Nr. 12 VERSLAG HOUDENDE EEN LIJST VAN VRAGEN EN ANTWOORDEN

De vaste commissie voor Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, belast met het voorbereidend onderzoek van dit voorstel van wet, heeft de eer verslag uit te brengen in de vorm van een lijst van vragen met de daarop gegeven antwoorden.

De vragen zijn op 29 september 2017 voorgelegd aan de Minister en de Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Bij brief van 24 oktober 2017 zijn ze door de Minister en de Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap beantwoord.

Met de vaststelling van het verslag acht de commissie de openbare behandeling van het wetsvoorstel voldoende voorbereid.

De fungerend voorzitter van de commissie, Tellegen

De griffier van de commissie, De Kler

Een nota van wijziging heeft alleen betrekking op het wetsgedeelte van het wetsvoorstel. Dat wil zeggen op het wetslichaam en de daarbij behorende begrotingsstaat. De begrotingsstaat heeft alleen betrekking op het begrotingsjaar 2018 en daarom is de mutatie alleen voor 2018 zichtbaar. De maatregel heeft uiteindelijk een structureel karakter. In de 1e suppletoire begroting van het Ministerie van OCW over 2018, die uiterlijk op 1 juni aan de Tweede Kamer wordt aangeboden, zal in de toelichting het structurele karakter van deze maatregel zichtbaar worden gemaakt.

De meerjarige extra uitgaven zijn jaarlijks € 270 miljoen. Zie ook het antwoord op vraag 1.

Ja, ik kan dat bevestigen. Hoe specifieker de afspraak is hoe de middelen worden besteed, des te groter kan het effect zijn voor een bepaalde doelgroep. Bijvoorbeeld door het (deels) in te zetten voor het verkorten van salarisschalen, het verhogen van maximumsalarissen of het verruimen van doorgroeimogelijkheden.

Voor «de Gezonde School» is € 500.000 beschikbaar in 2018. Dit programma heeft als doel om scholen structureel te laten werken aan een gezonde leefstijl en gezonde voeding.

Informatie hierover is, mede vanwege het lumpsumkarakter van de bekostiging, op landelijk niveau niet beschikbaar.

Levenlanglerenkrediet is nu mogelijk tot de leeftijd van 55 jaar. De structurele extra kosten voor elke verhoging van de leeftijdsgrens met één jaar bedragen ongeveer € 1 miljoen. De staatsschuld stijgt met elke stap van één jaar met ongeveer € 20 miljoen (Kamerstuk 2016–2017, 34 556, nr. 12). Wanneer deze verhoging in werking zou treden per studiejaar 2019/2020 (de AOW-leeftijd in 2019 is 66 jaar en 4 maanden) kost dat ongeveer € 11 miljoen per jaar en stijgt de staatsschuld met ongeveer € 220 miljoen. Dit zal oplopen tot respectievelijk € 12 miljoen en € 240 miljoen in het studiejaar 2022/2023 (de AOW-leeftijd in 2022 is 67 jaar en 3 maanden). De AOW-leeftijd na 2022 is afhankelijk van de levensverwachting en momenteel nog niet bekend.

Tijdens de ontwikkelfase hebben leraren een centrale plek. In elk van de ontwikkelteams wordt gezorgd voor een goede balans tussen (groeps-)leerkrachten uit het primair onderwijs en vakleerkrachten uit het voortgezet onderwijs, waarvan er gemiddeld zes van beiden een plaats hebben in de ontwikkelteams. Daarnaast nemen een schoolleider uit po en vo zitting in de ontwikkelteams, en wordt het ontwikkelteam ondersteund door een gespreksleider. Na elke ontwikkelsessie krijgen alle belanghebbenden de mogelijkheid om gerichte input en feedback te geven op de tussenproducten van de ontwikkelteams. Ook worden de tussenproducten in de praktijk beproefd op ontwikkelscholen. Op deze manier verwachten we niet alleen betere uitkomsten, maar werken we ook aan een gezamenlijk resultaat met breed draagvlak.

Het is niet aan de overheid om de inhoud van lesmethodes te beoordelen of te bepalen. Hier zijn de educatieve uitgeverijen zelf verantwoordelijk voor. OCW gaat daarom in principe niet over de inhoud van de lesmethodes met de educatieve uitgeverijen in gesprek. Indien wij serieuze signalen aangaande lesmethodes ontvangen – bijvoorbeeld over ongewenste stereotypering – delen wij deze signalen wel met de GEU.

In totaal is in 2018 € 21,5 miljoen beschikbaar voor onderwijsonderzoek via het Nationaal Regieorgaan Onderwijsonderzoek (NRO). Deze middelen kunnen niet geheel worden uitgesplitst naar sectoren omdat een van de doelen van NRO juist is om een samenhangend onderzoeksprogramma over alle onderwijssectoren heen te stimuleren. Het merendeel van de middelen wordt dan ook via sector-overstijgende calls ingezet: € 5,6 miljoen voor alle onderwijssectoren (po, vo, mbo, ho) en € 7,3 miljoen voor po, vo en mbo. Daarnaast bestaan er bij NRO een aantal specifieke onderzoeksprogramma’s waarvan de middelen als volgt aan onderwijssectoren kunnen worden toegeschreven: € 1,4 miljoen aan po, € 1,1 miljoen aan vo, € 4,0 miljoen aan mbo en € 2,0 miljoen aan ho. Buiten NRO om vindt overigens ook nog onderwijsonderzoek plaats, bijvoorbeeld uit de eerste geldstroom van de universiteiten en via lectoraten van hogescholen.

Kansengelijkheid wordt in deze begroting op pagina 8 expliciet als beleidsprioriteit genoemd. In het Actieplan Gelijke Kansen in het Onderwijs, dat de Kamer op 31 oktober 2016 ontving, is een divers aantal maatregelen aangekondigd voor alle onderwijssectoren. Hier is ook structureel extra budget voor vrijgemaakt. Op 25 juli 2017 heeft de Kamer een eerste voortgangsrapportage ontvangen over de voortgang van de aanpak van gelijke kansen en de opbouw van de Gelijke Kansen Alliantie.

De Inspectie van het Onderwijs heeft in schooljaar 2013/2014 onderzoek gedaan naar de vrijwillige ouderbijdrage in het po. Hieruit blijkt dat een basisschool gemiddeld een vrijwillige bijdrage van € 40 per schooljaar aan de ouders vraagt. Voor het vo is de vrijwillige ouderbijdrage voor het laatst in kaart gebracht in de Schoolkostenmonitor 2015/2016. Uit dit onderzoek blijkt dat de gemiddelde vrijwillige ouderbijdrage bij alle onderwijsniveaus is gedaald. In het praktijkonderwijs bedraagt de vrijwillige ouderbijdrage gemiddeld € 36 volgens ouders en € 44 volgens scholen. In het vmbo ligt dit respectievelijk op € 60 en € 54, voor het havo op € 67 en € 58 en voor het vwo op € 85 en € 62.

In het Actieplan Gelijke Kansen in het Onderwijs, dat de Kamer op 31 oktober 2016 ontving, is een divers aantal maatregelen aangekondigd voor alle onderwijssectoren. In het actieplan wordt ook ingegaan op de rol van het (nieuwe) toezicht en op het kwaliteitsverschil tussen scholen. De verschillende maatregelen worden momenteel uitgevoerd. Op 25 juli 2017 is de Kamer over de uitvoering geïnformeerd in de Kamerbrief over het (voortgangsrapport) van de Gelijke Kansen Alliantie.

De werving voor de ontwikkelteams is gestart. De ontwikkelteams gaan in februari 2018 van start. Op tussentijdse feedbackmomenten reageert het bedrijfsleven, evenals vakverenigingen, vervolgonderwijs, leerlingen, ouders en andere betrokkenen, op de door de ontwikkelteams opgeleverde tussenproducten.

De belangrijkste stap in het creëren van eigenaarschap van de beroepsgroep is de komst van de «Deelnemersvergadering», bestaande uit alle geregistreerde leraren. Daarbinnen wordt de besluitvorming voorbereid door de afvaardiging, een vertegenwoordiging van 24 leraren die de Deelnemersvergadering uit haar midden kiest. De Deelnemersvergadering werkt op basis van het principe «one man, one vote». Dit is dus het platform waarmee alle geregistreerde leraren zeggenschap hebben over hun beroepskwaliteit. Met de «Deelnemersvergadering» is het de beroepsgroep zelf die inhoud geeft aan het register. Leraren weten immers als geen ander wat ervoor nodig is om zo goed mogelijk onderwijs aan de leerlingen te geven. Dat eigenaarschap is overigens niet beperkt tot deze inhoud, ook de zeggenschap over de beroepskwaliteit langs de lijnen van bekwaamheidseisen, professioneel statuut en professionele standaard ligt bij de «Deelnemersvergadering».

Er is geen inzage mogelijk in de individuele aanbieders in het register, noch in het budget dat leraren of scholen hieraan hebben besteed. Het is aan de beroepsgroep om een oordeel te vellen over de kwaliteit en relevantie van het aanbod. Of het daarbij om een commerciële of non-profit aanbieder gaat, is geen selectiecriterium van de beroepsgroep.

Uw Kamer ontvangt de voortgangsrapportage van de sectorakkoorden po en vo voor het kerstreces. De voortgangsrapportage van de kwaliteitsafspraken mbo is op 6 oktober naar uw Kamer gestuurd.

Een cijfermatige ontwikkeling van het lerarentekort als gevolg van de acties uit het Plan van aanpak lerarentekort kunnen we niet geven, omdat voorspellingen op de arbeidsmarkt omgeven zijn met veel onzekerheden. Ook zijn er meerdere factoren van invloed op de het lerarentekort. Zo heeft bijvoorbeeld de ontwikkeling van de rest van de arbeidsmarkt in Nederland een grote invloed. Met de arbeidsmarktbrief van november vorig jaar zijn wel enkele scenario’s meegestuurd die in opdracht van het ministerie zijn opgesteld. In deze scenario’s is doorgerekend wat de mogelijke gevolgen voor het lerarentekort kunnen zijn van: meer aanbod vanuit de pabo, grotere instroom vanuit de stille reserve of leraren die meer gaan werken (parttimers en uitstromers). Ook dit najaar ontvangt u opnieuw de jaarlijkse arbeidsmarktbrief met de nieuwe ramingen.

Op 12 oktober zijn de subsidietoekenningen van de 6^e aanvraagronde bekend geworden. In deze 6 aanvraagrondes heeft de Minister van OCW voor 103 RIF-projecten door het hele land subsidie verleend. In totaal is er door OCW € 89.554.600 bijgedragen aan deze publiek-private samenwerkingen. Het bedrijfsleven en de regionale overheden hebben € 187.965.900 geïnvesteerd met cofinanciering. In totaal komt dat neer op een gezamenlijke investering van € 277.520.400 in regionale innovatie van het middelbaar beroepsonderwijs.

De realisatiewaarden worden in principe alleen opgenomen in het beleidsverslag, omdat de begroting een vooruitblik betreft. Waar in de begroting geen tussenstreefwaarde is gedefinieerd zijn realisatiewaarden opgenomen. Hierdoor is het aantal realisatiewaarden in de begroting beperkt. Daarnaast geldt voor primair en voortgezet onderwijs dat een deel van de indicatoren in de tabel onderdeel zijn van de lerarenagenda en de sectorakkoorden. Over de realisatiewaarde van deze indicatoren zal gerapporteerd worden in de voortgangsrapportage over de lerarenagenda en de sectorakkoorden, waarbij ook ruimte is om de beleidsmatige ontwikkeling toe te lichten.

Zie antwoord 22. De realisatiewaarden worden opgenomen in het beleidsverslag en de voortgangsrapportages.

De streefwaarde voor het percentage studenten dat zich uitgedaagd voelt is geen specifiek percentage, maar de streefwaarde is «hoger». Dat betekent dat de streefwaarde in 2018 hoger moet zijn dan de gerealiseerde waarde in 2016, die 37 procent bedroeg. Zie ook vraag 105.

Er is geen eenduidige verklaring voor dit verschil te geven. Allerlei variabelen – zoals kwaliteit en kwantiteit van het aanbod op school, inhoud van het curriculum – kunnen hierbij een rol spelen. Binnenkort informeer ik u – op basis van de eindtoetsresultaten in 2017 – over de meest recente cijfers van de beheersing van de referentieniveaus. Ook ontvangt u een nadere analyse over de rekenresultaten naar aanleiding van het internationale vergelijkingsonderzoek «Trends in International Mathematics and Science Study» (TIMSS). Hierin zullen we nader op de gestelde vraag ingaan.

Nee, alleen van leraren die hun diploma vanaf circa 1990 behaalden weten we dit. Informatie over diploma’s van alle leraren is dus niet beschikbaar tot op dit detailniveau. Het aandeel masters in po en vo wordt zo goed mogelijk geschat op basis van aanvullende bronnen, uit enquêtes (po) en onderzoek naar bevoegd gegeven lessen (vo).

Het percentage 25–64 jarigen dat deelneemt aan een leeractiviteit is vanaf 2010 (17 procent) slechts weinig toegenomen (19 procent in 2016). Het is daarom realistisch om de streefwaarde in 2020, ondanks de inspanningen om meer mensen te stimuleren deel te nemen aan een leeractiviteit, niet hoger te stellen dan 20 procent. Dit percentage is hoger dan de Europese doelstelling (15 procent). Het EU28-gemiddelde is nu nog geen 11 procent.

