Nr. 1 JAARVERSLAG VAN HET MINISTERIE VAN INFRASTRUCTUUR EN MILIEU (XII)

A. ALGEMEEN

1. AANBIEDING VAN HET JAARVERSLAG EN VERZOEK TOT DECHARGEVERLENING

Aan de voorzitters van de Eerste en de Tweede Kamer van de Staten-Generaal.

Hierbij bied ik, mede namens de Staatssecretaris van Infrastructuur en Waterstaat, het departementale jaarverslag van het Ministerie van Infrastructuur en Milieu (XII) over het jaar 2017 aan.

Onder verwijzing naar de artikelen 2.37, tweede en derde lid, en 2.40 van de Comptabiliteitswet 2016 verzoek ik de beide Kamers van de Staten-Generaal de Minister van Infrastructuur en Waterstaat decharge te verlenen over het in het jaar 2017 gevoerde financiële beheer.

Voor de oordeelsvorming van de Staten-Generaal over dit verzoek tot dechargeverlening stelt de Algemene Rekenkamer als externe controleur op grond van artikel 7.14, eerste lid, van de Comptabiliteitswet 2016 een rapport op. Dit rapport wordt separaat door de Algemene Rekenkamer aan de Staten-Generaal aangeboden. Het rapport bevat de bevindingen en het oordeel van de Rekenkamer op basis van artikel 7.12, van de Comptabiliteitswet 2016, over:

• a. de financiële verantwoordingsinformatie in de jaarverslagen, bedoeld in artikel 3.8 van de Comptabiliteitswet 2016;

• b. de totstandkoming van de niet-financiële verantwoordingsinformatie in de jaarverslagen, bedoeld in artikel 3.9 van de Comptabiliteitswet 2016;

• c. de financiële verantwoordingsinformatie in het Financieel jaarverslag van het Rijk, bedoeld in artikel 2.35 van de Comptabiliteitswet 2016;

• d. het gevoerde begrotingsbeheer, het financieel beheer en de materiële bedrijfsvoering, bedoeld in de artikelen 3.2 tot en met 3.4 van de Comptabiliteitswet 2016 en de daartoe bijgehouden administraties van het Rijk;

• e. de centrale administratie van de schatkist van het Rijk van het Ministerie van Financiën.

Bij het besluit tot dechargeverlening dienen verder de volgende, wettelijk voorgeschreven, stukken te worden betrokken:

• a. het Financieel jaarverslag van het Rijk over 2017;

• b. het voorstel van de slotwet dat met het onderhavige jaarverslag samenhangt;

• c. het rapport van de Algemene Rekenkamer met betrekking tot het onderzoek van de centrale administratie van ’s Rijks schatkist en van het Financieel jaarverslag van het Rijk;

• d. de verklaring van goedkeuring van de Algemene Rekenkamer met betrekking tot de in het Financieel jaarverslag van het Rijk over 2017 opgenomen rekening van uitgaven en ontvangsten van het Rijk over 2017, alsmede met betrekking tot de Saldibalans van het Rijk over 2017 (de verklaring van goedkeuring, bedoeld in artikel 7.14, tweede lid, van de Comptabiliteitswet 2016).

Het besluit tot dechargeverlening kan niet worden genomen, voordat de betrokken slotwet is aangenomen en voordat de verklaring van goedkeuring van de Algemene Rekenkamer is ontvangen.

De Minister van Infrastructuur en Waterstaat, mede namens de Minister van Economische Zaken en Klimaat en de Minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, C. van Nieuwenhuizen Wijbenga

2. LEESWIJZER

In het constituerend beraad van 26 oktober 2017 zijn de portefeuilles van het beëdigde kabinet vastgesteld en heeft er een departementale herindeling plaatsgevonden. In de onderstaande tabel wordt aangegeven hoe de portefeuilleverdeling en verantwoordelijkheid in 2017 vanaf dat moment verdeeld waren voor de begrotingsartikelen en -onderdelen van de begroting van HXII. Tevens is de naamgeving van het Ministerie van Infrastructuur en Milieu gewijzigd naar het Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat (Stcrt. 2017, 62720). De herverkavelingen tussen departementen worden niet voor het verslagjaar 2017 doorgevoerd. Daarom wordt voor het Jaarverslag 2017 de naam Infrastructuur en Milieu aangehouden en staan ook de overgehevelde onderwerpen nog in dit jaarverslag.

Verantwoordelijkheidsverdeling ministers

Artikel (onderdeel)	Omschrijving	Beleidsverantwoordelijke ministers	Opmerking
	Beleidsartikelen
11	Integraal Waterbeleid	Minister van IenW
13.01	Ruimtelijk Instrumentarium	Minister van BZK
13.02	Geo-informatie	Minister van BZK
13.03	Gebiedsontwikkeling	Minister van BZK
13.04	Ruimtegebruik bodem	Minister van IenW	Deel Structuurvisies naar BZK
13.05	Eenvoudig Beter	Minister van BZK
14	Wegen en Verkeersveiligheid	Minister van IenW
16	Openbaar Vervoer en Spoor	Minister van IenW
17	Luchtvaart	Minister van IenW
18	Scheepvaart en Havens	Minister van IenW
19	Klimaat	Minister van EZK/IenW
19.01	Tegengaan Klimaatverandering	Minister van EZK
19.02	Internationaal beleid, Coördinatie en Samenwerking	Minister van IenW	Deel Klimaat naar EZK
20	Lucht en Geluid	Minister van IenW
21	Duurzaamheid	Minister van IenW
22	Omgevingsveiligheid en milieurisico’s	Minister van IenW
23	Meteorologie, seismologie en aardobservatie	Minister van IenW
24	Handhaving en Toezicht	Minister van IenW
25	Brede Doeluitkering	Minister van IenW
26	Bijdrage Investeringsfondsen1
	Niet-beleidsartikelen
97	Algemeen Departement	Minister van IenW
98	Apparaatsuitgaven kerndepartement	Minister van IenW
99	Nominaal en Onvoorzien	Minister van IenW

Voor u ligt het Jaarverslag 2017 van het Ministerie van Infrastructuur en Milieu (IenM), Hoofdstuk XII van de Rijksbegroting. In dit Jaarverslag 2017 wordt verantwoording afgelegd over de gerealiseerde uitgaven, ontvangsten en aangegane verplichtingen ten opzichte van de begroting 2017.

Overgangsrecht Comptabiliteitswet

Op grond van het overgangsrecht in artikel 10.2 van de Comptabiliteitswet 2016 blijven voor de jaarverslagen en slotwetten over 2017 de bepalingen uit de Comptabiliteitswet 2001 en de daarop berustende bepalingen van toepassing zoals deze golden voor de inwerkingtreding van de Comptabiliteitswet 2016 per 1 januari 2018. Om die reden moet telkens bij de verwijzingen naar de bepalingen van de Comptabiliteitswet 2016 worden gelezen de artikelen van de Comptabiliteitswet 2001 conform de transponeringstabel bij de Comptabiliteitswet 2016, Stb. 2017, 139. Het betreft met name de volgende artikelen:

Artikelen in CW 2016 en CW 2001

Art. in CW 2016	Art. in CW 2001
3.2 – 3.4	19, eerste lid; 21, eerste en tweede lid
3.5	22, eerste lid; 26, eerste lid
3.8	58, eerste lid, onderdeel a, en derde lid; 61, derde lid
3.9	58, eerste lid, onderdeel b en c
2.37	60, tweede en derde lid; 63, eerste en vierde lid
2.35	61, tweede tot en met vierde lid
2.40	64
7.12	82, eerste lid; 83, eerste lid
7.14	82, vijfde lid; 83, tweede tot en met vierde lid

Het Jaarverslag IenM 2017 bestaat uit de volgende onderdelen:

• A. Een algemeen deel: hierin is naast deze leeswijzer de officiële aanbieding van het Jaarverslag aan de Staten-Generaal en het verzoek tot dechargeverlening opgenomen.

• B. Het beleidsverslag 2017 van IenM: hierin wordt ingegaan op de resultaten die in 2017 zijn geboekt. Het beleidsverslag bestaat uit vier onderdelen: het verslag over de beleidsprioriteiten, de beleidsartikelen, de niet-beleidsartikelen en de bedrijfsvoeringparagraaf.

• C. De Jaarrekening 2017 van IenM: deze bestaat uit de departementale verantwoordingstaat van IenM en de samenvattende verantwoordingsstaten van de agentschappen Rijkswaterstaat (RWS), Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT), Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut (KNMI) en de Nederlandse Emissieautoriteit (NEa). Tevens bevat dit deel de departementale saldibalans van IenM, de balansen van de agentschappen en de opgave van Topinkomens.

• D. De bijlagen bestaan uit:

  • 1. het overzicht inzake het toezicht op de zelfstandige bestuursorganen (zbo’s) en de rechtspersonen met een wettelijke taak (rwt’s)

  • 2. het overzicht van afgerond evaluatie- en overig onderzoek

  • 3. het overzicht van niet-financiële informatie over inschakeling van externe adviseurs en tijdelijk personeel (externe inhuur)

  • 4. de rapportage correspondentie

  • 5. de lijst van afkortingen

Naast dit Jaarverslag, Hoofdstuk XII van de Rijksbegroting, kent IenM ook de Jaarverslagen van het Infrastructuurfonds en het Deltafonds, respectievelijk Hoofdstuk A en J van de Rijksbegroting. In deze fondsen worden de concrete investeringsprojecten en programma’s geraamd en verantwoord.

De financiële informatie in het beleidsverslag (onderdeel B) wordt gepresenteerd door middel van de tabellen «Budgettaire gevolgen van beleid». Hierin worden opmerkelijke verschillen tussen de budgettaire raming en de realisatie in het verslagjaar toegelicht. De opzet en structuur van de onderliggende begroting voor Hoofdstuk XII is gebaseerd op de Rijksbegrotingsvoorschriften 2018 van het Ministerie van Financiën. In de Rijksbegrotingsvoorschriften 2018 zijn onderstaande uniforme ondergrenzen opgenomen, die worden gehanteerd bij het toelichten van begrotingsmutaties op het niveau van financiële instrumenten.

Norm bij te verklaren verschillen

Omvang begrotingsartikel	Beleidsmatige mutaties	Technische mutaties
(stand ontwerpbegroting)	(ondergrens in € miljoen)	(ondergrens in € miljoen)
in € miljoen
< 50	1	2
=> 50 en < 200	2	4
=> 200 < 1.000	5	5
=> 1.000	5	5

Betreffende de niet-financiële informatie moet worden vermeld dat IenM bij het verkrijgen van deze indicatoren voor een deel afhankelijk is van verzameling door externe partijen zoals het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). De praktijk is zodanig dat deze gegevens in een aantal gevallen later beschikbaar komen. Dit leidt ertoe dat niet in alle gevallen de gegevens over het verslagjaar 2017 ten tijde van het opstellen van het jaarverslag beschikbaar waren.

Focusonderwerp financiële verplichtingen

In de departementale jaarverslagen over 2017 krijgen de twee thema’s: «Toetsbare beleidsplannen» en «Verplichtingen: pijler van het budgetrecht» extra aandacht. Deze twee thema’s zijn door de Tweede Kamer benoemd als focusonderwerpen voor het jaarverslag 2017.

Het budgetrecht van de Kamer rust op twee pijlers: de financiële verplichtingen en de uitgaven die uit de verplichtingen voortkomen. Nieuwe plannen voor Nederland betekenen ook nieuwe financiële verplichtingen en mogelijk het «openbreken» van bestaande verplichtingen. Dit alles moet op een goede, transparante en controleerbare wijze aan de Staten-Generaal worden voorgelegd. Om dit inzichtelijk te maken en het budgetrecht te bestendigen heeft de commissie «Verplichtingen: pijler van het budgetrecht» als focusonderwerp ingesteld. Hieraan is invulling gegeven door in het Financieel Jaarverslag Rijk (FJR) specifiek aandacht te geven aan het onderwerp financiële verplichtingen. De uitwerking van dit focusonderwerp leidt niet tot aanpassingen in Hoofdstuk XII, het Infrastructuurfonds en het Deltafonds.

Focusonderwerp toetsbare beleidsplannen

B. BELEIDSVERSLAG

3. BELEIDSPRIORITEITEN

Inleiding

2017: een jaar vol verandering

Voortgang op diverse terreinen

Inhoudelijke speerpunten voor IenM in 2017 waren onder andere transities op het gebied van klimaat en energie, klimaatadaptatie, slimme en groene mobiliteit, circulaire economie en leefbare en bereikbare steden. Daarbij heeft IenM zich bijvoorbeeld gericht op innovatieve mobiliteit en het op orde brengen van de infrastructuur. Dit hebben we gedaan door het beter benutten van bestaande infrastructuur en het waar nodig uitbreiden van deze infrastructuur. Maar ook aan de hand van het uitwerken van de mogelijkheden voor nieuwe concepten zoals de zelfrijdende auto en truck platooning. Daarnaast hebben we ons ingezet voor het klimaat en milieu en voor een gezonde en veilige leefomgeving, bijvoorbeeld door de emissie van NO_x in de zeevaart terug te dringen. De Internationale Maritieme Organisatie heeft de Noordzee uitgeroepen tot emissiebeheersgebied. In de luchtvaart en bij het wegverkeer wordt ook flink gewerkt aan het terugdringen van de CO₂-uitstoot, aan de hand van mondiale afspraken en samenwerking binnen Europa. Op het gebied van klimaat en energie is de laatste tijd veel werk verzet. Er is verder invulling gegeven aan het klimaatakkoord van Parijs, het emissiehandelssysteem wordt herzien en ook op het gebied van klimaatadaptatie en waterveiligheid hebben we weer heel wat bereikt. Ook op het gebied van ruimtelijke ordening zat het ministerie niet stil; de voortgang rondom de in 2016 aangenomen Omgevingswet is daarvan een pregnant voorbeeld.

Verlenging looptijd fondsen voor toekomstige investeringen

Om reeds bestaande en toekomstige bereikbaarheidsvraagstukken adequaat te kunnen aanpakken zijn in de Begroting 2017 het Infrastructuurfonds en het Deltafonds verlengd tot en met 2030 en worden beide fondsen jaarlijks verlengd. De beschikbare middelen worden ingezet voor beheer en onderhoud van bestaande infrastructuur en voor (nieuwe) ambities, investeringen en afdekking van risico’s. De jaarlijkse verlenging biedt financiële zekerheid en draagt bij aan de financiering van de langetermijnopgaven, waarbij het wel van belang is om het geld adaptief te bestemmen. Het implementeren van de in de kabinetsreactie benoemde acties naar aanleiding van het interdepartementaal beleidsonderzoek «Flexibiliteit in infrastructurele planning»1 heeft geleid tot aanpassingen in de systematiek van het MIRT en de fondsen, zoals invoering van de flexnorm, beter inzicht in planflexibel en planinflexibel budget en 75% zicht op financiering bij de start van een MIRT-verkenning. Deze aanpassingen bieden meer mogelijkheden voor flexibiliteit en bijsturing. Om deze doorgevoerde verbeteringen verder te verankeren is de Tweede Kamer geïnformeerd2 over het voorstel voor een apart begrotingsartikel voor de flexibele financiële middelen die in de Begroting van 2019 geëffectueerd wordt.

Hierna volgen per inhoudelijk speerpunt de belangrijkste mijlpalen van het afgelopen jaar.

Mijlpalen per speerpunt

Klimaat- en energietransitie

Verbetering van de luchtkwaliteit

Internationale inspanningen klimaatbeleid

In 2017 is op het terrein van Klimaat en Energie veel werk verzet, op mondiaal, Europees en nationaal niveau.

Op mondiaal niveau is verder invulling gegeven aan de Overeenkomst van Parijs. Hierover zijn tijdens de 23e Conferentie van Partijen (COP23) bij het VN-klimaatverdrag (UNFCCC) de onderhandelingen voortgezet over onder meer de verdere invulling van het vijfjaarlijkse ambitiemechanisme en over transparantie van de geleverde inspanningen. Hierover zullen eind 2018, tijdens de COP24 in Katowice in Polen, besluiten worden genomen. Daarnaast zijn afspraken gemaakt over de vormgeving van de faciliterende dialoog, die in 2018 plaatsvindt. Tijdens deze dialoog zal gekeken worden naar de wijze waarop partijen collectief bijdragen aan de doelen van de overeenkomst.

Verder is in 2017, op nationaal niveau, verder uitwerking gegeven aan de Energieagenda, die het kabinet in december 2016 aan de Tweede Kamer heeft aangeboden. De uitwerking zal mede input vormen voor het Klimaatakkoord, dat conform het Regeerakkoord in 2018 met alle betrokken partijen zal worden afgesloten.

Inspanningen per vervoersmodaliteit

Voor wat betreft de luchtvaart heeft Nederland in ICAO-verband (International Civil Aviation Organisation) ook dit jaar opnieuw actief meegewerkt aan de invulling van het ontwerp voor het Carbon Offsetting and Reduction Scheme for International Aviation (CORSIA). De huidige planning is dat CORSIA met ingang van 1 januari 2021 in werking treedt. Daarnaast is in 2017 een compromis bereikt tussen de Raad, het Europees Parlement en de Europese Commissie om de uitzondering onder het Europees Emissiehandelssysteem (EU ETS) van vluchten van en naar Europa te continueren. Met dit besluit blijft het EU ETS (in ieder geval) tot 31 december 2023 voor intra-Europees vliegverkeer van toepassing.

Voor wat betreft scheepvaart is Nederland, in de Internationale Maritieme Organisatie (IMO), actief lid van een progressieve groep landen die werkte aan een ambitieuze initiële strategie voor het reduceren van broeikasgasemissies door de internationale zeevaart. De IMO heeft in 2017 definitief besloten om de Noordzee uit te roepen tot NO_x(stikstofoxide) emissiebeheersgebied. Alle nieuwe schepen die op de Noordzee varen moeten vanaf 1 januari 2021 voldoen aan de nieuwe NO_x-norm. De norm wordt ruim 70% strenger dan de huidige norm en levert daarmee een belangrijke bijdrage namens de scheepvaart voor de luchtkwaliteit in Nederland. In de IMO is eerder besloten dat schepen vanaf 2020 wereldwijd alleen nog brandstof mogen gebruiken met maximaal 0,5% zwavel. Nederland heeft bijgedragen aan overleggen hoe deze afspraak in Europees en mondiaal verband kan worden gehandhaafd. In CCR-verband is gewerkt aan de implementatie van de EU-richtlijn NRMM (Non-Road mobile machinery, EU 2016/1628) in de binnenvaartwetgeving. Vanaf 2020 moeten nieuwe motoren aan veel strengere emissie-eisen voldoen.

Ten slotte is voor de OV- en spoorsector in 2017 het Platform Duurzaam OV en Spoor ingericht om met de belangrijkste stakeholders een «roadmap» op te stellen. Hiermee wordt uitvoering gegeven aan de afspraken die zijn vastgelegd in de CO₂-visie OV en Spoor 2050. Daarnaast is in de beleidsprioriteitenbrieven aan de concessiehoudende partijen (ProRail en NS) aandacht gevraagd om het meenemen en meewegen van maatregelen op het gebied van duurzaamheid in de volledige breedte. In de beheer- en vervoerplannen voor 2018 hebben deze partijen hun plannen opgenomen hoe aan deze verzoeken gehoor te geven. Als laatste stuurt IenM op de energieprestaties van zowel ProRail en NS in het verband van de MJA3-Rail (onder regie van EZK).

Een klimaatbestendige inrichting van ons land

Verdere verbetering van de waterveiligheid

Zoals ook aangekondigd in de Beleidsagenda zijn de nieuwe normen voor waterveiligheid in werking getreden per 1 januari 2017, nadat in 2016 het wijzigingsvoorstel van de Waterwet zowel in de Eerste als in de Tweede Kamer met algemene stemmen is aangenomen. Ook is de onderliggende regelgeving aangepast. Zo zijn sinds 1 januari 2017 de gewijzigde Regeling subsidies hoogwaterbescherming en de nieuwe Ministeriële Regeling veiligheid primaire waterkeringen van kracht. Op basis van de laatstgenoemde regeling en met behulp van de het beschikbaar gestelde instrumentarium zullen beheerders van 2017 tot en met 2023 de eerste wettelijke beoordelingsronde van de primaire keringen uitvoeren. Keringen die nog niet aan de nieuwe norm voldoen, kunnen, nadat de Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT) heeft gecontroleerd of conform de regeling is gewerkt, worden aangemeld bij het Hoogwaterbeschermingsprogramma (HWBP). In 2017 is ca. 10% van de keringen beoordeeld. Voor 5% van de keringen is de rapportage aangeboden aan de ILT. In het HWBP 2018–2024 is geanticipeerd op de nieuwe normen. Zo zijn de keringen die beoordeeld zijn en niet aan de nieuwe norm voldoen al opgenomen. De meest urgente versterkingsmaatregelen zullen als eerste worden getroffen.

Waterkwaliteit

Water internationaal

De Internationale Waterambitie is in 2017 verder geconsolideerd en inzet vanuit het Interdepartementaal Watercluster (IWC) heeft bijgedragen aan meer focus en synergie van de inzet op waterveiligheid en waterzekerheid in de wereld. Samenwerking was met name gericht op 10 focuslanden (Indonesië, Vietnam, Myanmar, Colombia, Egypte, India, Verenigde Staten, Zuid-Afrika, Bangladesh en Mozambique). Inzet vanuit IenM richtte zich met name op de eerste zes landen. Bilaterale en multilaterale relaties zijn aangehaald in de vorm van uitgaande missies van Minister Schultz van Haegen naar Egypte (Waterpanel), Bangladesh (Joint Steering Committee), Myanmar (Joint Steering Committee), VS (Wereldbank en VN) en Zweden (Waterweek/HELP). Het nieuwe programma Partners voor Water (geïnitieerd in 2016) is op stoom en heeft via het subsidieprogramma twee calls succesvol in de markt gezet. Bijgedragen is aan concrete vormgeving van deltaplannen in Myanmar en Bangladesh. In Vietnam is samen met de Wereldbank gewerkt aan verdere implementatie van het Mekong Deltaplan en realisering van een op Nederlandse leest geschoeid deltamanagement. Concrete samenwerking is geïnitieerd met de Filipijnse overheid rondom Manilla Bay waar Nederlandse expertise gevraagd is ten aanzien van duurzame kustbescherming. De Delta Coalitie is succesvol geoperationaliseerd. In 2017 is een doorstart van het Disaster Risk Reduction Team gerealiseerd waarbij vier missies zijn uitgevoerd in Bolivia (droogte), Guinee (kusterosie), Guatemala (watervervuiling) en Filipijnen (arseen). De bijdragen aan internationale organisaties in 2017 betroffen de jaarlijkse contributie voor de internationale riviercommissies van de Rijn, Maas, Schelde en Eems/Niedersachsen. Daarnaast betrof het de bijdragen aan de OESO en VN-organisaties, die onder andere het gevolg zijn van een tweetal Memoranda of Understanding. Voor het waterdomein is in het licht van het klimaatakkoord van Parijs (adaptatie), de 2030 agenda VN ontwikkelingsdoelen (SDG’s) en Sendai (DRR) ingezet op het creëren van de benodigde randvoorwaarden voor de implementatie van de gemaakte afspraken en het aanjagen hiervan.

Een schoon, intelligent en toegankelijk vervoerssysteem voor iedereen

Beter Benutten

Innovatieve technieken

Aanvullend op de 12 regionale programma’s worden op het gebied van ITS-maatregelen op bovenregionale schaal geïmplementeerd. Het gaat daarbij om innovatieve thema’s, zoals de Integrale Mobiliteits Management Architectuur (IMMA), Blauwe Golf, Logistieke ITS en het Talking Traffic programma. Als vervolg op de Declaration of Amsterdam heeft IenM begin 2017 een succesvolle high level meeting (HLM) georganiseerd met betrekking tot connected and automated driving. Tijdens deze HLM zijn o.a. stappen gezet ten aanzien van het oprichten van een data-taskforce onder leiding van Nederland met andere lidstaten en de industrie om veiligheidsgerelateerde data uit de auto uit te wisselen met de wegbeheerders. Daarnaast ondersteunt iedereen de gezamenlijke interpretatie van het Verdrag van Wenen dat nu nog in de weg staat van zelfrijdende voertuigen. Eind 2017 is het wetsvoorstel Experimenteerwet zelfrijdende auto’s naar de Tweede Kamer gestuurd. Deze wet treedt, afhankelijk van de parlementaire behandeling, op 1 juli 2018 in werking. Vanaf dat moment kan de Minister vergunningen afgeven voor tests op de openbare weg met bestuurders op afstand (en dus met lege, zelfrijdende voertuigen). Denk hierbij aan zelfrijdende pods in krimpgebieden.

Investeringen in infrastructuur

Wegen en verkeersveiligheid

Luchtvaart

Openbaar vervoer en Spoor

Vaarwegen

In 2017 is er ook flink gewerkt aan de vaarwegen. De realisatie van de sluis Terneuzen is in 2017 gestart. Voor sluis Eefde zijn in 2017 de voorbereidende werkzaamheden gestart, in 2018 wordt gestart met de bouw van de tweede sluiskolk. Vanwege risico’s rond grondwaterbeheersing is de aanbesteding voor de verruiming van de Twentekanalen ingetrokken. De aanbesteding zal in 2018 opnieuw opgestart worden. De gevolgen voor de planning worden daarbij bezien. Overnachtingshaven Lobith; de modernisering van de huidige haven Tuindorp is in 2017 opengesteld. De projectbeslissing voor de nieuwe haven bij Spijk is genomen, maar voortgang hier is mede afhankelijk van het oordeel van de Raad van State in 2018. Voor de ligplaatsen Beneden-Lek is de projectbeslissing genomen en eind 2017 is het bestemmingsplan goedgekeurd. De verruimde vaargeul Eemshaven en de schutsluis Zwartsluis zijn in 2017 opengesteld.

Circulaire economie

Het verpakkende bedrijfsleven, de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) en het Rijk hebben in de Raamovereenkomst Verpakkingen 2013–2022 afspraken gemaakt om voor de keten van verpakkingen een circulaire economie te realiseren14. Deze overeenkomst is in 2017 geëvalueerd. Hieruit blijkt dat er goede resultaten zijn geboekt. Nederland heeft de EU-recycledoelen gehaald en loopt hier voorop in Europa. De gemeenten hebben grote vorderingen gemaakt bij de (gescheiden) inzameling van huishoudelijk afval en de inzameling van kunststof verpakkingsafval en het bedrijfsleven bij het verduurzamen van verpakkingen. Toch liggen er nog uitdagingen. De belangrijkste daarvan zijn de kwaliteit van het kunststof verpakkingsafval en de recyclebaarheid van de verpakkingen. Een andere uitdaging is de aanpak van zwerfafval, zowel in verband met de gevolgen daarvan voor ecologie (plastic soep) en leefbaarheid als in relatie met de circulaire economie. In het voorjaar van 2018 ontvangt de Tweede Kamer een brief waarin de Staatssecretaris in gaat op de conclusies van de tussenevaluatie en op de aanpak van zwerfafval. De circulaire economie is ook relevant voor Caribisch Nederland. Voorwaarde daarvoor is een goed functionerend afvalbeheer. Het Ministerie van IenM ondersteunt daartoe de lokale overheid aldaar.

Gezonde en veilige leefomgeving

Uitbannen van gevaarlijke stoffen in de leefomgeving

Asbest

Een van de stoffen waar we de afgelopen jaren op hebben ingezet is asbest. Het saneren van alle asbestdaken in Nederland vereist een inspanning van vele partijen. In 2017 is daar een flinke stap in gezet, doordat in dat jaar 10,8 miljoen vierkante meter aan asbestdaken is verwijderd. Daarvan is 5,6 miljoen vierkante meter met inzet van de subsidieregeling verwijderd. In 2016 en 2017 is ruim 10 miljoen vierkante meter is gesaneerd. Om een asbestdakenverbod mogelijk te maken is op 2 februari 2017 een wetsvoorstel bij de Tweede Kamer aanhangig gemaakt18. Het actieplan dat in de beleidsagenda werd aangekondigd is op 6 december 2016 aan de Tweede Kamer toegezonden19 en over de voortgang is in de brief van 21 december 2017 gerapporteerd20. Als tegemoetkoming aan niet-arbeidsgerelateerde asbestslachtoffers is in 2017 (op grond van de TNS-regeling) aan 119 personen uitgekeerd.

Biotechnologie

Vervoer gevaarlijke stoffen

In juli 2017 hebben het Ministerie van IenM en AkzoNobel een gezamenlijke intentieverklaring ondertekend om te komen tot een beëindiging van de incidentele chloortransporten van en naar AkzoNobel en een aanpassing van de chlooropslag op de locatie van AkzoNobel in het Botlekgebied te Rotterdam. In het vervolg op deze intentieverklaring zal in het eerste kwartaal 2018 een convenant worden gesloten tussen betrokken partijen. De onderhandelingen hierover zijn inmiddels in een vergevorderd stadium. In de intentieverklaring is opgenomen dat zo spoedig mogelijk, doch uiterlijk in 2021 de volledige beëindiging van de nog resterende, incidentele chloortransporten plaats zal vinden. Vanaf uiterlijk 2021 zullen dus geen chloortransporten van AkzoNobel, ook geen incidentele, meer door Nederland plaatsvinden.

Naar aanleiding van Kamervragen hebben de Minister en de Staatssecretaris op 10 oktober 2016 gemeld dat van de tien D-tunnels er zeven stadstunnels zijn22. De overige drie zijn in het hoofdwegennet gelegen. Voor deze tunnels zijn nog geen concrete plannen. Wel is er overleg met de sector over het nut en de noodzaak van een opwaardering. Daarbij speelt het ontzien van woonkernen en de aanwezigheid van alternatieve routes een rol. Op het hoofdwegennet gaat het om drie tunnels: de Heinenoordtunnel (A29 bij Barendrecht, opwaardering leidt juist tot meer vervoer langs Barendrecht), de Velsertunnel (A22 bij IJmuiden, opwaardering leidt juist tot meer vervoer langs Velzen/Beverwijk) en de Botlektunnel (A15 bij Spijkenisse). Voor de Botlektunnel geldt dat een opwaardering te kostbaar is en dat vooral ingezet wordt op het beperken van de storingen van de parallel liggende Botlekbrug, zodat het vervoer daar ongehinderd over kan plaatsvinden. Omrijden langs woonkernen is dan niet nodig.

Versterken veiligheid in de leefomgeving

Om te zorgen dat bedrijven in de chemische industrie blijven investeren in een sterke veiligheidscultuur worden Safety Deals gesloten. Met de regeling voor Safety Deals, voluit subsidieregeling Versterking Omgevingsveiligheid BRZO-sector, zijn in 2017 tien voorstellen vanuit het bedrijfsleven ingediend en inmiddels zes gehonoreerd. Drie voorstellen zijn per ultimo 2017 nog in behandeling, één is afgewezen. De voorstellen worden beoordeeld op hun bijdrage aan veiligheid, gemeten naar inhoud en omvang van de betrokken doelgroep en op het draagvlak binnen de BRZO-sector. De projecten ondersteunen onder andere de ontwikkeling van ketenverantwoordelijkheid, waarbinnen partners elkaar beoordelen op hun veiligheidscultuur en -prestaties en helpen om een hoger niveau van veiligheid te bereiken. Een voorstel, met leren van incidenten als thema, is gedaan in het kader van het programma Duurzame Veiligheid 2030, dat in 2017 tot uitvoering is gekomen.

Ruimtelijke ordening op maat

Stelselherziening omgevingsrecht & visie

NOVI

In februari 2017 is in opmaat naar de Nationale Omgevingsvisie (NOVI) de startnota «De opgaven voor de Nationale Omgevingsvisie» naar de Tweede Kamer gestuurd23. Daarmee zijn de vier strategische opgaven voor de fysieke leefomgeving geagendeerd: naar een duurzame en concurrerende economie, naar een klimaatbestendige en klimaatneutrale samenleving, naar een toekomstbestendige en bereikbare woon- en werkomgeving en naar een waardevolle leefomgeving. In antwoord op door de Tweede Kamer gestelde vragen24 is aangegeven dat na een verdiepende verkenning van beleidsopties voor de vier strategische opgaven, keuzes worden gemaakt. Die worden in 2018 verder uitgewerkt tot de ontwerp-NOVI. Over de resultaten van de verdiepingsfase en de richting waarin de NOVI verder wordt uitgewerkt wordt de Kamer in het voorjaar geïnformeerd.

Kustpact

Op 21 februari 2017 hebben 59 partijen die betrokken zijn bij de ontwikkeling van de kust, het Kustpact ondertekend. In het Kustpact hebben partijen afspraken gemaakt over een goede balans van ontwikkelen en beschermen van de waarden van de kust, uitgaande van de bestaande bestuurlijke verhoudingen en passend binnen de nationale belangen van de waterveiligheid en de drinkwatervoorziening in het kustgebied. De provincies zijn op basis van het Kustpact gestart met zoneringsafspraken over waar wel, waar niet en waar onder voorwaarden nieuwe recreatieve bebouwing kan worden toegelaten. Het Kustpact is een goed voorbeeld van de manier waarop het Rijk een stimulerende rol kan hebben in het ruimtelijk beleid, ook daar waar de verantwoordelijkheid voor de ruimtelijke kwaliteit decentraal is belegd. De Kamer is uitgebreid geïnformeerd over de omgang met zogeheten pijplijnplannen25.

IenM in het Caribisch deel van het Koninkrijk

In november 2017 heeft het kabinet budget beschikbaar gesteld voor de wederopbouw van de eilanden Sint-Maarten, Saba en Sint-Eustatius om de schade, veroorzaakt door de orkanen in september, te herstellen. Voor Saba en Sint-Eustatius gaat het om herstel van vooral de zeehavens, luchthavens en afvalverwerking. Om tempo te kunnen maken met de wederopbouw is na besluitvorming van het kabinet aan het eind van het jaar 2017 gewerkt aan de bestedingsplannen in afstemming met de eilanden en BZK. Voor Sint-Maarten heeft het Kabinet besloten dat de wederopbouw via de Wereldbank loopt.

Realisatie beleidsdoorlichtingen

In onderstaande tabel is de realisatie van de beleidsdoorlichtingen opgenomen.

Artikel	Naam artikel(onderdeel)	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	Geheel artikel?	Vindplaats
11	Integraal waterbeleid				X				Ja	https://zoek.officielebekendmakingen.nl/blg-442254
12	Waterkwaliteit	X				X			Ja	https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-32861–1.html https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-32861–16.html
13	Ruimtelijke ontwikkeling				X				Ja	https://zoek.officielebekendmakingen.nl/blg-442256
14	Wegen en verkeersveiligheid: leefomgeving							X	Ja	https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-32861–27.html
15	OV-keten				X				Ja	https://zoek.officielebekendmakingen.nl/blg-442259
16	Openbaar vervoer en spoor								Nee
17	Luchtvaart							X	Ja	https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-32861–28.html
18	Scheepvaart en havens		X				X		Ja	https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-32861–2.html https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-32861–22.html
19	Klimaat								Nee
20	Lucht en geluid						X		Nee	https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-32861–17.html
21	Duurzaamheid				X				Ja	https://zoek.officielebekendmakingen.nl/blg-442260
22	Omgevingsveiligheid en milieurisico’s besluit externe veiligheid inrichtingen	X							Nee	https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-32861–4.html
23	Meteorologie, seismologie en aardobservatie								Nee
24	Handhaving en toezicht								Nee

Toelichting

Overzicht garanties en achterborgstellingen

In het overzicht van risicoregelingen worden garanties en/of achterborgstellingen opgenomen die een departement verstrekt aan derden buiten de sector Overheid. Het Ministerie van IenM heeft één in 2016 beëindigde garantieregeling, te weten het Borgstellingkrediet Bodemsanering MKB, waarvan de lopende regelingen worden beheerd tot einde looptijd (2027). Het betrof de mogelijkheid voor een ondernemer in het midden- en kleinbedrijf, met onvoldoende middelen of te weinig zekerheden voor krediet bij een bank, om een borgstelling voor een gedeelte van het benodigde budget voor bodemsanering.

Een garantie is een voorwaardelijke financiële verplichting van de overheid aan een derde buiten de overheid, die pas tot uitbetaling komt als zich bij de wederpartij een bepaalde omstandigheid (realisatie van een risico) voordoet. Door het vervallen van garanties in 2017 is het uitstaande risico voor IenM afgenomen.

Invulling aangescherpte garantiekader

Het Borgstellingkrediet Bodemsanering MKB is in 2016 beëindigd. In de kabinetsreactie op het rapport van de Commissie Risicoregelingen is het garantiekader aangescherpt (Kamerstukken II 2013–2014, 33 750, nr. 13). Eén van de doelen is het afbouwen van niet-gebruikte plafonds en het stopzetten van slapende regelingen. Het verplichtingenplafond van het Borgstellingkrediet Bodemsanering MKB is in lijn met de kabinetsreactie bij eerste suppletoire begroting 2014 verlaagd van € 65,3 miljoen naar € 15 miljoen. Overeenkomstig de aankondiging in de Begroting 2016 heeft er in 2016 een evaluatie plaatsgevonden naar de doeltreffendheid en doelmatigheid van de regeling bijzondere financiering Borgstellingkrediet Bodemsanering MKB. De conclusie van de evaluatie, uitgevoerd door EY, is dat hoewel de regeling bodemsaneringsborgstellingskrediet complementair is aan andere regelingen op het gebied van bodemsaneringen, de relevantie van de regeling gering is. In het MKB is beperkt behoefte aan een borgstellingskrediet voor bodemsanering. Wijzigingen in het bodembeleid en de komst van subsidieregelingen in 2006 (waaronder de bedrijvenregeling en cofinanciering), hebben ertoe geleid dat de relevantie van de regeling is afgenomen. Het Borgstellingkrediet Bodemsanering MKB is mede naar aanleiding van deze evaluatie in 2016 beëindigd.

Overzicht verstrekte garanties (bedragen x € 1.000)

Artikel	Omschrijving	Uitstaande garanties 2016	Verleend 2017	Vervallen 2017	Uitstaande garanties 2017	Garantieplafond	Totaal plafond	Totaalstand risicovoorziening
Artikel 13	MKB Krediet	397		34	363	0	0	0
	Totaal	397	0	34	363	0	0	0

Overzicht uitgaven en ontvangsten garanties (bedragen x € 1.000)

Artikel	Omschrijving	Uitgaven 2015	Ontvangsten 2015	Saldo 2015	Uitgaven 2016	Inkomsten 2016	Saldo 2016	Totaalstand mutatie volume risicovoorziening t en t-1
Artikel 13	MKB Krediet	0	0	0	0	0	0
	Totaal	0	0	0	0	0	0

4. BELEIDSARTIKELEN

Beleidsartikel 11 Integraal waterbeleid

Het op orde houden van een duurzaam watersysteem tegen maatschappelijk aanvaardbare kosten, waardoor Nederland droge voeten heeft, over voldoende zoetwater beschikt en schoon (drink)water heeft en kan blijven gebruiken, nu en in de toekomst.

(Doen) uitvoeren

Vanuit de begroting Hoofdstuk XII wordt bijgedragen aan het Deltafonds (zie extracomptabele verwijzingen). Vanuit het Deltafonds worden maatregelen en voorzieningen op het gebied van waterveiligheid (artikel 1), zoetwatervoorziening (artikel 2), beheer, onderhoud en vervanging (artikel 3) en waterkwaliteit (artikel 7) bekostigd. De rol (doen) uitvoeren heeft betrekking op taken binnen de beleidsdomeinen waterveiligheid, zoetwatervoorziening, waterkwaliteit en waterkwantiteit:

• • Waterveiligheid. Het waarborgen van de bescherming door primaire waterkeringen langs het kust- en IJsselmeergebied en de rivieren volgens het wettelijk niveau; alsmede het dynamisch handhaven van de kustlijn op het niveau 2012, conform herziene basiskustlijn 2012 en handhaving kustfundament.

• • Waterveiligheid en Zoetwatervoorziening. Het (doen) uitvoeren van verkenningen en planuitwerkingen.

• • Waterveiligheid en Waterkwaliteit. Het (doen) uitvoeren van aanlegprojecten, zoals het Hoogwaterbeschermingsprogramma (HWBP), Ruimte voor de Rivier, de Maaswerken (alle waterveiligheid) en het Verbeterprogramma Waterkwaliteit Rijkswateren (waterkwaliteit).

• • Waterveiligheid, Waterkwantiteit en Waterkwaliteit. Het (doen) uitvoeren van beheer, onderhoud en vervanging.

Regisseren

Indicatoren en Kengetallen

Waterkwantiteit

Indicator één en twee: waterveiligheid: (droge voeten)

De indicator geeft weer hoe het is gesteld met het aantal kilometers dijken en duinen. Sinds 1 januari 2017 vormen de kunstwerken integraal onderdeel van de dijktrajecten, die zorgen voor waterveiligheid in Nederland. Conform de Waterwet wordt iedere twaalf jaar beoordeeld in hoeverre de primaire waterkeringen voldoen aan de wettelijke veiligheidsnormen. Deze beoordeling wordt door de beheerder uitgevoerd volgens het door de Minister vastgestelde wettelijk beoordelingsinstrumentarium. Het eerste landelijke beeld van de beoordeling op basis van de normen die sinds 1 januari 2017 van kracht zijn, wordt in 2023 gerapporteerd aan de Eerste en Tweede Kamer. Wanneer deze resultaten bekend zijn kan ook de indicator waterveiligheid worden geactualiseerd. Inmiddels is circa 10% van de primaire keringen in 2017 beoordeeld en is 5% aangeboden aan de ILT.

Als uit een veiligheidsoordeel blijkt dat het beschermingsniveau van de primaire kering onder de signaleringswaarde is gezakt, gaat de beheerder aan de slag met verbeteringen om ervoor te zorgen dat de kering uiterlijk in 2050 wel aan de norm voldoet. Vaak zal hij de verbetering van de waterkering ook aanmelden voor het Hoogwaterbeschermingsprogramma. Daarin wordt de financiële bijdrage aan verbeteringen van keringen die in beheer zijn van een waterschap geprioriteerd op basis van urgentie van de verbetering. In het HWBP 2017–2022 is in de prioritering al rekening gehouden met de nieuwe normen. In het vigerende programma 2018–2023 zijn de meest urgente trajecten opgenomen. In het HWBP zijn ook projecten opgenomen die op basis van de Derde Toetsronde (2011) en Verlengde Derde Toetsronde (2014) uitgevoerd moeten worden en niet binnen HBWP2 konden worden uitgevoerd. De opgave bestaat op dit moment uit de verbetering van in totaal 1.302 kilometer dijk en 799 kunstwerken. De verbetering van 748 kilometer dijk en 275 kunstwerken is onderdeel van het Hoogwaterbeschermingsprogramma.

De voortgang daarvan wordt jaarlijks in het Deltaplan Waterveiligheid gerapporteerd. De verkenning en uitvoering van deze projecten wordt gebaseerd op de nieuwe normen. De rest van de veiligheidsopgave is onderdeel van andere uitvoeringsprogramma’s zoals HWBP2, Ruimte voor de Rivier en Maaswerken.

Beschikbaarheid streefpeilen

Ten behoeve van een goede verdeling van water zodat Nederland over voldoende zoetwater kan beschikken wordt peilbeheer op het hoofdwatersysteem toegepast. Hiervoor dienen de streefpeilen van drie belangrijke watersystemen (het Noordzeekanaal/Amsterdam-Rijnkanaal, het IJsselmeer en het Haringvliet) op het afgesproken niveau te worden gehouden. Stuwen en spuien/gemalen zijn nodig om dit peil te beïnvloeden.

Kengetal: Beschikbaarheid streefpeilen voor Noordzeekanaal/Amsterdam-Rijnkanaal, IJsselmeer en Haringvliet

		Realisatie	Realisatie	Realisatie
Kengetal	Eenheid	2015	2016	2017
Beschikbaarheid streefpeilen voor Noordzeekanaal/ Amsterdam-Rijnkanaal, IJsselmeer en Haringvliet	%	100%	100%	100%

De norm is dat 90% van de tijd (24-uursgemiddelde) de afgesproken (streef)peilen, onder normale omstandigheden, binnen de operationele marge worden gerealiseerd. De streefpeilen van het Haringvliet, Amsterdam-Rijnkanaal, Noordzeekanaal en IJsselmeer (alleen zomerpeil telt mee) waren in 2017 de gehele periode binnen de marge.

Waterkwaliteit (schoon (drink)water)

De Tweede Kamer wordt vanaf 2016 jaarlijks geïnformeerd over de ecologische en chemische kwaliteit van de oppervlaktewateren in de stroomgebieden van de Rijn, Maas, Schelde en de Eems en het bereiken van een goede chemische en kwantitatieve toestand van de grondwateren in de vier stroomgebieden. Dit is ook in 2017 gebeurd via «De Staat van Ons Water» (www.staatvanonswater.nl) (Kamerstukken II 2015–2016, 27 625, nr. 350).

Afgelopen jaar bleek op basis van 30 jaar verspreidingsgegevens dat de snoek – een belangrijke graadmeter voor een goede waterkwaliteit – weer helemaal terug is in ons oppervlaktewater29. Omdat de Kaderrichtlijn Water werkt met planperiodes van 6 jaar is een volledige beschrijving van de toestand alleen om de zes jaar mogelijk. Het PBL heeft op verzoek van de Minister van IenM in het Compendium voor de Leefomgeving op basis van de beschikbare gegevens over waterkwaliteit gerapporteerd30 in 2017. Daarnaast is de Tweede Kamer geïnformeerd over de kwaliteit van het drinkwater in Nederland (Kamerstukken II 2017–2018, 27 625, nr. 411). Hierbij wordt ook verwezen naar de beleidsconclusie.

