is een gevolg van middelen uit rentebaten van het cacaobufferstockfonds dat beheerd werd door het voormalig Productschap Akkerbouw en die ontvangen zijn van de Vereffeningsorganisatie PBO’s. De middelen zijn beschikbaar gesteld voor projecten die bijdragen aan een duurzame cacaoconsumptie- en productie. Omdat de uitgaven over meerdere jaren plaatsvinden, is een deel van het ontvangen bedrag in de reserve landbouw gestort en wordt daaruit in volgende jaren onttrokken. De onttrekking wordt gedaan om uitgaven voor verplichtingen die eerder zijn aangegaan, te kunnen doen. De grootste posten zijn uitgaven voor het landelijk meetnet mestbeleid en voor het aanhouden van een crisisorganisatie bij de Gezondheidsdienst voor Dieren, waardoor gekwalificeerd personeel aanwezig is bij verdenkingen van dierziekten.

Begrotingsreserve Borgstellingsfaciliteit

Bedragen x € 1 mln

Stand 1/1/2017	13,5
+ Storting	0,6
– Onttrekking
Stand per 31/12/2017	14,2

De ontvangen provisies zijn hoger dan nodig is ter dekking van betaalde verliesdeclaraties. Het verschil is in de reserve gestort ten behoeve van toekomstige verliesdeclaraties.

Begrotingsreserve apurement

Bedragen x € 1 mln

Stand 1/1/2017	117,2
+ Storting	0,1
– Onttrekking	15,5
Stand per 31/12/2017	101,8

De uitgaven hebben betrekking op correcties van de EU met betrekking tot de uitvoering van regelingen van het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) en het Gemeenschappelijk Visserijbeleid (GVB), omdat declaraties na audits niet volledig zijn goedgekeurd. Het betreft correcties voor onder andere het plattelandsontwikkelingsprogramma, vergoeding schoolfruit en betaaltermijnen. In de Nationale Verklaring over het financieel beheer van de Europese fondsen in gedeeld beheer worden de correcties nader toegelicht. Daarnaast is de begrotingsreserve naar beneden bijgesteld, omdat de reserve naar huidige inzichten toereikend is.

7 Groen onderwijs van hoge kwaliteit

Algemene doelstelling

Hiermee draagt groen onderwijs bij aan de doelstellingen van de artikelen 6 (Concurrerende, duurzame, veilige agro-, visserij- en voedselketens) en 8 (Natuur en biodiversiteit).

Rol en verantwoordelijkheid

De Minister van EZ is verantwoordelijk voor:

Voldoende gekwalificeerde beroepsbeoefenaren voor het agrofoodcomplex en de groene ruimte.

Stimuleren

• • Stimuleren van een hoog kwaliteitsniveau van beroepsonderwijs en wetenschappelijk onderzoek.

• • Stimuleren van voorwaarden om te voldoen aan de vervangingsvraag en de transitie naar een groene economie. Afspraken maken met instellingen over bevorderen doorstroom, verminderen aantal voortijdige schoolverlaters, leven lang leren door om-, her- en bijscholing, versterken doorlopende leerlijnen binnen de groene verticale onderwijskolom, bevorderen van cross-overs met het overig beroepsonderwijs en vakinhoudelijke vernieuwing van het groen onderwijs.

• • Stimuleren, in overleg met de instellingen, van ondernemerschap en internationalisering waardoor leerlingen/studenten na afronding van hun opleiding een basis hebben voor de start van een eigen bedrijf in het groene domein.

Regisseren

• • Met de instellingen en het bedrijfsleven zorgdragen voor het versterken van gekwalificeerde functies binnen het domein voedsel, natuur en leefomgeving door het groen (voorbereidend) beroepsonderwijs en van de kennisverspreiding binnen de groene kennisinfrastructuur.

Financieren

• • De groene onderwijsinstellingen functioneren binnen het wettelijk onderwijsstelsel dat voor het gehele onderwijs geldt.

Kennisverspreiding en -benutting voor het agrofoodcomplex en de groene ruimte (natuur en groene leefomgeving), onder meer door actieve inzet van het groen onderwijs om beleidsdoelen te realiseren.