Het is niet bekend in hoeverre de werkdruk van leraren is afgenomen door de inzet van conciërges en onderwijsassistenten. Dit komt omdat meerdere factoren een rol spelen bij het verlagen van werkdruk. Er zijn, naast de investeringen in conciërges en onderwijsassistenten, ook andere acties ingezet om de werkdruk op scholen te verlagen (zie ook het antwoord bij vraag 30).

Zoals in de antwoorden op de schriftelijke vragen van 6 oktober 2016 en 7 september 2017 staat, zijn de extra middelen voor het primair en voortgezet onderwijs gezamenlijk en zijn de middelen opgenomen in de lumpsum. Schoolbesturen maken zelf keuzes in de besteding van deze extra middelen.

Er zijn wel cijfers over de omvang van het onderwijsondersteunend personeel in het basisonderwijs en voortgezet onderwijs. De onderwijsinstellingen leveren hun personeelsgegevens aan bij DUO. DUO maakt daarbij onderscheid tussen de functiecategorieën directie, onderwijsgevend personeel en onderwijsondersteunend personeel (OOP). Conciërges en onderwijsassistenten vallen onder deze laatste categorie, samen met andere ondersteunende functies zoals administratief medewerkers.

In tabel 1 staat het aantal voltijdbanen (fte) OOP voor de schooljaren 2013–2014 tot en met 2016–2017. Het aantal voltijdbanen in het basisonderwijs is in deze periode toegenomen met circa 600 en in het voortgezet onderwijs is het aantal voltijdbanen gelijk gebleven.

Tabel 1: aantal voltijdbanen OOP in het basisonderwijs en voortgezet onderwijs (x 1.000)

	2013–2014	2014–2015	2015–2016	2016–2017
Basisonderwijs
fte OOP	10,4	10,5	10,8	11,0
Voortgezet onderwijs
fte OOP	20,1	20,1	20,3	20,1

De primaire verantwoordelijkheid voor de aanpak van werkdruk ligt bij de werkgevers- en werknemersorganisaties en de aanpak ervan start op school. De oorzaken van werkdruk zijn zeer verschillend per sector en organisatie en kennen dus ook verschillende potentiële oplossingen. OCW stimuleert scholen om het gesprek over werkdruk aan te gaan. Een voorbeeld is «Operatie regels ruimen» waarin scholen, samen met bestuur en samenwerkingsverband, intern het gesprek zijn aangegaan over hoe administratie efficiënter vormgegeven kan worden, afhankelijk van prioriteiten en visie. Momenteel wordt er gewerkt aan een breder vervolg op «Operatie regels ruimen» in de vorm van een subsidieregeling voor scholen in het primair onderwijs. Daarnaast ontwikkelt OCW met de Inspectie een handreiking die inzicht geeft in «wat wel en niet moet» als het gaat om administratieve verplichtingen. Ook worden er dit jaar nog via www.leraar.nl goede voorbeelden gedeeld over hoe scholen werkdruk tegengaan.

Sociale partners zetten ook in op de vermindering van werkdruk. Zo heeft het Arbeidsmarktplatform PO het afgelopen jaar de pilot «Samenwerken aan werkdruk» uitgevoerd. De PO-Raad is recent gestart met een pilot waarmee onderzocht wordt hoe inzet van ICT, werkdruk op scholen kan verminderen. Het arbeidsmarktplatform voor vo, VOION, initieert diverse instrumenten en methodieken om werkdruk op middelbare scholen aan te pakken en doet op basis hiervan aanbevelingen aan de cao-tafel.

Scholen zijn vrij in hun keuze om schoolzwemmen aan te bieden en die keuzes worden niet landelijk geregistreerd.

In het kader van het project «NL Zwemveilig» van het Nationaal Platform Zwembaden wordt het huidige zwemonderwijs onderzocht. Uit het rapport Schoolzwemmen 2016 dat in dit kader is opgesteld blijkt dat 30 procent van de gemeenten schoolzwemmen aanbiedt.

In 2014 beschikte 95 procent van de 11- tot 16-jarige kinderen over ten minste één zwemdiploma.

	1,5 lesuur of minder	1,5 tot 3,5 lesuur	3,5 lesuur of meer
Vmbo b/k	21 procent	70 procent	9 procent
Vmbo gl/tl	31 procent	66 procent	3 procent
Havo	8 procent	79 procent	13 procent
Vwo	15 procent	55 procent	30 procent

Uit het rapport Bewegingsonderwijs en Vakleerkrachten dat in februari aan de Kamer is aangeboden, blijkt dat in schooljaar 2014–2015 87 procent van de po-scholen aan de bevoegdheidsnorm voldoet. Hierbij is niet bekend om hoeveel leerkrachten dit gaat.

Op basis van de nulmeting bewegingsonderwijs in het po van het Mulier Instituut (2013), blijkt dat op 21 procent van de scholen bewegingsonderwijs wordt verzorgd door een vakleerkracht. Op 29 procent van de scholen worden de gymlessen verzorgd door een combinatie van vakleerkrachten en bevoegde groepsleerkrachten. Deze meting wordt in 2017 herhaald en komt aan het eind van het jaar beschikbaar.

Scholen zijn vrij in hun keuze om zwemonderwijs aan te bieden. Dit wordt niet landelijk geregistreerd.

Scholen zijn vrij in hun keuze om al dan niet dagelijks sporten en bewegen aan te bieden. Dit wordt niet landelijk geregistreerd.

In Nederland zijn verschillende scholen gestart met The Daily Mile. De stichting Jongeren Op Gezond Gewicht (JOGG) heeft de uitvoering van The Daily Mile met de partners uit het JOGG-netwerk op zich genomen. Het staat scholen vrij om deel te nemen aan dit initiatief, deze deelname wordt niet door OCW bijgehouden.

Er zijn momenteel 121 JOGG-gemeenten.

Een gezonde schoolkantine is een schoolkantine waarbij ten minste 75 procent van het totale aanbod aan eten en drinken op school bestaat uit basisproducten. Dit zijn producten uit de «Schijf van Vijf» die positief bijdragen aan een gezond eetpatroon. In 2016 heeft het RIVM een rapport gepubliceerd over de voedingsomgeving op scholen. Uit de onderzoeksgegevens blijkt dat ongeveer 80 procent van de scholen aangeeft aan dat de aandacht voor voeding de afgelopen 3 jaar is toegenomen en het voedingsaanbod is verbeterd. Het voedingsaanbod op vo-scholen in ruim 50 procent van de kantines en 15 procent van de automaten bestaat voor ten minste 75 procent uit basisproducten.

In 2016 bleek uit onderzoek onder schoolleiders dat bij ruim driekwart van de po-scholen, ruim de helft van de vo-scholen en vier procent van de mbo-scholen de schoolpleinen geheel rookvrij zijn. Gezonde School ondersteunt scholen met advies en ondersteuning om scholen 100 procent rookvrij te maken en zo te voldoen aan de wettelijke verplichting om in 2020 geheel rookvrij te zijn.

Nee. Schoolbesturen maken eigen keuzes in de besteding van hun middelen. In de begrotingen en jaarrekeningen is er ook niet één enkele post ICT. De kosten voor digitalisering die onderwijsinstellingen maken – zoals voor hardware en infrastructuur, software, clouddiensten, beheer, professionalisering, en ondersteuning – worden verdeeld over verschillende posten in de begroting en de jaarrekeningen.

Net als bij veel andere organisaties zien we in het onderwijs de ontwikkeling dat de ICT-ondersteuning voor het administratieve en primaire proces in toenemende mate als een dienst buiten de eigen organisatie en «in de cloud» wordt georganiseerd.

Deze bijstelling van € 147 miljoen euro is het gevolg van twee wijzigingen in de manier waarop studiefinancieringsuitgaven worden geboekt die worden geïmplementeerd in het nieuwe ICT-systeem van de uitvoering van de studiefinanciering. De eerste betreft een wijziging in de boekingsgang van de reisvoorziening. Voorheen kregen studenten die de reisvoorziening op de OV-chipkaart niet activeerden, de bedragen wel als prestatiebeurslening opgeboekt in het systeem. Deze bedragen werden dan kwijtgescholden als de student was afgestudeerd of stopte met studeren. In de nieuwe boekingsgang worden deze leningen niet meer geboekt. Daarmee wordt de schuldenopbouw van studenten transparanter gemaakt en in lijn met de werkelijkheid gebracht. De eenmalige kosten komen tot stand doordat alle opgeboekte prestatiebeursleningen van actieve studenten die hun reisvoorziening niet hebben geactiveerd, nu in één keer zijn afgeboekt. Deze eenmalige opschoonactie zorgt voor € 130 miljoen verschuiving van niet-kaderrelevant naar kaderrelevant. De overige € 17 miljoen wordt veroorzaakt door de volgende wijziging in de boekingsgang. Voortaan wordt het prestatiebeursdeel van afgestudeerde studenten die bijna moeten beginnen met terugbetalen, omgezet in een gift in de maand volgend op het moment dat zij hun diploma overleggen. Die omzetting vindt nu pas plaats op 1 januari volgend op dat moment. Het naar voren halen van deze omzettingen voorkomt verwarring over de hoogte van de terug te betalen bedragen doordat voor studenten meteen helder is wat wordt omgezet.

In 2017 vindt de formele tussenmeting plaats van de sectorakkoorden. Op basis van de geboekte vooruitgang wordt bepaald of er aanleiding is tot aanpassing van de afspraken, de aanpak en de daaraan gekoppelde inzet van middelen. Bij onvoldoende voortgang op één of meer van de actielijnen, kan OCW besluiten om (een deel van) de prestatieboxmiddelen niet meer toe te kennen of deze onder andere en/of striktere voorwaarden beschikbaar te stellen. Over de tussenmeting wordt uw Kamer geïnformeerd voor het kerstreces.

Ja, dat mag. Voor individuele scholen heeft dit geen consequenties. Besturen hebben bestedingsvrijheid bij de inzet van middelen uit de prestatiebox, en kunnen zo bijvoorbeeld rekening houden met wat al bereikt is op de school. Wel draagt de sector als totaal een verantwoordelijkheid voor het behalen van de afgesproken doelstellingen. Over de consequenties voor de sector bij onvoldoende voortgang op één of meer van de actielijnen, wordt in het antwoord op vraag 47 ingegaan.

	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020	2021	2022
Per saldo intensivering (Saldo tabel 1 + tabel 2)	913	54	872	698	566	963	637	492	461	306

Tabel 1. Ombuigingen / taakstellingen / ramingsbijstellingen (bedragen x € 1 miljoen)

	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020	2021
Ombuigingen Rutte I (incl. Begrotingsakkoord 2013):
Taakstelling (deel onderwijs en onderzoek)	– 129	– 130	– 128	– 128	– 128	– 128	– 128	– 128	– 128
Efficiencykorting raden en instituten	– 20	– 20	– 20	– 20	– 20	– 20	– 20	– 20	– 20
PO Gewichtenregeling	– 30	– 40	– 50	– 50	– 50	– 50	– 50	– 50	– 50
VO verminderen aantal profielen HAVO/VWO	0	– 20	– 50	– 50	– 50	– 50	– 50	– 50	– 50
VO vereenvoudigen bekostigingsmodel, tegengaan vertraging en versnellen excellente leerlingen	– 50	– 60	– 60	– 60	– 60	– 60	– 60	– 60	– 60
MBO vereenvoudiging kwalificatiestructuur, tegengaan vertraging, verkorten en intensiveren	0	– 30	– 50	– 140	– 145	– 150	– 160	– 160	– 160
VO efficiencykorting lesmateriaal	0	– 30	– 30	– 30	– 30	– 30	– 30	– 30	– 30
HO geen OV-jaarkaart langstudeerders	– 10	– 10	– 30	– 30	– 30	– 30	– 30	– 30	– 30
HO langstudeerders	– 177	– 163	– 163	– 163	– 140	– 140	– 140	– 140	– 140
Efficiency onderzoek en innovatie	– 86	– 86	– 86	– 86	– 86	– 86	– 86	– 86	– 86
Lenteakkoord – Departementale taakstelling (deel onderwijs en onderzoek)	0	– 171	– 195	– 265	– 232	– 232	– 232	– 232	– 232
Ombuigingen Rutte II:
Schrappen subsidies (deel onderwijs en onderzoek)	0	– 101	– 188	– 190	– 192	– 192	– 192	– 192	– 192
Leerwegondersteunend onderwijs	0	0	– 15	– 50	– 50	– 50	– 50	– 50	– 50
Afschaffen wettelijk verplichte maatschappelijke stages	0	0	0	– 50	– 55	– 55	– 55	– 55	– 55
Minder opleidingen en macrodoelmatigheid mbo	0	0	0	0	– 60	– 80	– 100	– 120	– 120
Samenvoegen kenniscentra mbo	0	0	– 40	– 80	– 80	– 80	– 80	– 80	– 80
Minder opleidingen hoger onderwijs (inclusief kunstopleidingen)	0	0	0	– 70	– 90	– 110	– 130	– 130	– 130
Verminderen overhead in het hoger onderwijs	0	– 15	– 33	– 50	– 65	– 65	– 65	– 65	– 65
Studievoorschot	0	0	0	0	– 15	– 55	– 95	– 305	– 545
Lumpsum- en subsidietaakstelling (deel onderwijs en onderzoek)	0	0	0	– 49	– 240	– 246	– 246	– 246	– 246
Ramingsbijstellingen:
Begroting 2016:
Ramingsbijstelling gewichtenregeling	0	0	0	– 10	– 20	– 30	– 40	– 50	– 50
Ramingsbijstelling onderwijsachterstandenbeleid	0	0	0	0	– 10	– 30	– 40	– 50	– 50
Ramingsbijstelling subsidies	0	0	0	– 20	– 20	– 20	– 20	– 20	– 20
Ramingsbijstelling 2017–2020	0	0	0	0	– 94	– 94	– 94	– 94	0
Begroting 2017:
Gewichtenregeling	0	0	0	– 10	– 10	– 10	– 10	– 10	– 10
Ramingsbijstelling	0	0	0	0	– 150	– 150	– 150	– 150	– 150
Begroting 2018:
Ramingsbijstelling leerlingen en studentenontwikkeling					– 129	– 156	– 125	– 127	– 126
OCW brede problematiek en dekking uit de OCW begroting					– 178	– 67	– 46	– 39	– 63
Totaal ombuigingen	– 503	– 876	– 1.138	– 1.601	– 2.428	– 2.466	– 2.524	– 2.769	– 2.937
Waarvan ramingsbijstellingen	0	0	0	– 40	– 610	– 557	– 525	– 540	– 468