Integraal waterbeleid

Over de voortgang in de uitvoering van het waterbeleid – ook voor de grote Rijkswateren – wordt jaarlijks gerapporteerd in «De Staat van Ons Water». Dat geldt bijvoorbeeld voor waterveiligheid, waterkwaliteit en zoetwatervoorziening. Meer specifieke informatie over de wateren die in beheer zijn bij de waterschappen wordt jaarlijks gepubliceerd op (www.waterschapsspiegel.nl).

Het op dit artikel uitgevoerde beleid en de bijbehorende resultaten waren het afgelopen jaar conform de verwachtingen. Er zijn geen grote afwijkingen of een noodzaak tot bijstelling aan het licht gekomen. Dit blijkt ook uit de brief voor het Wetgevingsoverleg Water van november 2017, over de voortgang van de resultaten van de Delta-aanpak Waterkwaliteit en Zoetwater (Kamerstukken II 2016–2017, 27 625, nr. 379). Alle betrokken partners, overheden, maatschappelijke organisaties en kennisinstituten zijn positief over de extra aandacht en betere samenwerking die leiden tot meer inzet en verdere verbetering van de chemische en ecologische waterkwaliteit. De uit de Rijksbegroting bekostigde acties zijn onderdeel van de programmatische Delta-aanpak.

Voor wat betreft het realiseren van de doelstelling «droge voeten», is met het starten van de nieuwe beoordelingsronde primaire waterkeringen in 2017, een belangrijke stap voorwaarts gezet. De beheerder voert de beoordeling uit volgens het door de Minister vastgestelde wettelijk beoordelingsinstrumentarium (WBI). Tevens zijn er nieuwe projecten geprogrammeerd in het hoogwaterbeschermingsprogramma. De verkenning en uitvoering van deze projecten worden gebaseerd op de nieuwe normen die zijn vastgelegd in de per 1 januari gewijzigde Waterwet. De rest van de veiligheidsopgave is onderdeel van andere uitvoeringsprogramma’s zoals HWBP2, Ruimte voor de Rivier en Maaswerken. Er is in 2017 goede voortgang geboekt met het verbeteren van dijken en kunstwerken en er is een groot aantal projecten afgerond. Zo wordt de voortgang bij het realiseren van «droge voeten» zichtbaar gemaakt. Formeel wordt over het landelijk beeld met betrekking tot «droge voeten» echter pas in 2023 gerapporteerd aan de Tweede Kamer. Voor een nadere toelichting over de uitvoeringsprogramma’s wordt verwezen naar het jaarverslag van het Deltafonds.

De in 2017 opgeleverde Beleidsverkenning Waddengebied (Kamerstukken II 2016–2017, 29 684, nr. 152) heeft bouwstenen opgeleverd voor een beleidsontwikkelingstraject dat uiteindelijk leidt tot de implementatie in het instrumentarium van de Omgevingswet, zoals de Nationale Omgevingsvisie. In de Beleidsverkenning zijn drieëntwintig kernaanbevelingen gedaan, deze worden meegenomen in het vervolg.

Het aan de Tweede Kamer voor het eerste kwartaal van 2018 toegezegde uitvoeringsprogramma van de Nationale Adaptatie Strategie (NAS) is voorbereid; dit uitvoeringsprogramma bevat een uitgebreid overzicht van de in 2017 in NAS-verband uitgevoerde activiteiten. Daaronder de start van een viertal klimaatadaptatiedialogen op weg naar actieplannen: hitte en gezondheid; verzekerbaarheid (niet-vitale) risico’s; landbouw, waterbeheer en verzekeringen; natuur en klimaatverandering. Op 27 november 2017 is de NAS besproken in de Vaste commissie Infrastructuur en Waterstaat.

De Internationale Waterambitie (IWA) is in 2017 verder geconsolideerd. Via het interdepartementaal watercluster (IWC) is ingezet op focus en synergie op waterveiligheid en waterzekerheid in de wereld. Bijgedragen is aan concrete vormgeving en uitvoering van deltaplannen in Myanmar, Bangladesh en Vietnam Verder is concrete samenwerking geïnitieerd met de Filipijnse overheid rondom Manilla Bay waar Nederlandse expertise gevraagd is ten aanzien van duurzame kustbescherming. De Delta Coalitie is geoperationaliseerd.

In 2017 is de nieuwe strategie Human Capital langs de vier hoofdlijnen 1) onderwijs en innovatie; 2) leven lang leren; 3) imago en instroom; 4) internationalisering verder in uitvoering gebracht. Onder andere is gewerkt aan het onderwerp strategische personeelsplanning, is er in samenwerking met de andere topsectoren het succesvolle concept learning communities gelanceerd en zijn binnen het thema Imago en instroom weer talrijke studiebeurzen uitgereikt aan talentvolle studenten, die als waterambassadeur aan de slag gaan. Verder is er een nieuw communicatieplatform Water, Wereld Werk, gebouwd en in gebruik genomen.

Evaluaties

Evaluatie van de Meststoffenwet

In 2017 heeft het Planbureau voor de Leefomgeving het syntheserapport van de evaluatie van de Meststoffenwet gepubliceerd31. IenM heeft bijgedragen aan de evaluatie vanwege de relatie tussen het mestprobleem en de KRW-doelen. De evaluatie komt voort uit artikel 46 van de Meststoffenwet dat bepaalt dat de Staten-Generaal eens in de vijf jaar een verslag over de doeltreffendheid en de effecten van deze wet in de praktijk ontvangt. De uitkomsten van deze evaluatie zijn mede betrokken bij het tot stand komen van het 6^e Actieprogramma Nitraatrichtlijn. De Minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit heeft dit actieprogramma mede namens de Minister en Staatssecretaris van Infrastructuur en Waterstaat met een brief van 22 december 2017 aan de Staten-Generaal aangeboden (Kamerstukken II 2017–2018, 33 037, nr. 250). In de bijlage van deze brief is tevens de «Kabinetsreactie op de evaluatie van de Meststoffenwet 2016» opgenomen.

Overzicht van de budgettaire gevolgen van beleid artikel 11 Integraal waterbeleid (x € 1.000)

						Realisatie	Vastgestelde begroting	Verschil
		2013	2014	2015	2016	2017	2017	2017
Verplichtingen		37.457	40.756	32.289	54.638	89.248	60.825	28.423	1
Uitgaven		41.021	40.075	34.852	48.869	50.701	56.206	– 5.505
11.01	Algemeen waterbeleid	35.591	34.016	29.857	36.167	38.330	44.543	– 6.213
11.01.01	Opdrachten	1.812	1.527	2.147	6.629	8.624	14.729	– 6.105	2
11.01.02	Subsidies	12.259	11.809	8.722	11.358	9.545	11.361	– 1.816
	– Partners voor Water (HGIS)	11.615	11.788	8.597	11.308	9.251	11.311	– 2.060	3
	– Overige subsidies	644	21	125	50	294	50	244
11.01.03	Bijdrage aan agentschappen	20.993	19.908	18.169	17.325	19.374	16.453	2.921
	– waarvan bijdrage aan RWS	20.265	19.350	17.643	16.801	18.874	16.043	2.831	4
	– waarvan bijdrage aan KNMI	728	558	526	524	500	410	90
11.01.04	Bijdrage aan medeoverheden	527	772	819	855	787	2.000	– 1.213	5
11.02	Waterveiligheid	3.338	3.225	2.788	3.001	3.057	2.889	168
11.02.01	Opdrachten	3.338	3.225	2.788	3.001	3.057	2.889	168
11.03	Grote oppervlaktewateren	2.092	2.834	2.207	2.575	2.390	2.727	– 337
11.03.01	Opdrachten	2.092	2.834	2.207	2.575	2.390	2.727	– 337
11.03.05	Bijdrage aan internationale organisaties	0	0	0	0	0	0	0
11.04	Waterkwaliteit	0	0	0	7.126	6.924	6.047	877
11.04.01	Opdrachten	0	0	0	4.002	3.638	3.148	490
11.04.02	Subsidies	0	0	0	478	436	391	45
11.04.04	Bijdrage aan medeoverheden	0	0	0	972	350	741	– 391
11.04.05	Bijdrage aan internationale organisaties	0	0	0	1.674	2.500	1.767	733
	Ontvangsten	78	73	24.357	248	1.226	3.000	– 1.774	6

Verplichtingen (ad 1)

De hogere realisatie aan verplichtingen op dit artikel wordt met name veroorzaakt door het vastleggen van het programma Partners voor Water deel 3 2017–2021 (circa € 35 miljoen). Naast deze ophoging van verplichtingen zijn er ook verplichtingen uit 2017 verplaatst naar 2016 om verplichtingen voor de Afsluitdijk aan te gaan (€ 6 miljoen).

11.01 Algemeen waterbeleid

11.01.01 Opdrachten (ad 2)

De Staat van Ons Water

In mei 2017 is voor de tweede keer de «Staat van Ons Water» gepubliceerd en aangeboden aan de Tweede Kamer. Hierin is gerapporteerd over de uitvoering van het Nationaal Waterplan 2016–2021, het Bestuursakkoord Water (2011) en het uitvoeringsprogramma van de Beleidsnota Drinkwater. Ook is verslag gedaan over de voortgang van de uitvoering van de Europese richtlijnen over waterkwaliteit, overstromingsrisico’s en de mariene strategie. De Staat van Ons Water is gepubliceerd op de website www.staatvanonswater.nl.

Nationaal Kennis- en Innovatieprogramma Water en Klimaat (NKWK)

In 2017 is in het NKWK verder voortgang geboekt bij de 13 onderzoekslijnen (zie www.waterenklimaat.nl). Er is gewerkt aan het versterken van de verbinding met de Europese netwerken en Research & Development programma’s. Ook is in 2017 is gewerkt aan vier projecten binnen het ERA-net cofund WaterWorks 2014. In 2017 is een voortgangsrapportage opgeleverd.

Building with Nature (BwN)

Voor het dossier BwN is in 2017 door Stichting Ecoshape ingezet op een zestal thema’s om de resultaten uit de pilotprojecten uit te dragen, te verbreden en te verdiepen: INTERREG Building with Nature, CO₂-board, Guideline-ontwikkeling, Concept-ontwikkeling, Onderwijs, en Communicatie. De BwN Guidelines en het Book of Concepts zijn verder ontwikkeld. In samenwerking met UNDP, Deltares en de Wereldbank is een set ontwerpprincipes gemaakt en een online platform met voorbeeldprojecten dat begin 2018 wordt gelanceerd.

De Watercoalitie

Vanaf 2016 ligt de focus van de Watercoalitie op Klimaatvriendelijke Tuinen en initiatieven in de samenleving die tuinenbezitters stimuleren om hun tuin te vergroenen. Er is een netwerk van bedrijven, overheden en maatschappelijke partners dat zich inzet voor minder verharding en meer groene tuinen. In 2017 heeft de Watercoalitie initiatieven ondersteund gericht op aandacht en actie voor klimaatadaptatie bij kinderboerderijen, tuincentra en woningcorporaties. De Watercoalitie zet zich daarnaast in voor het delen van kennis over gedragsbeïnvloeding en best practices.

Waterbewustzijn

Speerpunten van het netwerkprogramma Ons Water in 2017 waren o.a.: vernieuwd publieksonderzoek dat tot op lokaal niveau inzicht geeft in factoren die benut kunnen worden om waterbewustzijn te versterken; het netwerk is verder uitgebreid met nieuwe partnerships zoals met watermusea, het Rode Kruis, de jonge watersporters en waterstudenten genaamd Dutch Wavemakers. Er is tweemaal een Week van Ons Water georganiseerd waar dit jaar opnieuw meer partners aan hebben meegedaan. Ten aanzien van watereducatie is onderzocht hoe lespakketten zijn te ontwikkelen en te benutten en hoe de website www.watereducatie.nl, www.onswater.nl en de praktijk van bijvoorbeeld de waterschappen daarbij goed zijn in te zetten.

Helpdesk Water

De Helpdesk Water is een kennistransferpunt tussen uitvoering en beleid en heeft tevens een rol bij het advies over de toetsing volgens de nieuwe normering voor waterkeringen. In 2017 is de informatievoorziening voor de Omgevingswet voorbereid en in 1 jaar tijd zijn ruim 500 inhoudelijke vragen beantwoord. De mobiele helpdesk is er circa 30 keer op uitgetrokken. In juni en december zijn nieuwe releases van de hulptool Riskeer uitgebracht. Tevens is het opleidingsprogramma nieuwe normering van start gegaan. Er zijn daarvoor circa 25 voorbeelden verzameld en circa 22 factsheets uitgebracht en via de Helpdesk Water beschikbaar gesteld.

Icoon Afsluitdijk

In 2017 is het project Icoon Afsluitdijk afgerond. Voor het beheer en onderhoud is een bijdrage van € 1,8 miljoen aan RWS verstrekt. Van de regionale partners is in 2017 € 1 miljoen ontvangen. In 2018 volgt de financiële afwikkeling.

Bestuursakkoord Water

Het in mei 2011 getekende Bestuursakkoord Water (Kamerstukken II 2010–2011, 27 625, nr. 204) wordt uitgevoerd. Jaarlijks worden deze afspraken gemonitord. De resultaten van de uitgebreide driejaarlijkse evaluatie uit 2016 zijn begin 2017 gepresenteerd in de Staat van Ons Water 2016. Hieruit blijkt dat op één na alle acties uit het Bestuursakkoord Water zijn uitgevoerd of niet meer relevant als gevolg van verdere beleidsontwikkeling. Alleen de actie over het bereiken van de doelmatigheidswinst loopt nog door tot 2020. Het onderzoek bevestigt dat de voortgang van de doelmatigheidswinst zoals afgesproken in het Bestuursakkoord Water voorligt op de geplande koers en dat de prestaties op niveau blijven of zijn verbeterd in de periode 2010–2016. De verwachting dat ook de beoogde doelmatigheidsdoelstelling zal worden gerealiseerd.

Modernisering zuiveringsheffing

Door de Unie van Waterschappen is de Commissie Aanpassing Belastingstelsel waterschappen, CAB, ingesteld. In dat kader wordt onder meer gekeken naar de modernisering van de zuiveringsheffing. Samen met de STOWA is een onderzoek gestart naar de vuillast afkomstig van huishoudens. Dit vormt de basis voor de heffingsformules voor zowel de zuiverings- als verontreinigingsheffing. Ook is een verkenning uitgevoerd naar de gevolgen van de plannen van de CAB voor de tabelbedrijven. De resultaten worden meegenomen in de eindrapportage van de CAB.

De lagere uitgaven in 2017 worden met name veroorzaakt door de overheveling van het onderhoudsbudget (€ 4,8 miljoen) van de Icoon Afsluitdijk naar de Agentschapsbijdrage aan RWS en de compensatie van de voorgefinancierde kosten (€ 1 miljoen) van de werkzaamheden van Icoon Afsluitdijk in 2016.

11.01.02 Subsidies (ad 3)

In 2016 is het nieuwe programma Water Internationaal HGIS Partners voor Water (PvW) 2016–2020 gestart als opvolger van het programma HGIS Partners voor Water 3. Dit betreft het centrale uitvoeringsprogramma van de interdepartementale Internationale Water Ambitie (IWA). Het programma wordt aangestuurd vanuit het Interdepartementale Water Cluster, waarin de drie ministeries BZ, EZ en IenM samenwerken. De uitgaven voor het programma Water Internationaal zijn via de Homogene Groep Internationale Samenwerking (HGIS) gefinancierd. Voor de uitvoering van het programma PvW 2016–2021 is mandaat verleend aan de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO). Het budget dat is ingezet werd onderverdeeld in een deel voor lange termijn samenwerking met 7 Deltalanden, een subsidiedeel ten behoeve van marktbetrokkenheid en samenwerking met kansrijke nieuwe landen en Holland promotie. Twee aanbestedingsronden zijn succesvol uitgevoerd in 2017. Een belangrijke doelstelling in 2017 binnen de IWA was om het PvW-instrument inclusief het subsidie-instrument beter te verbinden met het overige instrumentarium. Daarvoor is het beschikbare instrumentarium nader in beeld gebracht en is nadere afstemming in gang gezet.

In 2017 is een subsidie toegekend aan Deltares van in totaal € 3,1 miljoen voor de bouw van een nieuwe Geocentrifuge. Het totaalbedrag wordt gelijkmatig betaald over drie jaar in 2018, 2019 en 2020. De GeoCentrifuge is van groot belang voor de instandhouding van de (inter)nationale kennisinfrastructuur op het terrein van water en bodem.

Het saldo op het HGIS-budget is veroorzaakt door ontvangsten die de Rijksdienst Voor Ondernemend Nederland na afronding van het HGIS-programma Partners voor Water deel 3 heeft teruggestort naar IenM, alsmede door vertraagde facturering door RVO voor Partners voor Water 2016–2020.

11.01.03 Bijdragen aan agentschappen (ad 4)

Voor KNMI is er € 40.000 bij Voorjaarsnota 2017 en € 50.000 bij Najaarsnota 2017 overgeboekt. Deze bijdrage heeft betrekking op beleidsadvisering, vertegenwoordiging in internationale werkgroepen, opstelling van rapportages en evaluaties en begeleiding van opdrachten aan de markt en aan Deltares. Hiervoor wordt jaarlijks een opdracht aan RWS verstrekt. Tot deze opdracht behoren onder andere de bijdragen aan de uitwerking van de MIRT-onderzoeken waterveiligheid en zoetwatervoorziening.

Aan het KNMI zijn diverse onderzoeken en analyses gevraagd omtrent wind op de Noordzee, verbeterde windmodellen, het klimaat in het Rijn- en Maasstroomgebied, het weer in de toekomst en risicoanalyses ten aanzien van het samenvallen van extreme weerssituaties. De resultaten van deze analyses dragen bij aan projecten voor windenergie op zee, adaptatie onder het Deltaprogramma en het waterveiligheidsbeleid in het algemeen.

Voor RWS is er € 581.000 bij Voorjaarsnota 2017, € 2,2 miljoen bij Najaarsnota 2017 en € 80.000 bij Slotwet 2017 overgeboekt. De Agentschapsbijdrage aan RWS is verhoogd voor de onderhoudskosten van de Icoon Afsluitdijk (€ 1,8 miljoen) en voor de benodigde capaciteit van RWS voor de werkzaamheden die op basis van het BOA-protocol worden uitgevoerd (€ 0,9 miljoen). Daarnaast heeft een aanvullende financiering aan het KNMI plaatsgevonden voor de uitvoering van werkzaamheden inzake de Klimaateffectatlas (€ 0,1 miljoen).

11.01.04 Bijdragen aan medeoverheden (ad 5)

Sinds 1 januari 2012 mogen lokale overheden op grond van de Uitvoeringsregeling Invorderingswet 1990 bij het bepalen van het netto besteedbaar inkomen in het kader van de kwijtschelding rekening houden met de netto kosten van kinderopvang. Ter compensatie van de gederfde inkomsten van de gemeenten en waterschappen heeft het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid € 10 miljoen per jaar beschikbaar gesteld. Op grond van de Tijdelijke subsidieregeling kwijtschelding door waterschappen van 12 maart 2013 gaat het voor de waterschappen om € 2 miljoen per jaar tot 1 januari 2018. Dit geld wordt via het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid beschikbaar gesteld aan het Ministerie van IenM dat de regeling voor wat betreft de waterschappen uitvoert. De regeling is 1 april 2013 in werking getreden en vervalt met ingang van 1 januari 2018. Tot 1 januari 2018 hebben zes waterschappen van deze regeling gebruik gemaakt. Aangezien het bedrag door het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid ter beschikking is gesteld met een specifiek doel, wordt jaarlijks het niet gebruikte deel aan het ministerie teruggestort.

Bijdrage aan de bekostiging van de deelname van de waterschappen aan de Commissie Bepalingen regeling Beleidsvoorbereiding en Verantwoording Waterschappen. Sinds 2014 draagt het Ministerie van IenM de helft bij vanwege de betrokkenheid van de commissie met de waterschappen. De bijdrage bedraagt € 35.695 per jaar, lopend tot en met 2018. Het secretariaat van de Commissie werd tot 2017 uitgevoerd door de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG), vanaf 2017 door het Ministerie van BZK, en betaald door de ministeries van BZK en IenM. Het Ministerie van BZK betaalt het secretariaat voor de rol van de Commissie ten aanzien van gemeenten en provincies, het Ministerie van IenM vanwege de rol van de Commissie ten aanzien van de waterschappen.

Aan de Unie van Waterschappen is een bijdrage geleverd van € 50.000 ten behoeve van het onderzoek verkenning aanpassingen belastingstelsel waterschappen. Dit onderzoek wordt verricht door de eerdergenoemde Commissie Aanpassing Belastingstelsel.

Het resterende budget voor de tijdelijke subsidieregeling «Compensatie kinderopvang» voor lokale overheden is teruggeboekt naar SZW. In 2017 zijn er geen nieuwe aanvragen ontvangen.

11.02 Waterveiligheid

11.02.01 Opdrachten

11.03 Grote oppervlaktewateren

11.03.01 Opdrachten

Waddenzee

Het Ministerie van IenM heeft (mede namens het Ministerie van Economische Zaken) in juli 2017 zijn visie op de toekomstige ontwikkeling van het Waddengebied naar de Tweede Kamer gezonden (Kamerstukken II 2016–2017, 29 684, nr. 152). Bij de ontwikkeling van deze visie zijn de bevindingen betrokken van onder meer de Evaluatie van de SVW, de Beleidsverkenning en de Tussentijdse evaluatie van de Samenwerkingsagenda Verbetering Beheer Waddenzee. In 2017 is besloten om de voorgenomen Rijksvisie te vervangen door een samen met de regio te ontwikkelen Gebiedsagenda Wadden 2050. De ontwikkeling hiervan is in het najaar van 2017 gestart en zal naar verwachting circa een jaar in beslag nemen.

Eems Dollard

In 2017 is door Rijk en regio gewerkt aan de ecologische verbetering van de Eems-Dollard, door samenhangende inzet van middelen, maatregelen en onderzoeken op basis van een meerjarig adaptief programma.

Noordzee

Zuidwestelijke Delta

In 2017 is in het Programma Grevelingen en Volkerak-Zoommeer samen met de regio verder gewerkt aan het ontwikkelperspectief van de ontwerp-rijksstructuurvisie Grevelingen en Volkerak-Zoommeer.

11.04 Waterkwaliteit

11.04.01 Opdrachten

In 2017 is verder ingezet op het behalen van de Kaderrichtlijn Water (KRW) doelstelling van chemisch schoon water en het bereiken van een ecologisch gezond watersysteem. Ieder jaar wordt in De Staat van Ons Water over de voortgang van maatregelen gerapporteerd. De toestand, doelen en maatregelen worden verder zesjaarlijks aan de Europese Commissie gerapporteerd onder de KRW. Het werkprogramma voor de 3^e stroomgebiedbeheerplannen (2022–2027)32 is opgesteld en per december 2017 ter inzage gelegd. Tevens is een bijdrage geleverd aan de verbetering van de database emissieregistratie; is de ketenanalyse voor de aanpak van medicijnresten uitgevoerd; zijn communicatiemiddelen voor een publiekscampagne opgeleverd; en heeft Nederland de plenaire vergadering van de Internationale Maascommissie georganiseerd.

De Europese Kaderrichtlijn Mariene Strategie (KRM) kent, net als de KRW, een zesjarige plancyclus. In 2017 is de implementatie van het KRM-Programma van Maatregelen, onderdeel van het Nationaal Waterplan 2016–2021, voortgezet. Het betreft met name aanvullende maatregelen op vigerend beleid, op het terrein van terugdringen van zwerfvuil in zee (plastic soep) en bescherming van ecologisch waardevolle gebieden op de Noordzee. Daarnaast geeft het kabinet meer invulling aan zijn faciliterende rol ten aanzien van «kansen benutten» voor het samengaan van een duurzame economische groei en gebruik met een gezond systeem, en voor eventueel ecosysteemherstel. In 2017 zijn ook de resultaten uit het KRM-monitoringprogramma beoordeeld en wordt aanvullend onderzoek op gebied van vooral onderwatergeluid, zwerfvuil en microplastics uitgevoerd ten behoeve van het actualiseren van de beoordeling van de milieutoestand in 2018. Daarmee samenhangend vond de voorbereiding plaats voor het actualiseren van de beschrijvingen van de goede milieutoestand en beleidsdoelen in 2018. De uitvoering van de KRM vindt plaats in samenwerking met de Staatssecretaris van Economische Zaken. Er wordt ingezet op internationale afstemming en samenwerking (Noordzeeregio, OSPAR, EU), op samenwerking met kennisinstituten en belanghebbenden en op cofinanciering uit EU-fondsen als EFMZV en INTERREG.

11.04.02 Subsidies

In 2017 is het subsidieprogramma aan Stichting RIONED ten behoeve van vijftien kenniscoaches voor de waterketen afgerond. Ter beheersing van de waterplanten in de randmeren is een incidentele subsidie geleverd aan de Coöperatie Gastvrije Randmeren. Stichting De Noordzee ontving tot en met 2017 een incidentele subsidie voor de versterking van de kennisbasis binnen het netwerk van natuur- en milieuorganisaties en als verbinder bij besluitvormingsprocessen in het Noordzeebeleid.

11.04.04 Bijdragen aan medeoverheden

Het Synergieprogramma KRW is gericht op synergie tussen ruimtelijke maatregelen ten behoeve van de doelstellingen van de KRW en andere Rijksdoelen. Het Rijk was medeverantwoordelijk voor de financiering van de synergieprojecten in het stedelijk gebied tot en met 2016. In 2017 is dit programma financieel afgesloten. Tevens is in 2017 een bijdrage geleverd voor het samenwerkingsprogramma Lumbricus aan het Waterschapshuis en Waterschap Vechtstromen.

11.04.05 Bijdragen aan internationale organisaties

Nederland ambieert een internationale profilering als centrum voor watervraagstukken. Dit is verwoord in de Internationale Waterambitie van het kabinet. Het streven van Nederland als Centre of Excellence wordt gedeeltelijk ingevuld door middel van twee Memoranda of Understanding (MoU), waarmee UNESCO wordt ondersteund. Het gaat hier om ondersteuning van het grondwaterinstituut IGRAC en om capacity building door UNESCO-IHE.

Water speelt een verbindende rol in de in VN-kader afgesproken Sustainable Development Goals (SDG’s). Er is reeds een specifiek SDG voor water afgesproken. In een van de subdoelen van de SDG dat zich richt op steden wordt specifiek de nadruk gelegd op het verminderen van risico’s van watergerelateerde rampen. Op dit moment is hiertoe de implementatiefase aangebroken. Hiervoor wordt met internationale organisaties en platforms samengewerkt en worden activiteiten ondersteund. Het betreft bijdragen aan Sendai, HELP, Aqueduct, Wereldbank Global Water Practice, OESO, Habitat III, de World Water Council en activiteiten van UNECE Water op het gebied van grensoverschrijdend waterbeheer.

Ontvangsten (ad 6)

De begrote bijdrage van de regionale partijen aan de kosten van het versterken van de icoonwaarde van de Afsluitdijk is niet geheel ontvangen. Een bedrag van € 2 miljoen die de regio vanuit het Waddenfonds wil financieren zal doorschuiven naar 2018.

Extracomptabele verwijzing naar artikel 1 Investeren in Veiligheid van het Deltafonds (x € 1.000)

		2017
Bijdrage uit artikel 26 van Hoofdstuk XII aan artikel 1 Investeren in Veiligheid van het Deltafonds		264.800
Andere ontvangsten van artikel 1 Investeren in Veiligheid van het Deltafonds		193.127
Totale uitgaven op artikel 1 Investeren in Veiligheid van het Deltafonds		457.927
waarvan
1.01	Grote projecten waterveiligheid	272.598
1.02	Overige aanlegprojecten waterveiligheid	178.248
1.03	Studiekosten	7.081

Extracomptabele verwijzing naar artikel 2 Investeren in zoetwatervoorziening van het Deltafonds (x € 1.000)

		2017
Bijdrage uit artikel 26 van Hoofdstuk XII aan artikel 2 Investeren in zoetwatervoorziening van het Deltafonds		11.397
Andere ontvangsten van artikel 2 Investeren in zoetwatervoorziening van het Deltafonds		0
Totale uitgaven op artikel 2 Investeren in zoetwatervoorziening van het Deltafonds		11.397
waarvan
2.01	Aanleg waterkwantiteit
2.02	Overige waterinvesteringen zoetwatervoorziening	9.327
2.03	Studiekosten	2.070

Extracomptabele verwijzing naar artikel 3 Beheer, onderhoud en vervanging van het Deltafonds (x € 1.000)

		2017
Bijdrage uit artikel 26 van Hoofdstuk XII aan artikel 3 Beheer, onderhoud en vervanging van het Deltafonds		179.456
Andere ontvangsten van artikel 3 Beheer, onderhoud en vervanging van het Deltafonds		0
Totale uitgaven op artikel 3 Beheer, onderhoud en vervanging van het Deltafonds		179.456
waarvan
3.01	Watermanagement	7.162
3.02	Beheer, onderhoud en vervanging	172.294

Extracomptabele verwijzing naar artikel 7 Investeren in waterkwaliteit van het Deltafonds (x € 1.000)

		2017
Bijdrage uit artikel 26 van Hoofdstuk XII aan artikel 7 Investeren in waterkwaliteit van het Deltafonds		6.889
Andere ontvangsten van artikel 7 Investeren in waterkwaliteit van het Deltafonds		133
Totale uitgaven op artikel 7 Investeren in waterkwaliteit van het Deltafonds		7.022
waarvan
7.01	Realisatieprogramma Kaderrichtlijn water	5.881
7.02	Overige aanlegprojecten waterkwaliteit	284
7.03	Studiekosten waterkwaliteit	857

Artikel 12 Waterkwaliteit

In het verlengde van de overheveling van KRW-middelen van artikel 12 Waterkwaliteit naar artikel 7 van het Deltafonds, heeft IenM bij Begroting 2015 aangekondigd om bij Begroting 2016 de artikelen 11 Waterkwantiteit en 12 Waterkwaliteit samen te voegen tot één integraal waterartikel, met behoud van het onderscheid tussen waterkwantiteit en waterkwaliteit. Hiertoe zijn de naam en algemene doelstelling van artikel 11 aangepast van «Waterkwantiteit» naar «Integraal waterbeleid». Artikel 12 Waterkwaliteit is geschrapt en maakt deel uit van het nieuwe artikel 11 Integraal waterbeleid als artikelonderdeel 11.04 Waterkwaliteit. Met dit integrale waterartikel wordt beoogd de samenhang tussen de artikelen te benadrukken, zonder af te doen aan de transparantie van de begroting.

Hieronder is de budgettaire tabel van artikel 12 Waterkwaliteit opgenomen. Door de samenvoeging van de beleidsartikelen 11 en 12 heeft deze alleen nog betrekking op de jaren 2015 en daarvoor. Voor de jaren 2016 en verder wordt verwezen naar artikel 11 Integraal waterbeleid.

Overzicht van de budgettaire gevolgen van beleid artikel 12 Waterkwaliteit (x € 1.000)

12	Waterkwaliteit						Realisatie	Vastgestelde Begroting	Verschil
		2012	2013	2014	2015	2016	2017	2017	2017
Verplichtingen			70.389	85.651	4.193		0	0	0
Uitgaven			78.565	84.827	5.915	0	0	0	0
12.01	Waterkwaliteit		78.565	84.827	5.915	0	0	0	0
12.01.01	Opdrachten		4.729	3.978	4.076	0	0	0	0
12.01.02	Subsidies		94	277	261	0	0	0	0
12.01.03	Bijdrage aan agentschappen		65.861	78.946	0	0	0	0	0
	– waarvan bijdrage aan RWS		65.861	78.946	0	0	0	0	0
	* Verbeterprogramma Waterkwaliteit rijkswateren		52.791	67.970	0	0	0	0	0
	* Natuurcompensatie Perkpolder		7.325	7.372	0	0	0	0	0
	* Natuurlijker Markermeer/IJ'meer		4.485	3.153	0	0	0	0	0
	* Verruiming vaargeul Westerschelde		1.260	451	0	0	0	0	0
12.01.04	Bijdrage aan medeoverheden		6.557	0	460	0	0	0	0
12.01.05	Bijdrage aan internationale organisaties		1.324	1.626	1.118	0	0	0	0
	Ontvangsten		0	0	0	0	0	0	0

Artikel 13 Ruimtelijke ontwikkeling

Een ruimtelijk beleid voor een concurrerend, bereikbaar, leefbaar en veilig Nederland, waarin sprake is van regionaal maatwerk, waarin de gebruiker voorop staat, waarin investeringen scherp worden geprioriteerd en waarin ruimtelijke ontwikkelingen, milieu en mobiliteit met elkaar zijn verbonden.

Het Rijk is enerzijds verantwoordelijk voor het systeem van ruimtelijke ordening en stimuleert anderzijds de ruimtelijke investeringen en de kwaliteit daarvan. Daardoor heeft de Minister van IenM een stimulerende en een regisserende rol.

Stimuleren

Regisseren

Daarnaast heeft de Minister van IenM – bij de onderwerpen Ruimtelijk Instrumentarium, Geo-informatie, Stelselherziening Omgevingsrecht en Ruimtegebruik Bodem – een systeemverantwoordelijkheid voor het goed laten verlopen van processen op het gebied van ruimtelijke ordening, ongeacht wie verantwoordelijk is voor het resultaat of welke doelen worden nagestreefd. De Minister van IenM is vanuit deze rolopvatting eerstverantwoordelijk voor:

• • het opstellen, onderhouden en coördineren van nationale en EU-kaders en wet- en regelgeving op ruimtelijk gebied en ten aanzien van interbestuurlijke geo-informatie en de daarbij behorende informatievoorziening.

• • het vertalen en implementeren van relevante Europese beleidskaders. Samenwerken met het bedrijfsleven en wetenschap in een topteam geo-informatie om de gezamenlijke opgestelde toekomstvisie GeoSamen te realiseren.

• • zorg dragen voor de stelselherziening van het omgevingsrecht, waarin de wetgeving met betrekking tot het fysieke domein wordt gebundeld en gestroomlijnd. De Minister en de andere overheden zijn verantwoordelijk voor de implementatie (invoeringsbegeleiding, digitale ondersteuning en infopunt) daarvan.

• • de coördinatie van het opstellen van de Nationale Omgevingsvisie (NOVI).

• • het vanuit de ruimtelijke invalshoek bijdragen aan (de nieuwe) bestuurlijke structuren en inrichting.

• • zorg dragen voor de structurele verankering van het ruimtelijk ontwerp in de beleidsprocessen en projecten van de ruimtelijke ontwikkeling van medeoverheden.

• • de verdere ontwikkeling van kennis van de fysieke leefomgeving ten behoeve van beleid in relatie tot maatschappelijke opgaven en het faciliteren van de toepassing daarvan door de andere overheden.

• • het in staat stellen van de decentrale overheden om in 2030 de bodemverontreinigingproblematiek te beheersen.

• • Ten slotte is de Minister verantwoordelijk voor het toezicht op en de handhaving van (een deel van) de wet- en regelgeving door de ILT op dit beleidsterrein (zie beleidsartikel 24 Handhaving en toezicht).

Indicatoren en Kengetallen

De monitor Infrastructuur en Ruimte onderzoekt de realisatie van de dertien nationale belangen uit de Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte (SVIR), afgezet tegen de gestelde ambities. In de meeste gevallen is er daarbij sprake van een gewenste ontwikkelingsrichting en niet altijd van een kwantitatieve doelstelling. In 2016 is de tweede vervolgmeting verschenen.

Nationaal belang SVIR1	Doel SVIR	Voorlopige kengetallen Monitor Infrastructuur en Ruimte	Meting 2016
Een excellente ruimtelijk-economische structuur van Nederland door een aantrekkelijk vestigingsklimaat in en goede internationale bereikbaarheid van de stedelijke regio’s met een concentratie van topsectoren	Versterken concurrentiekracht stedelijke regio’s	Internationale concurrentie Nederlandse regio’s	http://www.clo.nl/indicatoren/nl2150-economische-ontwikkeling-in-regios-met-concentratie-topsectoren?ond=20912 Doelrealisatie: Volgens het PBL doen de stedelijke regio's het economisch over het algemeen beter dan de overige delen van het land. Het bruto binnenlands product (bbp) per inwoner is het hoogst in de COROP-plusgebieden Haarlemmermeer en omgeving, Amsterdam en Stadsgewest Utrecht. Daarnaast heeft Overig Groningen vanwege de aardgaswinning een hoog bbp per inwoner. De regio's Amsterdam en Utrecht hebben naar verhouding veel arbeidsplaatsen.
	Bereikbaarheid	Nabijheid wonen-werken	http://www.clo.nl/indicatoren/nl2134-nabijheid-wonen---werken?ond=20912 Doelrealisatie: De onderlinge nabijheid van wonen en werken in Nederland is voor de gemiddelde inwoner sinds 1996 en 2015 met circa 2,5% toegenomen. De regionale verschillen in nabijheid zijn groot.
	Vestigingsklimaat	Fysiek vestigingsklimaat	http://www.clo.nl/indicatoren/nl2133-regionale-quality-of-living?ond=20912 Doelrealisatie: De Quality of Living van Nederland is bovengemiddeld goed in vergelijking met andere Europese regio's. Dat geldt zelfs in vergelijking met de 25 Europese regio's met het hoogste Bruto Regionaal Product. Ten opzichte van twee jaar geleden zijn er weinig veranderingen opgetreden.
Ruimte voor het hoofdnetwerk voor (duurzame) energievoorziening en de energietransitie	Realisering netwerk SEV-III	Toename netlengte hoogspanningslijnen met spanning 220 kV en hoger	2.800 km (2008), 2.890 km (2012), 2.890 km (2015) http://www.clo.nl/indicatoren/nl2135-hoogspanningsleidingen?ond=20912 Doelrealisatie: De toename van het aantal woningen in zones langs hoogspanningslijnen waar mogelijk ruimtelijke beperkingen gelden (indicatieve zones) is tussen 2000 en 2015 ongeveer 9.500 woningen.
	Transitie duurzame energie	Verbruik hernieuwbare energie	http://www.clo.nl/indicatoren/nl0385-verbruik-van-hernieuwbare-energie?ond=20912 Doelrealisatie: Het aandeel hernieuwbare energie van het totale energieverbruik is in 2015 gestegen met een kwart procentpunt naar 5,8 procent (CBS, 2016a).
	Doelstelling windenergie	Opgesteld vermogen windenergie op land en op zee	http://www.clo.nl/indicatoren/nl0386-windvermogen-in-nederland?ond=20912 Doelrealisatie: De elektriciteitsproductie van windmolens nam in 2015 met 19 procent toe, vooral door uitbreiding van de capaciteit. In 2015 kwam 52 procent van de productie van hernieuwbare elektriciteit uit windenergie (CBS, 2016). Op land: 2 009 MW (2010) 2 205 MW (2012), 3031 MW (2015) Op zee: 228 MW op zee (2012), 357 MW (2015)
Ruimte voor het hoofdnetwerk voor vervoer van (gevaarlijke) stoffen via buisleidingen	Buisleidingen in gereserveerde stroken	Toename rode ontwikkelingen buisleidingstroken	http://www.clo.nl/indicatoren/nl2136-hoofdnetwerk-buisleidingen?ond=20912 Netlengte 18.406 km (2008), Aantal woningen binnen gereserveerde buisleidingstroken 251 (2000), 250 (2012) 250 (2016) Doelrealisatie: Het aantal woningen binnen buisleidingstroken ligt in de periode 2000–2012 rond de 250 en is in de periode 2000–2015 vrijwel onveranderd. In 2008 bedraagt de lengte aan buisleidingen voor aardgas, olie en olieproducten en overige gevaarlijke stoffen, binnen de gereserveerde leidingstroken, in totaal 18.406 km. Daarnaast ligt er ongeveer 124.000 km aan gasleidingen voor lokale distributie. Sinds 2008 zijn geen gegevens beschikbaar over de ontwikkeling van het leidingennetwerk binnen de buisleidingstroken.
Efficiënt gebruik van de ondergrond	Winning opper-vlaktedelfstoffen verbinden met andere functies	Nog uit te werken op basis van structuurvisie ondergrond	Realisatiecijfers worden verwacht wanneer structuurvisie beschikbaar is.
Zorgvuldige afweging en transparante besluitvorming bij alle ruimtelijke en infrastructurele besluiten	Ladder voor duurzame verstedelijking	Ladder voor duurzame verstedelijking	http://www.clo.nl/indicatoren/nl2173-toepassing-ladder-duurzame-verstedelijking?ond=20912 http://www.clo.nl/indicatoren/nl2172-naleving-ladder-duurzame-verstedelijking?ond=20912 Aandeel ladderplichtige bestemmingsplannen waarbij de ladder volledig is toegepast 8% (nulmeting 2013) 43% (2016) Doelrealisatie: Volledige toepassing van de ladder voor duurzame verstedelijking in ladderplichtige bestemmingsplannen nam de afgelopen twee jaar ten opzichte van de vorige periode toe van 8 naar 43 procent. Inclusief summiere of gebrekkige toepassingen is dat zelfs bij twee derde van de plannen het geval.

Voor het Meerjarenprogramma Bodem wordt verwezen naar het Convenant Bodem en Ondergrond 2016–2020 (stcrt. 2015, 14854). In dit convenant is onder meer beschreven hoe de overheden de focus leggen bij de aanpak van de resterende verontreinigingen. Resterende verontreinigingen zijn verontreinigingen waarbij het risico voor mens, plant en dier het grootst is. De budgetten van het meerjarenprogramma Bodem worden over de bevoegde overheden ex Wet bodembescherming (ex Wbb) verdeeld via het provincie- en gemeentefonds.

Het op dit artikel uitgevoerde beleid en de bijbehorende resultaten waren in het afgelopen jaar conform de verwachtingen zoals gemeld in de begroting 2017. Er zijn daarom geen grote afwijkingen of een noodzaak tot bijstelling aan het licht gekomen die leiden tot een aanpassing van het beleid.

Evaluaties

In 2017 is de evaluatie Code Maatschappelijke Participatie uitgevoerd. Uit de evaluatie blijkt dat in alle onderzochte MIRT-trajecten participatie heeft plaatsgevonden. De participatie wordt veelal naar de geest van de Code ingericht, het bestaan van de Code is echter nog niet breed bekend. Tot de Omgevingswet van kracht wordt, zal worden zorggedragen dat participatie een belangrijk onderdeel blijft in MIRT-projecten en de Code meer bekendheid krijgt bij betrokkenen. De aanbevelingen uit dit rapport worden uitvoerig bestudeerd en worden meegenomen in het MIRT waar de aanbevelingen een nuttige bijdrage leveren

In het kader van de procedure tot beëindiging van de «grootprojectstatus» van RRAAM heeft in 2017 een eindevaluatie plaatsgevonden en vervolgens is de grootprojectstatus beëindigd (Kamerstukken II 2016–2017, 31 089, nr. 123). Hierin is onder meer geconcludeerd dat met de realisatie van de langetermijnambities van RRAAM nog maar net begonnen is en het daarom nog te vroeg is om zinvolle uitspraken te doen over de mate waarin de oorspronkelijke doelstellingen van het project zijn verwezenlijkt. Doordat de economie zich herstelt en er hard gewerkt wordt aan de uitvoering van RRAAM, mag verwacht worden dat de woningbouw en de werkgelegenheid in Almere een verdere positieve impuls zullen krijgen. De bereikbaarheid zal nog verder verbeteren en natuurmaatregelen zullen leiden tot een verbetering van de leefomgeving. Hierdoor kan Almere een substantiële bijdrage leveren aan de internationale concurrentiepositie van de Noordvleugel.