Stimuleren

• • Stimuleren van vraaggestuurde landelijke Centra voor Innovatief Vakmanschap (CIV) voor het MBO en Centers of Expertise (CoE) voor het HBO op een achttal expertisethema’s: Biobased Economy, Greenports, Agrodier, Food, Open teelten, Natuur en Leefomgeving, Agri&Food en Tuinbouw&Uitgangsmaterialen. De activiteiten van de CIV en CoE zijn gericht op zelfvoorzienendheid. Belangrijke speerpunten zijn het opleiden van talent dat aansluit bij de arbeidsmarktbehoeften, ondersteunen van innovatieopgaven bij ondernemers, zwaartepuntvorming onderwijs en onderzoek, stimuleren van publiek-private samenwerking gericht op excellent onderwijs en praktijkgericht onderzoek samen met bedrijfsleven.

• • Stimuleren van het innovatief vermogen van het MKB door het instrument van groene plus lectoraten in het groene Hoger beroepsonderwijs meer vraaggestuurd in te zetten voor kennisvragen vanuit het MKB.

• • Stimuleren van activiteiten gericht op het verspreiden, doorstromen en benutten van kennis voor doelgroepen die deelnemen aan de Nederlandse samenleving.

Kengetal	2011	2013	2015	2017	Ambitie
Adequaat aanbod aan de vraag op de arbeidsmarkt	1%	52%	85%	100%	90%

Beleidsconclusies

Op basis van de voor de komende jaren verwachte vraag van de arbeidsmarkt (uitbreiding, vervanging en substitutie) en het verwachte aanbod vanuit het onderwijs is het beeld voor wat betreft voldoende beroepsbeoefenaars divers. Voor wat betreft de personeelsvoorziening voor agrarische beroepen worden er geen knelpunten verwacht, hetgeen mede veroorzaakt wordt door de structurele krimp van de werkgelegenheid in de landbouwsector. Voor het bredere groene domein (agrofood, tuinbouw, natuur en leefomgeving inclusief techniek) worden wel knelpunten verwacht (bron: The Research Centre for Education and the Labour Market). Het groen VO en MBO ontwikkelt zich al een aantal jaren achtereen positief op basis van de kwaliteitsindicator van de Onderwijsinspectie.

Budgettaire gevolgen van beleid artikel 7 (Bedragen x € 1.000)

	Realisatie					Vastgestelde begroting	Verschil
	2013	2014	2015	2016	2017	2017	2017
VERPLICHTINGEN	840.206	862.305	827.516	822.287	841.111	855.509	– 14.398
UITGAVEN	817.433	807.497	843.384	809.103	817.051	804.513	12.538
Garanties	83		55	59	56		56
Schatkistbankieren	83		55	59	56		56
Bekostiging	733.507	739.107	780.769	779.481	792.372	776.346	16.026
WO-groen	168.174	169.299	174.610	182.865	189.686	185.670	4.016
HBO-groen	79.472	84.478	90.568	83.224	87.624	83.758	3.866
MBO-groen	158.744	153.186	181.919	170.104	166.710	163.098	3.612
Voorbereidende en Ondersteunende Activiteiten (VOA)	13.933	12.733
Wachtgelden	13.545	13.966	13.991	14.313	14.572	14.404	168
VMBO-groen	291.009	297.706	316.547	328.975	333.780	327.046	6.734
Stichting Samenwerking Beroepsonderwijs Bedrijfsleven (SBB) voorheen Aequor	8.630	7.739	3.134			2.370	– 2.370
Subsidies	82.205	66.194	60.695	27.860	22.713	26.692	– 3.979
Aansturing collectieve ondersteuning	5.404	3.325	5.875
School als Kenniscentrum	27.872	23.851	21.962	3.207	34		34
Kennisverspreiding en innovatie groen onderwijs	1.991	2.044	1.523	258
Aanvullende onderwijssubsidies	41.150	33.272	27.106	21.293	19.401	25.303	– 5.902
Ontwikkeling en beheer natuurkwaliteit	2.857	2.435	1.429	1.279	900	1.322	– 422
Educatie	2.931	1.267	2.800	1.823	2.377	67	2.310
Opdrachten	1.638	646	628	224	364	37	327
Kennisverspreidingsprojecten	1.638	646	628	224	364	37	327
Bijdragen aan agentschappen		1.550	1.237	1.479	1.546	1.438	108
Rijksdienst Voor Ondernemend Nederland		1.550	1.237	1.242	1.239	1.200	39
Bijdrage DUO				237	307	238	69
ONTVANGSTEN	3.910	231	243	299	132	75	57

Toelichting op de verplichtingen

De beschikbare € 50 mln voor verplichtingen schatkistbankieren van groene onderwijsinstellingen hoefde voor € 35 mln niet te worden aangesproken. De bekostigingsverplichtingen vielen € 22 mln hoger uit als gevolg van loon- en prijsbijstelling die voor zowel 2017 als 2018 moest worden vastgelegd. Er werd € 1 mln minder op subsidies verplicht omdat verplichtingen in eerdere jaren meerjarig waren vastgelegd.