Tabel 2. Intensiveringen (bedragen x € 1 miljoen)

	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020	2021	2022
Intensiveringen Rutte I (incl. Begrotingsakkoord 2013):
PO Uitbreiding doelgroep VVE	50	50	50	50	50	50	50	50	50	50
PO/VO/MBO Versterken centrale en uniforme toetsing, mede t.b.v. meten leerwinst	70	80	80	80	80	80	80	80	80	80
PO/VO/MBO Professionalisering onderwijspersoneel	150	150	150	150	150	150	150	150	150	150
PO/VO Hoogbegaafden	30	30	30	30	30	30	30	30	30	30
PO/VO Taal en rekenen	20	0	0	0	0	0	0	0	0	0
PO Meer schakelklassen en summercourses	50	50	50	50	50	50	50	50	50	50
VO/MBO Plusvoorzieningen en wijkscholen	30	30	30	30	30	30	30	30	30	30
MBO Kwaliteitsverbetering	40	110	150	150	150	150	150	150	150	150
HO Verhogen intensiteit onderwijs	130	210	230	245	260	275	290	300	300	300
Innovatie en onderzoek	90	90	90	90	90	90	90	90	90	90
Lenteakkoord – Kwaliteit leraren en kwaliteit onderwijs	105	105	105	105	105	105	105	105	105	105
Intensiveringen Rutte II (incl. Begrotingsafspraken 2014):
Middelen huisvesting naar scholen	0	0	256	256	256	256	256	256	256	256
Intensivering onderwijs:	0	25	212	504	689	689	689	689	689	689
– Kwaliteit po en vo	0	0	77	240	344	344	344	344	344	344
– Kwaliteit mbo	0	0	56	175	250	250	250	250	250	250
– Fundamenteel en wetenschappelijk onderzoek	0	25	75	75	75	75	75	75	75	75
– Tweede studies en ho	0	0	4	14	20	20	20	20	20	20
Intensivering onderwijs (studievoorschot)	0	0	0	0	0	200	173	263	400	400
Begrotingsafspraken 2014	650	0	577	560	560	593	560	560	560	560
Begroting 2017:
Politieke prioriteiten (deel onderwijs):
– Instroom asiel	0	0	0	0	15	15	15	15	15	15
– Achterstanden	0	0	0	0	5	5	5	5	5	5
– Gelijke kansen	0	0	0	0	25	25	25	25	25	25
– MBO schoolkosten	0	0	0	0	10	10	10	10	10	10
– Verzachten lumpsum- en subsidietaakstelling:	0	0	0	0	133	133	133	133	133	133
Begroting 2018:
Verbeting arbeidsvoorwaarden leraren primair onderwijs						270	270	270	270	270
Totaal intensiveringen	1.415	930	2.010	2.300	2.688	3.206	3.161	3.261	3.398	3.398

Tabel 3. Ombuigingen / taakstellingen / ramingsbijstellingen per sector (bedragen x € 1 miljoen)

	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020	2021	2022
Primair onderwijs	– 55	– 160	– 215	– 275	– 338	– 368	– 388	– 408	– 408	– 408
Voortgezet onderwijs	– 87	– 211	– 281	– 390	– 445	– 447	– 447	– 447	– 447	– 447
Middelbaar beroepsonderwijs	– 31	– 97	– 170	– 326	– 416	– 442	– 472	– 492	– 492	– 492
Hoger onderwijs	– 279	– 324	– 355	– 467	– 520	– 541	– 561	– 561	– 561	– 561
Studiefinanciering	– 10	– 10	– 30	– 30	– 45	– 85	– 125	– 335	– 575	– 760
Onderzoek en wetenschapsbeleid	– 22	– 38	– 49	– 53	– 60	– 62	– 62	– 62	– 62	– 62
Geparkeerd op nominaal en onvoorzien	0	0	0	0	– 150	– 244	– 415	– 410	– 338	– 308
Overig	– 19	– 37	– 40	– 59	– 147	– 53	– 53	– 53	– 53	– 53
Totaal ombuigingen	– 503	– 876	– 1.138	– 1.602	– 2.122	– 2.243	– 2.524	– 2.769	– 2.937	– 3.092

Tabel 4. Intensiveringen per sector (bedragen x € 1 miljoen)

	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020	2021	2022
Primair onderwijs	494	190	514	592	694	703	691	691	691	691
Voortgezet onderwijs	290	70	318	393	494	505	496	496	496	496
Middelbaar beroepsonderwijs	130	154	407	516	644	649	644	644	644	644
Hoger onderwijs	264	257	340	353	407	631	611	711	848	848
Onderzoek en wetenschapsbeleid	46	68	239	239	236	236	236	236	236	236
Geparkeerd op nominaal en onvoorzien	0	0	0	0	0	270	270	270	270	270
Overig	191	191	191	208	212	212	212	212	212	212
Totaal intensiveringen	1.415	930	2.010	2.300	2.688	3.206	3.161	3.261	3.398	3.398

Onderstaande tabel geeft de uitgaven aan onderwijs weer voor de periode 2000–2017. Voor 2000 t/m 2016 betreft het realisatiecijfers zoals gepresenteerd in de desbetreffende jaarverslagen van OCW. De bedragen voor 2017 betreffen de stand zoals opgenomen in de ontwerpbegroting 2018.

Tabel. Uitgaven aan onderwijs 2000–2017 (bedragen x € 1 miljard)

Artikel	Omschrijving	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006	2007	2008
01	Primair onderwijs	5,6	6,3	6,2	6,5	7,6	7,9	8,3	8,6	9,0
03	Voortgezet onderwijs	4,3	4,7	4,9	5,1	5,3	5,6	5,7	6,0	6,5
04	Beroepsonderwijs en volwasseneneducatie	2,3	2,5	2,5	2,6	2,7	2,8	3,1	3,2	3,3
06	Hoger beroepsonderwijs	1,3	1,5	1,6	1,6	1,7	1,8	1,9	2,0	2,2
07	Wetenschappelijk onderwijs	2,7	2,9	3,0	3,1	3,2	3,3	3,4	3,5	3,7
09	Arbeidsmarkt en personeelsbeleid	0,0	0,0	0,1	0,1	0,1	0,1	0,2	0,1	0,1
Totaal		16,2	17,8	18,4	19,0	20,6	21,6	22,6	23,4	24,7

Artikel	Omschrijving	2009	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017
01	Primair onderwijs	9,6	9,5	9,6	9,7	10,2	9,7	10,0	10,2	10,51
03	Voortgezet onderwijs	6,8	7,0	7,0	7,1	7,4	7,3	7,7	8,0	8,2
04	Beroepsonderwijs en volwasseneneducatie	3,5	3,5	3,5	3,5	3,5	3,8	4,1	4,1	4,2
06	Hoger beroepsonderwijs	2,3	2,5	2,5	2,5	2,6	2,7	2,8	2,8	2,9
07	Wetenschappelijk onderwijs	3,8	3,8	4,0	4,0	4,1	4,2	4,2	4,3	4,4
09	Arbeidsmarkt en personeelsbeleid	0,2	0,3	0,3	0,3	0,3	0,3	0,2	0,2	0,2
Totaal		26,1	26,5	26,7	27,2	28,1	28,0	29,0	29,7	30,5

Specificatie overige OCW-brede problematiek (bedragen x € 1 miljoen)

1) Invulling ramingsbijstelling 2017	150,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0
2) Wisselkoersen	15,2	15,2	0,0	0,0	0,0	0,0
3) Prijsindexatie media	9,5	5,6	6,2	5,2	0,8	0,8
4) Doorbelasting GDI	1,0	1,0	0,0	0,0	0,0	0,0
5) Aanvullende bekostiging nieuwkomers	– 8,5	11,0	10,2	4,1	– 3,8	– 9,8
6) Programma Vernieuwing Studiefinanciering	11,7	4,8	0,0	0,0	0,0	0,0
7) Boekingscorrectie n.a.v. PVS	147,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0
8) Actieplan Leerkracht	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	40,0
9) Wetenschap	0,0	0,0	0,0	0,0	50,0	50,0
Overige OCW-brede problematiek	325,9	37,6	16,4	9,3	47,0	80,9

Zie het antwoord op vraag 51

De raming voor studiefinanciering laat lagere kaderrelevante uitgaven en ontvangsten zien ten opzichte van de vorige begroting. Dit is het gevolg van de verwerking van nieuwe uitvoeringsgegevens van DUO. Vooral de uitgaven aan de basisbeurs en de aanvullende beurs bij mbo-bol studenten niveau 1 en 2 vielen in 2016 lager uit dan aanvankelijk geraamd door lagere aantallen. Het is niet bekend of schoolkosten hierbij een rol gespeeld hebben.

Doorwerking Leerling- en studentenenraming OCW Begroting 2018 (bedragen x € 1 miljoen)

	2017	2018	2019	2020	2021
Primair onderwijs	16,2	13,1	22,8	31,2	34,4
Voortgezet onderwijs	22,2	12,7	1,7	2,0	12,0
Beroepsonderwijs en volwasseneneducatie	0,0	36,3	22,0	19,4	15,5
Hoger beroepsonderwijs	46,9	44,7	37,0	22,7	7,7
Wetenschappelijk onderwijs	39,8	50,0	57,7	63,0	65,3
Studiefinanciering	– 4,5	9,1	2,8	4,0	3,3
Totaal	120,6	165,9	144,0	142,3	138,2

Met deze kasschuif wordt de dekking geregeld in het jaar 2019 van de structurele doorwerking van de intensivering uit het regeerakkoord Rutte II ten behoeve van onderzoek van totaal € 150 miljoen. Het bedrag van € 50 miljoen voor onderzoek stond in een aantal jaren niet in het juiste kasjaar. Er zal in de begroting 2019 nog een soortgelijke kasschuif van 2023 naar 2020 plaatsvinden, waarmee de structurele dekking definitief geregeld is. Dat is nu nog niet mogelijk omdat het jaar 2023 nog niet binnen de begrotingshorizon valt.

Door orkaan Irma is de bouwsector op St. Maarten en in Caribisch Nederland ernstig verstoord. Dit zal invloed hebben op de voortgang van bepaalde bouwprojecten in het kader van de onderwijshuisvesting op Saba en Sint Eustatius. Momenteel wordt dit nader onderzocht. Gerelateerde financiële middelen zullen waar mogelijk worden doorgeschoven.

De tabel op pagina 25 geeft een overzicht van alle niet-juridische verplichte uitgaven op het moment van indienen van de ontwerpbegroting. Alle uitgaven in de begroting zijn al bestemd voor bepaalde doeleinden, ook de uitgaven die juridisch niet-verplicht zijn.

Voorgenomen onderwerpen zijn lerarentekort, integrale aanpak dyslexie, big data in de regio en veiligheid op school. Over deze invulling wordt de komende maanden besloten. Over de invulling van deze subsidies wordt uw Kamer achteraf geïnformeerd in het kader van het Jaarverslag 2018.

Een basisschool ontvangt gemiddeld € 5.050 per leerling. In de normatieve onderbouwing van de bekostiging betreft daarvan circa € 3.550 (64 procent) de salariskosten van leerkrachten. Aangezien de bekostiging als lumpsumbedrag wordt toegekend, kan de school zelf bepalen hoe de ontvangen middelen voor het onderwijs worden besteed.

Met behulp van een jaarlijkse representatieve steekproef wordt de gemiddelde groepsgrootte in het basisonderwijs berekend. De Tweede Kamer ontvangt hierover jaarlijks een rapportage; de meest recente betrof de steekproef van oktober 2016. Van de groepen in deze steekproef heeft 10,4 procent 30 of meer leerlingen. Door het totaal aantal leerlingen van oktober 2016 te delen door de gemiddelde groepsgrootte uit de steekproef (23,4 leerlingen), wordt geschat dat er in schooljaar 2016–2017 61.000 klassen waren. Dit betekent dat er in dat schooljaar naar schatting 6.300 klassen in het basisonderwijs waren met 30 of meer leerlingen.