Overzicht van de budgettaire gevolgen van beleid artikel 13 Ruimtelijke ontwikkeling (x € 1.000)

						Realisatie	Vastgestelde begroting	Verschil
		2013	2014	2015	2016	2017	2017	2017
Verplichtingen		35.851	101.410	69.162	119.401	160.868	90.220	70.648	1
Uitgaven		112.483	98.154	112.043	114.623	136.527	102.337	34.190
13.01	Ruimtelijk instrumentarium	12.920	7.728	12.065	8.261	10.786	9.081	1.705
13.01.01	Opdrachten	5.651	4.469	4.665	7.472	9.220	9.081	139
	– Wabo	187	25	2	0	0	1.696	– 1.696
	– Architectonisch beleid	1.543	1.800	1.744	1.933	2.285	2.920	– 635
	– Overige opdrachten	3.921	2.644	2.919	5.539	6.935	4.465	2.470	2
13.01.02	Subsidies	4.868	1.770	4.472	789	1.376	0	1.376	3
13.01.03	Bijdrage aan agentschappen	1.948	1.451	2.436	0	0	0	0
	– waarvan bijdrage aan RWS	1.948	1.451	2.436	0	0	0	0
13.01.04	Bijdrage aan medeoverheden	453	38	492	0	190	0	190
13.02	Geo-informatie	36.184	42.613	51.639	47.809	33.717	28.408	5.309
13.02.01	Opdrachten	2.554	2.676	2.385	3.087	5.329	2.510	2.819	4
13.02.02	Subsidies	5.060	11.494	12.532	10.571	1.967	690	1.277	5
	– Basisregistraties	5.060	11.494	12.532	10.571	1.967	690	1.277
13.02.06	Bijdrage aan ZBO's en RWT's	28.570	28.443	36.722	34.151	26.421	25.208	1.213	6
	– Kadaster	28.570	28.443	36.722	34.151	26.421	25.208	1.213
13.03	Gebiedsontwikkeling	16.345	13.603	3.422	7.671	9.473	10.993	– 1.520
13.03.01	Opdrachten	5.341	1.733	932	1.160	1.296	2.642	– 1.346	7
13.03.02	Subsidies	48	194	134	72	48	60	– 12
13.03.03	Bijdrage aan agentschappen	86	0	0	0	2.402	0	2.402	8
	– waarvan bijdrage RVB	86	0	0	0	2.402	0	2.402
13.03.04	Bijdrage aan medeoverheden	10.870	11.676	2.356	6.439	5.727	8.291	– 2.564	9
	– Projecten BIRK	4.823	11.676	2.288	3.889	3.177	4.432	– 1.255
	– Projecten Nota Ruimte	6.047	0	68	0	0	1.309	– 1.309
	– Projecten Bestaand Rotterdams Gebied	0	0	0	2.550	2.550	2.550	0
13.04	Ruimtegebruik bodem	42.609	28.438	32.367	25.737	18.723	40.721	– 21.998
13.04.01	Opdrachten	2.756	1.846	1.784	5.531	5.727	5.054	673
13.04.02	Subsidies	22.047	19.447	17.654	13.380	7.499	12.000	– 4.501	10
	– Bedrijvenregeling	6.912	6.924	10.746	6.977	1.385	10.000	– 8.615
	– Bodemsanering NS	4.538	4.538	4.538	0	0	0	0
	– Subsidies Caribisch Nederland	0	0	0	4.372	4.114	0	4.114
	– Overige subsidies	10.597	7.985	2.370	2.031	2.000	2.000	0
13.04.03	Bijdrage aan agentschappen	7.938	6.862	8.709	6.826	5.497	5.846	– 349
	– waarvan bijdrage aan RWS	7.938	6.862	8.709	6.826	5.497	5.846	– 349
13.04.04	Bijdrage aan medeoverheden	1.500	283	1.900	0	0	17.821	– 17.821	11
	– Meerjarenprogramma Bodem	0	0	1.900	0	0	14.910	– 14.910
	– Programma Gebiedsgericht instrumentarium	1.500	283	0	0	0	2.911	– 2.911
13.04.07	Bekostiging	8.368	0	2.320	0	0	0	0
	– Uitvoering klimaatadaptie	8.368	0	2.320	0	0	0	0
13.05	Eenvoudig Beter	4.425	5.772	12.550	25.145	63.828	13.134	50.694
13.05.01	Opdrachten	2.357	3.700	4.158	10.582	38.108	6.309	31.799	12
	– Eenvoudig Beter	2.357	3.511	4.019	10.582	38.108	6.309	31.799
	– OLO 3	0	189	139	0	0	0	0
13.05.02	Subsidies	0	0	0	0	9.000	0	9.000	13
13.05.03	Bijdrage aan agentschappen	2.068	2.072	8.392	14.563	16.720	6.825	9.895	14
	– waarvan bijdrage aan RWS	2.068	2.072	8.392	14.563	16.720	6.825	9.895
	Ontvangsten	6.938	2.901	6.371	23.057	12.248	3.824	8.424	15

Garanties

Op artikel 13 Ruimtelijke ontwikkeling zijn garanties verstrekt aan het Kadaster en voor de garantieregeling MKB krediet. Ultimo 2016 bedragen de uitstaande garanties € 25,4 miljoen.

Verplichtingen (ad 1)

De hogere verplichtingen in 2017 van circa € 70 miljoen zijn met name veroorzaakt door opdrachten in het kader van de implementatie Omgevingswet voor Eenvoudig Beter (€ 46,3 miljoen) waarvoor middelen van het Infrastructuurfonds naar de begroting Hoofdstuk XII zijn overgeheveld, RWS-activiteiten ten bedrage van € 21,6 miljoen voor het programma ADSO (Aan De Slag met de Omgevingswet) en een verplichtingenschuif bij Ruimtegebruik Bodem van 2018 naar 2017 van in totaal € 2,7 miljoen. Het betreft het aangaan van verplichtingen voor opdrachten in 2018 aan Rijkswaterstaat voor het leveren van capaciteit met kennis en expertise op het gebied van Duurzaam Stortbeheer en Serious Simulation.

13.01 Ruimtelijk instrumentarium

13.01.01 Opdrachten (ad 2)

Uitvoering Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte (SVIR)

In 2017 zijn de financiële middelen voor een belangrijk deel ingezet ter voorbereiding van de Nationale Omgevingsvisie en de systeemverantwoordelijkheid voor het ruimtelijk beleid. Er is verder gewerkt aan de realisatie van de SVIR en de kennisontwikkeling ten behoeve van de uitvoering (door derden) van de SVIR. Meer concreet zijn in 2017 de beleidsverkenningen «Circulaire economie en ruimte» en de beleidsverkenning «Cultuurhistorie en ruimte» uitgevoerd. Er is gestart met nader onderzoek naar de relatie tussen bereikbaarheid en ruimtelijk beleid. Bovendien zijn in 2017 wederom provincies en gemeenten in krimp- en anticipeerregio’s ondersteund door middel van het vergaren van kennis en het doen van experimenten.

Architectuur en Ruimtelijk Ontwerp

Met de Actieagenda Architectuur en Ruimtelijk Ontwerp hebben IenM en OCW hun inzet vastgelegd voor de periode 2017–2020. Hierbij staat de inzet van ontwerpkracht op de maatschappelijke opgaven zoals geagendeerd in de startnotitie voor de Nationale Omgevingsvisie, alsmede bij het opstellen en toepassen van omgevingsplannen en -visies, centraal.

Ruimtelijke Adaptatie en Klimaatadaptatie

In 2017 zijn een aantal pilots uitgevoerd en is de voortgang van de Nationale Adaptatiestrategie geëvalueerd. Op basis van de evaluatie is een agenda- en maatregelenpakket opgesteld en aan Brussel toegestuurd. De aanbevelingen uit de evaluatie zijn verwerkt in het Deltaprogramma 2018 (Kamerstukken II 2017–2018, 34 775 J, nr. 4) waarin het Deltaplan Ruimtelijke Adaptatie is opgenomen.

De hogere realisatie van de uitgaven met betrekking tot de overige opdrachten is toe te schrijven aan het beheer en onderhoud van het Omgevingsloket Online 2 (OLO) door Rijkswaterstaat. Hiervoor is ca € 1,7 miljoen overgeheveld van het WABO-budget naar een specifiek voor RWS aangemaakte budgetplaats binnen dit financieel instrument. Hiernaast zijn middelen ontvangen van diverse departementen (BZK, EZ en OCW) die als stakeholders van het Omgevingsloket Online bijdragen in de kosten.

13.01.02 Subsidies (ad 3)

Actieagenda Architectuur en Ruimtelijke Ontwerp (AAARO)

De hogere realisatie heeft te maken met de belasting van het juiste financiële instrument. Ten behoeve van bovengenoemde subsidietoekenningen is budget overgeboekt van het financiële instrument Opdrachten (13.01.01) naar het financiële instrument Subsidies.

13.01.04 Bijdragen aan medeoverheden

Het Innovatieprogramma Mooi Nederland met als doel verbetering van de ruimtelijke kwaliteit is in 2017 afgerond. De laatste voorbeeldprojecten zijn gerealiseerd en financieel afgewikkeld.

13.02 Geo-informatie

13.02.01 Opdrachten (ad 4)

De structurele middelen zijn ingezet voor exploitatie, beheer en onderhoud van de voorzieningen op basis van Europese verplichtingen, waaronder de Europese richtlijn INSPIRE, gericht op ontsluiting en harmonisatie van ruimtelijke gegevens. Hiernaast is in het licht van de beleidsuitvoering portefeuille geo-informatie opdracht verstrekt aan Geonovum. In het kader van de afronding van het programma Basisregistratie Grootschalige Topografie (BGT) zijn in 2017 nog enkele opdrachten verstrekt, met name voor monitoring van de transitie, afronding wetgeving, ontwikkeling toezichtsinstrumentarium en slotbijeenkomsten. Het programma BGT is medio 2017 succesvol afgesloten.

In 2017 zijn opdrachten verstrekt aan de ketenpartners voor het realiseren van: het bronhouderportaal, de landelijke voorziening (LV BRO) en de leveringsvoorziening (PDOK) en het inrichten van helpdeskfaciliteiten. Deze ketenvoorzieningen zijn bij de inwerkingtreding van de Wet BRO op 1 januari 2018 operationeel in beheer genomen voor de eerste tranche van registratieobjecten. Tevens is er samen met gebruikers in het kader van Value Management gewerkt aan diverse proeftuinen binnen het MIRT en het HWBP.

De hogere realisatie heeft betrekking op het programma Basisregistratie Ondergrond (BRO); voor de financiering van de uitgaven zijn middelen overgeboekt vanuit de Reservering BRO op het Deltafonds naar hoofdstuk XII waar de uitgaven worden verantwoord.

13.02.02 Subsidies (ad 5)

Met het oog op het uitvoeren van het basisprogramma op het terrein van geo-informatie en de geo-basisregistraties is een subsidie verleend aan de Stichting Geonovum. Hiernaast zijn voor de afronding van de laatste fase van de transitie naar de BGT en kwaliteitszorg BGT in 2017 subsidies verleend aan LSV GBKN (Landelijk Samenwerkingsverband Grootschalige Basiskaart Nederland) het SVB-BGT (Samenwerkingsverband Bronhouders Basisregistratie Grootschalige Topografie).

De hogere realisatie bij de subsidies heeft te maken met een overheveling van middelen van het financiële instrument Opdrachten naar het financiële instrument Subsidies ten behoeve van de afronding van de BGT en kwaliteitszorg BGT.

13.02.06 Bijdragen aan ZBO/RWT (ad 6)

Betreft een structurele bijdrage aan het Kadaster. Ook in 2017 was de bijdrage bestemd voor beheer en ontwikkeling van de landelijke voorzieningen van basisregistraties en het actueel houden van de inhoud. De bijdrage was tevens bestemd voor het beheer en de ontwikkeling van de gezamenlijke verstrekkingsvoorziening voor geo-informatie PDOK (Publieke Dienstverlening op de Kaart), het Nationaal Georegister (NGR) in relatie tot Europese richtlijn INSPIRE en het beheer van het landelijke online portaal voor ruimtelijke plannen.

De hogere realisatie op dit onderdeel heeft grotendeels te maken met de bijdrage van RWS en het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat aan de kosten van de Publieke Dienstverlening op de Kaart PDOK.

13.03 Gebiedsontwikkeling

13.03.01 Opdrachten (ad 7)

De middelen uit dit budget zijn in 2017 ingezet als opdrachten in relatie tot de gebiedsontwikkelingen en hadden veelal een relatie met het MIRT. Het Rijk doet dit – voor onderwerpen in het ruimtelijk fysieke domein – samen met de regio’s en andere partijen aan de hand van de gezamenlijke gebiedsagenda’s. Hierin zijn zo veel mogelijk relaties tussen water, milieu, natuur, cultuur-historisch erfgoed en gebruiksfuncties in een ruimtelijk perspectief geplaatst en is op basis daarvan gewerkt aan een gezamenlijke adaptieve uitvoeringsagenda. Voor Noordzee is de afgelopen jaar als eerste gewerkt aan een gebiedsagenda. In 2016–2017 is begonnen met gebiedsagenda's voor IJsselmeergebied, Waddengebied en Zuidwestelijke Delta. De gebiedsagenda voor IJsselmeergebied wordt voorjaar 2018 afgerond.

Het saldo is hoofdzakelijk veroorzaakt door de overheveling naar het financiële instrument Bijdragen aan agentschappen voor de verplichting aan het Rijksvastgoedbedrijf.

13.03.02 Subsidies

Er is een subsidie verstrekt aan het Regiecollege Waddengebied (RCW). Het RCW is een strategisch overleg- en afstemmingsorgaan voor het Waddengebied. De belangrijkste belanghebbenden in dit gebied zijn vertegenwoordigd in het RCW.

13.03.03 Bijdrage aan agentschappen (ad 8)

De hogere realisatie is het gevolg van de overheveling van budgetten tussen het financiële instrument Opdrachten naar het juiste financiële instrument Bijdrage aan agentschappen. Dit betrof de verplichting aan het Rijksvastgoedbedrijf voor de producten en diensten die benodigd zijn ter ondersteuning van de Interdepartementale Commissie Rijksvastgoed.

13.03.04 Bijdragen aan medeoverheden (ad 9)

Projecten BIRK

Het Budget Investeringen Ruimtelijke Kwaliteit (BIRK) is ingezet ter versterking van de ruimtelijke kwaliteit in stedelijke centra of stedelijke gebieden. Met een viertal BIRK-projecten, respectievelijk Breda Stationskwartier, Dordrecht, Provincie Zuid-Holland/Integrale Ontwikkeling Delft Schiedam (IODS) en Venlo Q4, bestaat er nog een subsidierelatie. In 2017 zijn betalingen geweest voor Breda en Zuid-Holland/IODS van respectievelijk € 1,3 miljoen en € 0,8 miljoen. De slotbetalingen voor alle BIRK-projecten zijn voorzien in 2019.

Nieuwe Sleutelprojecten (NSP)

Het budget in het kader van de Nieuwe Sleutelprojecten (NSP) is ingezet ter ontwikkeling en versterking van zes centra in nationale stedelijke netwerken. Thans bestaat alleen nog met Breda een subsidierelatie. In 2017 heeft een betaling plaatsgevonden van € 1,1 miljoen. De slotbetaling is voorzien in 2019/2020.

Projecten Nota Ruimte

Het Nota Ruimte budget is bedoeld als een extra impuls voor de versterking van de economische concurrentiepositie, krachtige steden en platteland, borging belangrijke ruimtelijke waarden en borging van veiligheid. Thans bestaat alleen nog met Rotterdam Stadshavens een subsidierelatie. In 2017 heeft het projectbureau Stadshavens zich nadrukkelijk ingespannen het project nader uit te werken. De slotbetaling aan dit project is thans voorzien in 2018/2019.

De lagere realisatie heeft te maken met een bij Voorjaarnota 2017 uitgevoerde kasschuif over de jaren 2017 en 2018 met betrekking tot het Budget Investeringen Ruimtelijke Kwaliteit (BIRK) waarbij het kasritme is aangepast. De omvang en scope van BIRK wijzigt hiermee niet.

13.04 Ruimtegebruik bodem

13.04.01 Opdrachten

De opdrachten betreffen beleidsondersteunend onderzoek op het gebied van bodem, ondergrond, drinkwater, de inbouw van bodem in de Omgevingswet en de uitvoering van wettelijke taken. Daarnaast zijn opdrachten uitgevoerd die samenhangen met de afspraken over het kennisprogramma uit het convenant Bodem en Ondergrond 2016–2020.

13.04.02 Subsidies (ad 10)

Bedrijvenregeling

Op grond van de Wet bodembescherming en het Besluit financiële bepalingen bodemsanering, worden subsidies ten behoeve van saneringsmaatregelen van bedrijven vastgelegd. Jaarlijks kunnen bedrijven via lokale overheden verzoeken tot subsidievaststelling indienen.

Programma Commissie voor de milieueffectrapportage (m.e.r.)

Sinds 1 juli 2014 brengt de Commissie voor de milieueffectrapportage de kosten van haar advies in rekening bij het bevoegd gezag dat het advies heeft gevraagd. Om de continuïteit van de Commissie m.e.r. niet in gevaar te brengen, is bij de Tweede Kamerbehandeling van het wetsvoorstel tarieven Commissie m.e.r. in 2013 toegezegd dat het Rijk in de jaren 2014–2017 een overbruggingsbudget van jaarlijks € 2 miljoen beschikbaar zal stellen. 2017 was het laatste jaar van deze overbruggingssubsidie. In 2017 is een evaluatie uitgevoerd naar de effecten van de Tarievenwet Commissie voor de m.e.r., om te bezien wat de invloed hiervan is geweest op het aantal gevraagde m.e.r.-adviezen. Deze evaluatie is begin 2018 naar de Tweede Kamer gestuurd. Daarnaast is in 2017 de gewijzigde EU-Richtlijn m.e.r. van kracht geworden. Ter invoering hiervan is op verzoek van de Tweede Kamer en de Commissie voor de m.e.r. een Handreiking Passende Scheiding van Functies opgesteld.

Caribisch Nederland

In 2017 is de structurele subsidie op de transportkosten voor drinkwater toegekend aan Bonaire, Sint Eustatius en Saba en is subsidie uitgekeerd aan de afvalwatervoorziening op Bonaire. Drinkwater op de BES-eilanden is vanwege kleinschaligheid en hoge productiekosten aanzienlijk duurder dan in Europees Nederland. De BES-eilanden beschikken niet over zoetwaterbronnen. Daarnaast heeft de ACM in 2017 kostprijsdekkende tarieven voorgesteld voor Sint Eustatius en Bonaire. Deze worden respectievelijk januari 2018 (Sint Eustatius) en april 2018 (Bonaire) ingevoerd. Het Ministerie van IenM zal de forse stijging die deze adviestarieven met zich meebrengen, zoveel mogelijk compenseren.

Voor de Bedrijvenregeling was het totaalbedrag aan ontvangen verzoeken tot subsidievaststelling in 2017 lager dan voorzien. Daarnaast is er subsidie uitgekeerd aan Caribisch Nederland zoals bovenstaand omschreven.

13.04.03 Bijdragen aan agentschappen

De Uitvoeringsorganisatie bodem en ondergrond bij RWS/WVL: dit betreft een opdracht aan het agentschap RWS. Concreet gaat het hierbij om het verrichten van uitvoerende wettelijke taken op grond van de Wet bodembescherming, ondersteuning van de beleidsontwikkeling op het gebied van bodem en ondergrond en ondersteuning bij de uitvoering van de afspraken van het bodemconvenant 2016–2020.

13.04.04 Bijdragen aan medeoverheden (ad 11)

Meerjarenprogramma bodem

Het bodembeleid voor de periode 2016–2020 is opgenomen in het Convenant Bodem en Ondergrond 2016–202036 (stcrt. 2015, 14 854). Dit convenant is ondertekend door het Rijk, het IPO, de VNG en de Unie van Waterschappen. Dit convenant vormt de basis voor het verstrekken van een bijdrage aan de andere overheden voor de financiering van de uitvoering van het convenant, inclusief de aanpak van verontreinigingen. Tevens vond de betaling van eerdere toezeggingen voor de aanpak van enkele specifieke verontreinigingen plaats. Dit betreft onder andere de rijksbijdrage aan het Rotterdamse gasfabriekenprogramma, de afkoop van de rijksbijdragen aan het Amsterdamse gasfabriekenprogramma, de Volgermeerpolder en de aanpak van asbest in het Gijmink in Overijssel. In 2017 is met BIJ12, de beheerorganisatie van de provincies, een driejarige afspraak gemaakt over medefinanciering van het Landelijk Grondwater Register, op basis van een ontwikkelplan voor de jaren 2017 tot en met 2019. Hierbij is een link gelegd met het Informatiehuis Water en de Basisregistratie Ondergrond (BRO).

Het saldo op dit financiële instrument wordt veroorzaakt door budgetoverheveling van het financiële instrument Bijdrage aan medeoverheden naar het Ministerie van BZK voor uitkering via het gemeente- en provinciefonds. Het betreft de uitgaven aan bodemsaneringsopgave (circa € 22 miljoen) via het provinciefonds van het terrein van de voormalige Vetgasfabriek te Amersfoort (€ 7,5 miljoen) en de asbestproblematiek in Goor en omgeving (Overijssel) (€ 5,5 miljoen). Daarnaast een bijdrage via het gemeentefonds van € 8,7 miljoen aan de bodemsaneringsopgave Vogelmeerpolder Amsterdam. Een deel van deze opgave (circa € 8 miljoen) is gedekt middels het lager uitvallen van subsidieverzoeken voor de bedrijvenregeling. Samen verklaart dit het saldo van circa € 14 miljoen.

Programma Gebiedsgericht instrumentarium

Het saldo op dit financiële instrument wordt veroorzaakt door budgetoverheveling naar het financiële instrument Subsidies Caribisch NL voor een subsidiebijdrage aan een aantal subsidies ten bate van de transportkosten drinkwater op de BES-eilanden van € 1,5 miljoen, een subsidie op de exploitatiekosten van de rioolwaterzuiveringsinstallatie op Bonaire van € 2,2 miljoen en een subsidie voor de verbetering van de drinkwatervoorziening op Saba van € 0,7 miljoen.

13.04.08 Garanties

Het Borgstellingkrediet Bodemsanering MKB is mede naar aanleiding van een evaluatie van deze garantieregeling in 2016 beëindigd. In 2017 werd alleen nog garant gestaan voor een lopende garantie ter grootte van € 397.000 waarvan gedurende het jaar 2017 € 34.000 is komen te vervallen. Daardoor eindigde 2017 met een totaal van € 363.000 aan openstaande garanties. De openstaande garanties lopen af naar nul over de looptijd tot en met 2027.

13.05 Eenvoudig Beter

13.05.01 Opdrachten (ad 12)

In 2017 zijn opdrachten aangegaan voor het nader uitwerken van de uitgangspunten van de Omgevingswet in de uitvoeringsregelgeving (AMvB’s en ministeriële regelingen) en de invoeringswetgeving, toetsing en consultatie, voor het omgevingsmanagement en voor het versterken van kennis en kunde via het programma NU al EB. Voorts zijn opdrachten aangegaan in het kader van het Digitaal Stelsel Omgevingswet.

In de 1^e en 2^e suppletoire begroting 2017 is toegelicht dat middelen op het Infrastructuurfonds en Deltafonds zijn vrijgemaakt voor de opdrachten voor de stelselherziening voor het omgevingsrecht. De vrijgemaakte middelen staan gereserveerd op artikelonderdeel 18.16 Reservering Omgevingswet van het Infrastructuurfonds en worden tranchegewijs naar begroting Hoofdstuk XII overgeheveld waar de uitgaven voor de stelselherziening van het omgevingsrecht worden verantwoord. Het verschil tussen de begroting en realisatie betreft de bij 1^e en 2^e suppletoire begroting 2017 toegelichte overboeking vanuit het Infrastructuurfonds artikel 18.16 Reservering Omgevingswet naar dit artikelonderdeel.

13.05.02 Subsidies (ad 13)

Het verschil tussen de begroting en realisatie betreft de bij 1^e suppletoire begroting 2017 toegelichte overboeking vanuit het Infrastructuurfonds artikel 18.16 Reservering Omgevingswet naar dit artikelonderdeel ten behoeve van de collectieve (gemeentelijke) invoeringsondersteuning ter voorbereiding op de inwerkingtreding van de Omgevingswet bij de VNG en de Unie van Waterschappen.

13.05.03 Bijdrage aan agentschappen (ad 14)

Het verschil tussen de begroting en realisatie betreft de bij 1^e suppletoire begroting 2017 toegelichte overboeking vanuit het Infrastructuurfonds artikel 18.16 Reservering Omgevingswet naar dit artikelonderdeel ten behoeve de capaciteitsinzet van Rijkswaterstaat in het kader van de implementatie van de Omgevingswet.

Ontvangsten (ad 15)

De hogere realisatie van ontvangsten houdt hoofdzakelijk verband met opbrengsten uit grondverkopen door de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (€ 8,0 miljoen), de afwikkelingen van de subsidietoekenningen in het kader van de Actieagenda Architectuur en Ruimtelijk Ontwerp 2013–2016 (AAARO) en het programma Mooi Nederland die teruggevorderd zijn (€ 0,422 miljoen).

Artikel 14 Wegen en verkeersveiligheid

Het Ministerie van IenM streeft ernaar om weggebruikers zo snel, verkeersveilig, betrouwbaar en duurzaam mogelijk van A naar B te laten reizen. Daarvoor worden verschillende instrumenten ingezet: regelgeving, investeringen, regisseren, uitvoering en toezicht. IenM werkt toe naar een modern en goed functionerend verkeerssysteem en ontwikkelt een hoofdwegennet dat bijdraagt aan de economische en ruimtelijke ontwikkeling van Nederland dat voldoet aan de milieunormen. Daarnaast wordt ingezet op een landelijke afname van het aantal verkeersslachtoffers. Om deze doelen te bereiken werkt IenM samen met medeoverheden, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties.

(Doen) Uitvoeren

De Minister is verantwoordelijk voor een robuust mobiliteitssysteem van sterke verbindingen, sterke modaliteiten, voorspelbare reistijden en goede bereikbaarheid (zie ook artikelen 16 Openbaar Vervoer en Spoor). Voor het hoofdwegennet betekent dit dat de Minister zorgt voor:

• • regelgeving en afspraken over voorzieningen- en kwaliteitsniveaus bij infrastructuur in het kader van veiligheid, betrouwbaarheid, snelheden, doorstroming en duurzaamheid.

• • de besluitvorming over en uitvoering van infrastructuur in relatie tot gebiedsontwikkeling. Aanlegprojecten worden in het MIRT vastgelegd. De bijdragen zijn gerelateerd aan het Infrastructuurfonds (artikel 12 Hoofdwegen).

• • de financiering (via het Infrastructuurfonds) van het programma Beter Benutten.

• • de uitvoering van het beheer, onderhoud, verkeersmanagement en het oplossen van veiligheidsknelpunten door RWS als beheerder van het hoofdwegennet. Deze activiteiten zijn terug te vinden op het Infrastructuurfonds (artikel 12 Hoofdwegen).

• • het bevorderen van de bereikbaarheid en veiligheid en beperken van de kosten door verbetering van de reisinformatie en het verkeersmanagement: via inzet op de laatste technologieën en samenwerking tussen bedrijfsleven en wegbeheerders verbetert de reisinformatie voor de reiziger, die zich daardoor zowel beter kan voorbereiden op de reis, als de reis kan aanpassen.

• • het beheersen van de geluidproductie vanwege verkeer door middel van een jaarlijkse monitoring van de naleving van de geluidproductieplafonds langs het rijkswegennet en het aanpakken van hoge geluidbelastingen langs rijkswegen door middel van het Meerjarenprogramma Geluidsanering (MJPG).

• • het oplossen van de knelpunten voor luchtkwaliteit langs het rijkswegennet door middel van maatregelen (zowel generiek en locatiespecifiek) in het kader van het Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit (NSL).

Regisseren

De Minister is verantwoordelijk voor de vormgeving en deels ook voor de uitvoering van het beleid inzake wegen en verkeersveiligheid, waaronder het toezicht op de uitvoering van de wet- en regelgeving. Via wet- en regelgeving, aansturing van RWS in het beheer van het wegennet en afspraken met het bedrijfsleven en andere maatschappelijke organisaties, zorgt IenM voor veilige infrastructuur en optimaal gebruik daarvan. Daarbij wordt ingespeeld op ontwikkelingen bij gebruikers, voertuigen en infrastructuur. Deze regierol wordt concreet ingevuld door:

• • het vervolg van Beter Benutten, landelijk is de volgende programma-ambitie afgesproken: tenminste 10% vermindering van de reistijd van deur tot deur op de belangrijkste gesignaleerde knelpunten in de spits op de weg in de periode 2015 tot en met 2017. Dit ten opzichte van een situatie zonder het vervolgprogramma Beter Benutten. In 2018 worden nog bijdragen aan de regio’s verstrekt voor maatregelen die na 2017 gereed komen of waarvan de administratieve afwikkeling pas na 2017 zal plaats vinden. Het programma Decentraal Spoor en ITS loopt tot en met 2020.

• • de Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte (SVIR) en de gebiedsagenda’s vormen de kaders voor de bereikbaarheidsopgaven. Maatschappelijke en technologische ontwikkelingen maken een andere aanpak van deze bereikbaarheidsopgaven op (middel)lange termijn nodig én mogelijk. Voortbouwend op de ervaringen van het programma Meer Bereiken wordt deze andere aanpak in de praktijk vormgegeven. Uitgangspunten hierbij zijn een gelijkwaardige samenwerking tussen Rijk, medeoverheden, bedrijfsleven en maatschappelijke partijen, het in samenhang bezien van bereikbaarheid met andere ruimtelijke opgaven (bijvoorbeeld wonen, natuur, leefbaarheid, veiligheid) en het onderzoeken van een brede set oplossingsrichtingen (innoveren, informeren, in stand houden, inrichten en investeren).

• • de inzet van het Strategisch Plan Verkeersveiligheid 2008–2020 en de Beleidsimpuls Verkeersveiligheid. De plannen richten zich op verbetering van infrastructuur, voertuigen en gedrag van weggebruikers ter vermindering van het aantal verkeersdoden en ernstige verkeersgewonden. Samen met medeoverheden en maatschappelijke partners is met name aandacht voor de groeiende risicogroepen onder de verkeersdeelnemers: ouderen, fietsers, notoire overtreders en beginnende bestuurders.

• • samen met (internationale) overheden en marktpartijen te werken aan de marktcondities ten behoeve van veiligheid, bereikbaarheid en economie in het wegvervoer. Denk daarbij aan regelgeving over opleidingseisen, cabotage en maten en gewichten van het vrachtverkeer in Europa.

• • inzetten op verbeteren van data van verkeersongevallen en in samenwerking met de decentrale overheden onderzoeken hoe een risicogestuurde aanpak kan worden gebruikt als nieuwe basis voor de inzet van maatregelen.

• • Specifiek voor smart mobility wordt in (inter)nationale samenwerking met overheden en marktpartijen gewerkt aan het faciliteren en versnellen van de ontwikkeling van informatisering van het verkeersysteem en automatisering van het voertuig. Dit gebeurt bijvoorbeeld door testen en proeven met innovatieve systemen in Nederland ruim baan te geven. In samenwerking met sociale partners, de transportsector en maatschappelijke organisaties wordt ingezet op verbeterde duurzaamheid van mobiliteit.

Ten slotte is de Minister verantwoordelijk voor het toezicht op en de handhaving van (een deel van) de wet- en regelgeving door de Inspectie Leefomgeving en Transport op dit beleidsterrein (zie artikel 24 Handhaving en toezicht).

Indicatoren en Kengetallen

Hieronder zijn de beleidsmatige indicatoren en kengetallen voor Wegen en verkeersveiligheid opgenomen. In productartikel 12 van het Infrastructuurfonds zijn de aan dit beleidsartikel gerelateerde productindicatoren en/of -kengetallen opgenomen.

Indicator: acceptabele reistijd

	Basiswaarde 2001	2009	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	Realisatie 2017	Streefwaarde 2020
Percentage trajecten waar de streefwaarde wordt gehaald.	86%	84%	83%	88%	92%	94%	93%	87%	83%	91%	100%

Toelichting:

De Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte (SVIR) bevat de streefwaarden uit de Nota Mobiliteit voor de reistijd op autosnelwegen in de spits. Op stedelijke ringwegen geldt een streefwaarde van 50 km/uur (2x zoveel als buiten de spits) en op verbindingssnelwegen 66 km/uur (1,5x zoveel als buiten de spits bij 100 km/uur). Hiervoor zijn 186 trajecten gedefinieerd. Het percentage trajecten waar de streefwaarde gehaald wordt is in 2017 toegenomen tot 91%. Belangrijkste reden hiervoor is de openstelling van 14 nieuwe weggedeelten in 2017, waaronder de A1 tussen knooppunt Muiderberg en het knooppunt Diemen, de verplaatsing van de A9 bij Badhoevedorp en de gerenoveerde Waalbrug in de A50. Daarnaast is de mobiliteitsgroei in 2017, en de filegroei, minder dan de afgelopen drie jaren (Publieksrapportage Rijkwegennet, Jaaroverzicht 2017, RWS/WVL 2018).

In de begroting 2017 is aangekondigd (en in de begroting 2018 aangevuld met de manier waarop), dat 2017 het laatste jaar is waarin over de indicator acceptabele reistijd wordt gerapporteerd. In het notaoverleg MIRT, d.d. 23 november 2015, heeft de Tweede Kamer ingestemd om in de eerstvolgende Nationale Markt- en Capaciteitsanalyse de indicator voor acceptabele reistijd te wijzigen. Dit is in de NMCA 2017, die 1 mei 2017 naar de Kamer is gestuurd, ook gebeurd. De indicator voor acceptabele reistijd uit de Nota Mobiliteit en de SVIR is hiermee komen te vervallen en is vervangen door de hoofdwegennet indicator. Met deze indicator worden de economische verlieskosten van toekomstige knelpunten in beeld gebracht, met als doel om die nieuwe projecten te prioriteren, die de meeste economische verlieskosten oplossen. Rijkswaterstaat zal in haar jaarlijkse Publieksrapportage Rijkswegennet Jaaroverzicht een file top 50 (kaart en tabel) opnemen met weggedeelten met de hoogste economische verlieskosten.

Indicator: lokale luchtkwaliteit NO₂ en geluidsknelpunten langs hoofdwegen waarvoor nog een saneringsplan moet worden opgesteld

	2012	2013	2014	2015	2016	2017	Streefwaarde peildatum
Lokale luchtkwaliteit NO2							0 knelpunten langs rijkswegen
Geluidsknelpunten langs rijkswegen waarvoor nog een saneringsplan moet worden vastgesteld	8.700	8.650	8.600	8.300	8.300	5.550	0 knelpunten in 2020

Toelichting:

Luchtkwaliteit

In 2015 is nagenoeg (99,9%) op alle locaties langs rijkswegen voldaan aan de per 1 januari 2015 geldende grenswaarde voor stikstofdioxide (NO₂). Komende jaren zal blijvend moet worden voldaan aan de normen voor luchtkwaliteit. Dat betekent dat nul knelpunten het streven blijft. Hierover zal in de jaarverslagen worden gerapporteerd op basis van de jaarlijkse monitoring over het gepasseerde jaar. Uit de monitoring van het Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit (NSL) is gebleken dat de doelstelling van nul knelpunten ook in 2016 is gehaald.

Geluid

De genoemde getallen voor geluid betreffen het aantal objecten (met name woningen) met een geluidbelasting op de gevel boven de maximale waarde van 65dB, waarvoor nog een geluidsaneringsplan moet worden opgesteld. De peildatum van 2020 hangt samen met de hiervoor in de Wet milieubeheer opgenomen einddatum voor het opstellen van een saneringsplan. In deze context is sprake van nul knelpunten als voor alle saneringsobjecten een saneringsplan is opgesteld. De termijn voor de uitvoering van de saneringsmaatregelen wordt in de saneringsplannen vastgelegd en zoveel mogelijk gecombineerd met reguliere vervanging van het wegdek en eventuele wegaanpassingen.

Indicator: Ontwikkeling aantal verkeersslachtoffers

	basiswaarde						realisatie		doelstelling
	2002	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2020
Aantal verkeersdoden	1.066	661	650	570	570	621	629	N.n.b.	500
Ernstig verkeersgewonden	16.100	20.100	19.200	18.800	20.700	21.300	21.400	N.n.b.	10.600

Toelichting:

De gegevens over 2017 waren nog niet beschikbaar ten tijde van het drukken van dit jaarverslag. De cijfers omtrent het aantal verkeersdoden komen in mei beschikbaar en het aantal verkeersgewonden in december. Deze cijfers zullen apart worden aangeboden aan de Tweede Kamer.

Zowel het aantal doden als het aantal ernstige verkeersgewonden is toegenomen in 2016. Er is sprake van een negatieve ontwikkeling op het gebied van verkeersveiligheid. De toename is onder meer te verklaren door de toename van het aantal fietsers en oudere verkeersdeelnemers. In 2017 zijn de voorbereidingen gestart voor een nieuw Strategisch plan verkeersveiligheid 2018–2030. De risicobenadering staat hier centraal. Om hier goed uitvoering aan te kunnen geven, wordt dit vorm gegeven met medeoverheden.

Het op dit artikel uitgevoerde beleid en de bijbehorende resultaten waren het afgelopen jaar deels conform de verwachtingen, zoals vermeld in de begroting.

Beleidsdoorlichting beleidsartikel 14 Wegen en verkeersveiligheid

De beleidsdoorlichting van beleidsartikel 14 Wegen en Verkeersveiligheid is uitgevoerd en aan de Tweede Kamer gestuurd (Kamerstukken II 2017–2018 32 861 nr. 27). In de beleidsdoorlichting wordt vastgesteld dat het uitgevoerde beleid, waaronder de openstelling van de aangelegde wegen, heeft bijgedragen aan de versterking van de bereikbaarheid en de economie en dat bereikbaarheids-indicatoren over de periode 2011–2015 in bijna alle jaren een stijgende trend laten zien. Aanvullend is er geen inzicht in de ex-post doeltreffendheid en doelmatigheid van de bijdrage van aanlegprojecten aan de doelstelling op netwerkniveau. Wel is er in beperkte mate inzicht in de ex ante doeltreffendheid en doelmatigheid van afzonderlijke aanlegprojecten. Op het intensief gebruikte hoofdwegennet wordt een hoog niveau van instandhouding gehanteerd en is er een groot areaal voor verkeersmanagement, waarbij de bijbehorende kosten voor instandhouding en verkeersmanagement ook op een relatief hoog niveau liggen ten opzichte van ons omringende landen. De rapportage geeft aan dat de uitgaven aan Beter Benutten I, verkeersveiligheid en het Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit (NSL) doeltreffend en kosteneffectief zijn geweest. Voor Design, Build, Finance en Maintenance (DBFM) projecten wordt een belangrijke mate van doeltreffendheid en ex ante een goede doelmatigheid geconstateerd. Omdat beschikbaar evaluatiemateriaal niet altijd specifiek ingaat op de periode waar deze beleidsdoorlichting zich op richt, of omdat het materiaal geen specifieke uitspraken doet over doelmatigheid en doeltreffendheid geeft het onderzoeksbureau aan dat geen volledig beeld van de doelmatigheid en doeltreffendheid kan worden vastgesteld.

Beter Benutten

Op peildatum 1 oktober 2017 zijn verdeeld over de 12 regio’s in totaal ruim 460 maatregelen in uitvoering. In 2017 is circa 75% van het totale gebiedsprogramma afgerond; medio 2018 is naar verwachting circa 90% van het totale gebiedsprogramma gereed.

Geluid en luchtkwaliteit

Overzicht van de budgettaire gevolgen van beleid artikel 14 Wegen en verkeersveiligheid (x € 1.000)

						Realisatie	Vastgestelde begroting	Verschil
		2013	2014	2015	2016	2017	2017	2017
Verplichtingen		31.318	26.712	40.149	63.115	33.639	31.892	1.747	1
Uitgaven		32.729	33.866	40.064	34.635	46.179	34.406	11.773
14.01	Netwerk	11.884	15.581	21.538	15.367	30.705	17.587	13.118
14.01.01	Opdrachten	8.332	11.494	16.980	11.025	24.066	11.790	12.276
	– Beter Benutten	4.697	8.101	10.165	7.245	20.106	6.471	13.635	2
	– BOA wegverkeersbeleid				1.320	1.641	2.165	– 524
	– Wegverkeersbeleid				1.434	1.683	1.792	– 109
	– Overige opdrachten	2.044	3.393	6.815	1.026	636	1.362	– 726
14.01.02	Subsidies	1.229	1.412	1.229	1.126	1.077	1.176	– 99
14.01.03	Bijdrage aan agentschappen	2.323	2.675	3.329	3.216	5.562	4.621	941
	– waarvan bijdrage aan RWS	2 323	2 675	3.329	3.216	5.562	4.621	941
14.02	Veiligheid	20.845	18.285	18.526	19.268	15.474	16.819	– 1.345
14.02.01	Opdrachten	7.054	5.541	6.774	7.598	5.251	6.766	– 1.515	3
14.02.02	Subsidies	13.121	12.107	11.329	8.063	8.181	8.539	– 358
	– VVN	3.523	3.620	3.619	3.660	3.523	3.744	– 221
	– SWOV	3 879	3 729	3.737	3.781	3.878	4.020	– 142
	– Overige subsidies	5.719	4 758	3.973	622	780	775	5
14.02.03	Bijdrage aan agentschappen	670	637	393	585	596	584	12
	– waarvan bijdrage aan RWS	670	637	393	585	596	584	12
14.02.05	Bijdrage aan internationale organisaties				30	30	30	0
	– Euro NCAP				30	30	30	0
14.02.06	Bijdrage aan ZBO's en RWT's			30	2.992	1.416	900	516
	– CBR			30	2.992	1.416	900	516
	Ontvangsten	5.236	4.253	2.504	3.149	5.279	6.782	– 1.503	4

Garanties

Op artikel 14 Wegen en verkeersveiligheid zijn garanties verstrekt aan de RDW, het CBR en Dienst Zuid-as. Ultimo 2017 bedragen de uitstaande garanties € 59,1 miljoen.

Verplichtingen (ad 1)

De hogere verplichtingenrealisatie wordt met name veroorzaakt door uitgaven van het project Beter Benutten. Het gaat hierbij om diverse onderzoeken op het gebied van communicatie, monitoring en evaluatie, gedrag- en vraagbeïnvloeding, fietsbeleid en ITS (Intelligente Transportsystemen). Het budget voor Beter Benutten staat op het Infrastructuurfonds (artikel 12 Rijkswegen). Voor de bovenstaande verplichtingen is budget overgeboekt van het Infrastructuurfonds. Daarnaast is in 2017 ook de verplichting voor de zbo-bijdrage 2018 aan het CBR vastgelegd (€ 0,9 miljoen).

14.01 Netwerk

14.01.01 Opdrachten (ad 2)

De hogere uitgaven voor Beter Benutten worden voornamelijk veroorzaakt door het innovatiepartnership Talking Traffic (€ 12,9 miljoen). Daarnaast zijn er diverse onderzoeken op het gebied van communicatie, monitoring en evaluatie, gedrag- en vraagbeïnvloeding, fietsbeleid en ITS (intelligente transport Systemen). Het budget voor Beter Benutten staat op het Infrastructuurfonds. Voor de bovenstaande uitgaven is een budget overgeboekt van het Infrastructuurfonds.

14.02 Veiligheid

14.02.01 Opdrachten (ad 3)

De lagere uitgaven voor opdrachten veiligheid houden o.a. verband met het feit dat er door de RDW minder is gefactureerd voor de uitvoeringstoets herziening codering en dat voor de opdracht Campagne op de weg er door de latere opdrachtverstrekking nog geen factuur is ontvangen

Ontvangsten (ad 4)

In 2017 is, net als voorgaande jaren, een tekort ontstaan van € 2 miljoen door het uitblijven van inkomsten uit de Buisleidingstraat Nederland (LSNed). Oorzaak is het uitblijven van nieuwe toetreders. Hiertegenover staan € 0,5 miljoen aan meer ontvangsten als gevolg van bestuurlijke boetes die aan chauffeurs zijn opgelegd voor het overtreden van de arbeidstijdenwetgeving.

Extracomptabele verwijzing naar artikel 12 Hoofdwegennet van het Infrastructuurfonds (x € 1.000)

		2017
Bijdrage uit artikel 26 van Hoofdstuk XII aan artikel 12 Hoofdwegennet van het Infrastructuurfonds		2.080.671
Andere ontvangsten van artikel 12 Hoofdwegennet van het Infrastructuurfonds		150.898
Totale uitgaven op artikel 12 Hoofdwegennet van het Infrastructuurfonds		2.231.569
waarvan
12.01	Verkeersmanagement	4.498
12.02	Beheer, onderhoud en vervanging	595.154
12.03	Aanleg	429.918
12.04	GIV/PPS	638.739
12.06	Netwerkgebonden kosten HWN	563.260
12.07	Investeringsruimte

Artikel 15 OV-keten

In het voorjaar van 2014 is het tweede deel van de Lange Termijn Spooragenda naar de Tweede Kamer gestuurd (Kamerstukken II 2013–2014, 29 984, nr. 474). De kern van de ambitie zoals in de LTSA opgenomen is een optimale reis van deur tot deur binnen de Openbaar Vervoer en Spoorketen. De huidige begrotingsindeling sluit hier niet op aan, omdat er sprake is van een apart artikel voor Openbaar Vervoer en een apart artikel voor Spoor. Daarom heeft IenM bij Eerste suppletoire 2016 aangekondigd om bij Begroting 2017 de artikelen samen te voegen tot één nieuw artikel 16 Openbaar Vervoer en Spoor. Hiertoe wordt de naam en algemene doelstelling van artikel 16 aangepast van «Spoor» naar «Openbaar Vervoer en Spoor». Artikel 15 OV-keten wordt geschrapt en zal opgaan in het nieuwe artikel 16 Openbaar Vervoer en Spoor. Met dit integrale artikel wordt beoogd de samenhang tussen de artikelen te benadrukken. De samenvoeging is gemeld aan de Tweede Kamer middels een brief (Kamerstukken II 2015–2016, 34 300, nr. 73).

Hieronder is de budgettaire tabel van artikel 15 OV-keten opgenomen. Door de samenvoeging van de beleidsartikelen 15 en 16 heeft deze alleen nog betrekking op de jaren 2016 en daarvoor. Voor de jaren 2017 en verder wordt verwezen naar artikel 16 Openbaar Vervoer en Spoor.