Toelichting op de uitgaven

Bekostiging

De hogere uitgaven voor de bekostiging hebben met name betrekking op de toevoeging van de loon- en prijsbijstelling, voor WO-groen € 4 mln, HBO-groen € 1,9 mln, MBO-groen € 3,8 mln en VMBO-groen € 8 mln. Bij HBO-groen was er daarnaast een stijging van € 2 mln en bij VO een daling van € 1 mln vanwege wijzigingen in het aantal onderwijsdeelnemers. De circa € 2,4 mln lagere uitgaven voor Samenwerking Beroepsonderwijs Bedrijfsleven (SBB) zijn het gevolg van de overheveling van een budget van € 1,9 mln naar het Ministerie van OCW voor SBB en van € 0,5 mln naar het begrotingsonderdeel bekostiging HBO-groen om de stijging van het aantal onderwijsdeelnemers te dekken.

Subsidies

Bekostigde aantallen in het groen onderwijs in 2017

Instrument	Type studenten/ getuigschriften/ promoties	Aantallen	Prijs	Bedrag * € 1.000	Uitgaven 2017 * € 1.000
Bekostiging WO-groen	Inschrijvingen	6.510	5.861,01	38.155
	Graden onderwijs	2.098,5	5.861,01	12.299
	Graden onderzoek Bachelor	866	3.142,86	2.722
	Graden onderzoek Master	1.017,6666	6.285,72	6.397
	Promoties	288,3333	80.270	23.145
	Vaste componenten			106.969	189.686
Bekostiging HBO-groen	Inschrijvingen hoog	8.524	7.037,33	59.986
	Graden hoog	1.491	7.037,33	10.493
	Vaste componenten			16.845	87.624
Bekostiging MBO-groen	Deelnemers beroeps-opleidende leerweg	5.359
	Deelnemers beroeps-begeleidende leerweg	20.078			166.710
Wachtgelden	Vaste component				14.572
Bekostiging VMBO-groen	Leerlingen VMBO/VBO	22.700	7.549	171.362
	Leerlingen VMBO/LWOO+PRO	13.300	11.942	158.829
	Vaste componenten			3.589	333.780
SBB	Vaste component
Apparaat DUO					307
Totaal					792.679

Kengetal	2013	2014	2015	2016	2017	Ambitie
% afgestudeerden dat minimaal werkt op niveau van opleiding	70%	71%	75%	74%	Komt beschikbaar in augustus 2018	85%

Het percentage is een gemiddelde van dat voor niveau 4 van de Beroepsopleidende leerweg (BOL 4) en HBO in het groen onderwijs.

Kengetal	2013	2014	2015	2016	2017	Ambitie
Kwaliteitsniveau groen onderwijs	88%	89%	90%	92%	97%	92%

De inspectie voor het onderwijs bepaalt periodiek op basis van meerdere gestandaardiseerde criteria welk percentage groene scholen voldoende kwaliteit heeft. Hoe hoger het percentage, hoe meer groene scholen gemiddeld genomen een voldoende scoren op kwaliteit. De opgenomen waarden zijn het gemiddelde van VMBO en MBO.

Kengetal	2013	2014	2015	2016	2017	Ambitie
Voortijdig schoolverlaten	3,0%	2,8%	2,5%	2,3%	2,1%	2%

Het betreft het percentage leerlingen VMBO leerjaar 3 en 4 plus MBO leerlingen dat zonder startkwalificatie (minimaal MBO-2 niveau) het onderwijs verlaat. Dit gemeten als percentage van het totaalaantal VMBO 3–4 plus MBO leerlingen.

Toelichting op de begrotingsreserve schatkistbankieren

Bedragen x € 1.000

Stand 1/1/2017	197
+ Storting	56
– Onttrekking	0
Stand per 31/12/2017	253

8 Natuur en biodiversiteit

Algemene doelstelling

EZ streeft naar een sterke en veerkrachtige natuur, verweven met de economie en optimaal bijdragend aan duurzaam maatschappelijk welzijn.

Rol en verantwoordelijkheid

Stimuleren en faciliteren

• • Agenderen en ondersteunen van mogelijkheden voor duurzame landschapsontwikkeling en positieversterking nationale parken.

• • Innovatieve combinaties tussen natuur en maatschappelijke en economische activiteiten helpen realiseren.