Als indicatoren bij de doelstelling «vergroten studiesucces» zijn voor het primair onderwijs opgenomen het aandeel leerlingen dat de referentieniveaus voor lezen, taalverzorging en rekenen behaalt, en het aandeel zittenblijvers. Bij deze laatste indicator is een (tussen)streefwaarde opgenomen; in 2018 gaat het om 1,5 procent. Bij de indicatoren over het behalen van de referentieniveaus wordt alleen de feitelijke meting opgenomen. De referentieniveaus taal en rekenen vormen een belangrijk hulpmiddel om een doorgaande leerlijn te realiseren en het onderwijs inhoudelijk beter te laten aansluiten op de onderwijsbehoefte van de leerlingen. Deze indicator is te smal om er een oordeel op te baseren over de kwaliteit van het onderwijs. Daarom wordt hiervoor geen streefwaarde vastgesteld.

Ja, er zijn drie indicatoren die een streefwaarde hebben die eerder dan 2020 moet zijn bereikt: inschrijvingen lerarenregister, registraties schoolleidersregister en aantal scholen dat «Vensters voor verantwoording» heeft ingevuld. De duiding van de voortgang op deze en andere indicatoren wordt meegenomen in de voortgangsbrief sectorakkoorden die uw Kamer voor het kerstreces ontvangt.

In het primair onderwijs werken totaal 128.100 leraren (91.600 fte), waarvan 109.200 leraren (77.600 fte) in het basisonderwijs en 18.900 (14.000 fte) in het voortgezet speciaal onderwijs en in het speciaal basisonderwijs.

In de onderstaande tabel staat het aantal leerlingen dat op teldatum 1 oktober van een jaar (dus niet gedurende het schooljaar) vanuit het speciaal basisonderwijs en speciaal onderwijs in het regulier basisonderwijs is ingestroomd. Deze aantallen zijn vrij stabiel over een langere periode en laten voor en na de invoering van passend onderwijs in 2014 hetzelfde beeld zien. Vanuit het speciaal basisonderwijs stappen afgerond jaarlijks ongeveer 200 leerlingen over het naar het regulier basisonderwijs en vanuit het speciaal onderwijs jaarlijks ongeveer 700/800 leerlingen.

In- en doorstroom in het bao (Aantallen afgerond op tientallen; bron: referentieraming 2017)

	sbao	so
2012	170	720
2013	180	760
2014	220	700
2015	210	800
2016	220	790

Voor meer gegevens over leerlingaantallen in het speciaal (basis)onderwijs wordt verwezen naar de elfde voortgangsrapportage passend onderwijs. Daar is vermeld dat in absolute aantallen er een daling is van het aantal leerlingen in het speciaal (basis) onderwijs. Deze daling is sterker dan de daling van het aantal leerlingen in het regulier onderwijs. Percentueel was er in 2015 een iets sterkere daling in het speciaal (basis)onderwijs dan voorheen, maar deze ontwikkeling is niet doorgezet in 2016. In hoeverre deze ontwikkelingen zijn toe te schrijven aan passend onderwijs, is nu nog te vroeg om te beoordelen.

De hogere salarissen en de kleinere groepsgrootte in het voortgezet onderwijs verklaren het verschil in de uitgaven per leerling in het primair onderwijs en voortgezet onderwijs. Het verschil vindt zijn oorsprong in de verschillende schooltypen binnen het funderend onderwijs.

Deze extra middelen zijn bedoeld voor de schoolbesturen om verder invulling te geven aan de vier actielijnen zoals benoemd in het bestuursakkoord. Deze vier actielijnen zijn «talentontwikkeling door uitdagend onderwijs», «een brede aanpak voor duurzame onderwijsverbetering», «professionele scholen» en «doorgaande ontwikkellijnen».

Naast de reguliere bekostiging kunnen schoolbesturen middelen aanvragen voor specifieke doeleinden. De aanvullende bekostiging voor 2018 bestaat onder andere uit de regeling voor teambeurs voor professionalisering van teams van leerkrachten en de regeling tegemoetkoming vervangingskosten voor schoolleiders die een opleiding volgen.

De reden hiervoor is dat de regelingen die onder de aanvullende bekostiging vallen tijdelijk van aard zijn. De regeling teambeurs voor professionalisering van teams en leerkrachten kent een looptijd tot en met schooljaar 2018/2019 en de regeling tegemoetkoming vervangingskosten voor schoolleiders die een opleiding volgen kent een looptijd tot schooljaar 2020/2021.

De volgende tabel laat zien wat de ontwikkeling is van het budget zowel voor de scholen als voor de gemeenten in de periode 2010 tot en met 2021. Tot en met 2016 betreffen het realisatiecijfers. Vanaf 2017 betreft het de geraamde uitgaven.

Uitgaven onderwijsachterstandenbeleid (x 1 miljoen euro)

	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020	2021
Scholen	425	425	410	385	358	326	312	280	280	270	260	260
Gemeenten	240	261	331	361	361	361	361	366	326	326	316	316

In het budget voor de bekostiging van het primair onderwijs is rekening gehouden met een hogere instroom van asielzoekerskinderen zowel in het eerste jaar als het tweede jaar. Bij Voorjaarsnota 2016 is het budget voor de tegemoetkoming voor de opvang van asielzoekerskinderen in het eerste jaar opgehoogd (2016 € 11 miljoen, 2017: € 27 miljoen en 2018: € 15 miljoen). Tevens is bij de Miljoenennota 2017 structureel extra budget (€ 15 miljoen) toegevoegd om ook in het tweede jaar aanvullende bekostiging van asielzoekerskinderen in het primair onderwijs mogelijk te maken.

Dit is sterk afhankelijk van de schoolpopulatie. Landelijk is er een trend waarneembaar dat het aantal leerlingen van ouders met een laag opleidingsniveau afneemt.

Voor het antwoord zie het antwoord bij vraag 73.

Zie voor het antwoord, het antwoord bij vraag 73.

Zie het antwoord op vraag 75.

Er zijn ramingsbijstellingen doorgevoerd tot en met 2020 in het onderwijsachterstandenbudget voor scholen en gemeenten, vanwege een autonome daling van het aantal leerlingen en de stijging van het opleidingsniveau van ouders. Er is kennisgenomen van de zorgen van de sector en gemeenten wat betreft de omvang van het budget. Hier is uw Kamer per Kamerbrief over geïnformeerd op 30 mei 2017.

Er is de afgelopen jaren sprake van een hogere instroom van asielzoekerskinderen. Uit de cijfers van DUO is echter niet te herleiden of de hogere instroom van asielzoekerskinderen het gevolg is van gezinshereniging. In de begroting voor het primair onderwijs is rekening gehouden met een hogere instroom van asielzoekerskinderen (zie daarvoor ook het antwoord bij vraag 74).

De managementafspraak die tussen het departement en DUO gesloten is, is er op gericht dat DUO haar taken op een adequate manier kan uitvoeren. In de managementafspraak wordt meer gedetailleerd vastgelegd hoe DUO haar taken als uitvoeringsorganisatie zo goed mogelijk uitvoert. Daartoe worden met name afspraken gericht op prestatie-indicatoren, aanpassingen systemen naar aanleiding van wet- en regelgeving, financiering, organisatie en bedrijfsvoering vastgelegd. Deze afspraak wordt in een strak planning- en controlproces gemonitord en waar nodig vindt gedurende het jaar bijsturing plaats.

Op basis van de regeling prestatiebox heeft de Minister per schooljaar een bijzondere bekostiging verstrekt aan het bevoegd gezag tot en met 2019/2020. De regeling heeft dus dezelfde looptijd als het bestuursakkoord. Het budget is als een structurele reeks in de begroting opgenomen. Op basis van de tussenmeting in 2017 wordt bezien of bijsturing nodig is. De Minister kan op basis van de resultaten op sectorniveau, besluiten om deze regeling met ingang van het daaropvolgende schooljaar wijzigen.

In onderstaande tabel staat hoe de verdeling was van de ondersteuningsmiddelen zowel voor de zware als lichte ondersteuning in de jaren 2015 tot en met 2017. De stijging van de beschikbare bedragen komt met name door het toevoegen van de loon- en prijsbijstelling.

(bedragen x € 1 miljoen)	2015	2016	2017
Lichte ondersteuning – Samenwerkingsverbanden primair onderwijs	360	360	355
Zware ondersteuning – Clusters 1 en 2	230	230	245
Zware ondersteuning – Samenwerkingsverbanden primair onderwijs	525	525	530
Zware ondersteuning – Samenwerkingsverbanden voortgezet onderwijs	520	535	560
Totaal ondersteuningsmiddelen	1635	1650	1690

Vanaf 2018 kunnen gemeenten bij hun aanpak van laaggeletterdheid het budget voor volwasseneneducatie niet alleen inzetten voor opleidingen taal en rekenen, maar ook voor opleidingen digitale vaardigheden. Zo kunnen gemeenten met het bestaande budget de diverse groepen laaggeletterden beter bedienen.

Het eindexamen in het voortgezet onderwijs is een gesloten entiteit, met één herkansingsmogelijkheid, waarvoor je kunt zakken of slagen. Dit betekent dat een vak behorend tot het eindexamen slechts éénmaal afgesloten kan worden met een eindcijfer. Anders zou er sprake zijn van extra herkansingsmogelijkheden. Toptalenten hoeven zich niet te vervelen als zij een examen in een voor(voor)laatste leerjaar afsluiten, omdat zij bijvoorbeeld extra vakken kunnen volgen in aanvulling op het minimaal benodigde eindexamenpakket. Ook is meer inhoudelijke uitdaging mogelijk door vakken te vervangen door hetzelfde vak op een hoger niveau. Met maatwerkopties zoals deze kunnen scholen ervoor zorgen dat leerlingen voldoende worden uitgedaagd, passend bij hun eigen niveau.

Aangezien het aantal en de omvang van groepen in het voortgezet onderwijs niet landelijk wordt geregistreerd kan op deze vraag geen precies antwoord gegeven worden. Op basis van het op 20 december 2016 aan uw Kamer gezonden onderzoek van Regioplan naar groepsgrootte in het voortgezet onderwijs kan echter geconcludeerd worden dat verreweg het grootste aantal klassen in het voortgezet onderwijs minder dan 30 leerlingen telt. Onderstaande tabel geeft, over alle leerjaren heen, het percentage van groepen van 30 of meer leerlingen dat op het rooster voorkomt.

Schoolsoort	Percentage groepen met 30 of meer leerlingen
Praktijkonderwijs	0%
Vmbo beroepsgerichte leerwegen	7%
Vmbo theoretische leerweg	7%
Havo	15%
Vwo	13%

In het voortgezet onderwijs werken 76.200 leraren (61.100 fte).

Uit gegevens van de VO-Raad blijkt dat 92 procent van de schoolvestigingen gegevens volledig heeft ingevuld in Vensters (teldatum: september 2017).

De Inspectie houdt geen toezicht op de omvang van groepen in het voortgezet onderwijs. Uit het in het antwoord op vraag 87 genoemde onderzoek van Regioplan naar groepsgrootte in het voortgezet onderwijs komt naar voren dat onderwijskundige en pedagogische afwegingen dominant zijn bij het bepalen van de groepsgrootte. Praktische redenen, zoals het aantal leerlingen dat verdeeld moet worden over de verschillende groepen, en het aantal leerlingen dat een bepaald vak kiest en daarmee samenhangend de verschillende lesroosters spelen uiteraard ook een rol, evenals de financiële ruimte die de school heeft. In de regel worden keuzes voor verschillende groepsgrootten bewust gemaakt op grond van onderwijskundige redenen, zoals de mogelijkheid om een breder vakkenpakket aan te bieden, de samenstelling van de leerlingenpopulatie op de school, de onderwijskundige visie van de school en de aard van de schoolfase en van de verschillende vakken.

In de onderstaande tabel staat het aantal leerlingen dat op teldatum 1 oktober van een jaar (dus niet gedurende een schooljaar) vanuit het (voortgezet) speciaal onderwijs in het regulier voortgezet onderwijs (exclusief praktijkonderwijs) is ingestroomd. Vanuit het speciaal onderwijs gaan in 2016 ongeveer 700 leerlingen naar het regulier onderwijs. Dit zijn respectievelijk ongeveer 40 en 110 leerlingen meer dan in 2015 en 2014. Vanuit het voortgezet speciaal onderwijs gaan in 2016 ongeveer 790 leerlingen naar het regulier voortgezet onderwijs. Dit zijn respectievelijk ongeveer 130 en 120 leerlingen minder dan in 2015 en 2014.

Tabel: Instroom in het regulier vo naar herkomst (Aantallen afgerond op tientallen; bron: referentieraming 2017)

	So	vso
2012	510	720
2013	480	760
2014	590	910
2015	660	920
2016	700	790

Voor meer gegevens over leerlingaantallen in het voortgezet speciaal onderwijs wordt verwezen naar de elfde voortgangsrapportage passend onderwijs. Daar wordt vermeld dat in het regulier voortgezet onderwijs (inclusief praktijkonderwijs) sprake is van stijgende leerlingaantallen, terwijl in het voortgezet speciaal onderwijs de leerlingaantallen (licht) dalen. Percentueel is het beeld anders: vanaf 2015 is er na een aantal jaren van stijging een daling te zien. In 2016 ligt het percentage leerlingen in het voortgezet speciaal onderwijs lager dan in 2011. Het is nog te vroeg om te kunnen beoordelen of dit een effect van de invoering van passend onderwijs is geweest.