Overzicht van de budgettaire gevolgen van beleid 15 OV-keten (x € 1.000)

						Realisatie	Begroting	Verschil
Overzicht van de budgettaire gevolgen van beleid artikel (x € 1.000)		2013	2014	2015	2016	2017	2017	2017
Verplichtingen		3.018	15.322	4.712	5.566	0
Uitgaven		8.200	15.528	5.673	4.745	0	0	0
15.01	OV-keten	8.200	15.528	5.673	4.745	0	0	0
15.01.01	Opdrachten	5.406	13.778	3.838	3.165	0	0	0
15.01.02	Subsidies	1.799	736	1.036	782	0	0	0
15.01.03	Bijdrage aan agentschappen	995	1.014	799	798	0	0	0
	– waarvan bijdrage aan RWS	995	1.014	799	798	0	0	0
	Ontvangsten	10	123	0	6.207	0	0	0

Artikel 16 Openbaar Vervoer en Spoor

(Doen) Uitvoeren

De Minister is verantwoordelijk voor een robuust mobiliteitssysteem van sterke verbindingen, sterke modaliteiten, voorspelbare reistijden en goede bereikbaarheid (zie ook artikel 14 Wegen en verkeersveiligheid). Voor het Openbaar Vervoer en Spoor betekent dit dat de Minister zorgt voor:

• • een concessie voor het vervoer over het hoofdrailnet (NS) waarin het aanbod van het reizigersvervoer op het hoofdrailnet is vastgelegd.

• • de uitvoering van het beheer, onderhoud en vervanging van railinfrastructuur, verkeersleiding, capaciteitsmanagement en het oplossen van veiligheidsknelpunten door ProRail onder aansturing van IenM (via de beheerconcessie). Deze activiteiten zijn terug te vinden op het Infrastructuurfonds (artikel 13).

• • de besluitvorming over en uitvoering van investeringen in de hoofdspoorweginfrastructuur (incl. stations) in relatie tot gebiedsontwikkeling. Aanlegprojecten worden in het MIRT vastgelegd. De middelen worden beschikbaar gesteld via het Infrastructuurfonds.

• • een bijdrage aan de financiering (via het Provinciefonds of de BDU) van het gedecentraliseerde Openbaar Vervoer.

• • een concessie voor de Waddenveren (met uitzondering van Texel).

• • de financiering (via het Infrastructuurfonds) van het programma Beter Benutten Decentraal Spoor.

• • het vormgeven (in saneringsplannen) en uitvoeren van de aanpak van hoge geluidsbelastingen langs het hoofdrailnet door middel van het Meerjarenprogramma geluidsanering (MJPG)

• • Om onder meer de veiligheid verder te verhogen wordt het European Railway Traffic Management System (ERTMS) ingevoerd. Voor 2018 is het de verwachting dat het programma ERTMS van de planuitwerkingfase over kan gaan naar de realisatiefase.

Regisseren

De Minister is verantwoordelijk voor de vormgeving van het beleid inzake openbaar vervoer (per trein, bus, tram, metro, taxi en waddenveren), waaronder het toezicht op de uitvoering van de wet- en regelgeving. IenM zorgt voor veilige infrastructuur en optimaal gebruik daarvan via wet- en regelgeving, aansturing van ProRail en NS in het beheer van de hoofdspoorweginfrastructuur en stations en afspraken met decentrale overheden, het bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties. Uitvoering vindt plaats door middel van samenwerking in de gehele OV-keten en de gehele goederenketen. Het beleid stimuleert en faciliteert deze samenwerking.

Indicatoren en Kengetallen

Kengetal: Klanttevredenheid regionaal openbaar vervoer

Kengetal klanttevredenheid regionaal openbaar vervoer

	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017
Algemeen oordeel	7,2	7,4	7,4	7,5	7,5	7,6	7,6
Informatie en veiligheid	7,5	7,6	7,6	7,6	7,7	7,8	7,9
Rijcomfort	7,3	7,4	7,5	7,5	7,6	7,6	7,6
Tijd en doorstroming	6,6	6,8	6,8	6,9	7,0	7,0	7,2
Prijs	5,9	6,2	6,3	6,4	6,6	6,7	6,7

Toelichting:

Kengetal: Sociale veiligheid in het stads- en streekvervoer

Kengetal Sociale veiligheid in het stads- en streekvervoer

	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017
Waardering veiligheidsgevoel in het voertuig als rapportcijfer
– Reizigers (1)	7,9	7,9	7,9	8	8	8	8,1
– Personeel (2)	nb	6,9	nb	7	nb	6,8	nb
Onveiligheidsincidenten in en rond het OV in %
– Reizigers (3)	nb	15	15	16	14	14	16
– Personeel (4)	nb	60	nb	60	nb	62	nb

Toelichting

• Ad 1) Dit cijfer betreft het veiligheidsgevoel van de reizigers tijdens de rit.

• Ad 2) Dit cijfer betreft het veiligheidsgevoel van het personeel zowel in als rond het openbaar vervoer. Dit cijfer wordt tweejaarlijks opgehaald. In het jaarverslag 2018 zal dit getal weer verschijnen.

• Ad 3) Dit betreft het percentage reizigers dat slachtoffer is geworden van een incident. Het percentage in 2012 en verder is niet vergelijkbaar met voorgaande jaren omdat een andere vraagstelling heeft plaatsgevonden.

• Ad 4) Dit is het percentage van het personeel dat één of meerdere keren slachtoffer is geweest van een incident. Dit cijfer wordt tweejaarlijks opgehaald. In het jaarverslag 2018 zal dit getal weer verschijnen.

Kengetal sociale veiligheid NS

	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017
Klantoordeel sociale veiligheid	79,1%	78,3%	79,5%	80,2%	80,1%	87,1%	88,0%

Toelichting:

Het Klantoordeel sociale veiligheid in de trein en op het station was over 2017 88%. Dit was 1 procentpunt hoger dan 2016 toen de realisatie 87% was. De realisatie van 2017 is hoger dan de progressiewaarde van 83,0%.

Indicator: Reizigerspunctualiteit en Algemeen klantoordeel

	Realisatie	Realisatie	Realisatie	Realisatie	Realisatie	Realisatie	Realisatie	Bodem waarde	Progressie waarde	Streef waarde
	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2015–2019¹	2017 ¹	2019¹
Reizigerspunctualiteit²	91,5%	91,5%	90,0%	90,5%	91,0%	90,6%	91,6%	88,9,0%	90,5%	91,1%
Algemeen klantoordeel³	74%	74%	75%	75%	74%	77,0%	80,0%	74%	76%	80%

Toelichting:

• 1) Met ingang van de nieuwe vervoerconcessie is de systematiek van jaarlijks veranderende grenswaarden gewijzigd in een systematiek van bodem- en streefwaarden. De bodemwaarde is de waarde waaronder NS niet mag presteren op straffe van een boete. De streefwaarde voor 2019 werkt met een bonus/malus-regime, waardoor er zowel een positieve als een negatieve prikkel is om de gewenste verbetering van de prestaties te realiseren. Voor elke prestatie-indicator geeft NS in het vervoerplan een zogeheten progressiewaarde voor het betreffende jaar waar de ambitie in zit. Progressiewaarden en realisaties moeten tezamen over het geheel gezien progressie tonen richting de streefwaarden voor 2019. In 2017 is o.a. de bodem- en streefwaarden voor Reizigerspunctualiteit 5 minuten HRN aangepast als gevolg van een meetwijziging.

• 2) De Reizigerspunctualiteit 5 minuten HRN was over 2017 91,6%. Dit was 1 procentpunt hoger dan 2016 toen de realisatie 90,6% was. De score van 2017 is hiermee hoger dan de progressiewaarde van 90,5% en daarmee houden we de opwaartse trend vast.

• 3) Het Algemeen Klantoordeel HRN was over 2017 80%. Dit was 3% hoger dan 2016 toen de realisatie 77% was. De realisatie van 2017 is hiermee hoger dan de progressiewaarde van 76%.

Spoorveiligheid (naar risicodrager)

Indicator: Spoorveiligheid (naar risicodrager)

Nr.	Risicodrager	Omschrijving indicator	2014	2015	2016	NRV
1	Veiligheidsrisico treinreizigers	SGEL onder reizigers/jaar/mld. reizigerskm’s	0	0,011	0	0,089
2	(Mogelijke) ongevallen met treinen
2.1		Aantal significante ongevallen/ miljoen treinkm’s	0,12	0,2	0,18
2.2		Aantal significante treinbotsingen/miljoen treinkm’s	0,02	0,01	0,01
2.3		Aantal significante ontsporingen/ miljoen treinkm’s	0,01	0,01	0
2.4		Aantal STS passages	112	100	100
3	Veiligheidsrisico spoorpersoneel	SGEL onder spoorpersoneel/jaar/mld. treinkm’s	0	1,28	13,965	5,97
4	Veiligheidsrisico overweggebruikers	SGEL onder overweggebruikers/jaar/mld. treinkm’s	47,58	84,70	19,68	127
5	Suïcides	Aantal spoorsuïcides	192	223	221

Gebruikte afkorting in de tabel

Zoals in bovenstaande tabel te zien is de risicodrager «veiligheidsrisico overweggebruiker» aanzienlijk gedaald en daarmee ver onder de NRV. De risicodrager «veiligheidsrisico spoorpersoneel» ligt boven de NRV. Deze stijging wordt veroorzaakt door twee dodelijke ongevallen in 2016. Het aantal STS-passages en het aantal suïcides is nagenoeg gelijk gebleven t.o.v. 2015.

Kengetal aantal treinbewegingen goederentreinen per week

	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017
Betuweroute (Meteren-Valburg)1	420	430	410	480	440	390	470
Zevenaar grens	480	490	490	540	470	400	470
waarvan Betuweroute1	420	430	410	480	440	380	460
Oldenzaal grens	60	60	70	60	100	130	110
Venlo grens	230	220	240	190	270	310	240
Maastricht grens	20	20	30	30	30	40	50
Roosendaal grens	120	110	110	110	130	140	150

Toelichting

Het aantal goederentreinen (excl. losse locomotieven) op de grensbaanvakken en op de Betuweroute (A15 tracé, gemeten tussen Meteren en Valburg). De eenheid is het aantal goederentreinen per week in beide richtingen samen (reeds bij elkaar opgeteld; afgerond op 10-tallen), gebaseerd op het jaartotaal, gedeeld door 52 weken.

De meest opvallende verandering in 2017 t.o.v. 2016 is de toename van het aantal goederentreinen via de Betuweroute wat een gevolg is van de minder omvangrijke werkzaamheden t.b.v. het 3^e spoor Zevenaar – Oberhausen. Hierdoor werd de route via Venlo minder als alternatieve route gebruikt.

Het op artikel 16 uitgevoerde beleid en de bijbehorende resultaten waren het afgelopen jaar grotendeels conform de verwachtingen zoals vermeld in de begroting. Er zijn geen grote afwijkingen of een noodzaak tot beleidsmatige bijstelling aan het licht gekomen.

Dit kan onder meer worden afgeleid uit de scores op de indicator Reizigerspunctualiteit en Klantoordeel en het kengetal sociale veiligheid NS die wederom een verbetering laten zien ten opzichte van het vorige jaar. Ook het kengetal Klanttevredenheid regionaal openbaar vervoer laat wederom een stijgende lijn zien op de indicatoren Informatie en veiligheid en Tijd en doorstroming. Daarnaast laat de indicator Spoorveiligheid bij de risicodrager «veiligheidsrisico overweggebruiker» een forse daling zien naar aanleiding van onder andere het verbeterprogramma overwegen. Bij de risicodrager Veiligheidsrisico spoorpersoneel is de waarde van 2016 hoger dan de NRV. Dit is onder andere veroorzaakt door twee dodelijke ongevallen in 2016.

Uit de vorig jaar uitgevoerde internationale benchmark blijkt dat het Nederlandse spoor op veel aspecten bovengemiddeld scoort (Kamerstukken II 2017–2018, 29 984, nr. 737). Zo heeft Nederland van alle vergeleken infrabeheerders en vervoerders de hoogste benutting van het netwerk in termen van het aantal reizigerskilometers per kilometer spoor. Daarbij is sprake van een bovengemiddelde trein- en reizigerspunctualiteit en relatief weinig verstoringen, terwijl de onderhouds- en vernieuwingskosten per treinkilometer lager dan gemiddeld zijn. De treinen van NS zijn gemiddeld nieuwer en rijden volledig op windenergie. Mede hierdoor scoort de vervoerder als een van de laagste van de vergelijkingsgroep op het energieverbruik en de CO₂-uitstoot per reizigerskilometer.

Een externe partij heeft getoetst of de uitgangspunten waarop de programmabeslissing ERTMS wordt gebaseerd ook in 2017 nog stevig staan. De zorgen in de (goederen)sector die resteren over ERTMS zijn hierin meegenomen. In de Kamerbrief bij de beantwoording van de feitelijke vragen over de zevende voortgangsrapportage ERTMS (Kamerstukken II, 2017–2018, 33 652, nr. 61) is aangeven dat op basis van deze analyse zal worden besloten waar het programma ERTMS nu staat en wat nodig is om samen met de sector stap voor stap richting realisatiefase te gaan.

Overzicht van de budgettaire gevolgen van beleid artikel 16 Openbaar Vervoer en Spoor (x € 1.000)

						Realisatie	Vastgestelde begroting	Verschil
		2013	2014	2015	2016	2017	2017	2017
Verplichtingen		10.051	8.453	49.388	28.104	– 7.372	9.457	– 16.829	1
Uitgaven		60.350	39.471	24.603	18.896	18.804	32.910	– 14.106
16.01	OV en Spoor	60.350	39.471	24.603	18.896	18.804	32.910	– 14.106
16.01.01	Opdrachten	17.651	16.687	12.042	985	4.462	5.973	– 1.511	2
	– ERTMS			10.417	0	47	0	47
	– Overige opdrachten	17.651	16.687	1.625	985	4.415	5.973	– 1.558
16.01.02	Subsidies	42.493	22.710	12.388	15.544	11.053	23.562	– 12.509	3
	– GSM-R	32.491	12.805	1.092	2.014	3.572	20.283	– 16.711
	– Bodemsanering NS percelen	9.076	9.076	9.076	9.077	0	0	0
	– Overige subsidies	926	829	2.220	4.453	7.481	3.279	4.202
16.01.03	Bijdrage aan agentschappen	137	74	44	44	912	1.022	– 110
	– waarvan bijdrage aan KNMI	74	74	44	44	44	0	44
	– waarvan bijdrage aan RWS	63	0	0	0	868	1.022	– 154
16.01.04	Bijdrage aan medeoverheden				2.252	2.297	2.253	44
	– CLU Betuweroute en HSL				2.252	2.297	2.253	44
16.01.05	Bijdragen aan internationale organisaties	69	0	129	71	80	100	– 20
	Ontvangsten	0	0	152	3	3.497	0	3.497	4

Verplichtingen (ad 1)

De lagere verplichtingenrealisatie komt voornamelijk door van een afboeking van de verplichting voor de subsidieregeling GSM-Rail interferentie door een lager aantal subsidieaanvragen (€ 22,3 miljoen), een hogere subsidie aan de NS ter dekking van het exploitatietekort voor de uitvoering van de Intercity Dordrecht – Breda (€ 3,8 miljoen) en een hogere subsidie aan het Verkehrsverbund Rhein-Ruhr voor het exploitatietekort dat zich voordoet op Nederlands grondgebied van de Regional Expres 13, Hamm-Düsseldorf-Venlo. De toezegging geldt voor de rest van de concessieduur t/m 2025 (€ 2,5 miljoen).

16.01.01 Opdrachten (ad 2)

Opdrachten betreffen voornamelijk (onderzoeks)opdrachten voor adviezen en audit ter ondersteuning van de beheer- en vervoerconcessie, Marktverkenning HSL-Zuid, railveiligheid, BSV uitbesteding SWUNG1-taken, NS compensatie Hoekse Lijn, Beheer en Implementatie van Standaarden voor het OV (BISON), indicatiestelling OV-begeleiderskaart, continue screening taxi en het Onderzoek Verplaatsingen in Nederland (OVIN).

Daarnaast maakt de jaarlijkse vergoeding aan de Autoriteit Consument en Markt (ACM) onderdeel uit van deze middelen, die een vergoeding is voor haar werk (het vervullen van toezichtstaken in het kader van de Spoorwegwet). De Vervoerkamer reguleert vooral de relatie tussen de beheerders en de gebruikers van het spoor. De lagere realisatie komt voornamelijk door een budgetoverheveling bij najaarsnota 2017 van € 1,5 miljoen naar het Ministerie van Economische Zaken ten behoeve van de toezichtstaken die de ACM uitvoert.

16.01.02 Subsidies (ad 3)

Er zijn in 2017 subsidie-uitgaven gedaan voor:

• • het OV-loket (ROVER)

• • beleidsondersteuning ROVER

• • het Landelijk Klachtenmeldpunt Taxi (Stichting LKT)

• • OV Klantenbarometer regionaal- en stads- en streekvervoer (Kennisplatform CROW)

• • Consumentenplatform Friese Waddenveren (Stichting ROCOV)

• • De subsidieregeling beheersing GSM-R interferentie.

• • de tijdelijke subsidieregeling spoorgoederenvervoer voor bijzondere omleidingskosten.

• • extra maatregelen voor sociale veiligheid. Met name voor de uitbreiding van flexibele veiligheidsteams bij NS. Dit naar aanleiding van een ernstig agressie-incident bij Landgraaf in februari 2016 (NS Reizigers B.V.).

• • het exploitatietekort dat zich voordoet op Nederlands grondgebied van de Regional Express 13, Hamm-Düsseldorf-Venlo aan het Verkehrsverbund Rhein-Ruhr.

• • de dekking van het exploitatietekort voor de uitvoering van de Intercity Dordrecht- Breda aan de NS.

De lagere realisatie op het instrument Subsidies komt voornamelijk door lagere uitgaven voor de subsidieregeling GSM-R interferentie door een lager aantal subsidieaanvragen (€ 16,7 miljoen), lagere uitgaven voor de subsidieregeling voor bijzondere omleidingskosten (€ 1,7 miljoen), uitgaven door extra maatregelen voor sociale veiligheid (€ 4,1 miljoen), uitgaven voor het exploitatietekort dat zich voordoet op Nederlands grondgebied van de Regional Express 13 (€ 0,5 miljoen) en uitgaven voor de dekking van het exploitatietekort voor de uitvoering van de Intercity Dordrecht-Breda aan de NS (€ 1,4 miljoen).

16.01.03 Bijdrage aan agentschappen

Aan het KNMI is een agentschapsbijdrage verstrekt voor adviserende taken bij de besluitvorming van de inzet van een landelijk aangepaste dienstregeling bij extreem weer ten behoeve van het «in control» houden van de treindienst. RWS ontvangt een jaarlijkse agentschapsbijdrage voor de beleidsondersteunende en adviserende taken voor het openbaar vervoer.

16.01.04 Bijdrage medeoverheden

Dit betreft een jaarlijkse bijdrage voor de Complete Lijn Uitschakeling (waarbij bijvoorbeeld bij een incident een tracé als geheel wordt uitgeschakeld) en de inzet van de 25kV Spanningstester (CLU+) op de Betuweroute en HSL in het kader van de daartoe gesloten overeenkomst met de betrokken Veiligheidsregio’s.

16.01.05 Bijdragen aan internationale organisaties

Deze uitgave betreft de contributie 2017 voor de Organisation pour les Transports Internationaux Ferroviaires (OTIF).

Ontvangsten (ad 4)

De hogere ontvangst wordt met name veroorzaakt doordat in 2017 van de NS een bedrag van € 2,7 miljoen is ontvangen. Dit is een overeengekomen bijdrage voor het economisch voordeel dat de NS door de pilot ERTMS Amsterdam-Utrecht heeft gekregen. Daarnaast is er een bedrag terugontvangen van de RVO voor haar dienstverlening in 2016 inzake de inzet voor de subsidieregeling GSM-R (€ 0,7 miljoen).

Extracomptabele verwijziging naar artikel 13 Spoorwegen van het Infrastructuurfonds (x € 1.000)

		2017
Bijdrage uit artikel 26 van Hoofdstuk XII aan artikel 13 Spoorwegen van het Infrastructuurfonds		1.911.553
Andere ontvangsten van artikel 13 Spoorwegen van het Infrastructuurfonds		242.727
Totale uitgaven op artikel 13 Spoorwegen van het Infrastructuurfonds		2.154.280
waarvan
13.02	Beheer, onderhoud en vervanging	1.372.035
13.03	Aanleg	604.096
13.04	GIV/PPS	161.552
13.07	Rente en aflossing	16.597
13.08	Investeringsruimte

Extracomptabele verwijziging naar artikel 14 Regionaal, lokale Infrastructuur van het Infrastructuurfonds (x € 1.000)

		2017
Bijdrage uit artikel 26 van Hoofdstuk XII aan artikel 14 Regionaal, lokale Infrastructuur van het Infrastructuurfonds		236.352
Andere ontvangsten van artikel 14 Regionaal, lokale Infrastructuur van het Infrastructuurfonds		0
Totale uitgaven op artikel 14 Regionaal, lokale Infrastructuur van het Infrastructuurfonds		236.352
waarvan
14.01	Grote regionaal/lokale projecten	148.786
14.02	Regionale mobiliteitsfondsen
14.03	RSP-ZZL: pakket bereikbaarheid	87.566

Extracomptabele verwijzing naar artikel 17.02 Betuweroute, 17.03 HSL en 17.07 ERTMS van het Infrastructuurfonds (x € 1.000)

		2017
Bijdrage uit artikel 26 van Hoofdstuk XII aan artikel 17.02 Betuweroute, 17.03 HSL en 17.07 ERTMS van het Infrastructuurfonds		– 13.412
Andere ontvangsten van artikel 17.02 Betuweroute, 17.03 HSL en 17.07 ERTMS van het Infrastructuurfonds		34.440
Totale uitgaven op artikel 17.02 Betuweroute, 17.03 HSL en 17.07 ERTMS van het Infrastructuurfonds		21.028
waarvan
17.02	Betuweroute	1.289
17.03	HSL	154
17.07	ERTMS	19.585

Artikel 17 Luchtvaart

Het versterken van de internationale concurrentiekracht van de Nederlandse luchtvaartsector en het realiseren van een efficiënt, veilig en duurzaam luchtvaartbestel voor goederen, passagiers en omwonenden.

Regisseren

De Minister is verantwoordelijk voor de vormgeving van de kaders en voor het binnen deze kaders (doen) realiseren van de gewenste ontwikkeling van de Nederlandse luchtvaart. De rol «regisseren» heeft betrekking op de volgende taken:

• • Voor een veilig en duurzaam gebruik van netwerken stelt de Minister normen en handhaaft deze. Daarbij valt te denken aan de wetgeving voor het Nieuw Normen- en Handhavingsstelsel Schiphol om geluidshinder te beperken. Om de concurrentiekracht van de luchtvaart te versterken streeft de Minister internationaal naar een gelijk speelveld. Daarin passen een actief Nederlands lidmaatschap van de International Civil Aviation Organization (ICAO) en een gerichte bijdrage in de totstandkoming van Europese regelgeving inclusief een actieve rol in agentschappen als de European Aviation Safety Agency (EASA).

• • Voor het in stand houden en versterken van het luchtvaartnetwerk van verbindingen van Nederland met de rest van de wereld zijn internationale overeenkomsten cruciaal (multilateraal en bilateraal). De Minister sluit hiertoe overeenkomsten met de vanuit de Nederlandse luchtvaartpolitiek belangrijke landen.

• • Daarnaast wordt mede vanuit het oogpunt van verbetering van het milieu en van de kwaliteit van de leefomgeving de innovatie en de transitie naar een duurzame luchtvaart bevorderd.

• • IenM zorgt voor de regelgeving op het gebied van marktordening, passagiersrechten, veiligheid, milieu en security. Veel van deze regelgeving komt in internationaal of Europees kader tot stand. In deze kaders levert Nederland een actieve bijdrage gericht op de Nederlandse belangen.

• • De Minister richt zich nationaal en internationaal op het veiligstellen en verbeteren van de inrichting, beheer en gebruik van het luchtruim en op verbetering van de prestaties van de Luchtverkeersleiding Nederland en het Maastricht Upper Area Control Centre, intensievere samenwerking tussen civiele en militaire luchtverkeersleidingsorganisaties (colocatie) en betere samenwerking van internationale luchtverkeersleidingsorganisaties binnen het Functional Airspace Block Europe Central (FABEC).

• • De Minister geeft zoveel mogelijk ruimte voor ondernemerschap, met een maximaal beroep op de eigen verantwoordelijkheid van het bedrijfsleven voor duurzaamheid en voor een permanente verbetering van de veiligheid door middel van introductie van veiligheidsmanagement en toezicht gebaseerd op risico’s en veiligheidsprestatie.

• • De Minister richt zich op het veilig stellen van voldoende nationale luchthavencapaciteit en geeft invulling aan de wettelijke taken en verplichtingen ten aanzien van inrichting en gebruik van luchthavens en de omgeving.

• • Voorts zet de Minister in op een intensivering en stroomlijning van de inspanningen van alle overheden, belangenorganisaties en sectorpartijen betrokken bij bovenstaande beleidsopgaven.

• • Tevens draagt de Minister zorg voor een actieve inzet van Nederland in internationale gremia waar discussies worden gevoerd en besluiten worden genomen die van invloed zijn op het Nederlandse (mainport)beleid, zoals in de Europese Raad van Transportministers.

• • Het behalen van de doelstelling hangt af van de betrokkenheid van en samenwerking met andere overheden en het bedrijfsleven. Daarnaast spelen het innovatieve vermogen van en technologische ontwikkelingen in de luchtvaartsector, de internationale ontwikkelingen en ontwikkelingen in internationale organisaties (EU, Eurocontrol, EASA, ICAO, e.a.) een rol alsmede economische ontwikkelingen in Nederland.

Ten slotte is de Minister verantwoordelijk voor het toezicht op en de handhaving van (een deel van) de wet- en regelgeving door de ILT op dit beleidsterrein (zie beleidsartikel 24 Handhaving en toezicht).

Indicatoren en kengetallen

Indicator: Creëren van luchthavencapaciteit Schiphol

	Basiswaarde 2009	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	Streefwaarde 2020
Gerealiseerde vliegtuigbewegingen t.o.v. plafond 500.000	390.000	386.000	420.000	423.000	426.000	438.300	450.679	479.000	497.000	500.000
	78%	77%	84%	84%	85%	88%	90%	96%		100%

Toelichting:

Voor de luchthaven Schiphol is in 2008 tot en met 2020 een plafond aan het aantal vliegtuigbewegingen afgesproken van 500.000. Met het oog op de netwerkkwaliteit moet binnen dit plafond ruimte blijven voor de ontwikkeling van mainportgebonden verkeer. Het Rijk heeft hierbij de verantwoordelijkheid voor het creëren van capaciteit op de luchthavens Eindhoven en Lelystad. Beide luchthavenbesluiten zijn genomen. Voor Lelystad Airport vindt een actualisatie plaats.

Er is gewerkt aan het wettelijk verankeren van het Nieuwe Normen- en Handhavingsstelsel voor de luchthaven Schiphol (NNHS). De wet waarin dit stelsel is opgenomen, is op 30 maart 2016 gepubliceerd in het Staatsblad, maar nog niet formeel in werking getreden. Het bij de nieuwe wet behorende Luchthavenverkeerbesluit Schiphol (LVB) is nog in voorbereiding. Totdat het in voorbereiding zijnde LVB in werking is getreden, is het nieuwe stelsel nog formeel niet van kracht. Wel wordt al volgens de regels van het nieuwe stelsel gevlogen om in te spelen op de nieuwe regelgeving.

Indicator: Creëren extra luchthavencapaciteit Eindhoven en Lelystad

	Basiswaarde 2009	Gerealiseerd t/m 2016	Gerealiseerd t/m 2017	Streefwaarde 2020
Luchthaven capaciteit Eindhoven	0	25.000	25.000	25.000
Luchthaven capaciteit Lelystad	0	45.000	45.000	45.000

Toelichting:

Voor de luchthaven Schiphol is in 2008 tot en met 2020 een plafond aan het aantal vliegtuigbewegingen afgesproken van 500.000. Met het oog op de netwerkkwaliteit moet binnen dit plafond ruimte blijven voor de ontwikkeling van mainportgebonden verkeer. Het Rijk heeft hierbij de verantwoordelijkheid voor het creëren van capaciteit op de luchthavens Eindhoven en Lelystad. Bij de beleidsconclusies wordt verder ingegaan op Lelystad Airport.

Indicator: Luchthavengelden, ATC-heffingen en overheidsheffingen (aeronautical kosten)

Ranglijst kostenniveau (van hoog naar laag)	Realisatie 2014	Realisatie 2015	Realisatie 2016	Realisatie 2017	Streefwaarde 2016 e.v.
London Heathrow (LHR)	1	1	1	1
Parijs (CDG)	3	3	4	4
Frankfurt (FRA)	2	2	2	2
Gatwick	4	4	3	3
Schiphol	8	9	9	10	< LHR, FRA, CDG
Zürich	5	6	5	5
München	6	5	6	6
Brussel	9	8	8	8
Madrid	7	7	7	7

Toelichting:

Onder andere in de Actieagenda Schiphol (Kamerstukken II 2015–2016, 29 665, nr. 224) staat dat het belangrijk is dat Schiphol een concurrerend kostenniveau behoudt. Om dit te kunnen vaststellen, vindt jaarlijks een vergelijking plaats van de luchthavengelden, de Air Traffic Control ATC-heffingen en de overheidsheffingen op Schiphol en tien concurrerende luchthavens. In deze benchmark wordt berekend wat op de verschillende luchthavens voor een vergelijkbaar pakket vluchten betaald zou moeten worden. De resultaten van de laatste benchmark laten zien dat Schiphol medio 2017 op dit vlak de goedkoopste is van de negen onderzochte West-Europese luchthavens in de benchmark. In de benchmark wordt Schiphol ook met de luchthavens Dubai en Istanbul vergeleken. Schiphol is in 2017, net als in voorgaande jaren, duurder dan Istanbul, maar dit jaar is Schiphol voor het eerst goedkoper dan Dubai. Vandaar de 10^e positie van Schiphol in de benchmark.

Kengetal: Geluidsbelasting rond Schiphol

Periode		2012	2013	2014	2015	2016	grenswaarde TVG
Gedurende het gehele etmaal (Lden)		62,71	62,45	62,55	62,67	62,79	63,46 dB(A)
Gedurende de periode van 23.00 tot 7.00 uur (Lnight)		52,47	52,09	52,14	52,53	52,46	54,44 dB(A)

De gegevens over 2017 zijn nog niet beschikbaar en worden daarom opgenomen in de ontwerpbegroting 2019.

Toelichting:

In het Luchthavenverkeerbesluit Schiphol zijn voor de luchthaven Schiphol de grenzen gesteld aan de totale hoeveelheid geluid (Totaal Volume Geluid, TVG) dat het vliegverkeer in een jaar mag produceren. De geluidsbelasting van het vliegverkeer moet worden begrensd met op handhavingspunten vastgestelde grenswaarden (aan de baankoppen en bij aanpalende bebouwde kom).

In het Luchthavenverkeerbesluit Schiphol is vastgelegd dat de totale hoeveelheid geluid van het luchthavenluchtverkeer bij Schiphol per gebruiksjaar overdag (de L_den) niet meer dan 63,46 dB(A) en voor de nacht (de L_night) niet meer dan 54,44 dB(A) mag bedragen. IenM stelt de grenswaarden vast, maar heeft geen directe invloed op de daadwerkelijk gerealiseerde geluidsbelasting, dat is de verantwoordelijkheid van de sector. Tot het moment waarop het NNHS van kracht is, zal bij overschrijding van de grenswaarden in de handhavingspunten, anticiperend gehandhaafd worden door de ILT (Kamerstukken II 2015–2016, 31 936, nr. 296). Dit houdt in dat er bij overschrijding van de grenswaarden geen maatregel wordt opgelegd, indien blijkt dat de overschrijding het gevolg is van de toepassing van de regels uit het nieuwe stelsel. Dit zal na afloop van het gebruiksjaar beoordeeld worden door de ILT. Hierover wordt gerapporteerd via de Handhavingsrapportages van de ILT.

Voor de jaarlijkse totale risicogewichtscore (TRG-score) voor Schiphol in relatie tot de TRG-grenswaarde in het Luchthavenverkeerbesluit wordt verwezen naar de handhavingsrapportage Schiphol, ILT, 2016.

Kengetal: Aantal bestemmingen waarnaar (> 2 x per jaar) met vnl. geregelde vluchten wordt gevlogen per luchthaven

Kengetal: Aantal bestemmingen waarnaar (> 2 x per jaar) met vnl. geregelde vluchten wordt gevlogen per luchthaven

Luchthaven	2007	2008	2009	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017
Amsterdam	258	246	253	263	271	266	261	264	263	262	266
Frankfurt	288	291	284	283	288	301	286	286	287	290	309
London Heathrow	181	177	171	165	174	176	176	179	180	186	203
Parijs Charles de Gaulle	260	273	272	271	268	256	258	278	274	290	294
Brussel	158	190	183	188	200	190	181	192	190	193	200

Toelichting:

In deze tabel is het aantal bestemmingen per luchthaven opgenomen waarvoor geldt dat deze meer dan twee keer per jaar worden aangevlogen.

Kengetal: Aantal vliegtuigbewegingen, passagiers en vrachttonnage per luchthaven

	2007	2008	2009	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017
Vliegbewegingen (x 1.000)
Amsterdam	436	428	391	386	420	423	426	438	451	479	497
Frankfurt	485	480	458	458	481	476	466	463	457	453	465
London Heathrow	476	473	460	449	476	471	470	471	472	473	474
Parijs Charles de Gaulle	544	551	518	492	507	491	472	465	469	473	476
Brussel	241	236	212	205	214	206	199	214	221	207	221
Passagiers (in miljoenen)
Amsterdam	48	47	44	45	50	51	53	55	58	64	68
Frankfurt	54	53	51	53	56	57	58	59	61	61	64
London Heathrow	68	67	66	66	69	70	72	73	75	76	78
Parijs Charles de Gaulle	60	61	58	58	61	61	62	64	66	66	69
Brussel	18	19	17	17	19	19	19	22	23	22	25
Vracht (x 1.000 ton)
Amsterdam	1.610	1.568	1.286	1.512	1.524	1.483	1.531	1.633	1.621	1.662	1.752
Frankfurt	2.074	2.021	1.808	2.199	2.133	1.986	2.016	2.051	1.993	2.029	2.109
London Heathrow	1.314	1.401	1.278	1.473	1.484	1.465	1.423	1.499	1.497	1.541	1.698
Parijs Charles de Gaulle	2.053	2.039	1.819	2.177	2.088	1.950	1.876	1.896	1.861	1.953	2.009
Brussel	762	659	449	476	475	459	430	454	463	464	514

Toelichting:

Inzet van het beleid is het optimaliseren van de netwerkkwaliteit in combinatie met een concurrerende en duurzame luchtvaart. De netwerkkwaliteit wordt mede bepaald door overheidstarieven en -maatregelen, maar is voor een groot deel niet direct beïnvloedbaar. Bovenstaande kengetallen geven de omvang van het netwerk in aantallen bestemmingen en het verkeer en vervoer op Schiphol weer in vergelijking met andere grote Noordwest-Europese luchthavens. Schiphol heeft in 2017 van deze West-Europese luchthavens de meeste vliegtuigbewegingen en staat qua passagiers en vracht op de derde plaats.

De jaarlijkse Monitor Netwerkkwaliteit en Staatsgaranties geeft een beeld van de ontwikkeling van de netwerkkwaliteit op Schiphol ten opzichte van enkele concurrerende luchthavens. Daarnaast wordt in de monitor het netwerk van Air France-KLM vanaf Schiphol vergeleken met dat vanaf Parijs Charles de Gaulle. Zo wordt de naleving van de staatsgaranties gevolgd die in het kader van de fusie van KLM met Air France zijn afgesproken. De monitor richt zich op de kwaliteit van de directe verbindingen vanaf luchthavens («directe connectiviteit»), de verbindingen vanaf luchthavens met een overstap onderweg («indirecte connectiviteit») en de huboperatie op luchthavens («hubconnectiviteit»). Uit het onderzoek blijkt dat het netwerk van Schiphol zich in 2017 in het algemeen positiever heeft ontwikkeld dan die van concurrerende luchthavens. Schiphols directe en indirecte connectiviteit ontwikkelen zich sterker dan op alle andere onderzochte luchthavens (Parijs Charles de Gaulle, Frankfurt, München, Londen Heathrow, Istanbul en Dubai). Ook de hubconnectiviteit van Schiphol groeit in 2017 sterk. De afgelopen jaren heeft het Air France-KLM-passagenetwerk op Schiphol zich aanzienlijk beter ontwikkeld dan op Parijs Charles de Gaulle. Dit houdt in dat Air France-KLM zich wat netwerkkwaliteit betreft steeds goed heeft gehouden aan het naleven van de staatsgaranties die destijds met Air France-KLM zijn afgesproken. Wat luchtvracht betreft laat de monitor zien dat de totale vrachtcapaciteit van Air France-KLM in 2017 op zowel Schiphol als Parijs Charles de Gaulle gekrompen is (met 4% respectievelijk 1%).

Kengetal: Gemiddelde EU-brede vertraging per en-route vlucht toe te rekenen aan Air Traffic Management (in minuten)

Kengetal: Gemiddelde vertraging per vlucht toe te rekenen aan Air Traffic Management (in minuten)

	2012	2013	2014	2015	2016
Taakstelling vanaf 2000 met herijking voor 2002–2006	0,7	0,6	0,5	0,5	0,5
Gerealiseerd	0,63	0,54	0,61	0,76	0,91

De gegevens over 2017 zijn nog niet beschikbaar en worden derhalve opgenomen in de ontwerpbegroting 2019.

Het Rijk heeft geen directe invloed op het aantal minuten vertraging in het Europese luchtruim. Dit kengetal is een internationaal gemiddelde en wordt bepaald door operationele factoren, zoals capaciteitsplanning, human resource management, weersomstandigheden en stakingen. Dit kengetal geeft wel een beeld van de efficiëntie van het luchtvaartbestel.

Kengetal: Gemiddelde ATFM-vertraging per vlucht

	2011	2012	2013	2014	2015	2016
Grenswaarde
Gemiddelde ATFM-vertraging (en route en airport) per vlucht in minuten per vlucht	1	1	1	1	2	2
Gerealiseerd
Gemiddelde ATFM-vertraging (en route en airport) per vlucht in minuten per vlucht	0,9	0,78	0,68	0,94
Gerealiseerd
Gemiddelde ATFM-vertraging (airport) per vlucht in minuten per aankomende vlucht volgens PRB methode	1,81	1,41	1,34	1,89	2,91	2,00

De gegevens over 2017 zijn nog niet beschikbaar en worden daarom opgenomen in de ontwerpbegroting 2019.

Toelichting:

Dit kengetal heeft betrekking op de gemiddelde vertraging op Nederlandse luchthavens. Het merendeel van de vertragingen treedt op in de terminalfase van een vlucht en wordt veroorzaakt door weersomstandigheden (storm, mist, sneeuw) die een direct negatief effect hebben op de afhandeling van de starts en landingen in de vluchtfase beneden een hoogte van een kilometer. Beperkte aantallen vliegtuigopstelplaatsen en werkzaamheden op de luchthaven kunnen ook vertragingen veroorzaken. De door de verkeersleiding beïnvloedbare ATFM-vertraging is in 2016 sterk afgenomen ten opzichte van 2015, van 0,50 minuten per vlucht naar 0,01.

LVNL hanteert met ingang van 2015 dezelfde systematiek als de Performance Review Body om vertragingen te meten. Verder heeft LVNL in 2015 de vertragingswaarden vanaf 2010 berekend volgens de PRB-systematiek om de effecten van de wijziging van de meetsystematiek transparant weer te geven. Er is uitsluitend sprake van een technische wijziging in de meetsystematiek zonder een beleidsmatige impact.

Het op artikel 17 uitgevoerde beleid en de resultaten zijn in 2017 grotendeels conform de verwachtingen zoals vermeld in de begroting. Uit de indicatoren blijkt dat de Nederlandse luchtvaartsector internationaal gezien goed heeft gepresteerd.

Ook in 2017 is uitwerking gegeven aan de Luchtvaartnota (Kamerstukken II 2011–2012, 31 936 A), de Luchtruimvisie (Kamerstukken II 2011–2012, 31 936, nr. 114) en het State Safety Programme 2015–2019. De bij deze nota’s behorende uitvoeringsagenda’s (Kamerstukken II 2010–2011, 31 936, nr. 47) en het SSP Actieplan zijn hierbij leidend. Daarnaast is in april 2016 de Actieagenda Schiphol aan de Tweede Kamer aangeboden (Kamerstukken II 2015–2016, 29 665, nr. 224). Deze agenda bevat een overzicht van maatregelen voor de komende jaren die de overheid en sector gezamenlijk nemen om de concurrentiepositie van Schiphol te behouden en te versterken. Het gaat daarbij naast kostenreductie door de sector ook om de bereikbaarheid van Schiphol via spoor en weg, inzet op innovatie en duurzaamheid en het creëren van ruimte voor wonen en vliegen. In 2017 is een betere landzijdige ontsluiting van station Schiphol op de luchthaven onderzocht. Er is geconcludeerd dat geen toekomstvaste oplossing voorhanden is in de huidige scope en budget. Het wordt nu meegenomen of maatregelen in MIRT-verkenning Zuid-West Nederland mogelijk zijn, waarover eind 2018 of begin 2019 resultaten bekend zijn. In 2017 heeft het kabinet tot slot de Luchtvaartnota 2020–2040 aangekondigd, waarin vóór 2020 de langetermijnvisie op de toekomst van de luchtvaart en de rol van de overheid daarin wordt weergegeven.

Daarnaast loopt het project Luchtruimherziening, waarover de Tweede Kamer in 2017 een plan van aanpak heeft ontvangen. Daarin is toegelicht hoe de luchtverkeersleidingsorganisaties uitvoering geven aan de beoogde luchtruimwijzigingen en aanpassingen aan het luchtverkeersleidingssysteem.

Evaluaties

Overzicht van de budgettaire gevolgen van beleid artikel 17 Luchtvaart (x € 1.000)

						Realisatie	Vastgestelde begroting	Verschil
		2013	2014	2015	2016	2017	2017	2017
Verplichtingen		27.313	17.542	19.220	30.324	12.483	11.956	527
Uitgaven		21.796	20.201	21.288	27.440	14.982	14.049	933
17.01	Luchtvaart	21.796	20.201	21.288	27.440	14.982	14.049	933
17.01.01	Opdrachten	17.536	6.727	5.651	8.587	7.187	8.739	– 1.552
	– Opdrachten GIS	10.604	1.598	1.401	3.170	1.766	3.487	– 1.721	1
	– Overige opdrachten	6.932	5.129	4.250	5.417	5.421	5.252	169
17.01.02	Subsidies	2.862	2.284	2.423	8.455	6.365	3.664	2.701	2
17.01.03	Bijdrage aan agentschappen	64	10.071	12.068	9.040	108	69	39
	– waarvan bijdrage aan RWS (Caribisch Nederland)	48	10.048	12.010	8.955	0	0	0
	– waarvan bijdrage aan RWS	0	10.000	35	71	88	49	39
	– waarvan bijdrage aan KNMI	16	23	23	14	20	20	0
17.01.05	Bijdrage aan internationale organisaties	1.334	1.119	1.146	1.281	1.247	1.477	– 230
17.01.06	Bijdrage aan ZBO's en RWT's				77	75	100	– 25
	– LVNL				77	75	100	– 25
	Ontvangsten	38.863	38.168	31.354	8.392	1.237	325	912	3

Garanties

Op artikel 17 Luchtvaart zijn garanties verstrekt aan het LVNL. Ultimo 2017 bedraagt het openstaand saldo € 61,7 miljoen.

17.01 Luchtvaart

17.01.01 Opdrachten

Opdrachten Geluidsisolatie Schiphol (GIS) en Schadeclaims Schiphol (ad 1)

Caribisch Nederland

In 2017 is beroep gedaan op de eindejaarsmarge voor een betaling van een opdracht (luchtvaartgids CN) die reeds in 2016 was aangegaan maar in 2016 niet meer tot betaling is gekomen.

Overige opdrachten

Luchtvaartnota, actieagenda, ORS en de overlegtafels

Sinds 2008 zijn drie Alderstafels actief: Schiphol, Eindhoven en Lelystad. In 2016 is de Alderstafel voor Eindhoven overgegaan in een uitvoeringstafel. De Alderstafels bieden een succesvolle overlegstructuur van belanghebbenden in deze luchthavenregio’s. De Aldersadviezen vormen voor het kabinet een waardevolle basis voor beleidskeuzes ten aanzien van de ontwikkeling van luchthavens in relatie tot de effecten op de leefomgeving. Ook in 2018 blijven de uitvoeringstafel Eindhoven en de Alderstafel Lelystad actief. Op Schiphol is de Alderstafel inmiddels samen met de Commissie Regionaal Overleg luchthaven Schiphol (CROS) overgegaan in de Omgevingsraad Schiphol (ORS).

Normen en handhavingsstelsel

De ontwikkeling van Schiphol tot en met 2020 vindt plaats binnen de aan de Alderstafel afgesproken kaders. Het budget is besteed aan opdrachten ten behoeve van de implementatie van het nieuwe normen- en handhavingsstelsel voor Schiphol en aanpassing van de wet- en regelgeving en het Luchthavenindelingbesluit Schiphol (LIB)/Luchthavenverkeerbesluit Schiphol (LVB).

