Nr. 6 NOTA NAAR AANLEIDING VAN HET VERSLAG

De leden van de SGP-fractie hebben, naar aanleiding van de overdracht van de rechtsmacht, gevraagd naar gevallen van eventuele samenloop. Zij willen weten of het begrip «misdrijven die samenhangen met het neerhalen van vlucht MH17» in alle gevallen duidelijk is. De overdracht van strafvervolging door Oekraïne aan Nederland betreft inderdaad misdrijven die verband houden met het neerhalen van vlucht MH17. Een daadwerkelijk verzoek om overdracht van strafvervolging zal altijd betrekking hebben op een al dan niet bij naam bekende verdachte. Hierbij zal het openbaar ministerie altijd beoordelen in welke mate er sprake is van enigerlei betrokkenheid bij het neerhalen van vlucht MH17. De afweging of er sprake is van een verdenking die dermate verband houdt met het neerhalen van vlucht MH17 dat strafvervolging in Nederland is aangewezen, is aan het openbaar ministerie. Met de gekozen brede formulering zijn er op voorhand geen belemmeringen voor het openbaar ministerie om te beslissen welke zaken wel en welke zaken niet in Nederland zouden moeten worden vervolgd.

Ook hebben deze leden gevraagd in hoeverre er problemen kunnen ontstaan als lopende het strafproces blijkt dat een bepaalde verdachte schuldig is aan een misdrijf, bijvoorbeeld indien hij rond 17 juli 2014 betrokken blijkt te zijn geweest bij de separatistische activiteiten, maar dat niet (voldoende) bewezen kan worden dat dit ook daadwerkelijk samenhangt met het neerhalen van vlucht MH17. In verband hiermee willen zij weten wat de betekenis hiervan is in het licht van het principe «ne bis in idem» als Oekraïne later zelf in een dergelijke zaak zou willen berechten. De overdracht van strafvervolging van Oekraïne aan Nederland zal uitsluitend betrekking hebben op personen die verdacht worden van een misdrijf dat verband houdt met het neerhalen van MH17. De overdracht van strafvervolging heeft dus nadrukkelijk geen betrekking op andere strafbare feiten die door dezelfde verdachten zijn begaan. Oekraïne blijft ten aanzien van de vervolging van die misdrijven zelf bevoegd. Dat neemt niet weg dat de betreffende verdachte zich in een eventuele latere Oekraïense zaak zal kunnen beroepen op het ne bis in idem-beginsel voor zover hij meent dat het hetzelfde feitencomplex betreft dat aan de Oekraïense rechter ter beoordeling wordt voorgelegd. Het is dan aan deze rechter te beoordelen in hoeverre dit verweer slaagt. Of en in hoeverre dit verweer kans van slagen heeft, hangt af van het feitencomplex dat in een dergelijke zaak centraal staat.

Verder hebben deze leden gevraagd of de regering kan aangeven in hoeverre sprake zou kunnen zijn van verjaring, naar Nederlands en naar Oekraïne recht en in hoeverre verschillen daartussen betekenisvol zijn voor een – op termijn – succesvolle vervolging van MH17-verdachten. In het Nederlandse Wetboek van Strafrecht is de verjaring geregeld in artikel 70. In het eerste lid is bepaald dat het recht tot strafvordering vervalt door verjaring in drie jaar voor alle overtredingen, in zes jaar voor de misdrijven waarop geldboete, hechtenis of gevangenisstraf van niet meer dan drie jaar is gesteld, in twaalf jaar voor de misdrijven waarop tijdelijke gevangenisstraf van meer dan drie jaar is gesteld en in twintig jaren voor de misdrijven waarop gevangenisstraf van acht jaar of meer is gesteld. In het tweede lid is (onder meer) bepaald dat het recht tot strafvordering niet verjaart voor misdrijven waarop gevangenisstraf van twaalf jaar of meer is gesteld.

In het Oekraïense Wetboek van Strafrecht is de verjaring geregeld in artikel 49. Daarin is de verjaringstermijn voor zeer ernstige misdrijven bepaald op twintig jaar. Voor internationale misdrijven geldt geen verjaringstermijn. Indien een zeer ernstig misdrijf is begaan waarop levenslange gevangenisstraf is gesteld, wordt over de verjaring beslist door de rechter, die kan beslissen dat geen verjaringstermijn geldt. Voorts is in artikel 49 van het Oekraïense Wetboek van Strafrecht bepaald dat de verjaring wordt gestuit indien de verdachte zich aan de opsporing en vervolging heeft onttrokken en indien de verdachte nieuwe strafbare feiten begaat, voordat de verjaringstermijn is afgelopen.