Op «Onderwijs in Cijfers» worden de leerlingen in het voortgezet onderwijs die worden uitbesteed aan het VAVO niet meegeteld. Deze leerlingen worden in de begrotingscijfers wel meegeteld.

Het aantal scholen zoals weergegeven in tabel 3.2 wordt jaarlijks geactualiseerd op basis van de feitelijke situatie. In de cijfers is geen rekening gehouden met de mogelijke invloed van krimp op het aantal scholen.

Zie het antwoord op vraag 94.

De € 35,5 miljoen is bestemd voor met name ICT-ondersteuning en basisvaardigheden van startende leraren (bevoegd en permanent bekwaam).

De pilots zomerscholen worden met ingang van 2018 via de prestatiebox bekostigd. De huidige middelen voor de pilots zomerscholen worden daarvoor toegevoegd aan de prestatieboxregeling.

De begrote uitgaven voor het leerplusarrangement zijn € 46,7 miljoen en de begrote uitgaven voor de eerste opvang nieuwkomers zijn € 62,9 miljoen.

De begrotingsstand voor het College voor Toetsen en Examens (CvTE) neemt vanaf 2018 af. Dit heeft een begrotingstechnische oorzaak. Het budget voor het CvTE wordt gedurende het jaar opgehoogd door bijdragen van het primair onderwijs en beroepsonderwijs en volwasseneducatie. Deze wijzigingen op de begrotingsstand worden bij voor- en najaarsnota verwerkt.

Het aantal jongeren dat voortijdig uitvalt uit het mbo (tot 23 jaar) wordt jaarlijks bekendgemaakt in februari. In schooljaar 2015/2016 waren dat er 17.927. Dit zijn voorlopige cijfers, het definitieve aantal voortijdige uitvallers (vsv'ers) is in november bekend.

Het aantal voortijdig schoolverlaters (vsv’ers) is de afgelopen jaren stevig gedaald. Deze daling heeft zich na de invoering van de cascadebekostiging voortgezet. Voorlopige cijfers laten zien dat t/m schooljaar 2015/16 het aantal vsv’ers jaarlijks is gedaald. Voor 2016/17 zijn de voorlopige cijfers pas in februari 2018 beschikbaar.

Ja, de uitval zonder startkwalificatie (voortijdig schoolverlaten) is hoger onder jongeren met een migrantenachtergrond. Het is wel zo dat deze groep de laatste jaren een inhaalslag heeft gemaakt: de uitval onder deze jongeren is harder gedaald dan onder jongeren zonder migrantenachtergrond.

De mbo-instellingen werken continu aan het verbeteren van de kwaliteit en de vernieuwing van hun onderwijs, om er zo voor te zorgen dat mbo-studenten zich meer uitgedaagd voelen tijdens hun opleiding. De Minister ondersteunt de instellingen o.a. door via de kwaliteitsafspraken extra middelen beschikbaar te stellen. Deze middelen worden onder andere ingezet voor de professionalisering van bijvoorbeeld docenten, zodat zij beter in hun lessen in staat zijn om alle mbo-studenten op hun eigen manier uit te dagen. Een ander belangrijk onderdeel van de kwaliteitsafspraken is het stimuleren van excellent vakmanschap bij mbo-studenten. Ook wordt er gewerkt aan internationaliseringsprogramma’s, het volgen van extra taalonderwijs door mbo-studenten en activiteiten gericht op het verwerven van specifieke branchecertificaten, bovenop het reguliere programma.

Niet 48 procent is ontevreden over zijn of haar school of studie, maar slechts 22 procent. De overige 26 procent bestaat uit studenten die een neutrale positie innemen. Deze indicator van Job monitor is een samenvatting van twee vragen aan studenten, namelijk of men opnieuw respectievelijk voor deze opleiding en voor deze school zou kiezen. Naar de redenen daarvan wordt niet gevraagd.

Er hebben zich 83.000 leraren ingeschreven in het vrijwillige lerarenregister. Dat is ruim 33 procent van de leraren in het po, vo en mbo.

Op 1 oktober 2016 volgden, inclusief groen onderwijs, 100.900 mbo-studenten een bbl-opleiding. Daarvan was 86.900 (86 procent) volwassen, dus 18 jaar of ouder, en 35.400 (35 procent) 25 jaar of ouder.

De vorm en intensiteit van deze samenwerking verschilt enorm per regio en sector. De afgelopen jaren is er met het Techniekpact en het Zorgpact gestimuleerd dat regionale partijen elkaar opzoeken en samen gaan werken om maatschappelijke uitdagingen in goede banen te leiden. Dit wordt ook gestimuleerd vanuit het Regionaal investeringsfonds mbo. Begin 2017 is de Kamer geïnformeerd over de uitkomsten van de tussenevaluatie van het Regionaal investeringsfonds mbo (RIF). Op basis van deze tussenevaluatie is besloten om de regeling voor 2018 met een jaar te verlengen, zodat een nieuw kabinet over verdere toekomst na 2018 kan besluiten.

Met het regionaal investeringsfonds zijn in drie jaar tijd 103 regionale samenwerkingsverbanden tot stand gekomen. Kenmerkend voor het investeringsfonds, en ook een van de succesfactoren, is dat de subsidie aangevuld dient te worden met twee derde cofinanciering vanuit de andere betrokken organisaties, waaronder het bedrijfsleven. Door deze gezamenlijke inspanning wordt een bijdrage geleverd aan het beter voorbereiden van jongeren op de arbeidsmarkt en worden bedrijfsleven, brancheorganisaties, het voortgezet en hoger onderwijs en overheden als partner actief betrokken bij de vormgeving van het middelbaar beroeps onderwijs. Begin 2017 is de Kamer geïnformeerd over de uitkomsten van de tussenevaluatie van het Regionaal investeringsfonds mbo (RIF). Het RIF fungeert als een katalysator voor de concretisering van initiatieven. Het RIF zorgt voor kwalitatief betere plannen doordat er eisen worden gesteld aan de aanvraag.

In de eerder genoemde tussenevaluatie van het Regionaal investeringsfonds mbo (zie vraag 110) wordt geconcludeerd dat RIF-verbanden een goede landelijke spreiding hebben. Wel valt op dat RIF-aanvragen vaker voorkomen in sectoren met een bestaande netwerk- en samenwerkcultuur. Vanuit de uitvoering en ondersteuning van het RIF wordt expliciet ingezet op de sectoren waar samenwerking lastiger blijkt. Zo is vanuit het Zorgpact intensief in de regio ingezet op meer en betere aanvragen, omdat deze in de beginperiode achter bleven. Inmiddels is er een mooie inhaalslag geweest en zijn er 18 aanvragen RIF vanuit Zorg en welzijn toegekend.

De regeling plusvoorzieningen overbelaste jongeren en wijkscholen is onder de regeling Regionaal Programma VSV voortgezet. Vanaf 2018 worden deze middelen verantwoord op het budget van het regionaal programma.

Daarover zijn geen gegevens beschikbaar.

Bij het indienen van een aanvraag dienen samenwerkingsverbanden middels een plan van aanpak, een regiovisie en een meerjarenbegroting aan te tonen dat hun aanvraag bijdraagt aan het hoofddoel van de regeling, een verbeterde aansluiting van het onderwijs op de arbeidsmarkt. De aanvragen worden vervolgens getoetst op basis van de vijf criteria uit de regeling Regionaal investeringsfonds mbo. Een subsidieaanvraag wordt op deze criteria beoordeeld door de beoordelingscommissie.

Het resultaatafhankelijk budget is als volgt onder de volgende middelen toebedeeld: Studiewaarde € 107 miljoen, BPV € 60 miljoen, VSV prestatiebekostiging € 36,5 miljoen. Het totaalbedrag van het resultaatafhankelijke budget is beschikbaar voor verdeling onder de bekostigde mbo-instellingen, afhankelijk van de door hen behaalde resultaten. Omdat de resultaten die de basis vormen voor de verdeling van het bedrag dat in 2018 in de begroting is opgenomen nog niet beschikbaar zijn, kunnen wij dit inzicht over de mate waarin middelen zijn toebedeeld nog niet geven.

De Subsidieregeling schoolmaatschappelijk werk in het mbo is verlengd tot 1 januari 2019. Begin van 2018 zal een besluit worden genomen over de voortzetting van deze regeling. De gevolgen van dit besluit zullen daarna ook zichtbaar worden in de meerjarige begroting.

Het exacte aantal docenten dat in een hogere schaal is benoemd is moeilijk te bepalen, aangezien OCW niet beschikt over informatie per docent. Door sociale partners is reeds geconstateerd en vastgesteld dat een groot deel van de mbo-instellingen de doelstellingen van de salarismix heeft behaald. Dit is gedaan aan de hand van een vergelijking van de totale formatie bij start van de salarismix en het bereikte resultaat.

Om de Leerplichtwet effectiever te handhaven is in 2017 als opvolger van een strafrechtelijke aanpak schoolverzuim een methodische aanpak schoolverzuim ontwikkeld. Hierin staat de behandeling en afhandeling van schoolverzuim en een proces-verbaal beschreven. Als het komt tot een dagvaarding, dan is de kantonrechter bevoegd. In vrijwel alle arrondissementen behandelt de kinderrechter deze zaken – als plaatsvervangend kantonrechter. Doordat zij zijn opgeleid in het jeugdrecht en jeugdstrafrecht is de pedagogische kennis over en de expertise met het toepassen van jeugdstrafrecht geborgd in de behandeling van leerplichtzaken. Als er ook sprake is van een misdrijfzaak tegen dezelfde minderjarige, wordt deze gecombineerd op zitting gebracht om de samenhang in de afdoening te bevorderen. De snelheid waarmee een zaak is afgehandeld, blijft een aandachtspunt. De Minister van Veiligheid en Justitie heeft de Kamer per brief van 28 juni 2017 (Kamerstukken 29 279, nr. 389) meegedeeld dat het versnellen van de doorlooptijden prioriteit krijgt.

In de brief aan de Tweede Kamer van 30 juni 2016 (Kamerstukken II, vergaderjaar 2015/-2016, 34 300-VIII, nr. 155) over schoolkosten heeft de Minister aangekondigd dat in 2016 incidenteel € 5 miljoen beschikbaar zou worden gesteld om te zorgen dat niemand vanwege financiële redenen geen mbo-opleiding zou kunnen volgen en de hoogte van de schoolkosten niet de keuze voor het vervolgonderwijs bepaalt. Op 29 mei 2017 heeft de Minister de regeling verlengd naar studiejaar 2017/2018, waarbij het budget is verdubbeld naar € 10 miljoen. Het bedrag van € 10 miljoen is tevens het bedrag wat structureel beschikbaar is om de schoolkosten voor minderjarige bol-studenten uit minimagezinnen te beperken.

De Tijdelijke regeling voorziening leermiddelen voor deelnemers uit minimagezinnen is begin 2017 geëvalueerd door onderzoeksbureaus SEO Economisch Onderzoek en Oberon. Voor meer informatie verwijs ik u naar mijn Kamerbrief hierover en het rapport van SEO Economisch Onderzoek en Oberon (Kamerstukken II, 2016/2017, 34 511, nr. 19).

Het is lastig om sectoren aan te wijzen waar een tekort aan gekwalificeerd personeel verwacht wordt. Het kan zijn dat er op momenten sprake is van verwachte tekorten in een beroep (bijvoorbeeld verpleegkunde mbo4), in een beroepsgroep (bijvoorbeeld installatietechniek) of zelfs in een hele sector (bijvoorbeeld bouw). Het is op dit moment niet duidelijks of de verwachte tekorten zich in de toekomst ook in deze sectoren daadwerkelijk gaan voordoen.

Uit de door onderzoeksbureaus SEO Economisch Onderzoek en Oberon uitgevoerde evaluatie blijkt niet hoeveel studenten er met de Tijdelijke regeling voorziening leermiddelen voor mbo-studenten uit minimagezinnen zijn bereikt. Wel is onderzocht hoe groot de doelgroep van de regeling is. Uitgaand van het besteedbaar inkomen in 2014 komt 13,5 procent van de mbo’ers uit een minimagezin. Wanneer al deze studenten een aanvraag zouden indienen, zijn dat er in totaal 18.519. Een overzicht van het bereik van de regeling van de afgelopen tien jaar is niet beschikbaar, aangezien de regeling pas sinds studiejaar 2016/2017 van kracht is gegaan.

Dit najaar ontvangt de Kamer de eerste voortgangsrapportage over de uitvoering van het actieprogramma «Tel mee met Taal». Hierin wordt ook het bereik van het actieprogramma in de eerste anderhalf jaar in kaart gebracht. Tevens zal in deze rapportage aandacht worden besteed aan de gesprekken die hebben plaatsgevonden met gemeenten over de uitvoering van de genoemde motie.