• • Bevorderen van behoud en duurzaam gebruik van biodiversiteit in het agrarisch gebied en agroketens.

• • Internationale aandacht voor bedreigde soorten.

• • Ontwikkeling en toepassing van natuurlijk-kapitaal-rekening in zowel publiek domein als bedrijfsleven en bevorderen dat bedrijven, financiële instellingen en de overheid transparant zijn over hun impact op en afhankelijkheid van natuurlijk kapitaal.

• • Inzet van de Nederlandse bos-, natuur- en houtsector in het energie- en klimaatbeleid en het bevorderen van de duurzame bijdrage van bos en natuur aan de groene grondstoffenvoorziening.

• • Maatschappelijke initiatieven in lijn met natuurvisies van Rijk en provincies ondersteunen.

Regisseren

• • Nederlandse inzet in internationaal overleg over natuur en biodiversiteit zó organiseren dat ook andere sectoren en ketens verantwoordelijkheid nemen voor behoud en versterking van natuur en biodiversiteit.

• • Inzet op de Agenda 2030 voor Duurzame Ontwikkeling (Sustainable Development Goals) op het terrein van natuur en biodiversiteit.

• • Versterken van natuurkwaliteit in de Grote Wateren.

Uitvoeren

• • Met provincies nakomen van afspraken die gemaakt zijn in het Natuurpact, en samen met provincies en IenM monitoren van de toestand van natuurbescherming en benutting op land en in het water.

• • Onderhouden en handhaven Wet natuurbescherming en Wet grondslagen natuurbeheer- en bescherming Caribisch Nederland.

• • Naleving van internationale en in EU-verband gemaakte afspraken.

• • Het doen uitvoeren van regelingen en programma’s (zoals met provincies, en ministeries IenM en Defensie realiseren van Programma Aanpak Stikstof, Programma naar een Rijke Waddenzee, de natuuronderdelen van de Mariene Strategie en het beheer van Kroondomeinen).

• • Staatsbosbeheer in staat stellen uitvoering te geven aan zijn wettelijk verankerde en maatschappelijk gewortelde kerntaken.

Prestatiemeting

Percentage niet bedreigde diersoorten
1995	2006	2016	2017
61,4%	61,2%	61,8%	61,8%

Het kengetal Percentage «niet bedreigde diersoorten» van 2017 wordt bekend gemaakt in juni 2018 en wordt opgenomen in de ontwerpbegroting 2019.

Beleidsinformatie

Kengetal	1992	1995	2000	2005	2010	2015	2016
Aantal leden natuurbeschermingsorganisaties (x 1.000)	1.174	1.662	1.980	2.221	2.130	1.962	1.938

In 2016 is het totaal aantal leden van de vier grootste natuurorganisaties licht gedaald. Sinds 2012 neemt het ledenaantal gemiddeld gezien licht af.

Beleidsconclusie

Budgettaire gevolgen van beleid artikel 8 (bedragen x € 1.000)1

Bedragen x € 1.000	Realisatie	Vastgestelde begroting	Verschil
	2017	2017	2017
VERPLICHTINGEN	111.508	124.509	– 13.001
Waarvan garantieverplichtingen	4.400		4.400
UITGAVEN	115.829	125.645	– 9.816
Subsidies	8.225	3.399	4.826
Vermaatschappelijking Natuur en Biodiversiteit	6.106	1.805	4.301
Natuur en biodiversiteit op land	1.329	822	507
Beheer Kroondomein	790	772	18
Leningen	26.731	29.745	– 3.014
Rente en aflossingen voor bestaande leningen (EHS & PNB)	26.731	29.745	– 3.014
Opdrachten	17.483	25.208	– 7.725
Natuur en Biodiversiteit Grote wateren	5.547	9.674	– 4.127
Vermaatschappelijking Natuur en Biodiversiteit	6.099	8.044	– 1.945
Overige stelsel activiteiten	1.543	1.859	– 316
Internationale Samenwerking	3.480	3.785	– 305
Natuur en Biodiversiteit op land	372	1.351	– 979
Caribisch Nederland	443	495	– 52
Bijdragen aan medeoverheden	1.459	7.621	– 6.162
Natuur en Biodiversiteit Grote Wateren		6.117	– 6.117
Caribisch Nederland	1.459	1.504	– 45
Bijdragen aan ZBO’s/RWT’s	26.688	25.446	1.242
Staatsbosbeheer	26.688	25.446	1.242
Bijdragen aan (inter)nationale organisaties	1.103	1.081	22
Contributies	1.103	1.081	22
Bijdragen aan agentschappen	34.140	33.145	995
Rijksdienst Voor Ondernemend Nederland	24.311	23.638	673
Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit	9.829	9.507	322
ONTVANGSTEN	65.691	69.282	– 3.591
Landinrichtingsrente	40.581	40.161	420
Verkoop gronden	20.000	25.000	– 5.000
Overige	5.110	4.121	989