De genoemde termijnen geven op zich voldoende ruimte voor strafvervolging ter zake van het neerhalen van vlucht MH17. Het is aan het openbaar ministerie om te bepalen of en zo ja, welke strafbare feiten zijn begaan in verband met het neerhalen van vlucht MH17 en daarop een tenlastelegging te baseren die bij de rechter aanhangig wordt gemaakt. In dit verband houdt het openbaar ministerie vanzelfsprekend ook rekening met relevante verjaringstermijnen.

De leden van de ChristenUnie-fractie hebben verzocht nader toe te lichten of er voldoende wegen zijn om vorderingen van benadeelde partijen effectief te behandelen, zodat nabestaanden ook op dit punt hun recht kunnen halen. Met deze leden hecht ik groot belang aan adequate procedures om schade op de dader te kunnen verhalen. In de brief van de Minister voor Rechtsbescherming van 22 februari 2018 is de meerjarenagenda voor het slachtofferbeleid gepresenteerd (Kamerstuk 33 552, nr. 43). In de brief staan drie ambities centraal: 1) de versterking van de positie van slachtoffers, 2) de verbetering van de bejegening van slachtoffers in het strafproces, en 3) de vergroting van de mogelijkheden tot verhaal van schade. Ter uitvoering van deze laatste ambitie is een aantal maatregelen voorzien, waaronder de schadevergoeding in het strafproces toegankelijker maken en de ondersteuning verbeteren, civiele expertise inzetten bij de behandeling van de schadevordering, verbetering van het verhaal op daders, het vorderen van affectieschade mogelijk maken en het verkennen van de mogelijkheid fonds voor nabestaanden van geweldsslachtoffers in het buitenland.

In 2018 is de verbetering van de praktijk van het schadeverhaal via het strafproces van start gegaan met het verbeteren van (de gebruiksvriendelijkheid van) het schadeformulier, waarmee de vordering wordt ingediend, meer praktische ondersteuning door Slachtofferhulp Nederland bij het opstellen van de schadevordering en het verbeteren van de praktijk van de behandeling van de vordering door de rechtspraak. De Raad voor de rechtspraak heeft de beslissing op de vordering van de benadeelde partij benoemd als speerpunt voor de ontwikkeling van professionele standaarden in 2018. Daarbij wordt gewerkt aan deskundigheidsbevordering van de strafrechter voor zowel het vaker afdoen van vorderingen als het verbeteren van de motivering van de beslissing op de vordering.

Met de uitvoering van de genoemde maatregelen wordt beoogd het aantal geheel of gedeeltelijk toegewezen schadevorderingen nog verder te laten stijgen dan de huidige 84%.

Met betrekking tot de in het advies van de Raad voor de rechtspraak geopperde «klapluik-constructie», is in de brief aangegeven dat thans wordt beoordeeld welke van twee opties voor de tweetraps afdoening waarin civiele expertise wordt ingezet, kan worden getest in een of meer pilots. Voor de zomer zal naar verwachting duidelijk zijn of dit zonder nadere regelgeving kan worden ingevoerd.

De leden van de CDA-fractie hebben gevraagd de vrijblijvendheid uit artikel 4, eerste lid, van het wetvoorstel te halen en als uitgangspunt te nemen dat de verdachte aanwezig is. Graag ga ik op dit belangrijke punt nader in. Aan het terechtstaan per videoconferentie de voorwaarde verboden dat de verdachte daarmee instemt. Die eis vloeit voort uit bestaande internationale verdragen en ook het Nederlandse recht staat berechting per videoconferentie slechts toe als de verdachte daarmee instemt. Het loslaten van deze eis zou een eventueel MH17-proces kwetsbaar kunnen maken voor kritiek en verweren inzake de eerlijkheid van het proces door op dit belangrijke punt afwijkende regelingen te treffen. Heeft de verdachte eenmaal ingestemd, dan is zijn aanwezigheid bij het terechtstaan per videoconferentie niet meer vrijblijvend. In het licht van de benodigde instemming van de verdachte met berechting per videoconferentie zie ik geen mogelijkheid om artikel 4, eerste lid, van de voorgestelde uitvoeringswet verplichtender op te schrijven, op de door deze leden voorgestelde wijze.

Deze leden hebben zich in dit verband voorts afgevraagd, onder verwijzing naar artikel 495a van het Wetboek van Strafvordering, waarom hier wordt afgeweken van de mogelijkheden en de praktijk van het Nederlandse strafrecht. Het is juist dat artikel 495a Sv een verdachte verplicht in persoon te verschijnen. Indien hij niet aan deze verplichting voldoet, kan de rechter zijn medebrenging gelasten. Dit artikel geldt echter alleen voor een jeugdige verdachte. Een vergelijkbare verplichting kennen de bepalingen die gelden voor meerderjarige verdachten niet. De meerderjarige verdachte is thans niet verplicht in persoon te verschijnen (tenzij hij op grond van het jeugdstrafrecht wordt berecht). Zoals bekend, werkt de regering aan een wetsvoorstel dat regelt dat verdachten van ernstige gewelds- en zedenmisdrijven die in voorlopige hechtenis verblijven voortaan bij de terechtzitting en de uitspraak aanwezig moeten zijn.