Voor scholing c.q. een leven lang leren voor volwassenen met een afgeronde opleiding, is in de OCW-begroting geen apart budget gealloceerd. Dit geldt voor de afgelopen jaren en ook voor het jaar 2018. Individuele uitgaven aan scholing zijn aftrekbaar van de inkomstenbelasting. Volwassenen die een diplomagerichte opleiding willen volgen, kunnen zolang hun inschrijving voldoet aan de eisen een publiek bekostigde mbo- of ho-opleiding volgen.

Zoals in voetnoot 3 op pagina 59 van de begroting staat aangegeven, is er geen landelijk streefdoel omdat de prestatieafspraken in het hoger onderwijs per instelling zijn gemaakt. In november 2016 heeft de eindbeoordeling van deze prestatieafspraken in het hoger onderwijs plaatsgevonden. Er zijn nog geen nieuwe kwaliteitsafspraken waaraan indicatoren gekoppeld kunnen worden. Besluitvorming hierover is aan een nieuw kabinet.

Voor 2016 was de streefwaarde aandeel afgestudeerden bètatechniek in het wo 22 procent. Dit aandeel is mede door het in 2013 gestarte Techniekpact echter uitgekomen op 25 procent. In de afgelopen jaren is de instroom in het wo flink verhoogd, en kiest inmiddels 36 procent van de studenten die aan een wo-opleiding beginnen, voor een opleiding in de bètatechniek. Die vele extra bètastudenten zijn ook noodzakelijk: de arbeidsmarkt verwacht voor de komende jaren veel extra hoogopgeleide technici nodig te hebben.

Tegelijkertijd mogen we de onderwijskwaliteit niet uit het oog verliezen, en is er door een beperkt aantal opleidingen de keuze gemaakt om minder hard te groeien, dan waar de arbeidsmarkt om vraagt. Voor afgestudeerde technici is zowel technische kennis als een brede vorming (bildung) van belang. De Minister vindt het een verstandige keuze om de onderwijskwaliteit leidend te laten zijn in de groeiambities. In de komende jaren is de verwachting dat het aantal en aandeel afgestudeerden bètatechniek nog verder zal toenemen.

Na een periode van daling ingezet in 2011/2012, stijgt sinds 2014 de tevredenheid van studenten over uitdagend onderwijs (zie onderstaande tabel voor de ontwikkeling van 2010 t/m 2016). Universiteiten en hogescholen hebben de afgelopen jaren veel gedaan om het onderwijs uitdagender te maken, door onder andere honoursprogramma’s, ondernemerschap en internationalisering. Daarnaast is ook het onderwijs in het eerste bachelorjaar geïntensiveerd naar minimaal 12 uur per week. Studenten in het hoger onderwijs zijn in 2016 over vrijwel alle onderwerpen positiever dan in 2015.

		2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016
Percentage studenten dat tevreden is over: uitdagend onderwijs	Hbo	58	59	58	57	54	54	56
	Wo	68	69	69	66	65	66	67

De voortgang is nog niet voldoende, daarom zullen de komende jaren de middelen vanuit het studievoorschot worden ingezet om de kwaliteit van het hoger onderwijs een extra impuls te geven, en daarmee het onderwijs ook uitdagender te maken. Allereerst is het nodig het onderwijs kleinschaliger en intensiever te maken. Daarnaast heb ik in de Strategische Agenda Hoger Onderwijs en Onderzoek 2015–2025 «De waarde(n) van weten» het begrip talentprogramma’s geïntroduceerd, als een paraplu voor een scala aan initiatieven gericht op talentontwikkeling. Verder is er een aantal plannen die kunnen bijdragen aan het uitdagender maken van het onderwijs al in gang gezet: de vorig jaar voor het eerst uitgereikte Comeniusbeurzen voor docenten en onderwijsleiders, de binnenkort uit te brengen call voor onderwijsonderzoek om zo inzicht te krijgen in de effectiviteit van onderwijsvernieuwingen en de dit jaar afgesloten City Deal Kennis Maken gericht op het creëren van de samenleving als leeromgeving.

Zoals in voetnoot 8 op pagina 59 van de begroting staat, zal er onderzoek gedaan worden naar de daling van het percentage wo-gediplomeerden dat aangaf dat de opleiding voldoende basis was om te starten op de arbeidsmarkt. Over de uitkomsten van dit onderzoek wordt uw Kamer uiterlijk juli 2018 geïnformeerd. De cijfers kunnen niet uitgesplitst worden naar alfa-, bèta- en gammastudies, omdat die indeling niet in de enquêtes wordt gehanteerd.

In de referentieraming worden de trends in de onderwijsdeelname geëxtrapoleerd, waarbij rekening wordt gehouden met de bevolkingsprognose van het CBS. Aan de hand van deze trends wordt verwacht dat het aantal studenten aan deeltijdopleidingen de komende jaren zal gaan dalen, zowel in het hbo als in het wo. Deze raming staat los van beleidsmatige beslissingen, zoals de keuze van de instellingen zelf om te voorzien in meer of minder deeltijdopleidingen. Er is de afgelopen jaren beleid gevoerd om het deeltijd hoger onderwijs voor werkenden aantrekkelijker te maken, en zo de dalende trend in studentenaantallen te keren. Zo is vanaf september 2017, als onderdeel van het studievoorschot, het levenlanglerenkrediet beschikbaar. Ook lopen er in het hbo pilots gericht op een meer flexibel aanbod van deeltijdonderwijs en experimenten met vraagfinanciering, die ook als doel hebben de vraag naar deeltijd hoger onderwijs te stimuleren. De effecten van deze maatregelen zijn nog niet goed in te schatten en zijn dan ook niet meegenomen in de meest recente Referentieraming.

De onderwijsuitgaven per student zijn in 2019 circa € 40 lager dan in 2018. Deze lichte daling komt met name door de overboeking van € 9 miljoen in 2019 naar het Ministerie van SZW in het kader van de invoering van de transitievergoeding voor bijzonder onderwijs via de Wet werk en zekerheid (WWZ) en vanwege een overboeking van € 2,6 miljoen in 2019 voor het gelijke kansenprogramma vanuit beleidsartikel 6 hbo naar beleidsartikel 4 mbo. De stijging in de onderwijsuitgaven per student vanaf 2020 wordt verklaard door de oploop in de middelen studievoorschot. Zie tabel 6.5 voor de exacte omvang van de (oploop in de) studievoorschot middelen (pagina 69 van de begroting).

De stijging in de onderwijsuitgaven per student de komende jaren komt door de oploop in de middelen studievoorschot. Zie voor de exacte bedragen van de studievoorschotmiddelen tabel 6.5 (pagina 69 van de begroting).

Ten opzichte van de instroomdaling in 2015/16 is de instroom in 2016/17 iets toegenomen. Wel is de instroom in het hbo lager dan de ramingen van de jaren daarvoor aangaven, waardoor de raming voor 2020/2021 en verder van het totaal aantal voltijd bachelorstudenten lager ligt dan de raming van 2016. Zie hiervoor verder de publicatie van de Referentieraming 2017.

De Adviesgroep Leerlingen- en Studentenramingen (ALS) doelt hierbij op een interne analyse naar aanleiding van het in januari 2017 geconstateerde verschijnsel dat bij het hbo de instroom daalt, maar het aantal ingeschreven studenten en het aantal gediplomeerden stijgt. Hiervoor wordt een beknopte, technische analyse gemaakt voor de ALS. We streven ernaar het resultaat hiervan openbaar te ontsluiten. Hetzij via het rapport van de referentieraming, hetzij op www.onderwijsincijfers.nl.

De stijging van het aantal studenten in het wo komt voor een groot deel door de groei van het aantal internationale studenten. In het hbo is deze groei veel kleiner. Ook speelt bij zowel de verwachte groei in het wo als bij de afname in het hbo mee dat meer havisten kiezen voor het vwo en minder vwo’ers kiezen voor het hbo. Voor ruime mogelijkheden voor universiteiten om te selecteren aan de poort, zoals door de commissie-Veerman bepleit, is in de afgelopen kabinetsperiodes niet gekozen. In de ramingen is daar dus ook niet van uitgegaan. Op het terrein van profilering is wel het nodige gebeurd. Zoals ook de Reviewcommissie Hoger Onderwijs en Onderzoek in haar laatste stelselrapportage (januari 2017) aangeeft, is er (in lijn met de aanbevelingen van de commissie-Veerman) sprake van een toenemend gedifferentieerd onderwijsaanbod.

De daling van circa € 40 miljoen tussen 2018 en 2019 is met name het gevolg van de verwachte afname van studentenaantallen in het hbo en de oorzaken zoals genoemd in het antwoord op vraag 131.

De daling van het subsidiebudget op beleidsartikel 6 (hbo) vanaf 2019 kent een aantal oorzaken. De subsidieregeling «stimulering Bèta/techniek» was tijdelijk, de laatste betaling vond plaats in 2017. Met deze regeling werd de ontwikkeling van drie Centres of Expertise (CoE’s) hbo gefinancierd. In 2018 en verder worden Centres of Expertise gefinancierd vanuit de 2 procent-middelen voor profilering en zwaartepuntvorming die gekoppeld waren aan de oude prestatieafspraken. Verder is op de post «overig» door opeenvolgende subsidietaakstellingen van voorgaande kabinetten structureel vanaf 2016 nog slechts € 153.000 beschikbaar. Dat het bedrag voor de jaren 2016 tot en met 2018 hoger is wordt veroorzaakt door verplichtingen die voortvloeien in het kader van de uitvoering van de Lerarenagenda en die overgeboekt zijn vanuit andere beleidsartikelen.

De verhouding voor het jaar 2018 is als volgt:

Hbo	Bedrag	Aandeel
Onderwijsdeel	€ 2.856 miljoen	97,5 procent
Ontwerp en ontwikkeling	€ 72 miljoen	2,5 procent

Wo	Bedrag	Aandeel
Onderwijsdeel	€ 2.000 miljoen	52,6 procent
Onderzoekdeel	€ 1.801 miljoen	47,4 procent

Het «onderzoekdeel wo» van de bekostiging kent de volgende parameters: (1) graden, (2) promoties, (3) voorziening onderzoek in bedragen en (4) voorziening onderzoek in percentages. In de bekostiging van het aantal verleende graden (diploma’s) komt de verwevenheid tussen onderwijs en onderzoek in het verdeelmodel tot uitdrukking. Via deze parameter wordt een vast percentage van 15 procent van het onderzoekdeel verdeeld op basis van het aantal bekostigde graden. De omvang van het onderzoekdeel wordt, in tegenstelling tot het onderwijsdeel, niet gecorrigeerd voor studentengroei. In de Kamerbrief Bekostigingssystematiek hoger onderwijs wordt een onderzoek naar de relatie tussen onderzoekfinanciering en de veroorzakers van kosten van onderzoek aangekondigd. De Tweede Kamer zal over de uitkomsten van dit onderzoek worden geïnformeerd. Het «onderzoekdeel wo» is niet beschikbaar voor hogescholen die wo-geaccrediteerde opleidingen verzorgen. Andersom geldt ook dat het «deel ontwerp en ontwikkeling hbo» niet beschikbaar is voor universiteiten die hbo-opleidingen verzorgen.

De Landelijke Studentenvakbond (LSVb) en het Interstedelijk Studentenoverleg (ISO) stellen met het oog op de uitoefening van de belangenbehartiging van studenten jaarlijks een activiteitenprogramma op. Voor de vaststelling van de subsidie dienen zij een activiteitenverslag en een financieel verslag in. Aan de hand hiervan tonen zij aan dat de activiteiten waarvoor subsidie is verleend, zijn verricht en dat is voldaan aan de verplichtingen die aan de subsidie verbonden zijn. Voorwaarde voor de subsidie is dat de in het activiteitenprogramma vermelde activiteiten van belang zijn voor de positie van studenten binnen de instellingen en voor de informatiebehoefte van de Minister ter onderbouwing van beleidsvoornemens. Deze activiteiten dienen studenten in het algemeen ten goede te komen, de organisatie op centraal en decentraal niveau te versterken, de positie van studenten in de medezeggenschapsorganen te verbeteren en studenten op individueel niveau diensten te verlenen.

De LSVb en het ISO zorgen ervoor dat het studentengeluid gehoord wordt, hiermee behartigen zij de belangen van studenten in het algemeen. Dit doen zij bijvoorbeeld in de Studentenkamer en het structurele overleg met de Minister. Maar ook zijn zij de vaste gesprekspartner van de VSNU en de Vereniging Hogescholen. Zoals in het antwoord op vraag 142 is genoemd, is voorwaarde voor de subsidie dat de activiteiten van het ISO en de LSVb studenten in het algemeen ten goede komen. Logischerwijs zijn de algemene ledenvergaderingen uitsluitend voor leden, maar overige activiteiten staan open voor alle studenten en ook in onderzoeken en analyses die de organisaties uitvoeren wordt geen onderscheid tussen leden en niet-leden gemaakt. Zo heeft het ISO het ISO on Tour, organiseren ze brainstormsessies, en helpen ze studenten met het Landelijk Studenten Rechtsbureau. Ook de LSVb organiseert debatavonden, biedt trainingen aan via Training Op Maat, adviseert via de Housing Hulplijn en helpt studenten via de Studentenlijn.

De daling van de totale uitgaven aan arbeidsmarkt- en personeelsbeleid wordt voornamelijk veroorzaakt door het aflopen van tijdelijke subsidies, zoals die voor «Impuls lerarentekorten vo en wetenschap en techniek pabo», «Promotiebeurs voor leraren» en de «Projecten professionalisering». Verder blijft het budget voor onder andere de Lerarenbeurs meerjarig op gelijk niveau waardoor er per saldo vanaf 2018 minder budget beschikbaar is voor de overige subsidies.