Toelichting op de verplichtingen

De lagere verplichtingenrealisatie ten opzichte van de begrotingsraming is een saldo van plussen en minnen. De belangrijkste oorzaak van dat de raming per saldo lager uitkomt, is dat bij 1^e suppletoire begroting 2017 het budget voor de uitvoering van het Agrarisch Natuur- en Landschapsbeheer en het Subsidiestelsel Natuur en Landschap is overgeheveld naar de Provincies. Dit is het slotstuk van de overgang van individueel agrarisch natuurbeheer naar collectief beheer, dat een aantal jaren geleden in gang is gezet.

Toelichting op de uitgaven

Subsidies

De hogere uitgaven voor subsidies van € 4,8 mln worden grotendeels veroorzaakt door de uitgaven voor het project Ruimte voor Ruimte. De Provincie Limburg heeft in 2017 een beroep gedaan op een in 2002 afgegeven garantie voor dit project voor een bedrag van € 4,4 mln, omdat bij de eindafrekening van het project een verlies optrad.

Leningen

De realisatie van het onderdeel «leningen» is € 3 mln lager dan de raming. Door de lage rentestand is minder rente betaald voor lopende leningen die voor een nieuwe rentevaste periode worden overgesloten.

Opdrachten

De belangrijkste afwijkingen tussen de raming en de realisatie treden op bij Natuur en Biodiversiteit Grote wateren, Vermaatschappelijking Natuur en Biodiversiteit en Natuur en Biodiversiteit op land. Dit is deels veroorzaakt door een interne herschikking binnen het opdrachtenbudget van artikel 8 en 6 en overheveling van budget naar andere departementen (onder meer overheveling naar het uitvoeringsproject bij het Ministerie van IenM voor het project Roggeplaat in het kader van zandhonger) die bij 1^e en 2^e suppletoire begroting zijn doorgevoerd. Verder zijn de lagere uitgaven het gevolg van vertragingen in de uitgaven voor ondersteuning van het programma «Naar Nationale Parken van Wereldklasse» en vertragingen in de uitgaven voor activiteiten voor natuurinclusieve landbouw. Tenslotte waren er in 2017 kosten geraamd voor afronding van de laatste landinrichtingsprojecten. Bij de realisatie, die liep over een langere periode, was sprake van uitgaven en inkomsten die niet in hetzelfde jaar hoefden te vallen. Als gevolg van dergelijke fluctuaties waren er in 2017 enkel nog uitgaven, maar de kosten vielen lager uit dan geraamd.

Bijdragen aan medeoverheden

Het gereserveerde budget voor tegenvallers op het Westerscheldeproject (waaronder de Hedwigespolder) was in 2017 niet benodigd en is bij 1^e suppletoire begroting 2017 overgeheveld naar de provincies als uitvoeringsbudget voor Agrarisch Natuur en Landschapsbeheer (ANLb) en voor de regeling kleine natuurbeheerders.

Toelichting op de ontvangsten

De inkomsten die Staatsbosbeheer afdraagt uit de verkoop van erfpachtpercelen op de Waddeneilanden worden over een langere periode ontvangen. Als gevolg van het ontvangstenverloop heeft SBB in 2017 € 5 mln minder afgedragen.

5. NIET-BELEIDSARTIKELEN

40 Apparaat

Op dit artikel zijn de personele- en materiële uitgaven en ontvangsten van EZ geraamd, voor zover die betrekking hebben op het kerndepartement (Directoraten-Generaal en stafdirecties) en de diensten van EZ (ACM3, CPB en SodM). De uitgaven aan externe inhuur, de uitgaven aan ICT en de bijdragen aan shared service organisaties (SSO’s) zijn apart inzichtelijk gemaakt. Tevens bevat dit artikel onder SSO DICTU de realisatiegegevens voor de bijdragen aan agentschappen voor zover het opdrachten betreft ten behoeve van het kernministerie EZ.