Verminderen risico op vogelaanvaringen

In 2017 is gewerkt aan het uitvoeren van de maatregelen uit het convenant Reduceren risico vogelaanvaringen Schiphol om de vogelaanvaringsproblematiek te verminderen. De maatregelen betreffen het ontwikkelen en toepassen van detectieapparatuur, maatregelen gericht op populatiebeheer en een aanscherping van de ruimtelijke beperkingen ten aanzien van de foerageer-, rust- en broedgebieden.

State Safety Programme

Op basis van de door het ministerie en de luchtvaartsector uitgevoerde risicoanalyse zijn het State Safety Programme 2015–2019 en het SSP Actieplan 2015 opgesteld. Vanaf 2016 wordt uitvoering gegeven aan het Actieplan. Het plan betreft onder andere maatregelen om de wetgeving op orde te brengen, de veiligheid met prestatie-indicatoren meetbaar te maken en de introductie van veiligheidsmanagement door de gehele luchtvaartsector. Daarin wordt ook rekening gehouden met de aanbevelingen van het OVV rapport Veiligheid vliegverkeer Schiphol meegenomen, dat in april 2017 is gepubliceerd.

Nadere uitwerking luchtruimvisie en civiel-militaire samenwerking

In december 2017 is het plan van aanpak Luchtruimherziening aan de Tweede Kamer aangeboden (Kamerstukken II 2017–2018, 31 936, nr. 431.) Dit plan is een opstap naar een programmaplan dat in het najaar van 2018 gereed is, en dient in de eerste plaats om richting en invulling te geven aan de acties in 2018. Met het oog op risico- en programmabeheersing zal Bureau Gateway worden gevraagd om een review op het Programmaplan. Door middel van halfjaarlijkse voortgangsbrieven wordt aan de Kamer gemeld hoe en wanneer de luchtverkeersleidingsorganisaties uitvoering geven aan de beoogde luchtruimwijzigingen en aan de aanpassingen aan het luchtverkeersleidingsysteem.

Begin december 2017 is de colocatie van het Commando Luchtstrijdkrachten (CLSK) van Defensie en Luchtverkeersleiding Nederland (LVNL) gerealiseerd. Vanuit Schiphol-Oost wordt nu zowel het civiele als het militaire luchtverkeer tot ongeveer 7,5 km hoogte op één systeem afgehandeld. De colocatie werd mede gefinancierd door Europese Unie. Voor het hogere luchtruim is sinds april 2017 de Nederlandse militaire luchtverkeersleiding al geïntegreerd met het Eurocontrol Maastricht Upper Area Control Centre (MUAC). In Duitsland is dezelfde stap gezet op 1 januari 2017. MUAC is hiermee de eerste in Europa die grensoverschrijdende luchtverkeersdienstverlening aan civiele en militaire luchtvaart levert.

KDC

De Stichting Knowledge & Development Center (KDC) levert kennis om innovatieve oplossingen te vinden voor de duurzame ontwikkeling van de Mainport Schiphol. In het KDC werken de partners KLM, Schiphol en Luchtverkeersleiding Nederland (LVNL) samen met universiteiten en kennisinstellingen om alle operationele processen op en rond Schiphol te innoveren, zowel op de grond als in de lucht. In 2017 heeft een evaluatie van KDC plaatsgevonden, waarover de Tweede Kamer in december 2017 is geïnformeerd. In hoofdlijnen zijn de conclusies van de evaluatie dat het KDC beheer doeltreffend en doelmatig wordt uitgevoerd en de afgelopen jaren door gerichte maatregelen goedkoper is geworden. Het rapport bevat daarom geen verdere verbetervoorstellen en beveelt aan geen aanpassingen door te voeren.

Opdrachten Caribisch Nederland

Het betreft opdrachten ter bevordering van het veilig gebruik van de luchthavens en het luchtruim in Caribisch Nederland (Bonaire, Saba en Sint-Eustatius) en ter verbetering van de bedrijfsvoering van deze luchthavens en de luchtverkeersdienstverlening. Hiervoor is onder meer apparatuur aangeschaft ter bevordering van het veilig gebruik van de luchthavens en ter verbetering van de bedrijfsvoering.

17.01.02 Subsidies

Onderwerken graanresten (ad 2)

Ondersteuning luchtverkeersdienstverlening Bonaire (ad 2)

Subsidie luchthaven Twente (ad 2)

Omgevingsraad Schiphol en commissies regionaal overleg

IenM draagt financieel bij aan de activiteiten van de Omgevingsraad Schiphol (ORS). Dit onafhankelijke overleg- en adviesorgaan verenigt bewoners, regionale en lokale overheden en luchtvaartpartijen met als doel om de hinder van Schiphol zoveel mogelijk te beperken en een optimaal gebruik van de luchthaven te bevorderen. In 2017 is € 0,4 miljoen als subsidie verstrekt.

De luchthavens van nationale betekenis Eelde, Lelystad, Maastricht en Rotterdam kenden in 2017 eveneens commissies voor regionaal overleg. In 2017 is een rijksbijdrage per commissie van € 0,04 miljoen verstrekt.

Leefbaarheidsfonds

Bij de afnemende mogelijkheden van hinderbeperking is de tweede tranche van het leefbaarheidsfonds een belangrijke impuls voor de inpassing van de luchthaven Schiphol in zijn omgeving. De partijen Schiphol, de provincie Noord-Holland en het Rijk hebben afgesproken om in totaal € 30 miljoen voor een tweede fase ter beschikking te stellen aan de Stichting Leefomgeving Schiphol.

Het Rijk stelt hiervan maximaal € 10 miljoen ter beschikking. Hiervan is € 5,3 miljoen uitgegeven in 2016 en € 2,9 miljoen in 2017.

Subsidie Klachtentelefoon Luchtverkeer Limburg

IenM heeft in 2017 een subsidie beschikbaar gesteld van € 0,07 miljoen aan de Stichting Klachtentelefoon Luchtverkeer Limburg voor de behandeling van klachten over de vliegbasis Geilenkirchen (AWACS) en de andere buitenlandse luchthavens in de grensregio met Limburg (Weeze-Niederrhein, Luik-Bierset). Aangezien het hier gaat om buitenlandse luchthavens die milieueffecten hebben op Nederlands grondgebied is hiertoe besloten in het belang van de informatievoorziening aan de omgeving.

Verbeteren luchtvaartveiligheid Zuidoost-Afrika

In 2017 is € 0,04 miljoen beschikbaar gesteld aan de stichting AviAssist ten behoeve van het verbeteren van de luchtvaartveiligheid in de regio Zuidoost-Afrika. IenM heeft het initiatief genomen om te zorgen dat in die regio kennis over luchtvaartveiligheid wordt gedeeld, maar vooral goed gebruikt. Hiermee wordt invulling gegeven aan de doelstellingen ten aanzien van luchtvaartveiligheid zoals neergelegd in het State Safety Programme.

Incidentele subsidies

Corporate Biofuel Programme

IenM is per 1 oktober 2016 toegetreden tot het KLM Corporate Biofuel Programme. De bijdrage van € 0,2 miljoen aan het programma wordt door KLM voor 100% gebruikt om duurzame biokerosine in te kopen en draagt daarmee bij aan de vergroening van de luchtvaartsector en het verduurzamen van het reisbeleid van het Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat.

17.01.03 Bijdrage aan agentschappen

Dit betreft voornamelijk de bijdrage aan RWS voor uitvoering van activiteiten in het kader van Beleidsondersteuning en advies.

17.01.05 Bijdragen aan internationale organisaties

Voor de jaarlijkse contributie aan de International Civil Aviation Organization, aan het hiertoe opgezette samenwerkingsverband binnen ABIS (de ABIS-groep vertegenwoordigt de burgerlijke luchtvaartautoriteiten van Oostenrijk, België, Nederland, Luxemburg, Ierland, Zwitserland en Portugal), en aan de European Civil Aviation Conference (ECAC) is in 2017 een bedrag uitgegeven van € 1,2 miljoen, waarvan € 1,1 miljoen via de Homogene Groep Internationale Samenwerking (HGIS).

17.01.05 Bijdragen aan ZBO’s (LVNL)

Ten behoeve van het geschikt maken van de Soesterbergradar voor burgermedegebruik is een bijdrage van € 0,08 miljoen verstrekt aan Luchtverkeersleiding Nederland (LVNL).

Ontvangsten (ad 3)

Artikel 18 Scheepvaart en Havens

Het realiseren van een efficiënt, veilig en duurzaam goederenvervoersysteem, waarbinnen de internationale concurrentiekracht van de mainport en van de Nederlandse maritieme sector wordt versterkt.

(Doen) uitvoeren

De Minister is verantwoordelijk voor het in stand houden van een robuust hoofdnetwerk van vaarwegen. Vanuit de begroting Hoofdstuk XII (artikel 26.01) wordt een bijdrage gedaan aan het Infrastructuurfonds. Via het Infrastructuurfonds (artikelen 15, 17 en 18) investeert de Minister door middel van aanleg en benutting in dit netwerk, in binnenhavens en in de maritieme toegang van zeehavens om een goede en betrouwbare bereikbaarheid over water van de economische kerngebieden te realiseren. Aanleg- en benuttingsprojecten worden in het Meerjarenprogramma Infrastructuur, Ruimte en Transport (MIRT) vastgelegd. De Minister is verantwoordelijk voor toezicht en nautisch beheer. Rijkswaterstaat voert als beheerder het beheer, onderhoud en vervanging uit. De uitgaven aan beheer, onderhoud en vervanging worden verantwoord op het Infrastructuurfonds (artikel 15).

Regisseren

De Minister is verantwoordelijk voor de vormgeving en deels ook voor de uitvoering van het maritiem beleid. De rol «regisseren» heeft betrekking op de volgende taken:

• • De Minister stelt normen en handhaaft deze om het veilige en duurzame gebruik van netwerken te waarborgen. De Minister ijvert regionaal en internationaal voor deze normen, bijvoorbeeld in de Raad Vervoer, Telecommunicatie en Energie van de EU en de Internationale Maritieme Organisatie (IMO), ook omdat een internationaal level playing field goed is voor de Nederlandse concurrentiepositie. Daarin passen een actief Nederlands lidmaatschap van de IMO en de Centrale Commissie voor de Rijnvaart (CCR) en een gerichte bijdrage aan de totstandkoming van Europese regelgeving, inclusief een actieve rol in agentschappen als het Europese Maritieme Veiligheidsagentschap (EMSA) en andere organisaties.

• • De in 2015 vastgestelde maritieme strategie geeft de leidende principes aan: meerwaarde door samenwerking, ruimte voor ondernemerschap en oog voor de leefomgeving. Vanuit het oogpunt van verbetering van het milieu en van de kwaliteit van de leefomgeving in de zeehavengebieden wordt de innovatie en de transitie naar een duurzame scheepvaart bevorderd. IenM zorgt voor «state of the art» regelgeving op het gebied van marktordening, passagiersrechten, bemanningszaken en security. Waar nodig wordt hiervoor internationaal samengewerkt.

• • Met het programma Beter Benutten stimuleert de Minister een slim, efficiënt en veilig gebruik van de vaarwegen. Samen met de inspanningen van de vervoerders en verladers kan daarmee de capaciteit van de vaarwegen beter worden benut.

• • De Minister geeft zoveel mogelijk ruimte voor ondernemerschap, met een maximaal beroep op de eigen verantwoordelijkheid van het bedrijfsleven voor een permanente verbetering van de veiligheid en duurzaamheid met betrekking tot maritiem beleid.

• • IenM draagt, binnen het kabinetsbrede bedrijvenbeleid onder coördinatie van het Ministerie van Economische Zaken, als vakdepartement verantwoordelijkheid voor de overheidsinbreng op de Topsector Logistiek en het maritieme cluster binnen de Topsector Water en Maritiem.

• • Voorts zet de Minister in op een intensivering en stroomlijning van de inspanningen van alle overheden, belangenorganisaties en sectorpartijen betrokken bij bovenstaande beleidsopgaven.

Ten slotte is de Minister verantwoordelijk voor het toezicht op en de handhaving van (een deel van) de wet- en regelgeving door de Inspectie Leefomgeving en Transport op dit beleidsterrein (zie beleidsartikel 24 Handhaving en toezicht) en door de Autoriteit Consument en Markt.

Indicatoren en Kengetallen

Indicator: Passeertijd sluizen

	Realisatie 2010	Realisatie 2011	Realisatie 2012	Realisatie 2013	Realisatie 2014	Realisatie 2015	Realisatie 2016	Realisatie 2017
Hoofdtransportas	68%	67%	68%	69%	70%	68%	66%	66%
Hoofdvaarweg	81%	79%	78%	80%	80%	80%	80%	80%
Overige vaarwegen	88%	92%	93%	92%	92%	91%	91%	88%

Toelichting

Voor elk type vaarweg (Hoofdtransportas, Hoofdvaarweg en Overige vaarwegen) wordt een te realiseren percentage schepen nagestreefd dat binnen de normtijd de sluis passeert (streefwaarde). De «passeertijd sluizen» is een absolute normtijd die voor elke sluis afzonderlijk is bepaald. De gerealiseerde passeertijden op de hoofdtransportassen voldoen nog niet aan de streefwaarden. Dit speelt al langere tijd en wordt voornamelijk veroorzaakt door gebrek aan capaciteit op de corridors tussen Zeeland en Rotterdam. Voor de sluizen op die corridors lopen dan ook MIRT-projecten, gericht op het verbeteren van deze capaciteit. De passeertijden voor de hoofd- en overige vaarwegen scoren wel ruim voldoende. De gerealiseerde passeertijden voor de hoofdtransportassen en de hoofdvaarwegen zijn gelijk aan die van vorig jaar.

Kengetal: Ontwikkeling van het procentuele marktaandeel (in tonnen) van de Nederlandse havengebieden ten opzichte van de totale Noordwest-Europese havenrange (de «Hamburg-Le Havre range»)

	2003	2004	2005	2006	2007	2008	2009	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016
Totaal Nederlandse Zeehavens	44,4	44,9	44,9	44,2	44,5	45	46,9	47,8	47,2	47,9	47,5	47,2	48,1	48,3
Mainport Rotterdam	34,5	34,6	34,9	33,8	34,2	34,4	36	37	36,3	37	36,6	36,2	37,3	37,7
Overige Nederlandse Zeehavens	9,9	10,3	10	10,4	10,4	10,6	10,9	10,8	10,9	10,9	10,9	11	10,8	10,6

De gegevens over 2017 zijn nog niet beschikbaar en worden derhalve opgenomen in de ontwerpbegroting 2019.

Toelichting

Dit kengetal geeft informatie over het marktaandeel van de Nederlandse zeehavens ten opzichte van de concurrerende Noordwest-Europese havenrange (de zogenaamde «Hamburg-Le Havre range»). Het streven is het marktaandeel van de Nederlandse havengebieden ten opzichte van de totale Noordwest (de «Hamburg-Le Havre range») ten minste te handhaven.

Kengetal: Ontwikkeling in aantallen en bruto tonnage (GT) van schepen > 100 GT en pontons > 1.000 GT

	2005	2006	2007	2008	2009	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016
van de vloot van in Nederland geregistreerde zeeschepen onder Nederlandse vlag
Aantallen
Handelsvaart	570	574	566	640	688	725	769	800	822	808	790	771
Zeesleepvaart	164	174	212	222	222	249	235	247	260	258	275	288
Waterbouw	151	148	139	118	121	120	156	169	168	167	171	171
Totaal	885	896	917	980	1.031	1.094	1.160	1.216	1.250	1.233	1.236	1.230
Bruto tonnage (GT) (x 1.000)
Handelsvaart	4.932	5.031	5.114	5.980	6.313	6.075	6.883	6.740	7.045	6.978	6.572	6.411
Zeesleepvaart	178	181	243	264	237	310	290	362	347	360	409	423
Waterbouw	498	509	477	375	441	450	513	531	533	537	531	542
Totaal	5.608	5.721	5.834	6.619	6.991	6.835	7.686	7.633	7.925	7.875	7.512	7.376
van de vloot onder buitenlandse vlag in Nederlands eigendom of beheer
Aantallen
Handelsvaart	375	434	462	395	410	433	422	408	403	403	432	4.541
Zeesleepvaart	329	284	332	358	406	459	456	477	498	519	512	502
Waterbouw	37	39	45	52	66	63	55	55	52	52	62	62
Totaal	741	757	839	805	882	955	933	940	953	974	1.006	1.015
Bruto tonnage
Handelsvaart	4.692	5.566	6.278	4.542	5.057	5.259	5.232	5.072	5.517	5.987	6.500	7.203
Zeesleepvaart	2.704	2.782	1.903	1.423	1.217	1.011	1.298	1.640	1.612	1.643	1.740	2.239
Waterbouw	99	102	122	184	225	251	210	264	248	285	312	322
Totaal	7.495	8.450	8.303	6.149	6.499	6.521	6.740	6.976	7.377	7.915	8.552	9.764

De gegevens over 2017 zijn nog niet beschikbaar en worden derhalve opgenomen in de ontwerpbegroting 2019.

Toelichting

Bovenstaande kengetallen geven informatie over de ontwikkeling in aantallen en bruto tonnage (GT) van de vloot in Nederlands eigendom of beheer onder Nederlandse en buitenlandse vlag. De gegevens zijn opgesplitst naar de sectoren handelsvaart, zeesleepvaart en waterbouw. De groei dan wel afname van de vloot onder Nederlandse vlag is niet alleen van overheidsbeleid afhankelijk, maar van meerdere factoren zoals de wereldwijde groei van het ladingaanbod en investeringsklimaat, het zeevaartbeleid (waaronder fiscale klimaat) van andere landen en de individuele prestaties van de ondernemingen. Een toename van de vanuit Nederland beheerde vloot (en dan met name de Nederlandse vlag) is gunstig voor de ontwikkeling van de toegevoegde waarde.

Kengetal: veiligheid scheepvaart

Aantal scheepvaartongevallen (inclusief vissersvaartuigen en recreatievaart) op het Nederlandse deel van de Noordzee (Nederlandse en buitenlandse vlag)

		2005	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017
Zeer ernstige scheepvaartongevallen (ZESO)		1	1	0	4	2	0	0	2	2
Ernstige scheepvaartongevallen		4	9	4	15	13	12	11	8	10
Totaal (ESO)		5	10	4	19	15	12	11	10	12
	Aantal significante ongevallen met schepen op de Nederlandse binnenwateren1
Aantal significante scheepsongevallen		96	164	159	161	136	138	158	164
	Aantal doden en gewonden op schepen op de Nederlandse binnenwateren (ook onder niet Nederlandse vlag)
Aantal doden		7	4	8	4	9	4	6	7
Aantal gewonden		49	45	63	58	27	44	35	38

De resterende gegevens over 2017 zijn nog niet beschikbaar en worden derhalve opgenomen in de ontwerpbegroting 2019.

18.01 Scheepvaart en havens

Overzicht van de budgettaire gevolgen van beleid artikel 18 Scheepvaart en Havens (x € 1.000)

						Realisatie	Vastgestelde begroting	Verschil
		2013	2014	2015	2016	2017	2017	2017
Verplichtingen		5.077	18.793	30.508	21.489	30.825	11.665	19.160	1
Uitgaven		5.361	4.801	10.932	22.733	29.409	27.752	1.657
18.01	Scheepvaart en havens	5.361	4.801	10.932	22.733	29.409	27.752	1.657
18.01.01	Opdrachten	2.317	1.956	6.278	14.562	18.207	16.908	1.299
	– Topsector logistiek			4.909	11.954	16.810	15.323	1.487	2
	– Caribisch Nederland					141	0	141	3
	– Overige opdrachten			1.369	2.608	1.256	1.585	– 329
18.01.02	Subsidies	467	543	2.200	5.926	8.505	8.225	280
	– Topsector logistiek			1.750	5.102	7.775	7.775	0
	– Overige subsidies			450	824	730	450	280
18.01.03	Bijdrage aan agentschappen	1.705	1.404	1.283	1.290	1.137	1.441	– 304
	– waarvan bijdrage aan RWS	1.705	1.404	1.283	1.290	1.137	1.441	– 304
18.01.05	Bijdragen aan internationale organisaties	872	898	1.171	955	1.560	1.178	382
	Ontvangsten	97	465	450	254	794	0	794

Verplichtingen (ad 1)

De hogere verplichtingen worden met name veroorzaakt door Topsector Logistiek (€ 13,2 miljoen). Doordat het jaarplan 2017 is goedgekeurd kunnen de verplichtingen worden vastgelegd. Daarnaast is € 4,5 miljoen verplicht ten behoeve van de jaarlijkse bijdrage aan het Europees reservefonds Binnenvaart voor het oprichten en financieren van een platform ter vertegenwoordiging van de sector.

18.01.01 Opdrachten

Topsector logistiek (ad 2)

Het verschil is grotendeels te verklaren vanwege een vertraging bij het aanbesteden en uitvoeren van een aantal geplande activiteiten in 2016, waardoor de afrekening hiervan pas in 2017 heeft plaatsgevonden.

Caribisch Nederland (ad 3)

Dit betreft kosten die betrekking hebben op de voorbereiding van de aanbesteding van het herstel van de pier Bonaire.

Extracomptabele verwijziging naar artikel 15 Hoofdvaarwegen van het Infrastructuurfonds (x € 1.000)

		2017
Bijdrage uit artikel 26 van Hoofdstuk XII aan artikel 15 Hoofdvaarwegen van het Infrastructuurfonds		802.181
Andere ontvangsten van artikel 15 Hoofdvaarwegen van het Infrastructuurfonds		97.115
Totale uitgaven op artikel 15 Hoofdvaarwegen van het Infrastructuurfonds		899.296
waarvan
15.01	Verkeersmanagement	8.525
15.02	Beheer, onderhoud en vervanging	322.961
15.03	Aanleg	218.819
15.04	GIV/PPS	39.105
15.06	Netwerkgebonden kosten HVWN	309.886
15.07	Investeringsruimte

Extracomptabele verwijzing naar artikel 17.06 PMR van het Infrastructuurfonds (x € 1.000)

		2017
Bijdrage uit artikel 26 van Hoofdstuk XII aan artikel 17.06 PMR van het Infrastructuurfonds		3.526
Andere ontvangsten van artikel 17.06 PMR van het Infrastructuurfonds		1.494
Totale uitgaven op artikel 17.06 PMR van het Infrastructuurfonds		5.020
waarvan
17.06	PMR	5.020

Extracomptabele verwijzing naar artikel 18.03 Externe Veiligheid van het Infrastructuurfonds (x € 1.000)

		2017
Bijdrage uit artikel 26 van Hoofdstuk XII aan artikel 18.03 Intermodaal vervoer van het Infrastructuurfonds		0
Andere ontvangsten van artikel 18.03 Intermodaal vervoer van het Infrastructuurfonds
Totale uitgaven op artikel 18.03 Externe Veiligheid van het Infrastructuurfonds		0
waarvan
18.03	Intermodaal vervoer	0

Artikel 19 Klimaat

Klimaatverandering door menselijk handelen tegen gaan. Door uitstoot van CO₂ en overige broeikasgassen stijgt de temperatuur op aarde. Hierdoor verandert het klimaat en stijgt de zeespiegel. Nederland heeft internationale afspraken gemaakt om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen en zo de klimaatverandering te beperken. Vermindering van CO₂-uitstoot biedt bovendien economische kansen, stimuleert slimme groene investeringen, creëert daarmee banen, en bevordert zo Nederlandse innovaties die ook buiten de landsgrenzen kunnen worden ingezet.

Regisseren

De Minister van IenM regisseert de inhoudelijke lijn voor de nationale inbreng in de ontwikkeling van het Europese en het mondiale klimaatbeleid. Meer specifiek is de Minister van IenM verantwoordelijk voor:

• • het door Nederland nakomen van de (onder andere) in UNFCCC37 en EU-verband gemaakte afspraken over het reduceren van emissies van CO₂ en overige broeikasgassen en voor het emissiehandelssysteem waaronder het toewijzen en het doen veilen van CO₂-emissierechten;

• • de regie op het nationale klimaatbeleid en de internationale aspecten van het IenM-beleid, inclusief het politieke optreden en de vertegenwoordiging in de betreffende internationale gremia. Daartoe horen onder andere de Europese Transport- en Milieuraad en relevante VN-bijeenkomsten;

• • de opdracht aan de NEa voor het handelssysteem in CO₂-emissierechten. Ook de registratie van hernieuwbare energie voor het verkeer en de rapportage hierover ter controle van de duurzaamheid en de CO₂-prestatie zijn hier onderdeel van;

• • de coördinatie van de Nederlandse inzet in internationaal kader bij de vaststelling van normen en plafonds, de vertaling daarvan naar Nederlandse wet- en regelgeving en de verdeling van doelstellingen over sectoren en milieuthema’s. De doelen en normen hebben betrekking op het reduceren van CO₂-emissies van motorvoertuigen, op brandstofkwaliteit, op productie en inzet van duurzame biobrandstoffen, op de mondiale uitfasering van ozonlaagafbrekende stoffen en van gefluorideerde broeikasgassen en op de handel in CO_2-emissierechten (Emissions Trading System/ETS).

Het internationale IenM-beleid vindt niet alleen zijn grondslag in dit artikel. Specifieke rollen en verantwoordelijkheden van de Minister op de verschillende beleidsterreinen van IenM zijn bij de desbetreffende artikelen vermeld.

Stimuleren

Om de milieudoelen op het gebied van klimaat te behalen, is het belangrijk deze op een proactieve wijze met maatschappelijke partners te delen. Daarom stimuleert de Minister van IenM:

• • het aangaan en organiseren van allianties met en tussen bedrijven, branches, overheden en kennisorganisaties om de doelen uit de Klimaatagenda, de afspraken in het SER-Energieakkoord waar de Minister voor verantwoordelijk is en het Lokale Klimaatactieprogramma tot succesvolle uitvoering te brengen. Via het Lokale Klimaatactieprogramma, Green Deals en initiatieven voor reductie van CO₂-emissies brengt de Minister ondernemers, burgers en andere overheden beter in positie om maatregelen te nemen die goed zijn voor klimaat en economie;

• • zuinigere voertuigen. Dit gebeurt onder andere door de voorlopers in de sector te stimuleren en voor ontwikkeling van diverse alternatieve voertuigen en brandstoffen een kansrijke omgeving te creëren;

• • Het verduurzamen van brandstoffen in de sectoren mobiliteit en transport door afspraken te maken over de rijksbijdrage aan de Actieagenda duurzame brandstofvisie voor het doelbereik van 15 tot 20 petajoule energiebesparing voor 2020 en een maximumuitstoot van 25 megaton CO₂ in 2030. Dit vanuit het SER-Energieakkoord, pijler zeven transport en mobiliteit. Het bereiken van de jaardoelstelling voor hernieuwbare energie stimuleren door ontwikkeling en toepassing van alternatieve energiedragers zoals elektrisch rijden en rijden op waterstof, en het faciliteren van de aanleg van tankinfrastructuur voor alternatieve energiedragers.

Ten slotte is de Minister van IenM verantwoordelijk voor het toezicht op en de handhaving van (een deel van) de wet- en regelgeving door de ILT op dit beleidsterrein (zie beleidsartikel 24 Handhaving en Toezicht).

Indicatoren en kengetallen

Kengetal: Sectorale niet-ETS emissieplafonds voor 2020 (in megaton CO₂ -equivalenten)

	Verantwoordelijk ministerie	Raming 2020 (voorgenomen beleid)	Emissieplafond
CO2 industrie en energie	EZ	7,1	11
CO2 verkeer en vervoer	IenM	32,4	36
CO2 gebouwde omgeving	BZK	20,9	22,5
CO2 land- en tuinbouw	EZ	6,1	6
Overige CO2 broeikasgassen landbouw	EZ	18,8	16
Resterende overige broeikasgassen	EZ	9,0	9

Kengetal: Ontwikkeling verplichting aandeel hernieuwbare energie in het vervoer (in %)

Verplichtingen	2007	2008	2009	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020
Besluit hernieuwbare energie vervoer 2015	2	3,25	3,75	4	4,25	4,5	5	5,5	6,25	7	7,75	8,5	9,25	10
Realisatie	2	3,26	3,75	4,01	4,31	4,54	5,05	5,54	6,25	7

Toelichting:

In artikel 2.1 van het Besluit hernieuwbare energie voor vervoer 2015 dat op 1 januari 2015 van kracht is geworden, is de ontwikkeling van de jaarverplichting hernieuwbare energie in het vervoer tot en met 2020 vastgelegd. Bedrijven hebben in 2016 aan de gestegen jaarverplichting hernieuwbare energie vervoer (van 6,25% naar 7%) voldaan.

Kengetal: Ontwikkeling CO₂ -emissie nieuwe personenauto’s in gram CO₂ per kilometer

	2005	2009	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2021
EU	162,6	145,7	140,3	135,7	132,2	127,0	123,4	119,6 (130,0)1	118,1	(95,0)
Nederland	169,9	146,9	135,8	126,1	118,6	109,1	107,3	101,2	105,9

Toelichting:

Nadat vrijwillige afspraken over CO₂-reductie met de Europese autofabrikanten niet tot gewenste resultaten hebben geleid, heeft de Europese Commissie in december 2007 een voorstel gedaan voor verplichte reductiedoelstellingen. Dat voorstel is in 2009 aangenomen en bevatte een verplichte norm van gemiddeld 130 g CO₂/km in 2015. Daarnaast is in november 2013 overeenstemming bereikt dat een verplichte norm van gemiddeld 95 g CO₂/km in 2021 zal gelden. Deze norm zal er straks toe leiden dat de gemiddelde automobilist op jaarbasis zo’n € 340 aan brandstofkosten bespaart ten opzichte van het referentiejaar 2007.

Alleen voor 2015 en 2021 zijn er EU-normen (voor fabrikanten). De CO₂-uitstoot van nieuwe voertuigen in Nederland wordt jaarlijks gemonitord.

De gemiddelde CO₂-uitstoot van nieuw verkochte voertuigen in Nederland is in de periode tussen 2010 en 2016 sterk gedaald, veel sterker dan in de rest van Europa. In 2016 nam de uitstoot van nieuw verkochte personenauto’s in Nederland als enige lidstaat in de EU licht toe.

Volgens voorlopige cijfers die het Europese milieuagentschap in april 2017 heeft gepubliceerd, komt in 2016 de voorlopige gemiddelde CO₂-uitstoot uit op 105,9 g/km in Nederland en op 118,1 g/km in Europa. Nederland blijft daarmee ruim onder het Europese gemiddelde en kan nog steeds tot de kopgroep worden gerekend. Ook blijft het aantal elektrische voertuigen groeien. Op Europees niveau is aan fabrikanten opgelegd om in 2015 een gemiddeld CO₂-uitstoot te realiseren van 130 g/km. In 2021 ligt de reeds vastgestelde norm op 95 gram CO₂ per kilometer.

Op 8 november 2017 heeft de Europese Commissie een voorstel gepubliceerd voor de aanscherping van de normen voor personen- en bestelauto’s voor de jaren 2025 en 2030. Zoals verwoord in het BNC-fiche ondersteunt Nederland het doel van het voorstel om CO₂-uitstoot te reduceren, maar is kritisch over de uitwerking van het voorstel en had graag meer ambitie willen zien met het oog op de klimaatdoelstellingen.

In 2017 hebben de Raad en het Europees Parlement overeenstemming bereikt over het pakket aan wetsvoorstellen waarmee het EU broeikasgasdoel voor 2030 van tenminste 40% emissiereductie (t.o.v. 1990) wordt geïmplementeerd:

• • Met de herziening van het EU-emissiehandelssysteem (ETS) zal het aantal beschikbare rechten jaarlijks sneller dalen in lijn met het EU-doel voor 2030. Daarmee wordt EU-breed in het ETS in 2030 een reductie van 43% gerealiseerd t.o.v. 2005. Daarnaast wordt vanaf 2023 via het marktstabiliteitsreserve een deel van het heersende overschot aan rechten blijvend vernietigd. Op termijn moet dit zorgen voor een sterkere koolstofprijs in het ETS die een betere financiële prikkel geeft voor reductiemaatregelen. Onder de herziene ETS-richtlijn blijft de bescherming van bedrijven die te maken hebben met internationale concurrentie (zogenaamde «carbon leakage» sectoren) in stand, waarbij de benchmarks voor het afgeven van gratis rechten worden aangescherpt.

• • De nieuwe Effort Sharing Regulation (ESR) schrijft bindende reductiepercentages voor die lidstaten moeten realiseren in de sectoren die niet onder het ETS vallen. Voor Nederland is het reductiedoel 36% t.o.v. 2005. EU-breed zal in 2030 30% reductie worden gerealiseerd t.o.v. 2005. Lidstaten hebben zelf de vrijheid om hun reductiedoel over de verschillende sectoren te verdelen en krijgen veel flexibiliteit om maatregelen in de tijd te spreiden. Voor een aantal lidstaten, waaronder Nederland, bestaat eveneens de mogelijkheid om een beperkt deel van de opgave te realiseren via de inzet van ETS-rechten. Daarnaast kunnen lidstaten onderling emissieruimte verhandelen. Dit alles draagt bij aan een zo kosteneffectief mogelijke inspanning op zowel lidstaat- als EU-niveau. De ESR zal er voor zorgen dat alle EU-lidstaten in de periode 2021–2030 maatregelen inzetten om hun emissies te reduceren, en houdt daarbij rekening met de verschillende uitgangspunten van lidstaten. Ook is er een veiligheidsreserve ingebouwd waarmee lidstaten die door omstandigheden niet aan hun doel kunnen voldoen geholpen kunnen worden. Voorwaarde hierbij is dat de EU als geheel haar 2030 doel nog wel haalt.

• • De nieuwe LULUCF-verordening stelt de boekhoudregels vast voor de landgebruik sector. Daarnaast is als doel vastgelegd dat de balans tussen koolstofopname en uitstoot van broeikassen door landgebruik op lidstaat-niveau niet mag verslechteren (zogenaamd «no net debit»). Als een lidstaat juist zorgt dat de LULUCF-sectoren netto meer koolstof gaan opnemen, dan levert dit kredieten op die kunnen worden ingezet tegenover het doel onder de Effort sharing regulation. Een compensatiemechanisme zorgt ervoor dat landen niet onbedoeld benadeeld worden door de keuzes die zijn gemaakt bij de uitwerking van rekenregels, bijvoorbeeld t.a.v. basisjaren. De keuze om niet jaarlijks maar om de vijf jaar de balans op te maken doet recht aan de sterke fluctuaties die in de landgebruik sector kunnen voorkomen.

Met dit pakket aan EU-wetgeving is het EU-broeikasgasreductiedoel van tenminste 40% op een robuuste wijze zeker gesteld. Het is wel duidelijk dat dit nog niet voldoende zal zijn om de doelen van de Overeenkomst van Parijs binnen bereik te brengen. Herzieningsclausules in zowel de ETS-richtlijn als de Effort Sharing Regulation bieden de mogelijkheid om deze instrumenten aan te scherpen als de EU besluit haar 2030-doel op te hogen.

De Rechtbank Den Haag heeft in zijn uitspraak van 24 juni 2015 bepaald dat de Staat de emissies van broeikasgassen in Nederland in 2020 moet beperken tot een niveau van 25% onder de uitstoot in 1990. De Staat heeft in september 2015 aangegeven in hoger beroep te gaan tegen het vonnis. Het is echter uitvoerbaar bij voorraad verklaard, hetgeen betekent dat de Staat, hangende het hoger beroep, het vonnis uit moet voeren. Wanneer alle Energieakkoord-doelen behaald worden zal in 2020 volgens de NEV2017 naar verwachting 25% broeikasgasreductie ten opzichte van 1990 worden gerealiseerd, waarmee uitvoering wordt gegeven aan het vonnis van de Rechtbank Den Haag in de zaak Urgenda/Staat.

In 2017 is voor de verduurzaming van mobiliteit ingezet op uitvoering van de verschillende actiesporen vanuit de Brandstofvisie (Kamerstukken II 2015–2016, 30 196, nr. 353). Deze zijn opgesteld in nauwe samenwerking met SER UMT, decentrale overheden en de sectorpartijen. Samengewerkt wordt in verschillende publiek-private platforms (elektrisch rijden, waterstof, geavanceerde biobrandstoffen en bio-LNG) en de verschillende greendeals en bestuursakkoorden zoals o.a. de greendeal zero-emissie stadslogistiek en het landelijk bestuursakkoord zero-emissie bussen. Per deelonderwerp is een rollende agenda bepaald. De scope hiervan is afhankelijk van de mate van marktrijpheid van de verschillende product/markt-combinaties. Acties worden in overleg uitgevoerd. Het beleid om via publiek/private bundeling van middelen Europese cofinanciering te verkrijgen is effectief gebleken. Een eerste tranche van de investeringsagenda Brandstofvisie is uitgevoerd met de publicatie – medio 2017 – van de DKTI-regeling (Demonstratieregeling klimaattechnologieën en -innovaties in transport). De eerste tranche van deze regeling is op 22 december 2017 gesloten. Daarbij is duidelijk geworden dat de regeling fors is overtekend. Dit kan gezien worden als een signaal dat het bedrijfsleven kansen ziet en bereid is zelf te investeren.

Verder is afgelopen jaar vanuit de Brandstofvisie gestart met een herijking van de doelstellingen. Dit was nodig omdat de afspraken vanuit het Parijsakkoord nog niet in de scope waren opgenomen. Ook dienen de effecten te worden meegenomen van de aanscherping van de Alternative Fuels Infrastructure richtlijn, (een van de onderdelen van het EU-pakket Decarbonizing transport, naast een aangescherpte norm voor personenauto’s) en de nieuwe nationale Energie- en Klimaatagenda die momenteel wordt voorbereid.

In 2017 is de wetsbehandeling in de Tweede Kamer geweest van de implementatie van de ILUC-richtlijn. Voorts zijn de EU-onderhandelingen gestart over de RED2 (Renewable Energy Directive), waarvan de doelstellingen voor hernieuwbare energie voor vervoer na 2020 onderdeel uitmaken.

Overzicht van de budgettaire gevolgen van beleid artikel 19 Klimaat (x € 1.000)

						Realisatie	Vastgestelde begroting	Verschil
		2013	2014	2015	2016	2017	2017	2017
Verplichtingen		27.629	63.217	32.414	71.954	– 51.002	60.195	– 111.197	1
Uitgaven		95.080	65.813	81.400	72.006	70.475	61.434	9.041
19.01	Tegengaan klimaatverandering	11.749	16.934	21.582	15.190	17.676	13.244	4.432
19.01.01	Opdrachten	876	3.243	3.327	2.681	3.401	2.506	895	2
19.01.02	Subsidies	1.667	1.696	4.697	992	2.613	0	2.613
19.01.03	Bijdrage aan agentschappen	9.206	11.995	13.558	11.517	11.662	10.738	924
	– Waarvan bijdrage aan KNMI	411	906	716	809	424	398	26
	– Waarvan bijdrage aan NEa	3.608	6.943	7.320	8.017	8.127	6.934	1.193
	– Waarvan bijdrage aan RWS	5.187	4.146	5.522	2.691	3.111	3.406	– 295
19.02	Internationaal beleid, coördinatie en samenwerking	83.331	48.879	59.818	56.816	52.799	48.190	4.609
19.02.01	Opdrachten	76.931	4.715	8.868	3.314	2.648	7.643	– 4.995	3
	– Uitvoering CDM	29.905	2.863	5.114	68	47	0	47
	– RIVM	29.613	0	0	0	0	0	0
	– Interreg	8.097	344	1.671	108	0	322	– 322
	– Overige opdrachten	1.220	1.474	2.083	3.206	2.601	7.321	– 4.720
19.02.02	Subsidies	0	0	913	1.438	650	1.533	– 883
	– Interreg	0	0	913	638	650	1.533	– 883
	– Overige subsidies				800
19.02.03	Bijdrage aan agentschappen	3.258	40.311	46.222	43.024	46.008	36.695	9.313	4
	– waarvan bijdrage aan RIVM	3.258	29.647	35.181	33.194	34.755	29.308	5.447
	– waarvan bijdrage aan RVO			10.722	9.492	11.003	7.008	3.995
	– waarvan bijdrage aan RWS		449	319	338	250	379	– 129
19.02.05	Bijdrage aan internationale organisaties	3.142	3.853	3.815	9.040	3.493	2.319	1.174	5
	Ontvangsten	134.567	134.089	188.286	145.474	198.797	226.500	– 27.703	6

Verplichtingen (ad 1)

De negatieve verplichtingenrealisatie betreft met name het afboeken van het saldo van openstaande CDM raamovereenkomsten van in totaal € 127,9 miljoen met de uitvoeringsorganisaties. De raamovereenkomsten zijn in 2017 financieel vastgesteld en afgewikkeld.

19.01 Klimaat

19.01.01 Opdrachten (ad 2)

In 2017 zijn opdrachten verstrekt en betalingen gedaan in het kader van de beleidsterreinen:

• • Klimaat (onder andere de uitwerking van de Lokale Klimaatagenda, alsmede de Roadmap/Klimaatagenda 2050 en de uitwerking van de Klimaattop in Parijs);

• • SER-Energieakkoord;

• • Duurzame mobiliteit (onder andere in verband met de duurzame brandstoffenvisie).

In het kader van de 1e suppletoire begroting 2017 is het budget voor de opdrachten met € 9,8 miljoen opgehoogd, bestemd voor de verplichtingen en uitgaven van de Duurzame Brandstofvisie. Bij 2^e suppletoire begroting is verantwoord dat in 2017 de uitgaven lager zijn dan eerdere geraamd. Een budget van € 8,3 miljoen is doorgeschoven, waarmee het uitgavenbudget 2017 is uitgekomen op € 3,9 miljoen. Het verschil met de uiteindelijke realisatie ad € 0,5 miljoen komt door lagere uitgaven op toegekende verplichtingen.

19.01.02 Subsidies

In 2017 zijn subsidies uitgekeerd in het kader van de Nederlandse Klimaatcoalitie, de uitvoering van het SER-Energieakkoord en de nieuwe Omgevingswet.

Het verschil tussen budget begroting en realisatie wordt voornamelijk verklaard door de mutaties die bij 1^e en 2^e suppletoire begroting 2017 zijn verantwoord. Het betreft o.a. een overheveling binnen artikel 19 van het opdrachtenbudget naar het subsidiebudget van € 1,8 miljoen voor de subsidie aan de Omgevingsdienst.nl ten behoeve van de intensivering van de handhaving van maatregelen bij bedrijven. Daarnaast zijn via herschikkingen binnen artikel 19 middelen vrijgemaakt voor de financiering van de toegekende subsidies.

19.01.03 Bijdrage aan agentschappen

Koninklijk Meteorologisch Instituut (KNMI)

Aan het KNMI zijn middelen ter beschikking gesteld voor diverse werkzaamheden in het kader van klimaatonderzoek en het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC).

Rijkswaterstaat (RWS)

Aan RWS Leefomgeving zijn middelen ter beschikking gesteld voor de uitvoering van de klimaat- en energiegerelateerde onderdelen van Infomil (centraal punt voor bundeling en verspreiding van milieu wet- en regelgeving), alsmede voor programma’s in het kader van onder andere lokale klimaatinitiatieven, overige broeikasgassen, rijden op waterstof en monitoring duurzame mobiliteit.

Nederlandse Emissieautoriteit (NEa)

Aan de NEa zijn via de jaarlijkse opdrachtverlening middelen ter beschikking gesteld voor de uitvoering van alle (grotendeels wettelijk vereiste) werkzaamheden in het kader van emissiehandel, alsmede het register voor biobrandstoffen.

Het verschil tussen de begroting en de realisatie wordt met name verklaard door de aanvullende middelen aan de NEa ter compensatie voor hogere uitvoeringskosten ten gevolge van twee gewijzigde EU-richtlijnen (ILUC-implementatie). Hiervoor zijn bij 1^e en 2^e suppletoire begroting 2017 respectievelijk € 0,9 miljoen en € 0,4 miljoen aan dit financiële instrument toegevoegd.

19.02 Internationaal beleid, coördinatie en samenwerking

19.02.01 Opdrachten (ad 3)

Interreg

Interreg is een Europese subsidieregeling waarin partijen uit meerdere landen samenwerken op het terrein van innovatie, duurzaamheid, bereikbaarheid en regionale gebiedsontwikkeling. De deelname van Nederlandse organisaties aan de transnationale en interregionale programma’s van Interreg wordt bevorderd. Met de beschikbare middelen wordt de Nederlandse bijdrage voor de kosten van de internationale uitvoering en de uitvoering in Nederland (waaronder begrepen de stimulering van de deelname door Nederlandse partners) gefinancierd. Deze subsidiëring gebeurt via de PSR-regeling (projectstimulering) en via de CETSI-regeling (cofinanciering). Beide worden hieronder bij 19.02.02 vermeld.

Het verschil tussen begroting en realisatie wordt met name verklaard door de bij 1^e suppletoire begroting 2017 aangebrachte verschuiving van € 0,26 miljoen binnen het instrument opdrachten, van opdrachten Interreg naar overige opdrachten.

Overige opdrachten

In 2017 zijn opdrachten verstrekt in het kader van internationale diplomatie waaronder het uitvoeren van bedrijfsleven missies en voor de inhoudelijke onderbouwing en voorbereiding van internationaal beleid en bijeenkomsten. Tevens zijn in 2017 opdrachten verstrekt voor de oprichting van het Global Centre of Excellence on Climate Adaptation (GCECA), alsmede voor het beleidsterrein Satellietdata en DGMI-brede opdrachten.