De post «overige projecten» bestaat uit het budget voor de «Regeling tegemoetkoming studiekosten onderwijsmasteropleidingen» (€ 4,0 miljoen), en overige kleine posten.

Zie vraag 144.

In het kader van het lerarentekort worden er momenteel verschillende gesprekken met het onderwijsveld gevoerd over de rol van onderwijsassistenten op scholen. Hierbij worden ook de mogelijkheden van onderwijsassistenten verkend om door te stromen naar de pabo. De voortgang van de verkenning wordt toegelicht in de voortgangsrapportage lerarentekort die uw Kamer dit najaar ontvangt.

Op dit moment bevindt het onderzoek zich in de afrondende fase. De uitkomsten kunt u in november verwachten.

Op dit moment wordt onderzoek gedaan naar de subsidieregeling zij-instroom. Op basis van de uitkomsten van dit onderzoek wordt bepaald of het wenselijk is de verschuldigde bijdrage bij ministeriële regeling vast te stellen.

Onder de overige uitgaven niet-relevant vallen onder andere de kosten prestatiebeurs reisvoorziening. Het betreft zowel de toekenningen als de omzettingen. De relevante tegenhangers hiervan worden vermeld onder de posten «reisvoorziening gift (R)» en «reisvoorziening prestatiebeurs (R)». Daarnaast behoren ook de niet-relevante kwijtscheldingen tot deze post en de afboeking van prestatiebeursbedragen die een definitieve lening worden.

2018
Overige uitgaven relevant	€ 79.086,97
Achterstallig Lager Recht	€ 25.000,00
Kwijtscheldingen	€ 31.871,00
Omzettingen	€ 20.600,00
Overig	€ 5.647,00
Caribisch Nederland	€ -4.031,03
Overige uitgaven niet-relevant	€ 89.326,15
Reisvoorziening prestatiebeurs	€ 150.296,00
waarvan toekenningen	€ 792.043,00
waarvan omzettingen	€ -641.747,00
Overig prestatiebeurs	€ -60.970,00

De groei van de uitgaven is het gevolg van een stijging in het aantal studenten en van de verhoging van de maximale aanvullende beurs. De invoering van het studievoorschot ging gepaard met een verhoging van de aanvullende beurs met € 100 naar circa maximaal € 385. Voorafgaand aan de invoering van het studievoorschot, zijn er diverse onderzoeken uitgevoerd naar de deelname-effecten van een verhoging van de eigen bijdrage aan het hoger onderwijs. Uit deze onderzoeken komt naar voren dat het voor de toegankelijkheid van het onderwijs belangrijk is dat een verhoging van de eigen bijdrage gepaard gaat met aanvullende financiële maatregelen voor studenten van ouders met een lager inkomen. Dit omdat deze groep gevoeliger is voor financiële prikkels dan studenten met een hogere sociaaleconomische status, en daardoor sterker reageert op een prijsverhoging. Maatregelen speciaal bedoeld voor deze groep dempen dat effect. Bij afschaffing van de basisbeurs is de aanvullende beurs verhoogd om de toegankelijkheid van het hoger onderwijs voor de lagere inkomensgroepen te borgen.

Het contract tussen het Ministerie van OCW en de vervoersbedrijven over het studentenreisproduct is een contract voor onbepaalde tijd. Aanpassingen in het contract zijn mogelijk als beide contractpartijen daarmee instemmen.

Pas aan het einde van de aflostermijn kan worden geconstateerd of een student de studielening (gedeeltelijk) niet kan terug betalen. Tot die tijd kan de student gebruik maken van de draagkrachtregeling als er in een periode onvoldoende inkomen is om de terugbetalingen te voldoen. Er hoeft dan alleen naar drachtkracht te worden terugbetaald (kan ook nihil zijn). Maar als het inkomen weer toeneemt wordt het tijdelijk in mindering gebrachte bedrag wel weer bij het resterende te betalen bedrag opgeteld. Een achterstand in het terugbetalen vanwege de draagkrachtregeling kan dus weer worden gecompenseerd in de nog resterende aflostermijn. De afgelopen jaren is jaarlijks een bedrag van circa 10 miljoen euro kwijtgescholden vanwege het bereiken van het einde van de aflostermijn. In 2016 maakten gemiddeld circa 113.000 oud-studenten gebruik van de draagkrachtregeling, ofwel circa 20 procent van alle oud-studenten in de aflosfase. Later in hun loopbaan zal een deel van deze studenten alsnog gaan terugbetalen. Ook tellen mensen die hun studielening reeds (voortijdig) hebben afgelost niet mee in dit aantal en percentage. Een uitsplitsing naar studierichting is niet te geven, want zodra een student gaat terugbetalen, schoont DUO de administratie op omwille van de privacy.

opleiding (personen > 20 jaar)	Populaire voorstellingen1 (bereik van bezoek procent)	Gecanoniseerde voorstellingen2 (bereik van bezoek procent)	Musea (bereik van bezoek procent)	Bibliotheken (bereik van bezoek procent)
Lager onderwijs	62	27	30	21
Middelbaar onderwijs	84	33	48	29
Hoger onderwijs	89	53	75	46

Begin 2018 brengt het SCP een nieuw rapport uit gebaseerd op gegevens uit 2016. De publicatie Cultuur in Beeld 2017, die het Ministerie van OCW begin november uitbrengt, besteedt onder meer aandacht aan de ontwikkelingen in bereik en bezoek op basis van de meest recent beschikbare gegevens van de cultuurfondsen, gemeenten, brancheorganisaties en het SCP.

	uitgaven in euro’s (jaarverslag 2016 OCW, Artikel 14)
Amsterdam	150.251.293
Den Haag	29.785.159
Rotterdam	25.361.542
Utrecht (gemeente)	17.590.358
Utrecht	8.501.101
Drenthe	3.501.832
Flevoland	1.898.805
Friesland	11.337.950
Gelderland	53.982.641
Groningen	19.243.911
Limburg	14.225.864
Noord-Brabant	24.392.610
Noord-Holland	30.056.450
Overijssel	18.051.900
Zeeland	8.009.592
Zuid-Holland	58.944.015

Er bestaat geen onderzoek naar de ontwikkeling van armoede in de kunst- en cultuursector. De publicatie Cultuur in Beeld 2017, die het Ministerie van OCW begin november uitbrengt, besteedt onder meer aandacht aan de arbeidsmarkt en de inkomenspositie van kunstenaars.

Het verplichtingbedrag in 2016 komt voort uit het toekennen van subsidies aan de culturele instellingen in de basisinfrastructuur. De toekenning van de subsidies wordt voor 4 jaren vastgelegd voor de periode 2017–2020. Omdat de subsidiebeschikkingen in het jaar 2016 worden verzonden worden de jaarlijkse kasbedragen van € 401,4 miljoen van de culturele basisinfrastructuur in een verplichtingbedrag van € 1,6 miljard in 2016 vastgelegd.

Het verplichtingenbedrag in de begroting 2018 is lager dan het verplichtingenbedrag voor dat jaar in de begroting 2017. Dit wordt vooral veroorzaakt door het afboeken van de raming van de garantieverplichtingen voor een bedrag van € 629 miljoen. Het is een gevolg van wijziging van de systematiek van het salderen van aangegane garanties en vervallen garanties op grond van gewijzigde richtlijnen van het Ministerie van Financiën Het resterende verschil, een verhoging van € 95,1 miljoen, betreft een aanpassing van de verplichtingenraming met betrekking tot de jaarlijkse bekostiging van de Erfgoedwet en technische ramingsaanpassingen als gevolg van de fiscale aftrek monumentenzorg en de overboeking van gelden voor Cultuureducatie met Kwaliteit naar artikel 1 Primair Onderwijs.

Voor het jaar 2018 is er nog geen loon- en prijsbijstelling uitgedeeld. Hierover wordt bij Voorjaarsnota in 2018 besloten. Wel is de begroting verhoogd met de doorwerking van de loon- en prijsindexering voor het jaar 2017. De door het Ministerie van Financiën verstrekte vergoeding is op basis van de vastgestelde percentages volledig toegekend aan de cultuurinstellingen en -fondsen.

Op grond van de Wet stelsel openbare bibliotheekvoorzieningen (Wsob) kan de openbare bibliotheek haar functies op het gebied van informatie, educatie en cultuur langs fysieke en langs digitale weg uitvoeren. De digitale taken worden uitgevoerd door de Koninklijke Bibliotheek (KB). De stand van zaken en de ambities van de KB bij de digitale openbare bibliotheek zijn beschreven in het Beheerplan landelijke digitale openbare bibliotheek, dat op 8 augustus 2017 naar de Tweede Kamer is gestuurd (Tweede Kamer, 2016–2017, 33846 nr. 51). De post van € 12,2 miljoen heeft betrekking op de uitgaven voor inkoop van e-content door de KB: e-books, digitale cursussen en luisterboeken. Aanbod en gebruik van de digitale bibliotheek groeien snel. De totale digitale collectie omvat in 2017 circa 15.000 titels. In 2016 waren er bijna 5 miljoen digitale uitleningen en circa 340.000 digitale bibliotheekgebruikers.

Op grond van de Wet stelsel openbare bibliotheekvoorzieningen (Wsob) heeft de Koninklijke Bibliotheek (KB) de taak de landelijke digitale openbare bibliotheek te beheren en door te ontwikkelen. Een deel van het werk voor de doorontwikkeling wordt uitgevoerd door externen. In 2018 betreft dit een bedrag van circa € 2 miljoen. Dat is 11 procent van het budget voor de landelijke digitale infrastructuur. De inhuur heeft betrekking op tijdelijk benodigde expertise voor nieuw te bouwen diensten en de doorontwikkeling van bestaande diensten, zoals het e-bookplatform en het datawarehouse.

In de periode 2012–2017 zijn twee projectsubsidies toegekend aan de CPNB voor in totaal circa € 265.000. In 2014 is een subsidie van € 18.800 verleend voor het uitvoeren van een vooronderzoek naar de technische en inhoudelijke haalbaarheid van een digitaal platform dat een koppeling moet leggen tussen alle bestaande data over (niet)lezers van boeken. En in 2015 is € 246.000 toegekend voor de herinrichting van de Airport Library (AL) op Schiphol. In 2011 werd op Schiphol door HKH Prinses Laurentien de allereerste AL ter wereld geopend, die op de Holland Boulevard de internationale reizigers een overzicht toonde van de Nederlandse literatuur (in vertaling) en van Dutch Design. Toen Schiphol in 2014 besloot de Holland Boulevard te vernieuwen werd de CPNB benaderd voor de uitwerking van de herinrichting van de AL. Een groot aantal culturele en wetenschappelijke instellingen levert in geld of natura een bijdrage aan de samenstelling van de collectie.

Het flankerend beleid van de huisvesting is in dat jaar zo hoog in verband met een betaling van € 13,1 miljoen aan het Rijksvastgoedbedrijf voor de egalisatieschuld van de huisvesting van de musea. De egalisatievergoeding is het gevolg van de decentralisatie van de bekostiging huisvesting via de Erfgoedwet. Daarnaast is er een betaling gedaan van € 13,6 miljoen voor een risicovoorziening in verband met een lening van Paleis Het Loo voor de uitvoering van het masterplan huisvesting.

De bekostiging van musea bestaat uit twee onderdelen. Ten eerste ontvangen musea via de culturele basisinfrastructuur subsidie voor de publiekfunctie. Hiervoor vragen musea eens in de vier jaar subsidie aan. Deze aanvraag wordt ter advisering aan de Raad voor Cultuur voorgelegd en bij een positief advies wordt de subsidie voor vier jaar verleend. Ten tweede ontvangen musea een structurele vergoeding op basis van de Erfgoedwet voor beheer en onderhoud van collecties en huisvesting. De middelen voor huisvesting zijn in principe middelen bedoeld voor het onderhoud en de instandhouding van het gebouw en niet voor andere zaken.

Voor verdiepend onderzoek naar vondsten van (inter)nationaal belang, het «archeologiefonds», was in 2016 en 2017 € 250.000 beschikbaar. Deze middelen waren in de begroting verwerkt in de post «Specifiek cultuurbeleid». Zoals aangekondigd aan uw Kamer vindt over de voortzetting van het archeologiefonds na 2017 een verkenning plaats (Kamerstuk-34550-VIII-150). Uw Kamer wordt hierover vóór het zomerreces van 2018 geïnformeerd. Als tot voortzetting zou worden besloten dan zal dit opnieuw gebeuren ten laste van de post «Specifiek cultuurbeleid». De op pagina 98 van de OCW-begroting genoemde middelen voor archeologie zijn bestemd voor ondersteuningstaken, die na uitvoering van de verbetervoorstellen naar aanleiding van de evaluatie op de archeologiewetgeving, structureel noodzakelijk worden geacht. Dit budget is structureel € 865.000. In 2017 is dit bedrag eenmalig opgehoogd met € 1,5 miljoen ten behoeve van het onderzoek naar het VOC-schip de Rooswijck.