Budgettaire gevolgen: verplichtingen, uitgaven en ontvangsten (Bedragen x € 1.000)

	Realisatie					Vastgestelde begroting	Verschil
	2013	2014	2015	2016	2017	2017	2017
VERPLICHTINGEN	406.130	390.795	374.245	423.578	403.194	334.284	68.910
UITGAVEN	410.616	390.795	374.245	423.578	403.194	334.284	68.910
Personele uitgaven	270.869	253.428	248.694	265.798	258.940	234.181	24.759
– waarvan eigen personeel	224.173	225.397	199.484	215.140	225.316	208.260	17.056
– waarvan externe inhuur	6.546	7.004	8.364	10.205	11.127	5.890	5.237
– waarvan overige personele uitgaven	40.150	21.027	40.846	40.453	22.497	20.031	2.466
Materiële uitgaven	139.747	137.367	125.551	157.780	144.254	100.103	44.151
– waarvan ICT	18.383	9.678	6.255	9.137	7.451	7.065	386
– waarvan bijdrage aan SSO’s (exclusief DICTU)	34.946	52.083	38.878	36.899	32.257	30.494	1.763
– waarvan SSO DICTU	43.812	42.046	53.500	55.228	60.949	30.767	30.182
– waarvan overige materiële uitgaven	42.606	33.560	26.918	56.516	43.597	31.777	11.820
ONTVANGSTEN	25.776	31.607	42.425	27.742	25.893	35.826	– 9.933

Toelichting op de verplichtingen en uitgaven

Personeel

De personele uitgaven van het kerndepartement en de diensten zijn door diverse oorzaken € 24,8 mln hoger uitgevallen dan in de begroting 2017 is voorzien. Deze toename wordt deels (€ 7,4 mln) veroorzaakt door het afgesloten CAO-loonakkoord bij het Rijk en de stijging van de pensioenpremies bij het ABP. Daarnaast heeft de Autoriteit Consument & Markt (ACM) kosten (€ 3,1 mln) gemaakt voor toezicht en extra taken uitgevoerd op het terrein van energie en is er extra capaciteit toegevoegd bij de Nationaal Coördinator Groningen (€ 2,5 mln). In de begroting 2017 is er geen budget gereserveerd voor de externe inhuur van NCG, ACM, SodM en CPB. Hierdoor heeft een overschrijding plaatsgevonden op dit budget. In de begroting 2018 is dit aangepast.

Materieel

Toelichting op de ontvangsten

De lagere ontvangsten worden veroorzaakt doordat geraamde retributie inkomsten voortkomende uit de mijnbouwwet voor een bedrag van € 4 mln niet konden worden gerealiseerd. Dit is gekomen doordat de mijnbouwwet vertraging heeft opgelopen, waardoor er geen grondslag was om te kunnen retribueren. Daarnaast zijn bij de ACM de inkomsten uit de markt lager dan geraamd.

Totaaloverzicht apparaatsuitgaven en -kosten van EZ-organisatie (Bedragen x € 1.000)

	Realisatie					Vastgestelde begroting	Verschil
	2013	2014	2015	2016	2017	2017	2017
1. Departement	410.616	390.795	374.244	423.578	403.194	334.284	68.910
Kerndepartement (beleid en staf)	332.696	298.661	291.083	327.705	308.055	244.841	63.214
Apparaatsuitgaven diensten:
Centraal Planbureau (CPB)	13.559	14.852	14.877	17.668	15.963	15.481	482
Autoriteit Consument en Markten (ACM)	55.295	67.879	57.950	65.479	69.392	64.037	5.355
Staatstoezicht op de Mijnen (SodM)	6.911	7.074	7.811	9.021	9.784	9.925	– 141
PIANOo (exclusief Programma)	2.155	2.329	2.523	3.705
2. Totaal aparaatskosten agentschappen	817.902	918.379	1.040.784	1.090.190	1.174.267	1.000.859	173.408
Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO)	375.314	395.615	468.189	501.009	541.485	429.261	112.224
Agentschap Telecom	30.223	30.465	32.081	40.578	47.271	39.856	7.415
Dienst ICT Uitvoering (DICTU)	147.173	188.891	227.332	235.923	258.790	211.900	46.890
Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA)	265.192	303.408	313.182	312.680	326.721	319.842	6.879
3. Totaal apparaatskosten ZBO’s en RWT’s	1.281.199	1.094.817	1.121.638	1.092.990	1.137.008	1.107.861	29.147
Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS)	183.930	175.202	180.159	181.329	185.596	181.468	4.128
Stichting COVA	1.203	1.214	1.448	1.402	1.314	1.436	– 122
Raad voor de Accreditatie	11.779	12.233	13.968	13.856	13.572	13.776	– 204
Raad van Bestuur Autoriteit Consument en Markt (ACM)	669	695	375	637	641	448	193
TNO	566.240	424.261	432.819	418.787	426.367	415.900	10.467
Staatsbosbeheer	60.733	59.551	65.568	67.227	88.865	75.878	12.987
Raad voor de Plantenrassen	894	679	835	681	778	720	58
Ctgb (College voor de toelating van gewasbeschermingsmiddelen en biociden)	12.920	12.508	13.566	14.120	15.094	14.845	249
Kamer van Koophandel (KvK)	207.131	175.700	190.800	176.503	185.581	183.890	1.691
Wageningen Research	235.700	232.774	222.100	218.448	219.2001	219.500	– 300