Bij de berechting van het neerhalen van vlucht MH17 zal de fysieke aanwezigheid van een verdachte niet mogelijk zijn als hij zich bevindt in een land waarvan hij onderdaan is en dat een uitleveringsverbod van eigen onderdanen kent. Een eventueel bevel van de rechter dat de verdachte in persoon moet verschijnen, kan als zodanig ook niet worden geëffectueerd, maar kan eventueel wenselijk zijn ten behoeve van de Oekraïense autoriteiten, die er op grond van het bilaterale verdrag voor zullen zorgen dat de verdachte ook daadwerkelijk aanwezig is, nadat hij heeft ingestemd met terechtstaan per videoconferentie.

De leden van de SP-fractie hebben gevraagd wat de regering bedoeld met de verwachting dat zowel in Nederland als in Oekraïne een Nederlandse advocaat van de verdachte aanwezig zal zijn. De regering bedoelt hiermee dat de verdachte recht heeft op rechtsbijstand, maar dat het aan de verdachte zelf is om te bepalen of en door wie hij zich wil laten vertegenwoordigen. Bij een eventuele berechting met gebruikmaking van videoconferentie is het mogelijk dat zowel in Nederland in de rechtszaal als in Oekraïne in de zaal waar de verdachte zich bevindt, een advocaat van de verdachte aanwezig is. Bij de verdere praktische uitwerking van de berechting per videoconferentie zal erin worden voorzien dat beide advocaten en de verdachte onderling vertrouwelijk kunnen communiceren, zoals ook voortvloeit uit artikel 4, eerste lid, onder b, van het Besluit videoconferentie. De rol van beide advocaten, waarnaar deze leden hebben gevraagd, is niet anders dan in een regulier strafproces: het zo goed mogelijk behartigen van de belangen van de verdachte.

Voorts hebben deze leden gevraagd waarom een nadere wettelijke regeling zoals geadviseerd door de Raad voor de rechtspraak niet nodig is. In het verdrag is bevestigd dat Nederland en Oekraïne ervoor zorgen dat verdachten recht hebben op toegang tot een raadsman op een zodanig moment en op zodanige wijze dat zij hun rechten van verdediging in de praktijk daadwerkelijk kunnen uitoefenen (artikel 10). Omdat een eventueel MH17-proces zal worden gevoerd op basis van het Nederlandse (straf)recht, kan een verdachte zich door Nederlandse advocaten laten verdedigen. Gesubsidieerde rechtsbijstand kan binnen de bestaande wettelijke kaders van de Wet op de rechtsbijstand worden verleend, ook als dit bijstand door meerdere advocaten aan één verdachte vergt. Dat heeft overleg met de Raad voor de rechtsbijstand uitgewezen. Nader wetgeving op dit punt is dus niet nodig.

In verband met de rechtsbijstand door een Nederlandse advocaat is wel in het verdrag geregeld dat die advocaat vrijelijk en vertrouwelijk kan communiceren met een verdachte die zich in Oekraïne bevindt (artikel 10). De Nederlandse raadsman geniet hiertoe de relevante waarborgen voorzien in het Oekraïense recht. Dit omvat ook de toegang tot een gedetineerde verdachte.

De leden van de CDA-fractie hebben gevraagd of het niet wenselijk is om expliciet te bepalen dat de vervolging en straftoemeting voor deze vliegramp los zal staan van andere gepleegde misdrijven. Zij stellen voor om de regels ten aanzien van samenloop ten aanzien van dit specifieke geval buiten werking te stellen. De regering kan niet voorzien of mogelijk verdachten die voor het neerhalen van vlucht MH17 in Nederland worden berecht, zich ook schuldig hebben gemaakt aan andere, in Nederland begane strafbare feiten. Er bestaat een reële kans dat mogelijke verdachten betrokken kunnen zijn geweest bij andere misdrijven, begaan in Oekraïne, zoals bijvoorbeeld terroristische misdrijven. Daarvoor zullen zij worden vervolgd in Oekraïne.

De berechting in Nederland geschiedt overeenkomstig de regels van het Nederlandse (straf)recht. Het buiten werking stellen van bepaalde, algemeen geldende regels ten behoeve van deze specifieke berechting is niet verenigbaar met het legaliteitsbeginsel, zoals neergelegd in artikel 1 van het Wetboek van Strafrecht.