Het verschil tussen begroting en realisatie wordt met name verklaard door de bij 1^e suppletoire begroting 2017 aangebrachte verlaging van in totaal € 1,679 miljoen waarin het uitgavenbudget verwerkt is, zijnde een overboeking van het opdrachten- naar het bijdragenbudget (19.02.05). Deze € 1,5 miljoen betroffen de resterende Clean Development Mechanism (CDM)-middelen die door de CDM-uitvoeringsorganisaties naar de IenM-begroting zijn teruggestort. Binnen de klimaatbeleidsdoelstellingen zijn deze middelen herbestemd voor activiteiten op het gebied van Carbon Pricing. In het kader van de 2^e suppletoire begroting is het uitgavenbudget verlaagd met € 1,865 miljoen en overgeheveld naar art. 21 voor de kosten van het opruimen van drugsafvaldumping (invulling van het amendement Cegerek en Dijkstra, Kamerstukken II 2014–2015, 34 000 XII, nr. 17) en naar artikel 97 Algemeen departement voor de kosten van de juridische opdrachten die de hoofddirectie Juridische Zaken (HBJZ) uitvoert. Met deze verlagingen is het budget uitgekomen op € 3,8 miljoen.

19.02.02 Subsidies

Interreg

Op 27 december 2016 is in de Staatscourant het subsidieplafond 2017 gepubliceerd voor de Cofinancieringsregeling Interreg V (CETSI-regeling, Stcrt. 2016, nr. 71691). Op deze regeling hebben in 2017 door RVO betalingen plaatsgevonden voor een bedrag van € 0,663 miljoen. Daarnaast is aan overheden een bedrag van € 0,235 miljoen verstrekt via een decentralisatie-uitkering (overboeking naar het Gemeentefonds, Provinciefonds en BTW-compensatiefonds). Hiervan betrof € 0,160 de CETSI-regeling en € 0,075 miljoen de Projectstimuleringsregeling Interreg V (PSR-regeling). Voorts zijn enkele door RVO terugontvangen subsidies in mindering gebracht op de eerdergenoemde uitgaven van € 0,663 miljoen.

19.02.03 Bijdrage aan agentschappen (ad 4)

RIVM

IenM heeft een deel van de beleidsuitvoering uitbesteed aan externe uitvoeringsorganisaties, zoals het RIVM (uitvoering van wettelijke taken en beleidsonderbouwend onderzoek). IenM heeft ervoor gekozen om de gecoördineerde opdrachtverlening voor de capaciteitsinzet van RIVM via het artikelonderdeel 19.02.03 te laten plaatsvinden. Daartoe zijn bij suppletoire begrotingen vanuit de beleidsartikelen middelen naar dit onderdeel overgeheveld. Dit verklaart het verschil tussen de begroting en de realisatie.

RWS

RWS voert in opdracht van IenM werkzaamheden uit die verband houden met de uitvoering van de Wet bescherming Antarctica. Daarnaast zijn aan RWS voor een aantal overige activiteiten, waaronder Horizon 2020, EU-handboek en voor de uitvoering van InfoMil (centraal punt voor bundeling en verspreiding van milieuwet- en regelgeving) middelen toegekend.

RVO

IenM heeft een deel van de beleidsuitvoering uitbesteed aan externe uitvoeringsorganisaties, zoals RVO Nederland (uitvoering van subsidieregelingen en beleidsonderbouwend onderzoek). IenM heeft ervoor gekozen om de gecoördineerde opdrachtverlening voor de capaciteitsinzet RVO via het artikelonderdeel 19.02.03 te laten plaatsvinden. Daartoe zijn bij suppletoire begrotingen vanuit de beleidsartikelen middelen naar dit onderdeel overgeheveld. Dit verklaart het verschil tussen de begroting en de realisatie.

19.02.05 Bijdrage aan internationale organisaties (ad 5)

Op grond van internationale verdragen, internationale afspraken, contributieverplichtingen en aanvragen zijn aan internationale organisaties in 2017 de volgende bijdragen van € 0,1 miljoen of meer betaald.

Organisatie	Onderwerp	Bedrag x € 1.000
UNEP	Het aandeel van IenM in de Nederlandse bijdrage aan het United Nations Environment Programme (UNEP).	615
Bogor Agricultural University (Indonesië)	Bijdrage aan het project van het Center for Climate Risk and Opportunity Management (CCROM) van de universiteit van Bogor, betreffende de opzet van een systeem van emissieregistratie in Indonesië. De totale bijdrage bedraagt € 0,5 miljoen, waarmee de eerste twee jaren van dit vierjarige project kunnen worden gefinancierd. De betaling van € 0,224 miljoen in 2017 betreft het tweede jaar.	224
International Transport Forum (ITF)	Van deze mondiale organisatie op vervoersgebied (een aan de OESO, de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling gelieerde organisatie) zijn 61 landen lid: alle Europese landen en bijvoorbeeld ook de VS, China en Rusland. Het ITF is hét internationale publiek/private platform dat ontwikkelingen op vervoersgebied bespreekt, zoals de globalisering en de verduurzaming.	191
The Ocean Cleanup Interception	Bijdrage voor het testen van prototypes van een geavanceerd, efficiënt en kosteneffectief systeem voor het verwijderen van plastic afval uit het water, in het gebied rondom Jakarta (Indonesië). Deze bijdrage is uitvloeisel van een tussen Nederland en Indonesië gesloten MoU. De totale bijdrage bedraagt € 0,2 miljoen waarvan in 2017 € 0,160 miljoen is betaald.	160
World Resources Institute (WRI)	Bijdrage aan de operationalisering van het online instrument Aqueduct. Bij het plannen van besluiten over klimaatadaptatie is inzicht nodig in bestaande en toekomstige risico's en in de effecten van maatregelen voor het verlagen van risico's. Met dat doel wordt het instrument Aqueduct ontwikkeld door een consortium van WRI, Deltares, VU-Amsterdam en PBL, gericht op Flood Risk and Intervention Assessment for Global Cities.	150
Earthmind	Door middel van het VCA-platform werkt een internationale multistakeholder-coalitie (overheden, NGO’s en bedrijven) aan de vormgeving en financiering van maatregelen om gebieden duurzaam te ontwikkelen, met positieve baten voor klimaat, water, landgebruik en biodiversiteit. Doel is om het bedrijfsleven te helpen om op transparante en afrekenbare manier te investeren. Deze coalitie is een concrete bijdrage aan de modernisering van (internationaal) milieubeleid.	125
Stichting IABR/UP	Bijdrage in de uitvoering van het project Climate Adaptation in Practice. Dit ter ondersteuning van de totstandkoming van het Global Centre of Excellence on Climate Adaptation, zoals door Nederland aangekondigd tijdens de Klimaattop (CoP) in november 2017 in Bonn. De totale bijdrage bedraagt € 0,135 miljoen waarvan in 2017 € 0,108 miljoen is betaald	108
UNEP	Bijdrage aan het International Resource Panel, de pendant van het klimaatpanel IPCC. Het bestaat uit vooraanstaande wetenschappers en verschaft onafhankelijke informatie over het gebruik van natuurlijke hulpbronnen. Net als bij klimaat is het op dat gebied van belang te beschikken over onafhankelijke beleidsrelevante gegevens. De bijdrage verzekert invloed door middel van het lidmaatschap van de stuurgroep.	100
China Council for International Cooperation and Development	Nederland neemt (op uitnodiging van China) deel aan deze adviesraad op hoog niveau op het gebied van duurzame ontwikkeling. De contributies worden gebruikt voor het laten doen van studies. Nederland heeft veel ervaring en kennis op het voor China relevante thema vergroening en wil dit thema de komende jaren beter onder de aandacht brengen.	100
Diverse organisaties	Bijdragen van minder dan € 0,1 miljoen.	1.721
Totaal		3.494

Ontvangsten (ad 6)

Dit betreft de ontvangsten in het kader van de Emissions Trading System (ETS) veilingopbrengsten. Uiteindelijk is de veilingopbrengst in 2017 op € 198,8 miljoen uitgekomen, hetgeen € 27,7 miljoen minder is dan de oorspronkelijke raming. De lagere ETS-ontvangsten komen doordat de gemiddelde veilingopbrengst per emissierecht € 1,74 lager is uitgekomen dan vooraf was ingeschat (€ 7,0).

Artikel 20 Lucht en geluid

Bevorderen van een solide en gezonde leefomgeving door de luchtkwaliteit te verbeteren en door geluidhinder te voorkomen of te beperken.

Regisseren

Om qua luchtkwaliteit en geluid een solide en gezonde leefomgeving te bereiken, regisseert de Minister van IenM de inhoudelijke lijn voor de nationale inbreng in de ontwikkeling van het Europese luchtkwaliteits- en geluidbeleid. Meer specifiek is de Minister van IenM verantwoordelijk voor:

• • de coördinatie van de Nederlandse inzet in internationaal kader bij de vaststelling van grenswaarden en plafonds voor emissies van luchtverontreinigende stoffen, de vertaling daarvan naar Nederlandse wet- en regelgeving en de verdeling van doelstellingen over sectoren en milieuthema’s. De doelen, grenswaarden en normen hebben betrekking op verbetering van de luchtkwaliteit, op bronbeleid voor geluid- en industriële emissies en op bronbeleid om geluidemissies en schadelijke uitlaatgasemissies door de verkeerssector (motorvoertuigen, mobiele machines, lucht- en scheepvaart) tegen te gaan;

• • de ondersteuning van gemeenten en provincies bij het opstellen van algemene regels en bij de vergunningverlening ter vermindering van luchtemissies bij de industrie en bij een juiste toepassing van de geluidregelgeving;

• • de reductie van administratieve lasten voor het bedrijfsleven door vereenvoudiging van de monitoring- en rapportagestructuur voor emissies;

• • de implementatie van de geluidregelgeving (Wet SWUNG38) waarmee een optimale gezondheidsbescherming van burgers en flexibiliteit voor de beheerders van rijkswegen en hoofdspoorwegen wordt beoogd. SWUNG-2 zal de aanpak van geluidhinder op gemeentelijk en provinciaal niveau beter uitvoerbaar maken. Deze nieuwe geluidregels worden ondergebracht in de Omgevingswet. Aan lagere overheden worden subsidiemiddelen ter beschikking gesteld om aan de voorschriften van deze regelgeving te kunnen voldoen en geluidsgevoelige locaties langs infrastructuur aan te pakken.

Stimuleren

Om de milieudoelen op het gebied van luchtkwaliteit en geluid te behalen, is het belangrijk deze op een proactieve wijze met maatschappelijke partners te delen. Daarom stimuleert de Minister van IenM:

• • het aangaan en organiseren van allianties met en tussen bedrijven, branches, overheden en kennisorganisaties om de doelen uit het Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit (NSL) en SWUNG (geluid) tot een succesvolle uitvoering te brengen;

• • schonere, zuiniger en stillere voertuigen. Door voorlopers in de sector te stimuleren en samen met de decentrale overheden en de sectorpartijen slimme logistieke concepten te ontwikkelen voor stedelijke distributie en voor ontwikkeling van diverse alternatieve voertuigen en brandstoffen een kansrijke omgeving te creëren;

• • medeoverheden tot uitvoering van maatregelpakketten in het NSL om daarmee de Europese normen voor luchtkwaliteit (voor fijnstof in 2011 en voor NO₂in 2015) te halen. Dit is belangrijk voor de gezondheid van burgers en hiermee schept de Minister tevens ruimte voor nieuwe infrastructuur, woningbouw en bedrijvigheid.

Ten slotte is de Minister verantwoordelijk voor het toezicht op en de handhaving van (een deel van) de wet- en regelgeving door de ILT op dit beleidsterrein (zie beleidsartikel 24 Handhaving en toezicht).

Indicatoren en kengetallen

Algemeen

Jaarlijks ontvangt de Tweede Kamer een monitoringsrapportage over de voortgang van het Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit (NSL). De monitoring dient om de voortgang van de uitvoering van het NSL te volgen en biedt een basis om het programma waar nodig bij te sturen. De monitoring betreft de ontwikkeling van de luchtkwaliteit en de uitvoering van projecten en maatregelen. Op 30 oktober 2017 is de achtste rapportage aan de Kamer verzonden (Kamerstukken II 2017–2018, 30 175, nr. 268)

Kengetal: Tegengaan geluidhinder (kengetallen sanering verkeerslawaai, aantal woningen)

	t.g.v. Rijksinfrastructuur		t.g.v. andere infrastructuur		Totaal
Aantal woningen	Rijkswegen inclusief betreffende A-lijst woningen	Spoorwegen	A-lijst	Overig
Totaal	109.800	70.650	77.355	335.800	593.605
Uitgevoerd 1980–1990 (schatting)	40.000	7.450	–	40.000	87.450
Uitgevoerd 1990–2011	58.302	16.238	48.650	36.721	159.911
Uitgevoerd 2012	–	549	3.031	1.125	4.705
Uitgevoerd 2013	–	831	3.000	2.784	6.615
Uitgevoerd 2014	56	704	3.000	397	4.157
Uitgevoerd 2015	22	2.311	2.000	434	4.767
Uitgevoerd 2016		740	1.600	1.832	4.172
Uitgevoerd 2017		868	200	1.253	2.321
Planning 2017	0	1.067	200	2.739	4.006
Gepland restant per eind 2017	11.420	41.227	15.874	250.832	319.353
Aangepast restant per eind 2017	11.420	40.959	15.874	251.254	319.507

Toelichting:

De hier gepresenteerde realisatiecijfers voor Rijksinfrastructuur hebben betrekking op de sanering die door Bureau Sanering Verkeerslawaai (BSV) onder de Wet geluidhinder wordt afgehandeld. Deze sanering kent een ander normenkader dan de sanering zoals die nu door RWS en ProRail wordt uitgevoerd onder de (meer recente) Wet milieubeheer. Hierdoor wijken de hier gepresenteerde aantallen af van de aantallen bij beleidsartikel 14, die zijn gebaseerd op sanering onder de Wet milieubeheer.

Kengetal: Emissies luchtverontreinigende stoffen 1990, 2000, 2005, 2010 en 2014, doelstellingen en prognoses 2020 en 2030 in kton/jr.1

	1990	2000	2005	2010	2010	2014	2020	20202	2030	2030
					NEC-richtlijn	Realisatie	Raming	Vastgesteld 8 december 2016	Raming	Vastgesteld 8 december 2016
SO2	193	73	64	34	50	29	30	46	30	30
NOx	603	419	367	300	260	235	172	202	125	143
NH3	372	182	160	140	128	134	127	139	118	126
NM VOS3	489	243	180	165	185	143	146	166	149	153
PM2,5	50	28	21	16		13	10,4	13	9,6	12

Toelichting:

In december 2016 zijn de nieuwe doelstellingen voor luchtverontreinigende stoffen vastgesteld. Het betreft aanpassing van de National Emission Ceilings (NEC) (richtlijn (EU) 2016/2284). In bovenstaande tabel zijn de reductiepercentages uit de richtlijn omgerekend naar vrachten. Elk jaar wordt een nieuwe analyse uitgevoerd en door nieuwe kennis kan dat betekenen dat ook eerdere cijfers soms nog enigszins worden aangepast doordat deze nieuwe inzichten met terugwerkende kracht ook worden meegenomen in de emissiecijfers van voorgaande jaren.

Toelichting:

In mei 2012 zijn in Genève de nieuwe doelstellingen voor luchtverontreinigende stoffen vastgesteld. Het betreft aanpassing van het zogenaamde Gothenburg Protocol. Enigszins complicerend is dat er, in tegenstelling tot het bestaande protocol en de National Emission Ceiling (NEC) richtlijn, geen emissieplafonds zijn opgenomen, maar reductiepercentages. Het referentiejaar voor die reducties is 2005 en de doelstellingen betreffen reductiepercentages die in 2020 dienen te zijn gerealiseerd. In bovenstaande tabel zijn de reductiepercentages omgerekend naar vrachten. Naast voorgaande verandering geldt dat aan de bestaande stoffenlijst (NO_x, SO₂, NH₃ en VOS) ook fijnstof PM_2,5 is toegevoegd. Elk jaar wordt een nieuwe analyse uitgevoerd en door nieuwe kennis kan dat betekenen dat ook eerdere cijfers soms nog enigszins worden aangepast.

Kengetal: Emissies luchtverontreinigende stoffen en broeikasgas door verkeer en vervoer1

	1990	2000	2005	2010	2014	2015	2020	2030
	Realisatie	Realisatie	Realisatie	Realisatie	Realisatie	Realisatie	Raming	Raming
NOx	369	272	236	193	151	143	99	63
SO2	21	10	6	1	0	0	0,4	0,5
PM2,5	24	15	12	8	5	5	3	2
NH3	1	4	5	5	4	4	3,8	4,1
NMVOS2	203	82	52	41	32	30	28	26

Toelichting:

De getallen worden jaarlijks aan de hand van nieuwe inzichten voor emissieregistratie door het Planbureau voor de Leefomgeving in samenwerking met het RIVM, TNO e.d. bepaald, waarna doorrekening plaatsvindt voor de hele reeks. Dit laatste betekent dat daarmee ook realisaties uit voorgaande jaren eventueel worden bijgesteld.

Jaarlijkse monitoring van de luchtkwaliteit laat zien dat de luchtkwaliteit in Nederland ieder jaar verbetert. De normen worden bijna overal gehaald. Er resteren alleen nog enkele hardnekkige knelpunten in gebieden met intensieve veehouderij (fijnstof) en langs drukke binnenstedelijke wegen (Stikstofdioxide). Bij de aanbieding van de NSL monitoringrapportage is aangekondigd dat het NSL wordt gewijzigd om deze knelpunten aan te pakken en is de Kamer geïnformeerd over de hoofdlijnen van de wijziging (Kamerstukken II 2017–2018, 30 175, nr. 268).

In 2017 is een verbod ingevoerd op het verwijderen roetfilters en katalysatoren die noodzakelijk zijn om emissies van schadelijke stoffen te beperken. Vanaf mei 2018 zal bij de APK visueel worden gecontroleerd op de aanwezigheid van het roetfilter, waarvoor in 2017 de registratie van fijnstofgegevens in het kentekenregister is verbeterd. Verder wordt gewerkt aan de ontwikkeling van een testmethode om op termijn in het kader van de APK de goede werking van het roetfilter te kunnen controleren. Ook de mogelijkheden voor manipulatie van SCR-katalysatoren bij vrachtwagens zijn samen met stakeholders in kaart gebracht. Tijdens inspecties zijn bij 9 vrachtwagens manipulaties van SCR-katalysatoren ontdekt. De Europese Commissie heeft op 8 november 2017 (later dan aanvankelijk werd verwacht) het voorstel voor nieuwe CO₂-normen voor personen- en bestelauto’s gepubliceerd. De Nederlandse inzet is verwoord in het BNC-fiche dat op 13 december 2017 met de Tweede Kamer is besproken.

De uitwerking van maatregelen in het kader van het Meerjarenprogramma Geluidsanering is in 2017 verder uitgewerkt; dit loopt nog door in 2018. Met de Aanvullingswet geluid wordt op wetsniveau de basis voor uitwerking van de nieuwe geluidregels vormgegeven. Deze Aanvullingswet zal in 2018 ter behandeling aan de Kamer worden aangeboden. Daarnaast vindt uitwerking van uitvoeringsregelgeving (Aanvullingsbesluit geluid) plaats.

Overzicht van de budgettaire gevolgen van beleid artikel 20 Lucht en Geluid (x € 1.000)

						Realisatie	Vastgestelde begroting	Verschil
		2013	2014	2015	2016	2017	2017	2017
Verplichtingen		84.084	36.076	31.227	16.205	17	32.977	– 32.960	1
Uitgaven		90.946	47.294	31.867	28.869	20.563	30.402	– 9.839
20.01	Luchtkwaliteit en tegengaan geluidshinder	90.946	47.294	31.867	28.869	20.563	30.402	– 9.839
20.01.01	Opdrachten	7.054	6.195	6.431	7.231	6.507	5.013	1.494	2
	– Verkeersemissies	2.923	2.218	3.061	3.163	2.446	1.035	1.411
	– Geluid- en luchtsanering	4.131	3.977	3.370	4.068	3.725	3.978	– 253
	– Overige opdrachten					336	0	336
20.01.02	Subsidies	16.819	11.661	3.544	50	0	1.004	– 1.004	3
	– Euro 6 en Euro-VI	16.701	11.661	3.544		0	0	0
	– Verkeersemissies					0	1.004	– 1.004
	– Overige subsidies	118			50
20.01.03	Bijdrage aan agentschappen	2.205	1.028	2.477	2.315	1.722	1.419	303
	– waarvan bijdrage aan RWS	2.205	1.028	2.477	2.315	1.722	1.419	303
20.01.04	Bijdrage aan medeoverheden	63.732	27.517	18.095	18.010	11.213	22.020	– 10.807	4
	– NSL	42.000	0	0	0	0	385	– 385
	– Wegverkeerlawaai	20.080	27.385	18.074	18.010	11.213	21.635	– 10.422
	– Overige bijdrage medeoverheden	1.652	132	21	0	0	0	0
20.01.07	Bekostiging	1.136	893	1.320	1.263	1.121	946	175
	Ontvangsten	337	427	0	236	179	0	179

Verplichtingen (ad 1)

De lagere verplichtingen hebben voornamelijk te maken met het niet publiceren van de subsidie in het kader van de compensatieregeling milieuzonering (€ 3,8 miljoen) en het lager uitvallen van de programmering voor het uitvoeren van de saneringsmaatregelen in het kader van geluidhinder (€ 3,3 miljoen).

20.01 Luchtkwaliteit en tegengaan geluidshinder

Zowel op Hoofdstuk XII als op het Infrastructuurfonds vinden uitgaven plaats voor de aanpak van luchtkwaliteit en geluidshinder. Bij de behandeling van het Jaarverslag 2015 op 30 juni 2016 is de motie Van Veldhoven aangenomen (Kamerstukken II 2015–2016, 34 475, nr. 10). De motie verzoekt de uitgaven voor de aanpak van luchtkwaliteit en geluidshinder beter inzichtelijk te maken. Om de Kamer inzicht te verschaffen in de gerealiseerde uitgaven voor de aanpak van luchtkwaliteit en geluidshinder is onderstaande extracomptabele tabel opgenomen.

Extracomptabele tabel uitgaven voor de aanpak van luchtkwaliteit en geluidshinder (bedragen x € 1.000)

		2013	2014	2015	2016	2017
Hoofdstuk XII		90.946	47.294	31.867	28.870	20.563
Luchtkwaliteit	Artikelonderdeel 20.01	65.276	15.754	10.046	7.250	5.988
Waarvan NSL		42.000	0	0	0	0
Geluidshinder	Artikelonderdeel 20.01	25.670	31.540	21.821	21.620	14.575
Infrastructuurfonds		21.693	19.746	24.387	13.098	20.842
Luchtkwaliteit	Artikelonderdeel 12.03	4.929	82	334	0	0
Waarvan NSL1		4.929	82	334	0	0
Geluidshinder	Artikelonderdeel 12.03	8.011	11.778	20.758	5.503	7.364
	Artikelonderdeel 13.03	8.753	7.886	3.295	7.595	13.478

20.01.01 Opdrachten (ad 2)

In 2017 zijn opdrachten verstrekt en betalingen op lopende opdrachten gedaan in het kader van zowel beleidsonderbouwend onderzoek als uitvoeringswerkzaamheden op onderstaande beleidsterreinen:

• • Verkeersemissies (onder andere de steekproefcontrolepropgramma’s door TNO);

• • Geluid- en luchtsanering (onder andere de opdracht aan BSV (Bureau Sanering Verkeerslawaai) voor de uitvoering van het subsidieprogramma Sanering Wegverkeerslawaai en opdrachten samenhangend met Slimme en Gezonde Stad).

De hogere uitgaven op het opdrachtenbudget van artikelonderdeel 20.01.01 Luchtkwaliteit en tegengaan geluidshinder worden veroorzaakt door de opdrachten aan TNO mede naar aanleiding van de dieselfraude.

20.01.02 Subsidies (ad 3)

In het kader van de 1^e suppletoire begroting 2017 is het budget met € 1 miljoen verlaagd. Dit komt doordat de compensatieregeling milieuzonering geen doorgang heeft gevonden. De voor deze regeling geserveerde middelen zijn geheralloceerd naar artikel 19 Klimaat ten behoeve van de uitvoeringskosten van de Duurzame Brandstofvisie. In 2017 zijn geen subsidies toegekend.

20.01.03 Bijdrage aan agentschappen

Rijkswaterstaat, Unit Leefomgeving voert in opdracht van het Ministerie IenM werkzaamheden voor de uitvoering van de onderdelen Luchtkwaliteit/Monitoring NSL en Geluid van Infomil (centraal punt voor bundeling en verspreiding van milieu wet- en regelgeving), alsmede voor het programma Stiller op weg en het Expertisecentrum Milieuzones uit.

De budgetten voor de uitvoering van de bijdragen aan agentschappen waren voor een deel geraamd bij de opdrachtenbudgetten binnen dit artikel. In het kader van de 1^e suppletoire begroting 2017 zijn deze toegevoegd aan dit financiële instrument.

20.01.04 Bijdrage aan medeoverheden (ad 4)

NSL

In 2017 zijn geen betalingen in het kader van de NSL gedaan omdat de afrekeningen van de derde en vierde tranches van bijdragen aan de betreffende provincies in 2018 plaatsvinden.

Wegverkeerslawaai

In het kader van de bestrijding van geluidhinder zijn in 2017 bijdragen aan provincies en gemeenten verstrekt voor de kosten van geluidwerende maatregelen tegen wegverkeerslawaai aan woningen. Het gaat hierbij om de uitvoering van Subsidieregeling sanering verkeerslawaai en de Tijdelijke overgangsregeling Investeringsbudget Stedelijke Vernieuwing (ISV) geluid.

Het verschil tussen de begroting en de realisatie komt door een vertraging waardoor de bijdragen aan provincies en gemeenten voor het uitvoeren van de saneringsmaatregelen in het kader van geluidhinder lager waren dan oorspronkelijk geraamd. Bij minder woningen zijn de saneringsmaatregelen gereed gekomen dan oorspronkelijk was geraamd. Het vrijvallende budget is ingezet voor de uitvoering van de Duurzame Brandstofvisie.

20.01.07 Bekostiging

In 2017 zijn in het kader van de bekostiging van het jaarlijkse programma van milieu gerelateerd onderzoek, bijdragen verstrekt aan het Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN).

Het verschil tussen de begroting en de realisatie betreft de bijdrage die bij 1^e suppletoire begroting 2017 vanuit artikel 21 Duurzaamheid naar dit financiële instrument is overgeheveld.

Artikel 21 Duurzaamheid

Bevorderen van de circulaire economie met als doelen het behouden van onze natuurlijke hulpbronnen, het verbeteren van de voorzieningszekerheid van grondstoffen en het versterken van de Nederlandse economie.

Regisseren

Duurzaamheid moet expliciet onderdeel uit gaan maken van afwegingen en besluiten van organisaties en individuen in Nederland. Om dit te bereiken worden belemmeringen weggenomen, instrumenten ontwikkeld en samenwerkingsverbanden georganiseerd met de maatschappelijke partners. De Minister is hierbij verantwoordelijk voor:

• • de transitie naar een circulaire economie die wezenlijk bijdraagt aan het vitaal houden van ons natuurlijk kapitaal, het verbeteren van de voorzieningszekerheid en het versterken van het verdienvermogen van de Nederlandse economie;

• • het ontwikkelen (samen met EZ) van instrumenten om de waarde van natuurlijk kapitaal tot uitdrukking te brengen in het economisch verkeer;

• • het borgen van verduurzaming via wetgeving op nationaal en op internationaal niveau, bijvoorbeeld om ongewenste emissies van stoffen te kunnen voorkomen, de kwaliteit van de leefomgeving in veedichte gebieden te verbeteren of door het marktaandeel van circulaire producten te verhogen;

• • het met behulp van de minimumstandaarden in het Landelijk Afvalbeheerplan (LAP) verder realiseren van hoogwaardige afvalverwerking;

• • het coördineren van beleid in Europees en in mondiaal verband om het internationale level playing field voor duurzaamheid te versterken;

• • het stellen van grenzen aan de uitputting en de aantasting van natuurlijke hulpbronnen. Dit gebeurt via generieke en brongerichte maatregelen ter versterking van de veerkracht van het natuurlijk kapitaal;

• • het beprijzen van milieuschade door het toepassen van slimme marktprikkels;

• • het voeren van de regie richting medeoverheden om de omvang van de inzet, de effectiviteit en de efficiëntie van het instrument MVI (Maatschappelijk Verantwoord Inkopen) bij de medeoverheden te vergroten.

Stimuleren

Zowel producenten als consumenten moeten concrete stappen kunnen zetten naar een meer circulaire economie. Om dit te bereiken steunt IenM duurzame initiatieven in de samenleving. Daarom stimuleert de Minister in samenwerking met andere Ministers door:

• • de verduurzaming van productketens waarbij bedrijven worden gestimuleerd om efficiënter om te gaan met grondstoffen, kringlopen verder te sluiten en meerwaarde uit afval te halen. Hiertoe worden partijen gefaciliteerd via bijvoorbeeld aanpassing van regelgeving, Green Deals en ketenprojecten;

• • het stimuleren van ketenpartijen om duurzaamheidscriteria te hanteren. Door het bieden van meer transparantie en vergelijkingsmogelijkheden kan duurzaamheid een integraal onderdeel uitmaken van ieders afwegingen en besluiten;

• • samenwerking met andere organisaties om begrippen als «duurzaam consumeren» en «maatschappelijk verantwoord ondernemen» concreet en hanteerbaar te maken voor (kleine) bedrijven en burgers;

• • de aanschaf van milieuvriendelijke producten of bedrijfsmiddelen, zoals de productie van groen gas en van energie op daken en in kassen. Dit wordt onder andere door middel van financiële stimulering (MIA39/Vamil40 en Groen Beleggen) aantrekkelijk gemaakt;

• • het stimuleren van het natuurlijk kapitaal en het gebruik van ecosysteemdiensten door concrete projecten op het gebied van groene functiecombinaties mogelijk te maken. Hiervoor wordt kennis en informatie over het duurzaam gebruik ter beschikking gesteld door onder meer het ontwikkelen van de «Digitale Atlas van het Natuurlijk Kapitaal», worden beslissingsondersteunende instrumenten aangeboden aan bedrijven en overheden en worden voorbeeldprojecten ondersteund;

• • het beoordelen van innovatieve stalsystemen door de TacRav (Technische adviescommissie Regeling ammoniak en veehouderij). Op deze wijze worden de ontwikkeling en toepassing van stalsystemen met minder ammoniakemissie bevorderd. De Minister verkent de mogelijkheden tot verbreding naar onderwerpen als geurhinder en fijnstof.

Ten slotte is de Minister van IenM verantwoordelijk voor het toezicht op en de handhaving van (een deel van) de wet- en regelgeving door de ILT op dit beleidsterrein (zie beleidsartikel 24 Handhaving en Toezicht).

Indicatoren en kengetallen

Ontwikkeling in het aanbod en de toepassing (naar categorieën van verwerking) van afval zijn hier onder uitgesplitst in drie grafieken.

Met de verduurzaming van productketens in de circulaire economie wordt beoogd efficiënter om te gaan met grondstoffen, kringlopen verder te sluiten en meerwaarde uit afval te halen. Grafiek 2 geeft de absolute omvang van storten, recyclen en verbranden weer.

We blijven ernaar streven de totale hoeveelheid afval te beperken, zowel in absoluut volume als ten opzichte van de economische ontwikkeling. Grafiek 3 toont de hoeveelheid afval (aanbod) afgezet tegen de ontwikkeling van de groei van het BBP.

Het op dit artikel uitgevoerde beleid en de bijbehorende resultaten waren het afgelopen jaar conform de verwachtingen. Er zijn geen grote afwijkingen of een noodzaak tot bijstelling aan het licht gekomen. Dit blijkt ook uit de diverse Kamerbehandelingen en technische briefings die het afgelopen jaar hebben plaatsgevonden waar het beleid goed is doorgesproken

Het Rijk heeft met het Rijksbrede programma «Nederland Circulair in 2050» (Kamerstukken II 2013–2014, 33 043, nr. 33 en de bijlage 2016 D34032), de ambitie om te komen tot een reductie van het nationale verbruik van primaire grondstoffen van 50% in 2030. Dit als tussenstap naar een volledig circulaire economie in 2050. Het Grondstoffenakkoord is op 24 januari 2017 ondertekend door 188 partijen; inmiddels is de teller opgelopen tot 364. Het Grondstoffenakkoord was het startschot om samen met bedrijven, kennisinstellingen, andere overheden, milieu- en vakbeweging uit te werken hoe we de Nederlandse economie in de toekomst kunnen laten draaien op herbruikbare grondstoffen. In 2017 zijn voor de prioriteiten biomassa, voedsel, kunststoffen, maakindustrie bouw en consumptiegoederen concrete transitieagenda’s vastgesteld. Deze worden begin 2018 aan de Kamer gezonden41 (Kamerbrief 15-01-2018). Het circulaire economiepakket dat de Europese Commissie op 2 december 2015 heeft gepubliceerd, versterkt en ondersteunt de Nederlandse ambities voor een circulaire economie. Het pakket bestaat uit wijzigingsvoorstellen voor afvalwetgeving (voor het stimuleren van recycling en het uitfaseren van storten) en een actieplan met maatregelen die de Commissie de komende drie jaar zal nemen. Voor 2017 stonden de volgende zaken gepland vanuit de Europese Commissie: plasticstrategie, voorstellen die hergebruik van bouw- en sloopafval moeten stimuleren, een benadering voor de samenloop van wetgevingen voor afval, producten en chemicaliën, en een kader voor monitoring van de circulaire economie.

In 2017 is in opdracht van de vijf betrokken departementen (IenM, EZ, SZW, BZ en BZK) gestart met de ontwikkeling van een zelf-evaluatietool (benchmark), waarmee partijen kunnen evalueren wat hun eigen MVI-prestaties zijn geweest. Dit moet het beter mogelijk maken voor partijen om hierop te gaan sturen. Daarnaast is in 2017 gestart met het ontwikkelen van een instrument waarmee overheden en bedrijven kunnen bepalen hoe ze hun organisatie beter kunnen inrichten op MVI. Hierbij wordt de nieuwe ISO 20400 richtlijn als leidraad genomen.

De ervaringen die zijn opgedaan in het kader van de Green Deal CI met m.n. circulair inkopen zijn actief gedeeld met de decentrale overheden en ook internationaal, waardoor Nederland gezien wordt als dé koploper op dit gebied. Er heeft een evaluatie plaatsgevonden waarna als bekroning de Green Deal CI een Award gewonnen heeft.

In 2017 is het nieuwe beleidskader van het kennis- en innovatieprogramma Duurzaam Door aan de Kamer gestuurd (Kamerstukken II 2016–2017, 30 196, nr. 552) en gestart. Het beleidskader bouwt voort op de resultaten van de afgelopen programmaperiode (2013–2016) en biedt voor de komende jaren opnieuw de basis voor uiteenlopende innovatieve en educatieve activiteiten op het gebied van natuur, milieu en duurzaamheid.

Nederland zit middenin de overgang naar een Circulaire Economie. Overheid en bedrijven werken samen om steeds meer afval als grondstof te kunnen gebruiken. Om hiervoor de juiste voorwaarden te scheppen, is per 28 december 2017 het nieuwe Landelijke Afvalbeheerplan (LAP) van kracht geworden. Hierin staan nieuwe regels en afspraken om de overgang naar een circulaire economie zo soepel mogelijk te maken op het gebied van afvalverwerking. De doelen en hoeveelheden afval zijn gebaseerd op de reguliere afvalmonitoring van RWS en op de separate monitoring van het CE-programma (Kamerstukken II 2017–2018, 30 872, nr. 215).

Overzicht van de budgettaire gevolgen van beleid 21 Duurzaamheid (x € 1.000)

						Realisatie	Begroting	Verschil
Overzicht van de budgettaire gevolgen van beleid artikel (x € 1.000)		2013	2014	2015	2016	2017	2017	2017
Verplichtingen		8.880	18.650	17.656	18.986	– 4.746	18.871	– 23.617	1
Uitgaven		11.596	18.420	18.530	19.059	21.741	20.900	841
21.01	Afval en duurzaamheidagenda	6.045
21.01.01	Opdrachten	1.762
	– Uitvoering AgNL	0
	– Overige opdrachten	1.762
21.01.02	Subsidies	1.393
	– Afvalfonds	1.393
	– Overige subsidies	0
21.01.03	Bijdrage aan agentschappen	2.890
	– waarvan bijdrage aan RWS	2.890
21.02	Preventie en milieugebruiksruimte	2.839
21.02.01	Opdrachten	2.469
21.02.03	Bijdrage aan agentschappen	370
	– waarvan bijdrage aan RWS	370
21.03	Ecosystemen en landbouw	2.712
21.03.01	Opdrachten	1.274
21.03.02	Subsidies	934
21.03.03	Bijdrage aan agentschappen	504
	– waarvan bijdrage aan RWS	504
21.03.04	Bijdrage aan medeoverheden	0
21.04	Duurzaamheidsinstrumentarium		753	1.310	736	618	1.594	– 976
21.04.01	Opdrachten		559	1.120	736	618	1.394	– 776
21.04.03	Bijdrage aan agentschappen		194	190	0	0	200	– 200
	– waarvan bijdrage aan RWS		194	190	0	0	200	– 200
21.05	Duurzame Productketens		12.522	13.531	16.178	20.445	16.184	4.261
21.05.01	Opdrachten		5.818	4.818	9.033	10.724	8.733	1.991	2
	– Uitvoering Duurzame productketens		5.818	4.818	9.032	5.854	7.182	– 1.328
	– Caribisch Nederland afvalbeheer				0	1.449	1.551	– 102
21.05.02	Subsidies		1.660	1.494	1.749	2.541	621	1.920	3
21.05.03	Bijdrage aan agentschappen		5.044	7.219	5.396	7.180	6.830	350
	– waarvan bijdrage aan RWS		5.044	7.219	5.396	7.180	6.830	350
21.06	Natuurlijk kapitaal		5.145	3.689	2.145	678	3.122	– 2.444
21.06.01	Opdrachten		3.217	1.322	1.331	678	1.460	– 782
21.06.02	Subsidies		631	138	0	0	287	– 287
21.06.03	Bijdrage aan agentschappen		1.297	2.229	814	0	1.375	– 1.375	4
	– waarvan bijdrage aan RWS		1.297	2.229	814	0	1.375	– 1.375
	Ontvangsten	125	72	6	2.198	618	0	618

Verplichtingen (ad 1)

De negatieve verplichtingenrealisatie wordt met name veroorzaakt door een combinatie van mutaties. Naast budgetoverboekingen die bij de 1e suppletoire begroting 2017 zijn doorgevoerd voor Circulaire Economie van € 2 miljoen en de opdrachtverlening NEN van € 1 miljoen die centraal vanaf artikel 21 zijn aangegaan, is het saldo voornamelijk ontstaan door een afboeking van een openstaande subsidieverplichting van € 25,6 miljoen inzake verpakkings- en zwerfafval met Stichting Afvalfonds die werd vastgesteld en afgewikkeld in 2017.

21.04 Duurzaamheidsinstrumentarium

Ontwikkelen van duurzaamheidsinstrumentarium en het verbeteren van het economisch functioneren van de huidige verdienmodellen, zodat alle (maatschappelijke) kosten een rol gaan spelen bij de afwegingen van consumenten.

21.04.01 Opdrachten

In 2017 zijn onder deze titel opdrachten verstrekt voor de ontwikkeling en implementatie van duurzaamheidsinstrumentarium, zoals groene business cases, afwegingskaders op het gebied van verduurzaming en financiële instrumenten. Het betreft opdrachten als: impactanalyse transitieagenda’s, Duurzame dinsdag, beleidsevaluatie MIA/VAMIL en beleidsonderzoek naar de financiële aspecten van Circulaire Economie.

21.04.03 Bijdragen aan agentschappen

Dit budget is in 2017 besteed als bijdrage aan RWS, de Unit Leefomgeving voor de capaciteitsinzet in het kader van de uitvoering van het duurzaamheidsbeleid. De verantwoording van de uitgaven heeft plaatsgevonden op artikel 19.

21.05 Duurzame Productketens

Productketens worden onderzocht met het oog op de gevolgen van de winning, verwerking en het (her)gebruik van grondstoffen. Actie- en resultaatgerichte samenwerking in ketens en in de «gouden driehoek» (onderzoekers, ondernemers en overheid) wordt ondersteund om te komen tot een circulaire economie gericht op het maximaliseren van de herbruikbaarheid van producten en grondstoffen en het minimaliseren van waardevernietiging.

21.05.01 Opdrachten (ad 2)

Een belangrijk deze van dit budget is besteed aan beleidsopdrachten voor normontwikkeling, Van Afval Naar Grondstof (VANG) en het afvalbeheer in Caribisch Nederland.

Het saldo wordt verklaard door budgetmutaties die nog niet waren doorgevoerd en pas later in het uitvoeringsjaar zijn verwerkt, ter dekking van de uitgaven. Dit betreffen voornamelijk mutaties voor opdrachtverlening NEN-normering en voor actualisering van de opdrachtbudgetten aan RWS. De opdracht NEN wordt centraal gefinancierd vanaf artikel 21, waarvoor middelen vanaf andere artikelen en artikelonderdelen worden overgeboekt. De actualisatie RWS is ten behoeve van de uitvoering van het BOA-protocol 2017 en de uitvoering van taken in het kader van het landelijk meldpunt afvalstoffen.

21.05.02 Subsidies (ad 3)

Dit budget is in 2017 besteed aan subsidies aan Stichting Milieukeur, Milieu Centraal en RVO voor de uitvoering van het programma Nederland Circulair en CIRCO.

De hogere realisatie op dit onderdeel wordt hoofdzakelijk veroorzaakt door de bij 1^e suppletoire begroting 2017 overgeboekte budgetten met betrekking tot subsidies aan stichting Milieukeur en Milieu Centraal en het bij 2^e suppletoire begroting 2017 overgeboekte budget voor het verstrekken van de incidentele subsidies in het kader van het programma Nederland Circulair en CIRCO die bij de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland in uitvoering zijn gebracht.

21.05.03 Bijdragen aan agentschappen

Deze middelen zijn ingezet voor de capaciteitsinzet van RWS voor werkzaamheden in het kader van de uitvoering op het terrein van afval, grondstoffen en productketens.

21.06 Natuurlijk kapitaal

Ecosystemen zijn van groot belang voor het voortbestaan van de mens, onder andere door de levering van voedsel, van water en een schone leefomgeving. In stand houden en verbeteren van de vitaliteit van het «natuurlijk kapitaal» maakt het mogelijk om goederen, diensten of ecosysteemfuncties duurzaam te kunnen benutten.

21.06.01 Opdrachten

Het beschikbare budget is in 2017 besteed aan onder andere: een herijking van de business case Atlas natuurlijk Kapitaal en beleidsonderzoeken naar regionale CE-tool, duurzaam hout. Een deel van de opdrachten is uitgevoerd door Rijkswaterstaat. Dit betreft o.a. de organisatie van workshops en symposia en uitgevoerde analyses.

21.06.02 Subsidies

Deze subsidiemiddelen zijn bedoeld voor het geven van incidentele subsidies, met het oogmerk op initiatieven die voor de ontwikkeling van het beleid van het duurzaam gebruik van ecosystemen bevorderlijk waren. In 2017 zijn geen subsidies verstrekt.

21.06.03 Bijdragen aan agentschappen (ad 4)

Evenals op de andere artikelonderdelen zijn in 2017 middelen ingezet ter dekking van de RWS inspanningen voor de uitvoering van het beleid op het gebied van natuurlijk kapitaal.

De lagere realisatie wordt veroorzaakt door overboekingen die bij de 1^e suppletoire begroting 2017 zijn verwerkt. Dit betroffen mutaties ten behoeve van de gecoördineerde opdrachtverlening aan de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland die vanaf artikel 19 heeft plaatsgevonden, alsmede ten behoeve van de capaciteitsinzet door RWS binnen artikel 21 Duurzaamheid.

Artikel 22 Omgevingsveiligheid en milieurisico's

Mens en milieu beschermen tegen maatschappelijk onaanvaardbaar geachte milieu- en gezondheidsrisico’s.