Invulling taakstelling (Bedragen x € 1.000)

	2016	2017	2018	Structureel
Departementale taakstelling Rijksdienst	45.267	79.141	102.698	102.698
Totaal kerndepartement en diensten	17.206	24.631	35.089	35.089
Agentschappen
DICTU	3.193	5.506	7.422	7.422
AT	289	552	845	845
RVO.nl	9.823	15.665	19.551	19.551
NVWA	503	1.227	1.480	1.480
Totaal Agentschappen	13.808	22.950	29.298	29.298
ZBO’s en RWT’s
CBS	4.627	10.556	12.869	12.869
Verispect/VSL	555	1.113	1.330	1.330
TNO	3.026	6.903	8.416	8.416
KvK	1.618	3.691	4.500	4.500
DLO	2.912	6.643	8.099	8.099
SBB	827	1.886	2.299	2.299
overig	688	768	798	798
Totaal ZBO’s en RWT’s	14.253	31.560	38.311	38.311

41 Nominaal en Onvoorzien

Dit niet-beleidsartikel bevat de posten prijsbijstelling, loonbijstelling en onvoorzien.

Budgettaire gevolgen (Bedragen x € 1.000)

	Realisatie					Vastgestelde Begroting	Verschil
	2013	2014	2015	2016	2017	2017	2017
VERPLICHTINGEN	0	0	0	0	0	0	0
UITGAVEN	0	0	0	0	0	0	0
41.10 Prijsbijstelling
41.20 Loonbijstelling
41.30 Onvoorzien
41.40 In te vullen posten

Toelichting

Op dit artikel is geen sprake van realisatie. Bij de 1^e suppletoire begroting 2017 is de loon- en prijsbijstellingstranche 2017 en de eindejaarsmarge over 2016 uitgekeerd. Deze bijstellingen zijn bij 2^e suppletoire begrotingswet 2017 toebedeeld naar de relevante onderdelen.

6. BEDRIJFSVOERINGSPARAGRAAF

In de bedrijfsvoeringparagraaf (BVP) wordt verslag gedaan van relevante aandachtspunten in de bedrijfsvoering. De informatie opgenomen in de BVP is tot stand gekomen vanuit het departementale management control systeem en informatie uit audits van de Auditdienst Rijk (ADR). Deze bedrijfsvoeringparagraaf omvat drie onderdelen:

• 1. uitzonderingsrapportage voor: (a) rechtmatigheid, (b) totstandkoming niet-financiële verantwoordingsinformatie, (c) financieel en materieel beheer en (d) overige aspecten van de bedrijfsvoering,

• 2. rijksbrede bedrijfsvoeringonderwerpen en

• 3. belangrijke ontwikkelingen en verbeteringen in de bedrijfsvoering.

1. Uitzonderingsrapportage voor vier onderdelen

a. Rechtmatigheid

Vanuit de bij EZ bekende informatie zijn er geen fouten in de rechtmatigheid van de verantwoordingsinformatie die gerapporteerd moeten worden.

b. Totstandkoming niet-financiële verantwoordingsinformatie

Vanuit de bij EZ bekende informatie zijn er geen tekortkomingen in de totstandkoming van niet-financiële verantwoordingsinformatie die gerapporteerd moeten worden.

c. Financieel en materieel beheer

Opvolging aanbevelingen Algemene Rekenkamer

De Algemene Rekenkamer (AR) heeft in haar Rapport bij het Jaarverslag (RJV) 2016 geconstateerd dat EZ op centraal niveau niet beschikt over voldoende informatie over de maatregelen van informatiebeveiliging om goed te kunnen (bij)sturen en dat het onvoldoende controleerbare informatiebeveiligingsmaatregelen heeft getroffen met betrekking tot de onderzochte kritieke systemen. EZ heeft daarom een verbeterplan opgesteld en geïmplementeerd, waardoor op centraal niveau aantoonbaar meer zicht is op de opzet en werking van de maatregelen die van belang zijn voor de informatiebeveiliging. De ADR heeft een onderzoek uitgevoerd naar de uitvoering van het verbeterplan en geconstateerd dat de ingezette koers in belangrijke mate bijdraagt aan de gewenste verbeteringen.

Nationale verklaring

Met de Nationale Verklaring geeft de Minister van Financiën, namens het kabinet, jaarlijks aan de Europese Commissie (EC) en de Tweede Kamer een verklaring af over het financieel beheer van middelen uit de Europese fondsen en de rechtmatigheid van financiële transacties en openstaande vorderingen (tot op het niveau van begunstigden). De Staatssecretaris van EZK en de Minister van LNV hebben op 7 maart 2018 de deelverklaringen voor de gezamenlijke Europese Landbouwfondsen en het Europees Fonds voor Maritieme Zaken en het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling aan de Minister van Financiën afgegeven. Deze deelverklaringen bevatten geen beperkingen.

d. Overige aspecten in de bedrijfsvoering

Algemene Verordening Gegevensbescherming

Per 25 mei 2018 is binnen de Europese Unie de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG) van toepassing. Er is per dienstonderdeel van EZK en LNV een groot implementatietraject nodig om aan de AVG te kunnen voldoen, bestaande uit inventarisaties van gegevensverwerking en risicoanalyses. EZK en LNV hebben gezamenlijk een programma implementatie AVG georganiseerd om te waarborgen dat de dienstonderdelen in control zijn op het proces van de implementatie van de verordening.

Informatiebeveiliging

2. Rijksbrede bedrijfsvoeringsonderwerpen

Beleid ter voorkoming van misbruik en oneigenlijk gebruik van subsidies

RVO.nl is de uitvoerder van subsidieregelingen voor bedrijven. Uit actuele risicoanalyses blijkt dat voor alle subsidieregelingen opgenomen in de Regeling nationale EZ-subsidies het (rest)risico van misbruik- of oneigenlijk gebruik door begunstigden als laag/aanvaardbaar is gekwalificeerd. Bestaande maatregelen om subsidiefraude te bestrijden zijn onder andere: de tijdige opstelling van risicoanalyses ter bestrijding van misbruik en oneigenlijk gebruik van subsidies door begunstigden, het in voorkomende gevallen opvragen van controleverklaringen bij subsidieverantwoordingen, het bijhouden van een register van ernstige onregelmatigheden en het via de fraudecoördinator van RVO.nl melden van vermoedens van fraude bij het OM.

Grote ICT projecten

Sinds enkele jaren informeert het Ministerie van BZK de Tweede Kamer over departementale grote ICT-projecten. Met ingang van 2015 geldt deze rapportageplicht voor alle projecten waarvan de ICT-kosten tenminste € 5 mln bedragen. In 2017 zijn binnen EZ:

Externe inhuur

Audit Committee

Het Audit Committee (AC) adviseert het departementaal management over de bedrijfsvoering waaronder het auditbeleid. Het AC bestaat uit de secretaris-generaal (SG; voorzitter), de plaatsvervangend SG pSG), twee directeuren-generaal (DG’s) en twee externe leden. De directeuren Financieel-Economische Zaken (FEZ) en ADR ondersteunen het AC. Jaarlijks bespreekt het AC de jaarverslagen, FEZ-toezichtrapportages over financieel en materieel beheer, het RJV, de ADR-auditplanning, de tussentijdse uitkomsten van ADR-controles, deelverklaringen van Europese fondsen, uitkomsten van Europese audits en de stand van zaken controlebezoeken door de Europese Commissie (EC). Het AC heeft in 2017 zijn functioneren geëvalueerd. Daaruit bleek dat aan de behoefte uit de evaluatie 2015, om meer strategische onderwerpen te agenderen, invulling is gegeven en dat het AC goed functioneert. De uitkomsten van deze evaluatie zijn aan beide ministers aangeboden.

3. Belangrijke ontwikkelingen en verbeteringen in de bedrijfsvoering

Met de start van het kabinet Rutte III is er sprake van een Ministerie van Economische Zaken en Klimaat en een Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit. Tevens zijn vanuit het Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat (voorheen: Infrastructuur en Milieu) het beleidsdomein Klimaat en de Nederlandse Emissieautoriteit (NEa) overgedragen aan EZK. EZ heeft in 2017 een plan van aanpak opgesteld voor de (her)inrichting van de bestaande organisatie naar de nieuwe indeling. Afronding hiervan is voorzien in de zomer van 2018.