Regisseren

De Minister is verantwoordelijk voor de integrale kaderstelling rond activiteiten die risico’s kunnen veroorzaken voor het milieu en de gezondheid van de mens. Deze regisserende rol komt naar voren in:

• • de normstelling en regels waaraan bedrijven en overheden zich bij de uitoefening van hun activiteiten moeten houden. Dit beschermingsniveau wordt bij voorkeur op Europees of internationaal niveau vastgelegd en zonder «nationale kop» geïmplementeerd, waardoor een level playing field bereikt wordt. De veiligheid van mens en milieu bij handelingen met genetisch gemodificeerde organismen (GGO’s), bij de ontwikkeling en implementatie van regelgeving op het gebied van chemische stoffen (REACH) en bestrijdingsmiddelen (Biocideverordening, Wet gewasbeschermingsmiddelen en biociden), bij risicovolle bedrijven en bij het transport van gevaarlijke stoffen (water, rail, buisleidingen en weg) zijn voorbeelden waarbij dit in de vorm van wet- en regelgeving gebeurt. Voor deze dossiers geldt dat Nederland een actieve bijdrage levert aan de Europese processen die leiden tot verdere verbetering van deze internationale (voornamelijk Europese) regels;

• • waar Europese regels (deels) ontbreken, of lidstaatspecifieke implementatie vereisen, of waar specifieke omstandigheden in Nederland het stellen van regels voor de veiligheid van de omgeving noodzakelijk maken, wordt in dialoog met stakeholders gezocht naar een optimum tussen de te bereiken doelen (en dus baten in termen van milieu en gezondheidswinst) en de lasten die deze regels veroorzaken. Dit is onder meer aan de orde bij de regelgeving rond buisleidingen, risicovolle bedrijven en basisnet vervoer gevaarlijke stoffen waarmee een balans wordt gezocht tussen de belangen van vervoer, ruimte en veiligheid. Voorts is dit aan de orde bij de beleidsontwikkeling ten behoeve van de veilige toepassing voor mens en milieu van nieuwe technologieën, zoals nanotechnologie en synthetische biologie. Het is ook aan de orde bij het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen buiten de landbouw. Hier wordt, binnen de grenzen van Europese regelgeving, een balans gezocht tussen bescherming van mensen in de openbare ruimte en de wens overlast door onkruid te bestrijden. Een ander voorbeeld is het verbod op asbestdaken dat in 2016 in werking is getreden en in 2024 van kracht zal zijn. In Nederland vormen asbestdaken de belangrijkste bron van verspreiding van asbestvezels in de leefomgeving;

• • de reductie van administratieve lasten voor bedrijven en het terugdringen van het aantal regels door de vereenvoudiging van de bestaande wet- en regelgeving. Het Activiteitenbesluit, dat bij de inwerkingtreding van de Omgevingswet daarin opgaat, is hiervan het belangrijkste voorbeeld. Dit besluit is er onder meer op gericht de vergunningplicht te vervangen door algemene regels. Reductie van de regeldruk wordt ook nagestreefd door een betere kwaliteit van vergunningverlening, toezicht en handhaving. Deze taken worden door 29 Omgevingsdiensten (OD’s) uitgevoerd, waarbij zes OD’s een specialisatie in BRZO12-taken hebben. Tegengaan van lastendruk is ook een centrale invalshoek bij het transport van gevaarlijke stoffen. Om die reden stelt Nederland in principe geen hogere eisen aan verpakkingen en voer- of vaartuigen dan in de relevante internationale verdragen is vastgelegd, conform de EU-Kaderrichtlijn Transport Gevaarlijke Stoffen;

• • het ontwikkelen van een integraal afwegingskader veiligheid dat behulpzaam is bij besluitvorming inzake activiteiten die veiligheids-, milieu- en gezondheidsrisico’s met zich mee kunnen brengen;

• • het verlenen van vergunningen met als doel bescherming van mens en milieu voor activiteiten met GGO’s;

• • het verlenen van vergunningen voor een beperkt aantal bedrijven met een verhoogd risico voor de externe veiligheid in Caribisch Nederland.

Stimuleren

Het is primair de verantwoordelijkheid van bedrijven die risico’s voor mens en milieu veroorzaken om deze risico’s te identificeren en te voorkomen of te beperken. Dit geldt ook voor overheden die, bijvoorbeeld in de ruimtelijke ordening, keuzes maken die invloed hebben op veiligheid en risico’s. De Minister stimuleert:

• • het in beeld (doen) brengen van bestaande of nieuwe risicosituaties en het vermijden of beperken hiervan. Dit geschiedt door inventarisaties van deze risico’s en het stimuleren van de aanpak daarvan, door het in beeld brengen van de risico’s van nieuwe technologieën zoals het gebruik van nanomaterialen en synthetische biologie, het volgen van nieuwe wetenschappelijke inzichten op het gebied van hormoonverstoring en gecombineerde blootstelling aan stoffen en door het ontwikkelen van beleid ten aanzien van onzekere risico’s zoals bij elektromagnetische velden. De eigen verantwoordelijkheid van bedrijven en andere overheden is daarbij een belangrijk anker, onder andere door openheid te geven ten aanzien van feitelijke risico’s. De Risicokaart (in overleg met het Ministerie van Veiligheid en Justitie ontwikkeld) en de Atlas Leefomgeving zijn hiervan voorbeelden. Op basis van deze informatie kunnen burgers nagaan hoe het is gesteld met de kwaliteit van hun directe leefomgeving. Het landelijk asbestvolgsysteem voorziet alle ketenpartijen van de nodige informatie. Het verbod op asbestdaken gaat per 2024 in. Om de sanering tijdig op gang te brengen wordt dit verbod begeleid door een subsidieregeling die in 2016 is in gegaan. Tevens is in 2016 een strategisch samenwerkingsverband met alle betrokken partijen opgericht om onder meer met behulp van een meerjarig uitvoeringsprogramma de sanering van de asbestdaken te begeleiden. Hiermee moet worden voorkomen dat er rond 2023 een capaciteitsprobleem ontstaat bij de inventarisatie- en verwijderingsbedrijven en dat er een handhavingsprobleem ontstaat in 2024;

• • het nemen van maatregelen ter bescherming van mens en maatschappij tegen moedwillige verstoring van onderdelen van de vitale infrastructuur door te bevorderen dat de risico’s op moedwillige verstoring (bijvoorbeeld terroristische aanslagen) worden geïdentificeerd en waar mogelijk beperkt. Het betreft hier onder andere chemische bedrijven en buisleidingen;

• • het bevorderen van een continue verbetering van de omgevingsveiligheid bijvoorbeeld met behulp van het instrument van de Safety Deals.

Verder is de Minister verantwoordelijk voor het toezicht op en de handhaving van (een deel van) de wet- en regelgeving door de ILT op dit beleidsterrein (zie beleidsartikel 24 Handhaving en toezicht).

Indicatoren en kengetallen

Veiligheid en veiligheidsbeleving zijn niet eenvoudig objectief te meten. Het streven is gericht op het voorkomen van onveiligheid: vermeden onveilige situaties laten zich niet meten. Op dit terrein worden daarom kwantitatieve kengetallen gehanteerd:

REACH

In het kader van de Europese stoffenregelgeving (REACH) worden stoffen beoordeeld en waar nodig van maatregelen voorzien (geharmoniseerde classificatie en labelling, autorisatie, restrictie). Nederland levert een bijdrage aan dat proces, waarbij de Nederlandse inzet bepaald wordt door de ontwikkelde beleidsprioriteringscriteria en de mate waarin de betreffende stof voor Nederland zorgen oplevert, of hier geproduceerd of gebruikt wordt. Onderstaande tabel geeft aan wat de Nederlandse inbreng in 2016 is geweest bij deze producten van het Europese systeem, waarbij een onderscheid wordt gemaakt tussen door Nederland ingebrachte dossiers en dossiers door andere lidstaten ingebracht waar Nederland veelal actief input op levert.

Tabel resultaten EU REACH in 2017

		Geraamd 2017		Gerealiseerd 2017
		NL inbreng	Hele EU	NL inbreng	Hele EU
1	Beoordelingen ontwerpbesluiten ECHA t.a.v. stofevaluaties, registratiedossiers en testvoorstellen van Europese bedrijven1	60	330	95	211
2	Door Nederland uitgevoerde stofevaluaties2	2	30	2	22
3	Door Nederland ingediende en (becommentarieerde) RMO-analyses3	6 (12)	n.v.t.	4 (10)	n.v.t.
4a	Door Nederland ingebrachte en (becommentarieerde) Annex XV dossiers t.a.v. zeer ernstige zorgstoffen4	2 (15)	15	1 (10)	10
4b	Door Nederland gerapporteerde en (becommentarieerde) autorisatieverzoeken5	2–4 (5)	5	3 (35)	40
5	Door Nederland gerapporteerde en (becommentarieerde) restrictiedossiers6	2 (5)	12	2 (9)	9
6	Door Nederlandse ingebrachte en (becommentarieerde) voorstellen voor geharmoniseerde classificatie & labelling7	5–9 (30)	70	6 (51)	53
7	Behandelde vragen door de REACH & CLP helpdesk8	750	n.v.t.	668	n.v.t.

Toelichting:

Bevt en Bevi:

Voor het oplossen van knelpunten veroorzaakt door het Basisnet is een milde saneringsregeling gestart. Het aantal knelpunten is in 2014 gereduceerd van 42 naar 34 adressen (bestaande uit 23 woningen), omdat door extra veiligheidsmaatregelen aan de infrastructuur (snelheidsverlaging bij omrijdroute tunnel «de Noord») 8 adressen/woningen niet meer binnen de risicozone vallen. Voorafgaand aan de inwerkingtreding van de Aankoopregeling Basisnet op 1 april 2015 zijn 7 woningen aangekocht. Na inwerkingtreding van de aankoopregeling zijn er in de jaren 2015–2017 totaal 10 woningen aangekocht. In 2017 zijn er 5 woningen bijgekomen omdat uit inventarisatie gebleken is dat aanbouwen met woonfunctie in de risicozone liggen. Per 1 januari 2018 resteren nog 11 woningen waarvoor de regeling nog tot en met 2020 loopt (bron: RWS).

Genetisch Gemodificeerde Organismen (GGO’s):

Evenals in voorgaande jaren worden niet alleen kengetallen vermeld maar ook indicatoren. Immers, kengetallen geven uitsluitend een beeld van wat de bestede middelen voor vergunningverlening aan resultaten hebben opgeleverd, maar zij bieden geen inzicht in de mate waarin vergunningverlening aan het bereiken van het beleidsdoel heeft bijgedragen.

	Kengetal 2017	Indicator 2017
Ingeperkt gebruik:
– Vergunningaanvragen	120	100%
– Kennisgevingen1	267	100%
– Meldingen2	83	100%
– Verzoeken ex art. 2.8 Besluit ggo milieubeheer 2013	123	100%
Introductie in het milieu, landbouw (inclusief marktaanvragen)	–	–
Introductie in het milieu, medisch, veterinair	6	100%
Totaal	599	100%

Toelichting:

De GGO-regelgeving is op 1 maart 2015 gewijzigd42 waarbij naast vergunningen ook algemene regels, de mogelijkheid tot het doen van kennisgevingen, en verzoeken ingevolge art. 2.8 van het Besluit ggo milieubeheer 2013 geïntroduceerd en de structuur van de vergunningverlening is gewijzigd. Daardoor zijn de kengetallen over 2017 alleen vergelijkbaar met die van na 1 maart 2015. Om de mate van doelbereik in beeld te brengen zijn naast de kengetallen ook indicatoren toegevoegd.

Majeure risicobedrijven

Op 6 juli 2017 is de Staat van de Veiligheid majeure risicobedrijven van 2016 aan de Kamer gezonden (Kamerstukken II 2016–2017, 26 956, nr. 210). Dit is de vierde jaarlijkse rapportage over de veiligheidssituatie bij BRZO-bedrijven in Nederland (Bedrijven die vallen onder het Besluit risico’s zware ongevallen).

Het op dit artikel uitgevoerde beleid en de bijbehorende resultaten waren in 2017 conform de verwachtingen zoals gemeld in de begroting. Er zijn geen grote afwijkingen of een noodzaak tot neerwaartse bijstelling aan het licht gekomen. Onderstaand is per beleidsterrein aangegeven welke activiteiten in 2017 hebben plaatsgevonden.

In 2017 is een scan uitgevoerd van de veiligheid en kwaliteit van onze leefomgeving. Hoewel diverse afzonderlijke risico’s voor de gezondheid en de veiligheid op veel plekken afnemen, neemt het gestapelde risico op sommige plekken toe. In de voortgangsrapportage van «Bewust Omgaan met Veiligheid» (Kamerstukken II 2016–2017, 28 663, nr. 68) is aangegeven op welke wijze hiermee zal worden omgegaan. Om bijvoorbeeld de stapeling en combinaties van blootstelling aan zorgwekkende stoffen beter te kunnen adresseren is een voorstel aan de Europese Commissie en andere lidstaten voorgelegd (Kamerstukken II 2016–2017, 28 663, nr. 67). De door Nederland gecoördineerde Europese NANoREG1-en ProSafe-projecten, die tot doel hadden (Europees) beleid ten aanzien van nieuwe risico’s in het bijzonder op het vlak van nanotechnologie te versterken door in kaart te brengen welke aanpak nodig is, zijn in 2017 afgerond (Kamerstukken II 2016–2017, 28 663, nr. 68, m.n. bijlage 816112). Het concept Safe-by-Design is daar een integraal onderdeel van.

Overzicht van de budgettaire gevolgen van beleid artikel 22 Omgevingsveiligheid en Milieurisico's (x € 1.000)

						Realisatie	Vastgestelde begroting	Verschil
		2013	2014	2015	2016	2017	2017	2017
Verplichtingen		34.184	15.965	30.217	55.234	38.226	33.108	5.118	1
Uitgaven		29.451	18.549	25.225	34.663	45.430	33.780	11.650
22.01	Veiligheid chemische stoffen	12.470	6.784	11.802	6.742	5.867	5.853	14
22.01.01	Opdrachten	6.510	5.313	3.576	3.976	3.384	3.312	72
22.01.02	Subsidies	4.882	370	5.646	1.436	537	600	– 63
	– NANoREG	0	270	5.266	1.100	51	425	– 374
	– Overige subsidies	0	100	380	336	486	175	311
22.01.03	Bijdrage aan agentschappen	779	1.101	2.580	1.330	1.946	1.941	5
	– waarvan bijdrage aan RWS	779	1.101	2.580	1.330	1.946	1.941	5
22.01.05	Bijdragen aan internationale organisaties	299	0	0	0	0	0	0
22.02	Veiligheid biotechnologie	1.877	509	1.516	1.621	2.952	3.070	– 118
22.02.01	Opdrachten	1.779	509	1.516	1.621	2.952	3.070	– 118
22.02.05	Bijdragen aan internationale organisaties	98	0	0	0	0	0	0
22.03	Veiligheid bedrijven en transport	15.104	11.256	11.907	26.300	36.611	24.857	11.754
22.03.01	Opdrachten	4.601	4.030	3.422	3.448	3.805	4.377	– 572
	– Omgevingsveiligheid	518	506	799	868	1.305	389	916
	– Uitvoering veiligheid inrichtingen en basisnetten	3.327	272	362	345
	– Overige opdrachten	756	3.252	2.261	2.235	2.500	3.988	– 1.488
22.03.02	Subsidies	4.160	3.506	3.479	17.173	27.298	14.768	12.530	2
	– Asbest en safety deals	0	0	0	15.196	26.272	12.278	13.994
	– Overige subsidies	0	0	0	1.977	1.026	2.490	– 1.464
22.03.03	Bijdrage aan agentschappen	2.438	3.085	4.059	2.629	1.896	2.666	– 770
	– waarvan bijdrage aan RWS	2.438	3.085	4.059	2.629	1.896	2.666	– 770
22.03.04	Bijdragen aan medeoverheden	3.870	635	75	60	0	0	0
	– Bijdragen asbestsanering	570	0	0	0	0	0	0
	– Bijdragen programma Externe Veiligheid		635	75	60	0	0	0
	– Overige bijdrage aan medeoverheden	3.300	0	0	0	0	0	0
22.03.05	Bijdragen aan internationale organisaties	35	0	0	0	0	0	0
22.03.09	Inkomensoverdracht	0	0	872	2.990	3.612	3.046	566
	Ontvangsten	16.919	1.543	11.607	272	726	675	51

Extracomptabele verwijzing naar artikel 18.06 Externe Veiligheid van het Infrastructuurfonds (x € 1.000)

		2017
Bijdrage uit artikel 26 van Hoofdstuk XII aan artikel 18.06 Externe Veiligheid van het Infrastructuurfonds		2.113
Andere ontvangsten van artikel 18.06 Externe Veiligheid van het Infrastructuurfonds		0
Totale uitgaven op artikel 18.06 Externe Veiligheid van het Infrastructuurfonds		2.113
waarvan
18.06	Externe veiligheid	2.113

Verplichtingen (ad 1)

In het kader van de 1^e suppletoire en 2^e suppletoire begroting 2017 is het budget verhoogd onder andere ten behoeve van de ophoging van het budget Subsidieregeling verwijderen asbestdaken en verlaagd o.a. ten behoeve van overhevelingen naar andere departementen o.a. naar EZ voor de kosten Ctgb 2017 en naar andere artikelen binnen begrotingshoofdstuk XII in verband met onder meer bijdrage kosten NEN en Milieu Centraal, die op artikel 21 worden verantwoord. Per saldo is hiermee het verplichtingenbudget stand 2^e suppletoire begroting 2017 uitgekomen op € 44,9 miljoen.

Het verschil tussen stand 2^e suppletoire begroting 2017 en de realisatie ad € 6,8 miljoen wordt met name verklaard door43:

• • de benodigde middelen voor de in 2017 gepubliceerde Regeling tegemoetkoming niet-loondienst gerelateerde slachtoffers van mesothelioom (TNS) 2018 lager zijn dan oorspronkelijk geraamd (€ 0,7 miljoen).

• • het budget voor de Subsidieregeling versterken omgevingsveiligheid chemische sector 2018 niet in 2017 is gepubliceerd, maar begin 2018 (€ 2 miljoen).

• • De overheveling naar het Ministerie van EZ voor de nabetaling kosten beroep- en bezwaarprocedures Ctgb hoger (€ 0,2 miljoen) is uitgevallen dan oorspronkelijk geraamd.

• • Vertragingen en verlagingen van enkele (geplande) verplichtingen (€ 1,3 miljoen).

22.01 Veiligheid chemische stoffen

22.01.01 Opdrachten

De opdrachten die in 2017 zijn verstrekt en betaald betreffen uitgaven in het kader van de Atlas Leefomgeving, het programmabureau versnellingsaanpak asbestdaken, de uitvoering van de EU-regelgeving ten aanzien van zeer zorgwekkende stoffen in relatie tot andere overheden (vergunningverlening) en de kosten die RWS heeft gemaakt voor de ontwikkeling en het beheer van het Landelijk Asbestvolgsysteem.

22.01.02 Subsidies

NaNoReg

Voor de uitvoering van de EU-programma’s Prosafe en NaNoReg ontvangt het Ministerie van IenM een bijdrage van de Europese Commissie. Met deze bijdrage worden de kosten die het RIVM maakt voor de uitvoering van beide programma’s gefinancierd. De bijdrage van de Europese Commissie en de bijbehorende verrekening van de kosten met het RIVM hebben in 2017 niet plaatsgevonden en worden naar 2018 doorgeschoven. Dit is in de brief van 14 december 2017 aan de Kamer gemeld (Kamerstukken II 2017–2018, 34 775 XII, nr. 64).

Overige subsidies

In 2017 zijn subsidies verstrekt aan:

• • Het Kennisplatform Elektrisch Magnetische Velden ad € 0,42 miljoen

• • Het Ministerie van EZ heeft bij 1^e suppletoire begroting 2017 haar aandeel (€ 0,21 miljoen) naar IenM overgeheveld;

• • GGD GHOR Nederland voor het beschikbaar stellen gedurende 3 jaar van capaciteit voor de implementatie van het meewegen van gezondheid in de lokale instrumenten van de Omgevingswet. Gedurende de 3 jaar, krijgt de GGD jaarlijks € 0,15 miljoen uitgekeerd.

22.01.03 Bijdrage aan agentschappen

Rijkswaterstaat voert in opdracht van IenM werkzaamheden uit in het kader van de uitvoering van InfoMil (centraal punt voor bundeling en verspreiding van milieuwet- en regelgeving) op het beleidsonderwerp «asbest». Daarnaast is veel inzet geleverd voor de implementatie en verdere ontwikkeling van het Landelijk Asbestvolgsysteem. Ten laste van dit artikelonderdeel komen de kosten voor de capaciteitsinzet. De overige kosten van RWS worden verantwoord bij de opdrachtenbudgetten.

22.02 Veiligheid biotechnologie

22.02.01 Opdrachten

Vergunningen voor werkzaamheden met Genetisch Gemodificeerde Organismen (GGO’s) worden verleend indien het risico van die werkzaamheden voor mens en milieu verwaarloosbaar klein is. Ter uitvoering van deze wettelijke taak wordt jaarlijks een opdracht verstrekt aan de Commissie Genetische Modificatie (COGEM) ten behoeve de vergunningverlening, het maken van beoordelingen inzake risico’s verbonden aan werkzaamheden aan GGO’s en het adviseren over maatregelen risicobeheersing en monitoring die bij het uitvoeren van werkzaamheden met GGO’s kunnen worden toegepast. In 2017 is € 1,5 miljoen betaald.

Daarnaast is in 2017 een bedrag van € 1,4 miljoen aan NWO betaald ten behoeve van de uitvoering van het meerjarig onderzoeksprogramma Modernisering Biotechnologie.

22.03 Veiligheid bedrijven en transport

22.03.01 Opdrachten

De middelen zijn ingezet voor verschillende opdrachten zoals het vuurwerkbeleid en de -voorlichtingscampagne Vuurwerk, modellenbeheer buisleidingen (Bevb), NOK-producten omgevingsveiligheid en het beheer van standaarden voor vergunningverlening, toezicht en handhaving. Daarnaast zijn vanuit dit onderdeel gefinancierd de kosten die RWS heeft gemaakt voor onder andere het basisnet vervoer gevaarlijke stoffen, het activiteitenbesluit en het Bureau BRZO+.

22.03.02 Subsidies (ad 2)

Asbest en safety deals

Het betreft hier de uitgaven in het kader van de Subsidieregeling verwijderen asbestdaken door RVO wordt uitgevoerd. In de Staatscourant is gepubliceerd dat voor deze regeling in 2017 € 26,2 beschikbaar is. RVO heeft in 2017 tot dit budget subsidies uitgekeerd en met IenM verrekend.

Het verschil tussen de Ontwerpbegroting 2017 en de uiteindelijke realisatie wordt voornamelijk veroorzaakt doordat het oorspronkelijke budget voor de Subsidieregeling verwijderen asbestdaken van € 12,5 miljoen is verhoogd tot € 26,2 miljoen. Het meerjarig subsidieplafond van de subsidieregeling is niet gewijzigd.

Overige subsidies

Het betreffen de uitgaven die RVO in het kader van de Subsidieregeling versterking omgevingsveiligheid chemische sector (€ 0,5 miljoen), tevens zijn er subsidies uitgekeerd in het kader van Safety Deals onder andere met de Vuurwerkbranche (€ 0,1 miljoen) en Sonneborn te Amsterdam (€ 0,2 miljoen), subsidie aan LTO voor programmaanpak asbestdaken (€ 0,08 miljoen), VeiligheidNL voor het jaarlijkse rapport ongevallen met vuurwerk en ten slotte aan de TU Delft voor studiebeurzen Management of Safety, Health & Environment (€ 0,08 miljoen).

22.03.03 Bijdrage aan agentschappen

Rijkswaterstaat voert in opdracht van IenM werkzaamheden uit in het kader van de uitvoering van InfoMil (centraal punt voor bundeling en verspreiding van milieu wet- en regelgeving) op de beleidsonderwerpen «kennisoverdracht externe veiligheid» en «vergunningverlening (activiteitenbesluit)». Daarnaast worden hier verantwoord de uitgaven voor werkzaamheden van de Dienst Verkeer en Scheepvaart van RWS in het kader van basisnet, vervoer gevaarlijke stoffen en de vergunningverlening olieterminals Caribisch Nederland. De budgetten voor de uitvoering van de bijdragen aan agentschappen waren voor een deel geraamd bij de opdrachtenbudgetten binnen dit artikel.

22.03.09 Inkomensoverdracht

De inkomensoverdrachten hebben betrekking op de uitgaven in het kader van de Regeling Tegemoetkoming niet-loondienst gerelateerde Slachtoffers van mesothelioom (TNS). Deze regeling is voor slachtoffers die via het milieu of via producten aan asbest zijn blootgesteld. In 2017 zijn voorschotten aan de Sociale Verzekeringsbank (SVB) betaald. Met deze voorschotten is de SVB in staat om de gehonoreerde uitkeringen te betalen. Daarnaast zijn ten laste van dit onderdeel de uitvoeringskosten van de SVB betaald.

Ontvangsten

De ontvangsten hebben met name betrekking op de afrekening van de uitvoering TNS-regeling 2016 door SVB.

Artikel 23 Meteorologie, seismologie en aardobservatie

Het KNMI garandeert als onafhankelijke autoriteit aan Nederland de best beschikbare informatie op het gebied van meteorologie, klimatologie en seismologie als bijdrage aan de veiligheid, bereikbaarheid en leefbaarheid van Nederland, inclusief de openbare lichamen Bonaire, Sint Eustatius en Saba.

Financieren

De Minister is verantwoordelijk voor het faciliteren van een internationaal systeem van organisaties waarin Nederland vertegenwoordigd wordt door het KNMI. Dit doet zij door haar rol van financier in de vorm van bijdragen en contributies. Met name te noemen zijn EUMETSAT 22, ECMWF 23 en WMO 24.

(Doen) uitvoeren

De Minister is verantwoordelijk voor de uitvoering van de wettelijke taken van het agentschap KNMI zoals vastgelegd in de Wet op het KNMI (2002). De rol «(doen) uitvoeren» heeft betrekking op de volgende taken:

• a. het kosteloos verstrekken van algemene weerberichten omtrent de toestand van het huidige weer en het te verwachten weer;

• b. waarschuwingen aan het algemeen publiek bij verwacht of werkelijk gevaarlijk of maatschappij-ontwrichtend weer of waarschuwingen bij calamiteiten waarbij het weer een belangrijke rol speelt;

• c. het onverwijld informeren van het algemeen publiek bij een significante bodembeweging door geofysische bronnen of vulkanische activiteit;

• d. het kosteloos ondersteunen van bestuursorganen in gedefinieerde gevallen;

• e. het voortbrengen of verzamelen van meteorologische, seismologische en andere geofysische gegevens in het kader van de uitvoering van de taken zoals opgenomen in de Wet meteorologie en seismologie;

• f. het beheer en onderhoud van de voor de uitvoering van zijn taken noodzakelijke technische infrastructuur;

• g. het overeenkomstig ministeriële regeling desgevraagd ondersteunen van bestuursorganen, de rechterlijke organisatie, overheidsbedrijven of openbare lichamen op het terrein van meteorologie, seismologie of andere geofysische terreinen bij de uitvoering van aan hen bij of krachtens wet opgedragen taken;

• h. onafhankelijk wetenschappelijk onderzoek en technologische ontwikkeling met betrekking tot meteorologie, seismologie en andere geofysische terreinen;

• i. meteorologische, seismologische en andere geofysische gegevens of het onderzoek, bedoeld in onderdeel h, op verzoek van internationale organisaties voortbrengen, verzamelen of beschikbaar stellen;

• j. het voor hergebruik als bedoeld in de Wet hergebruik van overheidsinformatie, zonder dat daartoe een verzoek is gedaan op grond van die wet, beschikbaar stellen van meteorologische, seismologische en andere geofysische gegevens of onderzoeksresultaten, of de opzet daarvan, voor zover intellectuele eigendomsrechten van anderen dat niet beperken, waarbij er op basis van een overeenkomst aanvullende dienstverlening kan worden verleend;

• k. internationale samenwerking op het gebied van meteorologie en seismologie en andere geofysische terreinen; en

• l. het verlenen van meteorologische diensten voor de luchtvaartnavigatie.

De Minister van Buitenlandse Zaken is verantwoordelijk voor het Kernstopverdrag en de Minister van Economische Zaken is verantwoordelijk voor het kader van de Mijnbouwwet.

Indicatoren en kengetallen

Indicatoren

	Realisatie							Realisatie	Streefwaarde/ norm
	2010	2017	2017	2013	2014	2015	2016	2017	2017
Algemene weersverwachtingen en adviezen
– afwijking min.temperatuur (°C)	– 0,24	0,34	ABS1 (<0,5)	– 0,01	– 0,18	0,45	0,44	ABS1 (<0,5)	0,34
– afwijking max.temperatuur (°C)	– 0,21	– 0,31	ABS (<0,5)	– 0,25	– 0,52	– 0,31	– 0,36	ABS (<0,5)	– 0,31
– gemiddelde afwijking windsnelheid (m/s)	0,04	– 0,12	ABS (<1,0)	0,26	0	0	0,26	ABS (<1,0)	– 0,12
Maritieme verwachtingen
– tijdigheid marifoonbericht (%)	99,3	99,4	> 99	99,3	99,9	99,5	98,9	> 99	99,4
Gereviewde publicaties	120	139	> 80	105	105	120	113	> 80	139
Kengetallen
Aantal uitgegeven weeralarmen	4	1		2	1	1	2		1
Percentage tijdige beschikbaarheid van de meteorologische producten (Bron: EUMETSAT)	>98,5	>98,52	>98,5	>98,5	>98,5	>98,5	>98,5	>98,5	>98,52

Toelichting:

Evaluatie weeralarm

Op 11 december 2017 heeft het KNMI in overleg met het Weeralarm Impact Team om 12:20 uur een uitstaande code oranje opgeschaald tot code rood in verband met het maatschappij-ontwrichtend effect van sneeuw en gladheid op uitgebreide schaal. Eerder al werd op grond van de uitstaande code oranje door de wegenverkeersdiensten geadviseerd niet de weg op te gaan, tenzij strikt noodzakelijk. Er was op deze maandag sprake van ontwrichting van het wegverkeer door vele ongevallen en hinder voor en door het vrachtverkeer. Ook het bus- en treinvervoer en de afhandeling van het vliegverkeer op Schiphol werden ernstig verstoord, ondanks beperkingen in de dienstregelingen. Op grond van deze effecten wordt de uitgifte van code rood beoordeeld als terecht. Wel is het de vraag of uitgifte op een vroeger tijdstip schade en ontwrichting verder had kunnen beperken. Dit wordt meegenomen in de verdere ontwikkeling van de waarschuwingssystematiek.

Het op dit artikel uitgevoerde beleid, en de bijbehorende resultaten waren het afgelopen jaar conform verwachting.

Op 1 januari 2016 is de Wet meteorologie en seismologie (Wtms) in werking getreden, evenals de bijbehorende ministeriële regeling. Het KNMI laat in beginsel dienstverlening over aan de markt, uitzonderingen daarop zijn in de Wtms en de regeling beschreven. Over het algemeen kan gesteld worden dat zowel de Wtms als de regeling conform de verwachtingen werken. Om over de beschreven uitzonderingen geen misverstanden te laten ontstaan, is onder regie van het Overleg Infrastructuur en Milieu (OIM) en in overleg met het bedrijfsleven een protocol unieke kennis ontwikkeld en vastgesteld.

Overzicht van de budgettaire gevolgen van beleid artikel 23 Meteorologie, seismologie en aardobservatie (x € 1.000)

						Realisatie	Vastgestelde begroting	Verschil
		2013	2014	2015	2016	2017	2017	2017
Verplichtingen		42.042	37.645	42.200	35.956	43.088	42.586	502
Uitgaven		43.001	36.760	41.030	36.981	43.959	41.719	2.240
23.01	Meteorologie en seismologie	26.911	26.078	28.824	28.564	26.726	24.690	2.036	1
23.01.03	Bijdrage aan het agentschap KNMI	25.952	25.204	27.795	27.535	25.855	23.823	2.032
	– Meteorologie	24.363	24.630	27.292	26.645	25.194	23.389	1.805
	– Seismologie	1.589	574	503	890	661	434	227
23.01.04	Bijdragen aan internationale organisaties	959	874	1.029	1.029	871	867	4
	– Contributie aan WMO (HGIS)	959	874	1.029	1.029	871	867	4
23.02	Aardobservatie	16.090	10.682	12.206	8.417	17.233	17.029	204
23.02.03	Bijdrage aan het agentschap KNMI	16.090	10.682	12.206	8.417	17.233	17.029	204
	– Aardobservatie	16.090	10.682	12.206	8.417	17.233	17.029	204
	Ontvangsten	0	0	0	0	0	0	0

23.01 Meteorologie en seismologie

23.01.03 Bijdrage aan het agentschap KNMI

Ad 1) Meteorologie

De volgende producten zijn geleverd:

• • Reguliere uitgifte van een algemeen weerbericht en van waarschuwingen voor gevaarlijk weer (code geel, code oranje en weeralarm);

• • Terbeschikkingstelling van de meteorologische basisdata van het nationale meteorologische meetnet en de nationale meteorologische modelinfrastructuur, op basis van een open databeleid;

• • Terbeschikkingstelling van data, informatie en kennis over het huidige klimaat;

• • Het leveren van projecties over het toekomstige klimaat (klimaatscenario’s);

• • Verrichten van strategisch en toegepast onderzoek en het geven van beleidsadviezen op het gebied van de meteorologie;

• • Internationale vertegenwoordigingen op het gebied van de meteorologie (met name WMO, EUMETSAT en ECMWF);

• • Beantwoorden van vragen vanuit de maatschappij over weer en klimaat.

Seismologie

23.01.04 Bijdragen aan internationale organisatie: contributie WMO

De beschikbare middelen worden gebruikt om de Nederlandse contributie aan de WMO te voldoen. Deelname aan de activiteiten van de WMO wordt gefinancierd uit HGIS.

23.02 Aardobservatie

23.02.03 Bijdrage aan het agentschap KNMI

Aardobservatie

De volgende producten zijn geleverd:

• • Het verzorgen van de waarnemingen vanuit polaire en geostationaire weersatellieten in Europees verband (EUMETSAT).

Artikel 24 Handhaving en toezicht

Het stimuleren en bewaken van veilige vervoers- en watersystemen en een duurzame leefomgeving.

Financieren

Bij de totstandkoming van wet- en regelgeving beoogt de wetgever een door haar gewenst niveau van veiligheid en duurzaamheid te bewerkstelligen. Daarbij worden de rechtsbeginselen van rechtvaardigheid, rechtszekerheid en rechtsgelijkheid gehanteerd, met oog voor de nalevingseisen die van de ondertoezichtstaanden worden gevraagd. Zij streeft daarbij samenwerking met andere overheidspartners na.

(Doen) uitvoeren

De rol uitvoeren heeft betrekking op:

• • vergunningverlening;

• • toezicht door middel van objectinspecties, administratiecontroles, audits, convenanten en digitale inspecties;

• • het verrichten van opsporing in geval van ernstige overtreding of fraude (onder aansturing van het OM);

• • incidentafhandeling en onderzoek. Een uitgebreidere toelichting op de producten is te vinden in de agentschapsparagraaf van de inspectie.

Een gedetailleerde beschrijving van het uitvoeringsprogramma van de Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT) is te vinden in het Meerjarenplan 2017–2021 dat 20 september 2016 aan de Tweede Kamer is gezonden (Kamerstukken II 2016–2017, 34 550, nr. 4).

Indicatoren en kengetallen

	Vergunningen		Adm.Contr.		Audits
	Planning	Realisatie	Planning	Realisatie	Planning	Realisatie
Afval, Industrie en Bedrijven	3.518	3.018	299	494	89	62
Water, Producten en Stoffen	425	223	6.250	4.254	30	40
Scheepvaart	6.470	7.617	220	384	39	30
Rail- en wegvervoer	615	869	952	549	179	134
Luchtvaart	5.300	7.228	0		410	382
Autoriteit woningcorporaties	1.450	2.080	340	334	710	447
Transport gevaarlijke stoffen	275	124	275	264	54	17
Totaal	18.053	21.159	8.336	6.279	1.511	1.112

	Convenanten		Object inspecties		Incidentafhandeling
	Planning	Realisatie	Planning	Realisatie	Planning	Realisatie
Afval, Industrie en Bedrijven	4	0	1.374	1.007	10	11
Water, Producten en Stoffen	30	15	37.945	32.931	0
Scheepvaart	8	5	5.480	5.068	400	207
Rail- en wegvervoer	73	67	17.382	10.886	0
Luchtvaart	0		1.300	1.076	0	0
Autoriteit woningcorporaties	0		0		0
Transport gevaarlijke stoffen	8	0	6.470	4.201	202	2.238
Totaal	123	87	69.951	55.169	612	2.456

	Onderzoek
	Planning	Realisatie
Afval, Industrie en Bedrijven	10	18
Water, Producten en Stoffen	0
Scheepvaart	250	313
Rail- en wegvervoer	0
Luchtvaart	0	0
Autoriteit woningcorporaties	4	3
Transport gevaarlijke stoffen	20	46
Totaal	284	380

Toelichting:

In de tabel bij indicatoren en kengetallen staan de verschillen tussen geplande en gerealiseerde productie weergegeven. De voortgang van productie ten opzichte van de planning laat een overwegend positief beeld zien. Afwijkingen worden voornamelijk veroorzaakt door nieuwe inzichten over de inzet. Dit in lijn met een geleidelijke verschuiving van de focus, waarbij risicoselectie in dienst van het bereiken van maatschappelijke effecten steeds belangrijker wordt. Het halen van afgesproken aantallen is daarbij ondersteunend aan het te behalen effect.

De ILT is in 2016 gestart met het traject Koers 2021. Trends binnen en buiten de ILT – als (technologische) ontwikkelingen – zorgen ervoor dat de ILT zich vernieuwt. Maar ook de conclusies uit de parlementaire enquête over de Fyra en combinatie van de vele taken van de ILT eisen een nieuwe manier van werken. Medewerkers en leidinggevenden werken samen aan vernieuwing, vanuit vakmanschap en met oog voor ontwikkelingen binnen en buiten de ILT. Altijd in de context van de ambitie: de ILT toont haar maatschappelijke meerwaarde door te werken aan veiligheid, duurzaamheid, zekerheid en vertrouwen in transport, infrastructuur, milieu en wonen.

Een ILT-brede risicoanalyse is een van de onderdelen van de Koers ILT. De risicoanalyse heeft als doel de risico’s in het werkveld van de ILT onderling vergelijkbaar te maken om beter onderbouwde keuzes over de inzet te kunnen maken. Hiervoor is een methodiek ontwikkeld en ingevuld voor de taken van ILT. Daarbij is een onderverdeling gemaakt in zes categorieën, namelijk Fysieke veiligheid, Gezondheid, Milieu, schade aan Transportnet, Economie en schade aan het Vertrouwen in instituties. De resultaten van de eerste ILT-brede risicoanalyse zijn met stakeholders binnen en buiten de overheid besproken met als conclusie dat deze analyse terecht een plek in de strategieontwikkeling van de ILT heeft gekregen. De risicoanalyse is op 6 juli 2017 aan de Tweede Kamer aangeboden (Kamerstukken II 2016–2017, 34 550, nr. 80).

Overzicht van de budgettaire gevolgen van beleid artikel 24 Handhaving en Toezicht (x € 1.000)

						Realisatie	Vastgestelde begroting	Verschil
		2013	2014	2015	2016	2017	2017	2017
Verplichtingen		130.230	116.481	119.051	118.970	106.759	109.561	– 2.802
Uitgaven		130.230	116.481	119.051	118.970	106.759	109.561	– 2.802
24.01	Handhaving en toezicht	130.230	116.481	119.051	118.970	106.759	109.561	– 2.802
24.01.03	Bijdrage aan het agentschap ILT	130.230	116.481	119.051	118.970	106.759	109.561	– 2.802
	– Afval, industrie en bedrijven	9.251	13.304	27.706	27.141	23.746	24.549	– 803
	– Rail en wegvervoer	29.330	25.636	24.691	27.897	24.300	24.765	– 465
	– Scheepvaart	17.985	15.149	23.063	22.372	20.171	21.089	– 918
	– Luchtvaart	15.799	13.168	19.166	18.415	16.853	17.352	– 499
	– Risicovolle stoffen en producten	39.492	33.826	0	0	0	0	0
	– Water, producten en stoffen	18.373	15.398	24.425	23.145	21.689	21.806	– 117
	Ontvangsten	0	0	0	0	0	0	0

Verplichtingen

Zie toelichting hieronder bij Bijdrage aan het agentschap ILT.

24.01 Handhaving en toezicht

24.01.03 Bijdrage aan het agentschap ILT

Artikel 25 Brede Doeluitkering

Het realiseren van maatwerkoplossingen voor verkeers- en vervoersvraagstukken door de twee krachtens artikel 20, derde lid, van de Wet personenvervoer 2000 aangewezen openbare lichamen die verkeer- en vervoerstaken verrichten (vervoerregio’s). Dit betreffen thans de Vervoerregio Amsterdam en het samenwerkingsverband van gemeenten in de zuidelijke Randstad, de Metropoolregio Rotterdam Den Haag.

Financieren

De Minister is systeemverantwoordelijk voor de bijdrage aan de Brede Doeluitkering verkeer en vervoer (BDU), die het mogelijk maakt dat er in de gebieden waar de vervoerregio’s actief zijn maatwerkoplossingen kunnen worden geboden voor verkeers- en vervoervraagstukken. Dit artikel hangt samen met artikel 14 Wegen en verkeersveiligheid en artikel 16 Openbaar Vervoer en Spoor waarin het bredere beleidsveld wordt geschetst.

De samenwerkingsverbanden Vervoerregio Amsterdam en Metropoolregio Rotterdam Den Haag zijn verantwoordelijk voor de beleidsinhoudelijke beslissingen over hun verkeer- en vervoeraangelegenheden.

Overzicht van de budgettaire gevolgen van beleid artikel 25 Brede doeluitkering (x € 1.000)

						Realisatie	Vastgestelde begroting	Verschil
		2013	2014	2015	2016	2017	2017	2017
Verplichtingen		2.000.820	1.872.801	884.538	923.409	926.383	866.780	59.603	1
Uitgaven		2.046.018	1.989.790	1.878.691	893.936	930.277	888.311	41.966	2
25.01	Brede doeluitkering	2.046.018	1.989.790	1.878.691	893.936	930.277	888.311	41.966
	Ontvangsten	0	0	0	0	0	0	0

Verplichtingen (ad 1)

Dit betreft hogere verplichtingen vanuit het Infrastructuurfonds welke samen met de jaarlijkse BDU in 2018 tot betaling zullen komen ten behoeve van het programma Beter Benutten (€ 26,4 miljoen), voor de uitvoering van de Bestuursovereenkomst Blankenburgverbinding (€ 3,1 miljoen). Verder is het verplichtingenbudget voor indexering doorgevoerd (€ 14,9 miljoen) in de beschikking voor kasjaar 2018. Daarnaast zijn de verplichtingen verhoogd door de verwerking van de loon- en prijsbijstelling voor tranche 2017 (€ 15,2 miljoen).

25.01 Brede Doeluitkering (ad 2)

De hogere uitgaven worden veroorzaakt door de uitgaven in het kader van het programma Beter Benutten (€ 13,7 miljoen) voor een bijdrage aan de metropoolregio Amsterdam voor het maatregelenpakket Regionet (Cuyperstrap en PEAT) (€ 5,5 miljoen), het programma OV SAAL middellange termijn (overweg Diemen) (€ 7,5 miljoen). Deze middelen zijn overgeboekt vanuit het Infrastructuurfonds en worden om begrotingstechnische redenen verantwoord op Hoofdstuk XII. Daarnaast zijn de uitgaven verhoogd door de verwerking van de loon- en prijsbijstelling voor tranche 2017 (€ 15,2 miljoen).

IenM financierde vanuit de BDU en op verzoek van de medeoverheden tot en met 2017 het CROW/KpVV-programma. Het CROW/KpVV-programma is een integraal pakket aan activiteiten op gebied van verkeer en vervoer, dat het CROW/KpVV in opdracht van decentrale overheden uitvoert. De middelen hiervoor zijn door deze medeoverheden vanuit de BDU beschikbaar gesteld.

Artikel 26 Bijdragen aan investeringsfondsen

Op dit artikel worden de bijdragen aan het Infrastructuurfonds en het Deltafonds verantwoord.

Financieren

De rollen en verantwoordelijkheden voor zaken die op het Infrastructuurfonds en Deltafonds worden verantwoord zijn terug te vinden in de verschillende beleidsartikelen.

Voor de indicatoren en kengetallen wordt verwezen naar de desbetreffende beleidsartikelen.

Overzicht van de budgettaire gevolgen van beleid artikel 26 Bijdrage investeringsfondsen (x € 1.000)

						Realisatie	Vastgestelde begroting	Verschil
		2013	2014	2015	2016	2017	2017	2017
Verplichtingen		6.696.616	6.910.205	5.874.315	6.026.299	5.259.841	6.168.329	– 908.488
Uitgaven		6.696.616	6.910.205	5.874.315	6.026.299	5.259.841	6.168.329	– 908.488
26.01	Bijdrage aan het Infrastructuurfonds	5.722.871	5.834.916	4.821.159	5.026.766	4.604.822	5.450.478	– 845.656	1
26.02	Bijdrage aan het Deltafonds	973.745	1.075.289	1.053.156	999.533	655.019	717.851	– 62.832	2
	Ontvangsten	0	0	0	0	0	0	0

26.01 Bijdrage aan het Infrastructuurfonds (ad 1)

Het betreft hier de bijdrage vanuit de beleidsbegroting van Hoofdstuk XII aan het Infrastructuurfonds ten behoeve van uitgaven die op het fonds worden verantwoord (zie onderstaande specificatie). Voor een toelichting op de verschillen wordt verwezen naar het Jaarverslag over 2017 van het Infrastructuurfonds.

Het verschil tussen de begroting en de realisatie is het gevolg van een groot aantal mutaties die in het verslagjaar op de in de oorspronkelijke begroting opgenomen raming zijn aangebracht. De belangrijkste oorzaken hebben betrekking op de hieronder vermelde oorzaken. Een volledig inzicht is verstrekt in de verschillende suppletoire begrotingen over 2017.

• – Een kasschuif van € 250 miljoen via het Rijksbrede beeld naar 2018 en 2019.

• – Overboekingen naar het Provinciefonds, het Gemeentefonds en het Btw-compensatiefonds in het kader van het Regiospecifiek Pakket Zuiderzeelijn (RSP) (€ 191,9 miljoen) en het programma Beter Benutten (€ 84,8 miljoen)

• – Omzetting van de budgettaire reeksen van de DBFM-projecten A27/A1 Utrecht-Eemnes-Bunschoten (€ 114,0 miljoen) en N18 Varsseveld-Enschede (€ 113,2 miljoen) om aan de beschikbaarheidsvergoedingen te kunnen voldoen.

• – Overboekingen naar de BDU in het kader van het programma Beter Benutten (€ 13,7 miljoen) en voor de bijdrage aan MRA (€ 15,8 miljoen).

Specificatie van de bijdragen uit de begroting van hoofdstuk XII aan de begroting van het Infrastructuurfonds (bedragen x € 1.000)

INFRAFONDS			Begroting	Realisatie	Verschil
12	Hoofdwegen	uitgaven	2.365.030	2.231.569	– 133.461
12.01	Verkeersmanagement		3.638	4.498	860
12.02	Beheer, onderhoud en vervanging		609.164	595.154	– 14.010
12.03	Aanleg		641.536	429.918	– 211.618
12.04	GIV/PPS		561.811	638.739	76.928
12.06	Netwerkgebonden kosten HWN		548.881	563.260	14.379
12.07	Investeringsruimte		0	0	0
12.09	Ontvangsten	Ontvangsten	126.245	150.898	24.653
	Bijdrage van hfdst XII (art. 26)		2.238.785	2.080.671	– 158.114
13	Spoorwegen	uitgaven	2.218.915	2.154.280	– 64.635
13.02	Beheer, onderhoud en vervanging		1.245.661	1.372.035	126.374
13.03	Aanleg		735.505	604.096	– 131.409
13.04	GIV/PPS		158.806	161.552	2.746
13.07	Rente en aflossing		48.362	16.597	– 31.765
13.08	Investeringsruimte		30.581		– 30.581
13.09	Ontvangsten	Ontvangsten	185.262	242.727	57.465
	Bijdrage van hfdst XII (art. 26)		2.033.653	1.911.553	– 122.100
14	Regionaal, lokale infrastructuur	uitgaven	216.332	236.352	20.020
14.01	Grote regionaal/lokale projecten		132.863	148.786	15.923
14.02	Regionale mobiliteitsfondsen		0	0	0
14.03	RSP-ZZL: pakket bereikbaarheid		83.469	87.566	4.097
14.09	Ontvangsten		0	0	0
	Bijdrage van hfdst XII (art. 26)		216.332	236.352	20.020
15	Vaarwegen	uitgaven	872.578	899.296	26.718
15.01	Verkeersmanagement		8.428	8.525	97
15.02	Beheer, onderhoud en vervanging		366.969	322.961	– 44.008
15.03	Aanleg		186.361	218.819	32.458
15.04	GIV/PPS		10.904	39.105	28.201
15.06	Netwerkgebonden kosten HVWN		299.916	309.886	9.970
15.07	Investeringsruimte				0
15.09	Ontvangsten	Ontvangsten	93.675	97.115	3.440
	Bijdrage van hfdst XII (art. 26)		778.903	802.181	23.278
17	Megaprojecten	uitgaven	181.174	112.472	– 68.702
17.02	Betuweroute		942	1.289	347
17.03	HSL		40.745	154	– 40.591
17.06	PMR		6.866	5.020	– 1.846
17.07	ERTMS		44.463	19.585	– 24.878
17.08	Zuidasdok		88.158	86.424	– 1.734
17.09	Ontvangsten		22.661	35.935	13.274
	Bijdrage van hfdst XII (art. 26)		158.513	76.537	– 81.976
18	Overige uitgaven	uitgaven	24.292	2.113	– 22.179
18.01	Saldo afgesloten rekeningen		0	0	0
18.02	Beter benutten		0	0	0
18.03	Intermodaal vervoer		4.723	0	– 4.723
18.04	Gebiedsgerichte aanpak (UPR)		0	0	0
18.06	Externe veiligheid		4.568	2.113	– 2.455
18.07	Mobiliteitsonafh. Kennis en expertise		0	0	0
18.08	Netwerkoverstijgende kosten		0	0	0
18.11	Investeringsruimte		0	0	0
18.12	Reservering beheer, onderhoud en vervanging		0	0	0
18.13	Tol gefinancierde uitgaven		0	0	0
18.15	Ramingsbijstelling en kasschuif		– 60.000	0	60.000
18.16	Reservering Omgevingswet		75.001	0	– 75.001
18.10	Saldo afgesloten rekeningen	Ontvangsten	0	550.804	550.804
18.09	Ontvangsten	Ontvangsten	0	32.511	32.511
	Bijdrage van hfdst XII (art. 26)		24.292	– 581.202	– 605.494
19	Bijdragen andere begrotingen Rijk
19.09	Ontvangsten	Ontvangsten	5.450.478	4.604.822	– 845.656
	Totaal uitgaven		5.878.321	5.606.082	– 272.239
	Totaal ontvangsten		427.843	1.109.990	682.147
	Totaal Bijdrage van hfdst XII (art. 26)		5.450.478	4.604.822	– 845.656

26.02 Bijdragen aan het Deltafonds (ad 2)

Het betreft hier de bijdrage vanuit de beleidsbegroting van Hoofdstuk XII aan het Deltafonds ten behoeve van uitgaven die op het fonds worden verantwoord (zie onderstaande specificatie). Voor een toelichting op de verschillen wordt verwezen naar het Jaarverslag over 2017 van het Deltafonds.

Specificatie van de bijdragen uit de begroting van Hoofdstuk XII aan de begroting van het Deltafonds (bedragen x € 1.000)

DELTAFONDS			Begroting	Realisatie	Verschil
1	Investeren in waterveiligheid	uitgaven	536.678	457.927	– 78.751
1.01	Grote projecten waterveiligheid		373.919	272.598	– 101.321
1.02	Overige aanlegprojecten waterveiligheid		153.751	178.248	24.497
1.03	Studiekosten		9.008	7.081	– 1.927
1.09	Ontvangsten investeren in waterveiligheid	Ontvangsten	186.805	193.127	6.322
	Bijdrage van hfdst XII (art. 26)		349.873	264.800	– 85.073
2	Investeren in zoetwatervoorziening	uitgaven	38.973	11.397	– 27.576
2.01	Aanleg waterkwantiteit		0		0
2.02	Overige waterinvesteringen zoetwatervoorziening		36.928	9.327	– 27.601
2.03	Studiekosten		2.045	2.070	25
2.09	Ontvangsten investeren in waterkwantiteit en
	Zoetwatervoorziening	Ontvangsten	0	0	0
	Bijdrage van hfdst XII (art. 26)		38.973	11.397	– 27.576
3	Beheer, onderhoud en vervanging	uitgaven	169.466	179.456	9.990
3.01	Watermanagement		7.031	7.162	131
3.02	Beheer, onderhoud en vervanging		162.435	172.294	9.859
3.09	Ontvangsten Beheer, onderhoud en vervanging	Ontvangsten	0	0	0
	Bijdrage van hfdst XII (art. 26)		169.466	179.456	9.990
4	Experimenteren cf. art. III Deltawet	uitgaven	0	6.200	6.200
4.01	Experimenteerprojecten		0	6.200	6.200
4.09	Ontvangsten Experimenteerartikel	Ontvangsten	0	3.200	3.200
	Bijdrage van hfdst XII (art. 26)		0	3.000	3.000
5	Netwerkgebonden kosten en overige uitgaven	uitgaven	133.415	288.322	154.907
5.01	Apparaat		218.112	226.002	7.890
5.02	Overige uitgaven		63.703	62.320	– 1.383
5.03	Investeringsruimte		– 148.400	0	148.400
5.09	Netwerkgebonden kosten en overige ontvangsten	Ontvangsten	0	0	0
5.10	Saldo van afgesloten rekeningen		0	127.036	127.036
	Bijdrage van hfdst XII (art. 26)		133.415	161.286	154.907
6	Bijdragen andere begrotingen Rijk
6.09	Ten laste van begroting van IenM	Ontvangsten	717.851	655.019	– 62.832
7	Investeren in waterkwaliteit	uitgaven	26.124	7.022	– 19.102
7.01	Realisatieprogramma Kaderrichtlijn water		24.850	5.881	– 18.969
7.02	Overige aanlegprojecten waterkwaliteit		279	284	5
7.03	Studiekosten waterkwaliteit		995	857	– 138
7.09	Ontvangsten Investeren in waterkwaliteit	Ontvangsten	0	91	91
	Bijdrage van hfdst XII (art. 26)		26.124	6.931	– 19.193
	Totaal uitgaven		904.656	950.324	45.668
	Totaal ontvangsten		186.805	323.454	136.649
	Totaal Bijdrage van hfdst XII (art. 26)		717.851	655.019	– 62.832

5. NIET-BELEIDSARTIKELEN

Artikel 97 Algemeen departement

Op dit artikel worden de IenM-brede programma-uitgaven verantwoord.

Overzicht van de budgettaire gevolgen van beleid artikel 97 Algemeen departement (x € 1.000)

						Realisatie	Vastgestelde begroting	Verschil
		2013	2014	2015	2016	2017	2017	2017
Verplichtingen		42.119	63.614	50.181	47.952	131.783	43.309	88.474	1
Uitgaven		25.740	55.677	50.901	59.524	114.922	50.480	64.442
97.01	IenM-brede programmamiddelen	25.740	55.677	50.901	59.524	114.922	50.480	64.442
97.01.01	Opdrachten	18.057	30.159	30.907	28.770	84.406	22.618	61.788
	– Onderzoeken ANVS	0	0	3.217	3.162	4.189	3.696	493	2
	– Regeringsvliegtuig	6.190	10.044	8.692	8.731	62.120	6.668	55.452	3
	– Departementaal Coördinatiecentrum Crisisbeheersing	3.704	4.264	4.844	3.902	7.198	1.707	5.491	4
	– Overige opdrachten	8.163	15.851	14.154	12.973	10.898	10.547	351
97.01.02	Subsidies	1.700	1.119	2.167	1.790	1.341	1.430	– 89
	– Subsidies ANVS	0	0	1.167	500	51	102	– 51
	– Overige subsidies	0	0	1.000	1.290	1.290	1.328	– 38
97.01.03	Bijdrage aan agentschappen	606	19.022	12.600	23.837	24.048	21.205	2.843
	– waarvan bijdrage aan KNMI	606	2.400	0	2.672	2.583	213	2.370	5
	– waarvan bijdrage aan ILT		16.000	11.986	12.209	12.412	12.188	224
	– waarvan bijdrage aan RWS		622	614	2.574	2.625	2.422	203
	– waarvan bijdrage aan RIVM				6.382	6.428	6.382	46
97.01.04	Bijdragen aan internationale organisaties
	en medeoverheden	0	0	0	0	0	0	0
97.01.06	Bijdrage aan ZBO en RWT	5.377	5.377	5.227	5.127	5.127	5.227	– 100
	– StAB	5.377	5.377	5.227	5.127	5.127	5.227	– 100
	Ontvangsten	4.271	18.503	3.646	1.259	336	2.189	– 1.853	6

Verplichtingen (ad 1)

De hogere verplichtingen zijn overwegend gerelateerd aan de vervanging van het Regeringsvliegtuig. Enerzijds door de generale toevoeging bij Voorjaarsnota 2017 (€ 50 miljoen) en anderzijds door de schuif vanuit 2016 ten behoeve van de vervanging (€ 40 miljoen). Daarnaast betreft het de overdracht van een aantal taken, in het kader van het Departementaal Coördinatiecentrum Crisisbeheersing (DCC) van ILT aan RWS. De bijbehorende budgetten zijn naar RWS overgeheveld. Tot slot zijn enkele verplichtingen aangegaan met kaseffecten in 2018 en 2019, o.a. voor opdrachten ANVS.

97.01 IenM-brede programmamiddelen

97.01.01 Opdrachten

Onderzoeken ANVS (ad 2)

De hogere uitgaven voor onderzoeken ANVS betreffen grotendeels een technische correctie van uitgaven die abusievelijk op apparaat waren verantwoord (€ 0,4 miljoen).

Regeringsvliegtuig (ad 3)

In de brief (Kamerstukken II 2015–2016, 33 400, nr. 79) van 8 juli 2016 is de Tweede Kamer geïnformeerd over de aanschaf van een vervangend Regeringsvliegtuig. Bij Voorjaarsnota 2017 is € 90 miljoen toegevoegd aan de begroting van IenM voor de vervanging van het Regeringsvliegtuig in 2017. Het koopcontract voor de levering van het nieuwe regeringsvliegtuig is getekend en het oude regeringsvliegtuig is verkocht. Een deel van de betaling vindt niet meer plaats in 2017 en schuift door naar volgend jaar.

Departementaal Coördinatiecentrum Crisisbeheersing (ad 4)

Een aantal taken in het kader van het Departementaal Coördinatiecentrum Crisisbeheersing (DCC) wordt overgedragen van ILT aan RWS. De bijbehorende budgetten van € 5,2 miljoen zijn vanuit artikel 24 overgeheveld.

97.01.03 Bijdrage aan agentschappen

Bijdrage aan KNMI (ad 5)

Bij Voorjaarsnota 2017 is de agentschapsbijdrage voor het KNMI opgehoogd met € 2,4 miljoen voor producten en diensten die het KNMI verricht voor RWS. Het betreft meteorologische producten en diensten met betrekking tot werkzaamheden op het gebied van wegen-, vaarwegen- en waterprojecten waaronder gladheidsbestrijding.

Ontvangsten (ad 6)

In de begroting van IenM was een structurele ontvangstenreeks opgenomen waar geen ontvangsten op binnen komen. Vermoedelijk is dit ontstaan bij conversies tijdens de fusie van VenW en VROM tot IenM. Bij Najaarsnota 2017 is deze reeks afgeboekt.

Als gevolg van het uitfaseren van het oude Regeringsvliegtuig zijn er minder vluchten doorbelast aan andere departementen en zijn daarmee de ontvangsten lager. Als gevolg van vertraging bij projecten heeft verrekening niet in alle gevallen in 2017 plaatsgevonden.

Artikel 98 Apparaatsuitgaven kerndepartement

Op dit artikel staan alle personele en materiële uitgaven en ontvangsten van het Ministerie van Infrastructuur en Milieu met uitzondering van de agentschappen Inspectie Leefomgeving en Transport, Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut, Nederlandse Emissieautoriteit en Rijkswaterstaat. Het omvat de verplichtingen en uitgaven voor ambtelijk personeel, inhuur externen en materieel voor het kerndepartement.

Overzicht van de budgettaire gevolgen van beleid artikel 98 Apparaat van het kerndepartement (x € 1.000)

						Realisatie	Vastgestelde begroting	Verschil
		2013	2014	2015	2016	2017	2017	2017
Verplichtingen		336.847	292.085	325.007	339.812	371.490	317.847	53.643	1
Uitgaven		336.238	303.576	326.186	328.743	334.417	321.827	12.590
98.01	Personele uitgaven	221.509	207.098	218.813	226.918	228.170	218.900	9.270
	– waarvan eigen personeel	206.492	186.627	197.627	196.323	198.489	192.144	6.345	2
	– waarvan externe inhuur	15.017	9.699	12.071	20.962	21.853	17.418	4.435	3
	– waarvan overige personele uitgaven		10.772	9.115	9.633	7.828	9.338	– 1.510	4
98.02	Materiële uitgaven	114.729	96.478	107.373	101.825	106.247	102.927	3.320
	– waarvan ICT	48.548	43.910	25.542	21.454	21.817	19.845	1.972	5
	– waarvan bijdrage aan SSO's	46.859	37.950	60.839	60.872	66.555	54.937	11.618	6
	– waarvan overige materiële uitgaven		14.618	20.992	19.499	17.875	28.145	– 10.270	7
	Ontvangsten	13.138	14.203	37.258	19.323	18.224	3.530	14.694	8

Verplichtingen (ad 1)

De hogere verplichtingen zijn voor een groot deel het gevolg van het verlengen van ICT-contracten (SAP beheer) en ICT-dienstverleningscontracten, o.a. met RSSO SSC-ICT, met kaseffecten in latere jaren. De toename is voor een deel ook het gevolg van het (eerder) aangaan van contracten voor externe inhuur en a.g.v. een correctie (met instemming van WenR) vanuit programmabudgetten, naar aanleiding van de controle Auditdienst Rijk. Dit omdat, ten onrechte, op uitbesteding programmamiddelen geboekt waren terwijl door de ADR deze uitgaven als inhuur moesten worden bestempeld. Een andere oorzaak van de verhoging betreft aangegane verplichtingen voor uitgaven ICT- en facilitaire dienstverlening aan baten-lastendiensten van IenM waarvan de vergoeding hiervoor van de baten-lastendiensten niet meer in 2017 is ontvangen en deze verplichtingen derhalve ten laste van art. 98 moeten worden verantwoord.

98.01 Personele uitgaven (ad 2, ad 3, ad 4)

De hogere kosten Eigen personeel zijn overwegend het gevolg van de toedeling van de loon- en prijsbijstelling tranche 2017 en de afgesloten CAO 2017. Daarnaast zijn er extra uitgaven gedaan voor aanvullende onderzoeksprojecten door PBL, deels vanuit de EU (waarvoor gelden zijn ontvangen) en deels van het Ministerie van Economische Zaken. Tevens is een deel van de geplande inhuur met inbestedingscontracten ingevuld.

De hogere uitgaven voor externe inhuur betreft met name een correctie vanuit programmabudgetten voor Beter Benutten, naar aanleiding van de controle Auditdienst Rijk. Daarnaast is ook hier de toevoeging van de loon- en prijsbijstelling tranche 2017 van invloed op de hogere realisatie.

De uitgaven voor overige personele kosten waren lager dan begroot. Dit komt omdat door de verzekeringsmaatschappijen lagere kosten voor post-actieven in rekening zijn gebracht bij IenM dan voorzien.

98.02 Materiële uitgaven (ad 5, ad 6, ad 7)

De uitgaven ICT zijn hoger dan begroot. Dit wordt o.a. veroorzaakt door de toevoeging van de loon- en prijsbijstelling tranche 2017. Daarnaast betreft een groot deel extra uitgaven voor het project e-paraferen, een upgrade van Hewlett Packard Record Management en het project Standaard Platform.

De hogere Bijdrage aan SSO’s is deels het gevolg van het surplus eigen vermogen van het Rijksvastgoedbedrijf dat is overgeboekt naar IenM als klant van de oud-RVB. Daarnaast betreft het overwegend uitgaven voor ICT- en facilitaire dienstverlening aan baten-lastendiensten van IenM waarvan de vergoeding hiervoor van de baten-lastendiensten niet meer in 2017 is ontvangen en deze uitgaven ten laste van artikel 98 moeten worden verantwoord. Tot slot betreft het enkele correcties vanuit materiële budgetten naar Bijdrage SSO’s.

De lagere materiële uitgaven betreffen voor een groot deel correcties vanuit het materieel budget naar bijdragen aan SSO's (zie ook ad 5). Daarnaast betreffen het overlopende facturen, en diverse lagere uitgaven o.a. als gevolg van vertragingen in de uitvoering. Tevens heeft een overdracht/compensatie aan RWS plaatsgevonden vanuit het centrale budget voor «Inzet arbeidsbeperkten». In het kader van Eenvoudig Beter zijn, ten behoeve van de externe inhuur bij het Wetgevingstraject, gelden overgeboekt van HXII naar het IF.

Ontvangsten (ad 8)

Dit betreft hogere ontvangsten als gevolg van de ontvangen vergoeding van baten-lastendiensten voor centraal betaalde dienstverlening ten behoeve van die diensten.

Apparaatskosten agentschappen en ZBO’s en RWT’s

IenM is verantwoordelijk voor vier agentschappen: de Inspectie Leefomgeving en Transport, het Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut, de Nederlandse Emissieautoriteit en Rijkswaterstaat. De apparaatskosten en ontvangsten worden verder uitgesplitst en toegelicht in de agentschapsparagrafen.

IenM verstrekt bijdragen aan drie begrotingsgefinancierde ZBO’s en RWT’s: ProRail, Kadaster en StAB. Zie voor meer informatie over de ZBO’s en RWT’s van IenM de bijlage ZBO’s en RWT’s van dit Jaarverslag (Bijlage 1).

De apparaatskosten van de Staf van de Deltacommissaris worden in lijn met de Waterwet op het Deltafonds begroot en verantwoord (zie artikel 5 Netwerkgebonden kosten en overige uitgaven van het Jaarverslag van het Deltafonds).

Totaaloverzicht apparaatsuitgaven/kosten inclusief agentschappen en ZBO's/RWT's (x € 1.000)

					Realisatie	Vastgestelde begroting	Verschil
	2013	2014	2015	2016	2017	2017	2017
Totaal apparaatsuitgaven ministerie	336.238	303.576	326.186	328.743	334.416	321.827	12.589
Kerndepartement	336.238	303.576	326.186	328.743	334.416	321.827	12.589
Totaal apparaatskosten batenlastendiensten	1.043.312	1.243.847	1.200.851	1.200.686	1.246.112	1.198.574	47.538
ILT	140.220	147.032	141.572	148.136	152.664	143.541	9.123
KNMI	53.890	44.598	50.376	54.581	55.816	50.995	4.821
NEa	6.351	5.675	7.085	6.681	6.500	6.593	– 93
RWS	842.851	1.046.542	1.001.818	991.288	1.031.132	997.445	33.687
Totaal apparaatskosten ZBO’s en RWT's	593.400	585.805	652.991	599.814	656.031	599.227	56.804
ProRail1	422.000	412.000	483.000	426.000	472.000	429.000	43.000
Kadaster	166.000	169.000	165.000	169.000	179.000	165.000	14.000
StAB	5.400	4.805	4.991	4.814	5.031	5.227	– 196

Taakstelling Rutte II

Conform de Regeling Rijksbegrotingsvoorschriften wordt hieronder aangegeven hoe de taakstelling Rutte II binnen IenM is verdeeld naar de verschillende onderdelen van het ministerie (inclusief agentschappen en ZBO’s). Onderstaande tabel geeft de verdeling weer.

Tabel verdeling taakstelling Rutte II 2016–2018 (Bedragen x € 1.000)

		2016	2017	2018	Structureel
Kerndepartement		– 15.138	– 40.807	– 37.320	– 37.320
Agentschappen
	NEa	– 90	– 180	– 269	– 269
	KNMI	– 261	– 519	– 777	– 777
	ILT	– 1.726	– 3.430	– 5.135	– 5.135
	RWS	– 18.289	– 37.972	– 53.100	– 53.100
ZBO's
	Kadaster	– 310	– 618	– 924	– 924
Overig
	RIVM	– 361	– 824	– 1.000	– 1.000
	ProRail	– 6.825	– 13.650	– 20.475	– 20.475
Totale taakstelling		– 43.000	– 98.000	– 119.000	– 119.000

Toelichting

Bij het kerndepartement, zijn maatregelen om de taakstelling Rutte II (2016 en volgende) in te vullen voor het grootste deel gevonden in:

• • versobering van de bedrijfsvoering; verlaging van de centrale budgetten op het gebied van materiële uitgaven (onder andere door efficiency of productiviteitverbeteringen, door verdergaande digitalisering).

• • verbeterde inzet op integrale programma-aanpak, standaardisering, uniformering en vereenvoudiging van processen, vakmanschap en flexibele inzet over de grenzen van de organisatieonderdelen.

• • maatregelen met personele gevolgen worden in overleg met de medezeggenschap opgepakt. Omdat de grens van het haalbare steeds dichterbij komt wordt getracht om de personele krimp zoveel mogelijk te beperken.

Bij de agentschappen wordt het grootste deel van de financiële taakstelling ten laste van de personele budgetten gebracht. Invulling geschiedt middels het nemen van efficiencymaatregelen en indien nodig taakversobering. Dit betekent dat bepaalde taken dan niet meer of minder intensief zullen worden uitgevoerd.

Artikel 99 Nominaal en Onvoorzien

Niet van toepassing op dit artikel.

Dit artikel is een administratief begrotingstechnisch artikel. Dit houdt in dat er geen daadwerkelijke uitgaven ten laste van artikel 99 worden gedaan. Het artikel dient hoofdzakelijk als tussenstation voor de overboeking van middelen naar de andere artikelen op de IenM begroting, zoals loon- en prijsbijstelling. Ook taakstellingen die nog niet direct kunnen worden doorgeboekt worden tijdelijk op dit artikel geadministreerd.

Overzicht van de budgettaire gevolgen van beleid artikel 99 Nominaal en onvoorzien (x € 1.000)

	Nominaal en Onvoorzien				Realisatie	Vastgestelde begroting	Verschil
	2013	2014	2015	2016	2017	2017	2017
Verplichtingen	0	0	0	0	0	21	– 21
Uitgaven	0	0	0	0	0	21	– 21	1
Loonbijstelling	0	0	0	0	0	0	0
– waarvan programma	0	0	0	0	0	0	0
– waarvan apparaat	0	0	0	0	0	0	0
Prijsbijstelling	0	0	0	0	0	0	0
– waarvan programma	0	0	0	0	0	0	0
– waarvan apparaat	0	0	0	0	0	0	0
Onvoorzien	0	0	0	0	0	21	– 21
Ontvangsten	0	0	0	0	0	0	0

99.01 Nominaal en Onvoorzien (ad 1)

De budgettaire wijzigingen binnen dit artikel zijn kleiner dan de gehanteerde norm en worden daarom niet uiteengezet (zie de leeswijzer).

6. BEDRIJFSVOERINGPARAGRAAF

Scope

De scope van deze bedrijfsvoeringparagraaf is de bedrijfsvoering waarvoor de Minister van Infrastructuur en Waterstaat verantwoordelijk is (begrotingshoofdstuk XII Infrastructuur en Milieu, begrotingshoofdstuk IF en begrotingshoofdstuk DF). Deze bedrijfsvoeringparagraaf omvat drie onderdelen. De Minister van Financiën heeft de rapportage-items van de eerste twee onderdelen voorgeschreven. De Minister van IenW rapporteert in onderdeel drie, na advisering door het Audit Committee, over de belangrijkste ontwikkelingen en verbeteringen in de bedrijfsvoering van 2017.

Onderdeel 1. Uitzonderingsrapportage

Om te voldoen aan de rapportagecriteria uit de rijksbegrotingsvoorschriften wordt in dit onderdeel gerapporteerd op de onderstaande rapportage-items:

• A. comptabele rechtmatigheid;

• B. totstandkoming van de niet-financiële verantwoordingsinformatie;

• C. financieel en materieel beheer, en

• D. overige aspecten van de bedrijfsvoering.

A. Comptabele Rechtmatigheid

Bij de vaststelling van de onderstaande tabel is voor de bestuurskern gebruik gemaakt van een statistische steekproef. Bij gebruik van het instrument steekproef schrijven de rijksbegrotingsvoorschriften voor om in de onderstaande tabellen te rapporteren als de maximale fouten en onzekerheden de rapporteringstolerantiegrenzen overschrijden. De meest waarschijnlijke uitkomsten staan vermeld in de kolommen 4, 5 en 6.

Hoofdstuk XII overzicht overschrijdingen rapporteringstoleranties fouten en onzekerheden

Rapporteringstolerantie	Verantwoord bedrag in euro	Rapporteringstolerantie voor fouten en onzekerheden in euro	Bedrag aan fouten in euro	Bedrag aan onzekerheden in euro	Bedrag aan fouten en onzekerheden in euro
Artikel 20 uitgaven/ontvangsten	20.742.000	2.074.200	0	127.719	127.719
Artikel 21 uitgaven/ontvangsten	22.358.000	2.235.800	0	1.350.311	1.350.311
Artikel 98 uitgaven/ontvangsten	352.640.000	25.000.000	0	21.536.230	21.536.230

Alleen de maximale onzekerheid overschrijdt de rapporteringstolerantie en daarom is de meest waarschijnlijke onzekerheid vermeld.

B. Totstandkoming van de niet-financiële verantwoordingsinformatie (nfi)

Er zijn geen bijzonderheden te melden.

C. Financieel en materieel beheer

In dit onderdeel wordt gerapporteerd over de ontwikkeling van het financieel en materieel beheer:

• • opmerkelijke zaken in de processen financieel en materieel beheer waaronder bevindingen ADR ultimo einde verslagjaar;

• • onvolkomenheden zoals benoemd door de Algemene Rekenkamer inclusief de getroffen/te treffen maatregelen.

Ontwikkeling financieel en materieel beheer en opmerkelijke zaken in de daarmee verbonden processen

De Auditdienst Rijk constateert over 2017: «Het ministerie beheerst de grote financiële stromen goed. Voor de bevindingen over het financieel en materieel beheer uit 2017 geldt dat het ministerie wel maatregelen heeft genomen. De effecten van verbeteracties zijn deels zichtbaar. Er is een verbetering op het inkoopbeheer en het subsidiebeheer.».

Bestuurskern

Financieel control RWS

In 2017 is door RWS – naast het RWS Controlplan – een Financieel Controlplan opgesteld en uitgevoerd. Hiermee zijn de meest risicovolle processen voor het jaarrekeningtraject onderzocht. Doel hiervan was het krijgen van aanvullende zekerheid en een RWS breed beeld over het gevoerde financieel en materieel beheer, waaronder de kwaliteit van de beheersing van rechtmatigheid van geldstromen.

Financieel control ILT

Door verdere overdracht van bedrijfsvoeringstaken aan IBI en RWS verschuift de focus van de ILT naar regievoering en contractbeheer op de financiële en materiële aspecten.

Prestatie verklaren bestuurskern

Inkoopproces RWS

Er heeft in 2017 – naar aanleiding van interdepartementale bestuurlijke afspraken over het (aantoonbaar) voldoen aan de in 2016 gewijzigde Aanbestedingswet (waaronder het vervallen van de zogenoemde IIB-diensten) – een beoordeling plaatsgevonden van de eisen die de Aanbestedingswet stelt aan de (onafhankelijke) leveranciersselectie. De uitkomsten hiervan zijn positief. Verdere aandacht wordt besteed aan de wijze waarop de monitoring van de procedurekeuze meer structureel vorm kan krijgen, en wat hiervoor nodig is in termen van ICT-ondersteuning en werkwijze. Er is in 2017 extra aandacht besteed aan de toegankelijkheid, juistheid en volledigheid van het inkoopdossier. Er is een aantal maatregelen getroffen om de borging van een toereikend inkoopdossier weer verder te verbeteren. Uit de monitoring hierop blijkt dat de toereikendheid van het inkoopdossier is verbeterd, maar de ambitie nog niet volledig is gehaald.

Contractbeheer RWS

Balanspost RWS «Nog uit te voeren werkzaamheden» (NUTW)

Wet modernisering Vpb-plicht overheidsondernemingen

Last onder dwangsom ILT

Opbrengsten uit vergunningverlening ILT

De in het verleden ingezette uniformering van de vastlegging in de ICT-systemen heeft ook in 2017 bijgedragen aan verbetering bij het vaststellen van de juistheid en volledigheid van de opbrengsten. Dit is bereikt door het verder inzetten op uniformering en automatisering van het verbandscontroleproces. Het personele verloop en technische beheersing als gevolg van verouderde ICT-applicaties vormden in 2017 een risico op de zekerheid van deze opbrengstenstroom. In het ICT-actieplan is ingezet op modernisering van vergunningapplicaties; een eerste stap daarin is in 2017 gerealiseerd. De organisatorische wijziging waarbij alle vergunningsverleningsafdelingen zijn samengevoegd maakt het eenvoudiger om de beperkte capaciteit aan benodigde kennis te delen/organiseren.

Voortgang op onvolkomenheden Algemene Rekenkamer (in te vullen door rapportagehouders aan Audit Committee)

In het verslagjaar is door het management aan het Audit Committee gerapporteerd over de voortgang op de getroffen maatregelen om de ultimo 2016 geconstateerde onvolkomenheden op te lossen. Met behulp van de onderstaande tabel wordt de voortgang zichtbaar gemaakt per onderwerp.

Onderwerp	Oordeel AR ultimo 2016	Oordeel IenW ultimo 2017
Regie externe beheerder SAP	Beheer SAP-systeem wel verbeterd, maar nog niet op orde	IBI/DCI heeft veel effort gestoken in het oplossen van de bevindingen. Om te kijken waar we nu concreet staan heeft DCI de ADR gevraagd om te rapporteren overeenkomstig de richtlijn 3000 van de beroepsorganisatie van IT-auditors in Nederland (NOREA). Deze richtlijn stelt eisen aan de kwaliteit en uitvoering van de opdracht, de inhoud van het assurancerapport en de wijze waarop het oordeel wordt geformuleerd. De NOREA 3000 is inmiddels door de ADR uitgevoerd en eind januari worden de uitkomsten met IBI/DCI besproken. Op basis van de uitkomsten van de NOREA 3000 (na hoor en wederhoor) zal IBI/DCI een integraal plan van aanpak opstellen om zo gerichter verder te kunnen werken aan het optimaliseren van haar bedrijfsvoering en het implementeren van de oplossingen voor de laatste openstaande bevindingen.
Toezicht FMC op inkoopfunctie	Effect op geconstateerde fouten en onzekerheden onvoldoende	Inmiddels zijn nagenoeg alle acties uit het verbeterproject «Versterking financieel beheer BSK» onder regie vanuit FMC afgerond. Uit de in 2017 (aan de BSR aangeboden) kwartaalrapportages «Inkoopmonitor IBI/BSK» komt het volgende beeld naar voren: – Onrechtmatige inkopen: een verdergaande dalende trend qua aantal en financiële omvang van onrechtmatigheden in inkoopopdrachten. De financiële omvang blijft nu (ruim) onder de gestelde tolerantiegrenzen. – «Zelfwerkzaamheid» door diensten: het oorspronkelijke hoge percentage inkoopopdrachten buiten IBI/Inkoop om is fors gereduceerd tot nu ca. 10%. – De verwachting is dat deze onvolkomenheid rond de inkoopfunctie inmiddels afdoende is beheerst en feitelijk opgelost.
Inkoopbeheer directie KLG	Prestatie verklaren bij inhuurcontracten: urenstaten ontbraken of bleken niet te zijn gecontroleerd	Specifiek bij KLG betrof het enkele specifieke-opdrachten die als resultaatverplichting waren beoogd, maar a.g.v. facturatie en verantwoording/prestatieverklaring op urenbasis als inhuuropdracht en onrechtmatig werden aangemerkt. Als gevolg van extrapolatie van de gecontroleerde post, kwam dit artikel boven de tolerantiegrens. Door de diverse genomen maatregelen op het gebied van prestatie verklaren is deze onvolkomenheid naar verwachting ook opgelost.
Subsidiebeheer (MenO-beleid)	Subsidiebeheer verdient aandacht; Departementaal MenO-beleid ontbreekt	In het uitvoeringsjaar is departementaal MenO-beleid geschreven dat begin 2018 is geformaliseerd.

D. Overige aspecten van de bedrijfsvoering.

In dit onderdeel rapporteren agentschappen en bestuurskern over majeure aandachtspunten in overige bedrijfsvoeringprocessen.

Informatiebeveiliging

RWS

RWS blijft inzetten op het «in-control» brengen en houden van de beveiliging van de automatisering ter ondersteuning van de missie kritieke processen van RWS. Daarbij is op basis van een risicoanalyse in kaart gebracht wat de te nemen aanvullende beheersmaatregelen zijn in relatie tot de eisen die hieraan worden gesteld, waaronder de eisen van de Baseline Informatiebeveiliging Rijk (BIR). RWS monitort de voortgang van de uitvoering van de beheersmaatregelen actief en beschikt hierdoor over een accuraat inzicht in het identificeren, uitvoeren en borgen van beveiligingsmaatregelen. Het tempo waarin de maatregelen worden uitgevoerd, heeft daarbij expliciete aandacht. Evenals de wijze waarop de informatiebeveiligingsorganisatie op een structurele wijze wordt geborgd. De werking van de geïmplementeerde maatregelen wordt getoetst door middel van een aantal audits.

ILT

Onderdeel 2. Voorgeschreven Rijksbrede bedrijfsvoeringonderwerpen

In deze paragraaf wordt aandacht besteed aan de Rijksbrede bedrijfsvoeringsonderwerpen op verzoek van de Tweede Kamer of die door de Minister van Financiën zijn toegezegd in onder andere debatten, Algemene Overleggen en overige overleggen.

Voor 2017 wordt in deze paragraaf aandacht besteed aan de volgende Rijksbrede bedrijfsvoeringonderwerpen:

A. MenO-beleid en MenO-risico's

De MenO-risico’s bij subsidies zijn in het uitvoeringsjaar beheerst door maatregelen gebaseerd op risicoanalyse. Bij de subsidieverlening aan het bedrijfsleven wordt Rijksbreed gebruik gemaakt van RVO. De opdracht-/mandaatverlening vindt plaats met behulp van het instrument risicoanalyse. De uitvoering van het subsidiebeheer wordt verricht door RVO binnen de grenzen van het verleende mandaat/de verleende opdracht. Bij de subsidieverlening aan gelieerde instellingen is er een bijzonder belang voor het beleid en zijn zowel beleid, kadersteller als bedrijfsvoering betrokken bij de totstandkoming van de risicoanalyse en subsidieregeling; beleid gebruikt bij het subsidiebeheer Rijkbrede modellen en een eigen controleprotocol; beleid en bedrijfsvoering voeren maatregelen uit om misbruik en oneigenlijk gebruik tegen te gaan; In het uitvoeringsjaar is departementaal MenO-beleid geschreven dat begin 2018 is geformaliseerd. Aan het voorgeschreven totaaloverzicht van subsidieregelingen, met potentiële MenO-risico’s met bijbehorende getroffen maatregelen wordt gewerkt.

B. Grote lopende ICT-projecten

C. Gebruik open standaarden en open source software

Bestuurskern

Er wordt gestuurd met de Enterprise Architectuur en de Open Source Software (OSS) strategie actief op de inzet van OSS en op het voldoen aan Open Standaarden. Het Standaard Platform is een goed praktijkvoorbeeld. Het Standaard Platform is volledig gebaseerd op Open Source Software en voldoet aan de Open en Rijksbrede standaarden, zoals opgenomen in de Lijst Open Standaard van het Forum Standaardisatie.

Open standaarden ICT-diensten RWS

RWS stuurt op de door het Forum standaardisatie vastgestelde open standaarden door toepassing daarvan in Project Start Architecturen (PSA). Deze worden gevolgd voor zover dat mogelijk is bij elke nieuwe ICT-toepassing. Het is traceerbaar welke open standaarden gevolgd worden door middel van de RWS standaardenlijst, waarin ook de standaarden van het Forum Standaardisatie zijn opgenomen. Tevens worden eventuele andere Europese en Internationale standaarden die van toepassing zijn in de PSA’s meegenomen. RWS beoogt op deze wijze transparant de vastgestelde open standaarden daar waar mogelijk toe te passen bij het ontwikkelen van ICT-diensten.

D. Activiteiten Audit Committee

Het Audit Committee is viermaal bijeengekomen. Naast de voortgang op ADR-bevindingen en AR onvolkomenheden is meerdere malen gesproken over versterking van het risicomanagement en het programma financiële functie 2020 (zie hieronder). Ook is gesproken over de ambities ten aanzien van het duurzaamheidsverslag, de herindeling van het ministerie ten gevolge van het regeerakkoord, het subsidiebeleid en de implementatie van de AVG. Tevens is een besluit genomen over de uit te voeren zelfevaluatie van het Audit Committee. Deze wordt in 2018 uitgevoerd; resultaten worden weergegeven in de bedrijfsvoeringparagraaf 2018.

Onderdeel 3. Belangrijkste ontwikkelingen en verbeteringen in de IenW bedrijfsvoering

Bedrijfsvoeringontwikkeling en ontvlechting

In 2017 is hard gewerkt aan verdere verbetering van de bedrijfsvoering. Deze inspanningen hebben ertoe geleid dat de bedrijfsvoering er – wederom – beter voorstaat dan een jaar geleden. Mede gezien het bijzondere jaar met een verhuizing en een departementale herindeling is dat een mooi resultaat.

Als gevolg van het regeerakkoord zijn klimaat, ruimtelijke ontwikkeling en de omgevingswet verplaatst naar respectievelijk EZK en BZK. Het ZBO en het agentschap NEa en het ZBO Kadaster zijn nu de verantwoordelijkheid van EZK en BZK. De overdrachtsprotocollen zijn opgesteld tussen de ministeries waarna de feitelijke overdracht van taken, mensen en bijbehorend budget kan worden afgerond. Het voorgaande brengt met zich mee dat de dienstverlening verzorgd wordt voor de overgedragen beleidsonderdelen. Hierbij worden de kaders en werkwijzen van IenM gehanteerd en de financiële transacties «buiten begrotingsverband» geregistreerd en verrekend met EZK en BZK.

Omvorming ProRail

In het regeerakkoord is opgenomen dat ProRail wordt omgevormd tot een publiekrechtelijk ZBO met eigen rechtspersoonlijkheid. Daarbij is aangegeven dat de omvorming geen gevolgen zal hebben voor de huidige rechtspositie en arbeidsvoorwaarden van de werknemers. Door middel van het regeerakkoord wordt het besluit van het vorige kabinet bevestigd. In 2018 wordt samen met ProRail en met betrokkenheid van stakeholders een transitiefase ingegaan waarin de vormgeving van ProRail als publiekrechtelijk ZBO nader wordt uitgewerkt. Onderdeel daarvan is het opstellen van een sturingsvisie en -arrangement die uitwerking geven aan de ambitie van het kabinet om beter te sturen op ProRail en aan de Tweede Kamer verantwoording af te leggen over de prestaties van ProRail. Een publiekrechtelijke vormgeving heeft ook gevolgen voor de interne organisatie van IenM. Aan de Tweede Kamer is toegezegd om de consequenties in kaart te brengen en van een (plan van) aanpak te voorzien.

RWS

Voor de organisatie van Rijkswaterstaat was 2017 een jaar van consolideren en nieuwe impulsen. Consolideren in de zin dat de ambities uit de Koers 2020 stap voor stap worden gerealiseerd door de betrokken medewerkers zelf, zowel inhoudelijk als qua cultuur, houding en gedrag. Enerzijds zijn er relevante stappen gezet in de ontwikkeling naar een meer duurzame RWS en in het benutten van smart mobility-achtige toepassingen. Anderzijds is procesgericht werken met KR8 verder geborgd in de organisatie. Met de Koers ligt de focus daarbij op persoonlijke betekenisgeving: zelf aan de slag, in je eigen dagelijks werk, om wendbaar, vlotter en slimmer te anticiperen op nieuwe ontwikkelingen. Zo zijn in het elke dag verbeteren van ons werk op allerlei fronten concrete verbeteringen en initiatieven gerealiseerd.

ILT

De ILT heeft begin 2018 de hoofdkeuzes voor de inrichting van de nieuwe organisatie gemaakt. Vanuit een risico- en informatiegestuurde benadering, vertaald in 7 portefeuilles, werkt de ILT aan de maatschappelijke doelen veiligheid, duurzaamheid, zekerheid en vertrouwen in transport, infrastructuur en milieu en wonen.

KNMI

Het KNMI heeft in 2017 onderzocht hoe het in de toekomst mee kan bewegen met de ontwikkelingen in de samenleving. Het Rijksvastgoedbedrijf heeft RWS de opdracht gegeven tot uitvoering van het Masterplan De Bilt. Met dit plan zal een ingrijpende renovatie van het huidige KNMI gebouw plaatsvinden

Toezicht ZBO’s

Versterking IV-functie

Programma Financiële Functie 2020

AVG

De Autoriteit Persoonsgegevens heeft een 10-stappenplan gepubliceerd dat overzicht geeft van de belangrijke AVG-thema’s. Deze komen terug in de eigen aanpak implementatie AVG, die projectmatig en risicogestuurd is. Via projectleiders wordt bij de diensten op het AVG-proof zijn op 25 mei 2018 aangestuurd door middel van concentratie op de volgende thema’s: «Privacy by design in plan, do, control en act cyclus», «optimaliseren huidig registratiesysteem: actueel en AVG-proof maken van verwerkingen (korte termijn) en organiseren van een nieuw registratiesysteem (lange termijn)», «doelbinding/grondslagen van verwerkingen», «inzagerecht betrokkene», «verwerkersovereenkomsten» en «verwerkingen voor buiten de Europese Economische Ruimte».

SAP

Het Ministerie van Buitenlandse Zaken maakt sinds 2 januari 2017 medegebruik van SAP. Ten behoeve van beide departementen en in het kader van de verdere digitalisering van de rijksbegroting is een begrotingsmodule uitontwikkeld en in gebruik genomen.

Rijnstraat 8

Door de overgang naar Rijnstraat 8 en de daarmee gepaard gaande implementatie van de Fysieke Werkomgeving Rijk (FWR) (0,7 wpl/fte) en het flexibel gebruik van de werkplekken, worden veel minder vloeroppervlakte en werkplekken afgenomen. Door het gekozen hybride dienstverleningsmodel (deels PPS, deels CDV44) is het dienstverleningstarief per werkplek hoger dan verwacht, echter de totale kosten van huisvesting en facilitair in Den Haag zijn fors afgenomen. In november 2017 zijn een medewerkersbelevingsonderzoek en een meting van de bezettingsgraad van het pand verricht. Uitkomsten van deze onderzoeken moeten aangeven waar verbeteringen in het werken op de Rijnstraat kunnen plaatsvinden gericht op de huisvestingsfaciliteiten en het gedrag van medewerkers.

Duurzaamheid