Er is geen eenduidig antwoord te geven op de vraag in hoeverre dans- en theatergezelschappen gedwongen zullen zijn om ontslag aan te vragen voor hun gehele gezelschap. De middelen die voor het jaar 2017 met het amendement Vermue c.s. incidenteel zijn vrijgemaakt, waren bedoeld als overgang in afwachting van het nieuwe kabinet. Het is aan het nieuwe kabinet om te beslissen of er ook voor 2018 en verder middelen worden ingezet om de subsidie van deze instellingen te continueren.

Ja, dat kan. Zie onderstaande tabel.

Instellingsnaam	Bedrag
Stichting Van Gogh Museum	€ 2.911.250
Stichting Nederlands Scheepvaartmuseum Amsterdam	€ 823.314
Stichting Het Rijksmuseum	€ 557.000
Stichting Koninklijk Kabinet van Schilderijen Mauritshuis	€ 262.700
Stichting Nationaal Museum van Wereldculturen	€ 253.935
Stichting Rijksmuseum van Oudheden	€ 238.794
Stichting Keramiekmuseum Het Princessehof	€ 219.733
Stichting Rijksmuseum Twenthe	€ 175.500
Stichting Kröller-Müller Museum	€ 173.836
Stichting tot Beheer van het Museum van het Boek / Museum Meermanno-Westreenianum	€ 107.590
Stichting Museum Slot Loevestein	€ 102.889
Stichting Museum Catharijneconvent	€ 86.201
Stichting Rijksmuseum Muiderslot	€ 64.517
Stichting Zuiderzeemuseum	€ 26.430
Stichting Haags Historisch Museum (De Gevangenpoort)	€ 8.835
Totaal	€ 6.012.524

Van de hierboven genoemde musea is het volledige bestemmingsfonds OCW teruggevorderd. Er zit dus geen geld in het bestemmingsfonds van deze musea.

In de brief van 4 september 2017 over de uitvoering motie-Van Veen inzake bestemmingsfondsen 2013–2016 musea is gemeld dat de motie wordt uitgevoerd met het voorbehoud dat eventuele terugvordering van opgebouwde reserves niet ten koste gaat van het weerstandsvermogen van de musea. Op basis van de jaarrekeningen is het weerstandvermogen, solvabiliteit en liquiditeit van de musea beoordeeld waarbij is gekeken of terugvordering van het bestemmingsfonds OCW consequenties heeft voor de financiële situatie van de betreffende instelling. Van de musea die ultimo 2016 een bestemmingsfonds OCW hadden en financieel gezond waren, is het resterende saldo teruggevorderd.

Er staan geen gegevens ter beschikking over de buitenlandse inzet van mensen en middelen op het gebied van hun nationale culturele presentie in Nederland. Over het algemeen kan worden geconstateerd – onder meer op basis van de buitenlandse ondersteuning van internationale festivals en internationale tentoonstellingen in Nederland – dat een groot aantal landen inspanningen pleegt om de presentatie van cultuuruitingen uit hun land in Nederland te bevorderen. Het gaat dan veelal om die landen waarmee de culturele samenwerking ook door Nederland als een prioriteit in het cultuurbeleid wordt beschouwd. Een klein aantal landen – met name het VK, Duitsland, Frankrijk, Italië, Vlaanderen en China – investeert in een cultureel centrum (of meerdere centra) in Nederland om de presentie van cultuur uit hun land te bevorderen.

In de periode 2012 tot en met 2017 is aan de eigenaren van 9.506 rijksmonumenten (gebouwde, groene en archeologische) een subsidie verleend in het kader van de Subsidieregeling instandhouding monumenten (Sim), voor een totaalbedrag van € 297,7 miljoen. In de onderstaande tabel is de verdeling over de jaren weergegeven:

Aanvraagjaar	Aantal monumenten	Subsidiebedrag
2012	2.114	€ 49,2 miljoen
2013	2.192	€ 47,9 miljoen
2014	1.711	€ 49,7 miljoen
2015	1.174	€ 46,8 miljoen
2016	1.192	€ 54,5 miljoen
2017	1.123	€ 49,7 miljoen
Totaal	9.506	€ 297,7 miljoen

De Subsidieregeling Instandhouding Monumenten (Sim) is een regeling waarbij de eigenaar een onderhoudsplan indient voor een periode van zes jaar. Hij/zij krijgt een subsidieverlening voor die zes jaar. Het is de bedoeling dat alle eigenaren van rijksmonumenten in een periode van zes jaar in de Sim kunnen instromen. In de onderstaande tabel is weergegeven voor hoeveel rijksmonumenten een subsidieaanvraag is afgewezen vanwege een tekort van het budget in de periode 2012 tot en met 2017:

Aanvraagjaar	Aantal monumenten
2012	1.050
2013	572
2014	37
2015	–
2016	25
2017	–

In 2012 was er een stuwmeer van eerder afgewezen aanvragen van circa duizend monumenten. In 2013 is de nieuwe Sim van kracht geworden en in de daarop volgende jaren is het stuwmeer verdwenen. In 2016 moesten nog aanvragen van 25 groene monumenten worden afgewezen, maar in 2017 konden alle aanvragen die aan de criteria voldeden worden gehonoreerd. Per saldo is over deze zes jaar geen sprake van onder- of overbesteding.

Er wordt alleen subsidie verleend voor onderhoudswerkzaamheden die zijn opgenomen in de Leidraad subsidiabele instandhoudingskosten die als bijlage onderdeel uitmaakt van de Subsidieregeling Instandhouding Monumenten (Sim). Bouwkundige adviseurs van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) toetsen of de werkzaamheden die in de subsidieaanvraag zijn opgenomen conform de Leidraad zijn.

In de onderstaande tabel is weergegeven voor hoeveel rijksmonumenten een subsidieaanvraag is gedaan in de periode 2012 tot en met 2017:

Aanvraagjaar	Aantal monumenten
2012	3.228
2013	3.060
2014	2.069
2015	1.450
2016	1.456
2017	1.281
Totaal	12.544

Van de bovenstaande aanvragen zijn er circa 2.500 niet in behandeling genomen omdat ze niet in aanmerking kwamen voor subsidie op basis van de regeling (bijvoorbeeld woonhuizen, werkzaamheden al uitgevoerd, drempelbedrag niet gehaald, enzovoort), of incompleet waren.

De World Press Freedom Index wordt jaarlijks opgesteld door Reporters Without Borders en geeft de situatie weer in 180 landen. De scores komen tot stand op basis van een vragenlijst (in 2017 waren dat 87 vragen) die worden beantwoord door een groot aantal mediaprofessionals, juristen en sociale wetenschappers, op het terrein van mediapluralisme, onafhankelijkheid van de media, transparantie en de kwaliteit van de nieuws- en informatie-infrastructuur in alle onderzochte landen, enzovoort. Nederland neemt traditioneel een hoge plaats in op deze Index: in het afgelopen decennium fluctueerde de Nederlandse positie tussen 1 (2010) en 16 (2008). De score van 5 in 2017 bevindt zich dus in de gebruikelijke range. Een duidelijke reden voor deze «daling» ten opzichte van 2016 (plaats 2) is op de site van de Index niet te vinden. Overigens behoort Nederland altijd tot de categorie van landen die als «goed» worden beoordeeld.

De activiteiten van het Mediawijzer-netwerk zijn tot dusverre vooral gericht op jongeren (0–18 jaar), alsmede op hun ouders en opvoeders. Het netwerk bestaat uit ruim 1.100 organisaties die actief betrokken zijn bij en deelnemen aan de stimulering van mediawijsheid: scholen, bibliotheken, omroepen, kenniscentra op het gebied van jeugd/opvoeding/media, enzovoort. De laatste tijd wint de overtuiging kracht dat «mediawijsheid» niet enkel van belang is voor jongeren, maar ook voor volwassenen en senioren. De uitwerking daarvan zal het netwerk in 2018 ter hand nemen ter voorbereiding van het nieuwe Meerjarenplan 2019–2022. Het opgebouwde netwerk vormt daarvoor een goede basis waarbij onder andere gebruikgemaakt kan worden van de aangesloten openbare bibliotheken.

Het aantal keer dat een wetenschappelijke publicatie geciteerd wordt, is een indicator voor de kwaliteit van wetenschappelijk onderzoek. Dit wordt de citatie-impactscore genoemd. De citatie-impactscore is een proxy-benadering voor wetenschappelijke kwaliteit, omdat wetenschappelijke kwaliteit niet een begrip is dat op een eenduidige manier te meten is. Het aantal citaties genormeerd op het mondiaal gemiddelde (= 1,00) geeft de positie van Nederland in de wereld aan. Een citatiescore van 1,52 voor Nederland wil dan zeggen een citatiescore die 52 procent boven het mondiale gemiddelde ligt. Nederland neemt op basis hiervan een derde positie in (na Zwitserland en Denemarken) wat betreft de wetenschappelijke kwaliteit van het onderzoek. Hiermee is de streefwaarde van een top-5 positie bereikt.

De citatie-impactscore doet overigens niet volledig recht aan de impact van wetenschap. Het is belangrijk om verder te kijken dan het aantal publicaties. De Minister heeft daarom mei jongstleden een adviesaanvraag gedaan bij de KNAW, om de instrumenten om impact van onderzoek en wetenschap beter in kaart te brengen en inzicht te bieden in de vraag welke instrumenten geschikt zijn om de impact te bepalen, eventuele lacunes zichtbaar te maken en aanbevelingen te doen voor de ontwikkeling van nieuwe instrumenten.

Er is hier geen sprake van een halvering in 2021 maar van een verdubbeling voor de periode 2016 tot met 2020. Op de begroting van OCW is structureel € 1,5 miljoen gereserveerd ten behoeve van poolonderzoek. Voor de uitvoering van het convenant «Nederlands Polair programma 2016 tot en met 2020« zijn de beschikbare middelen voor dit programma voor de jaren 2016 tot en met 2020 van de Ministeries van IenM, BZ en EZ, voor een totaal bedrag van € 1,6 miljoen, toegevoegd aan de begroting van OCW. Voor de periode na 2020 moet nog een besluit worden genomen.

Stichting AAP vangt sinds 2014 28 chimpansees van BPRC op. BPRC heeft dit niet Europees aanbesteed.

In het begrotingsartikel emancipatie worden diverse terreinen benoemd om de breedte van het thema weer te geven. Dat betekent niet dat op al deze terreinen streefwaarden en indicatoren benoemd worden in de begroting. In het begrotingsartikel emancipatie geldt op dit moment sociale acceptatie van homoseksualiteit als indicator met een streefwaarde. Deze indicator en het bijhorende meetinstrument is ontwikkeld door het Sociaal en Cultureel Planbureau en vormt al jaren de basis voor het monitoren van ontwikkelingen. Voor andere emancipatiedoelen zijn dergelijke instrumenten (nog) niet voorhanden of worden ze niet verbonden aan het begrotingsartikel, ook omdat het beleid (mede) door andere departementen en overheden wordt uitgevoerd of beïnvloed.

Zoals gemeld in de brief van 24 april 2017 aan de Kamer zijn in totaal 17 aanvragen voor een strategisch partnerschap binnengekomen. Hiervan konden er maximaal acht worden gehonoreerd. Alle aanvragen zijn getoetst door een beoordelingscommissie aan het beoordelingskader, zoals vastgelegd in de Staatscourant van 16 december 2016. Beoordeling van de aanvragen vond plaats door gelijktijdige onderlinge vergelijking van de 17 aanvragen aan de hand van de kwaliteit van het voorstel en het track record van de organisaties. De commissie heeft de score en de rangorde van de aanvragen bepaald. Uit de rangorde zijn de acht aanvragen met de hoogste score geselecteerd. In de geselecteerde acht partnerschappen nemen 15 organisaties deel. De zes organisaties die nu instellingssubsidie ontvangen zijn partij in een van de acht geselecteerde partnerschappen. De negen aanvragen met een lagere score dan de hoogste acht zijn afgewezen. Van de negen afgewezen aanvragen, heeft één aanvrager bezwaar gemaakt. Dit bezwaar is op alle punten ongegrond verklaard en de aanvrager is niet in beroep gegaan. De strategische partnerschappen zijn hiermee voor de komende jaren vastgelegd. Wel blijft het nog steeds mogelijk om projectsubsidie aan te vragen.

Ja, er is € 223 miljoen toegevoegd aan de begroting van OCW. Dit is gesaldeerd op artikel 91 Nominaal en onvoorzien. Zie ook antwoord op vraag 193.

(bedragen x € 1 miljoen)

Opbouw stand artikel 91.03 Onvoorzien	2017	2018	2019	2020	2021	2022
Taakstelling begroting 2016	0	– 94,3	– 94,3	– 94,3	0,0	0,0
Taakstelling begroting 2017	0	– 150,0	– 150,0	– 150,0	– 150,0	– 25,0
Taakstelling begroting 2018*	0	– 223,3	– 171,2	– 165,6	– 188,3	– 157,7
Generale dekking taakstelling OCW-brede problematiek	0	223,3	0,0	0,0	0,0	0,0
Totaal	0	– 244,3	– 415,5	– 409,9	– 338,3	– 182,7

*Opbouw taakstelling begroting 2018	2017	2018	2019	2020	2021	2022
Referentieraming (incl. SF)	– 120,6	– 165,9	– 144,0	– 142,3	– 138,2	– 115,4
Raming studiefinanciering	– 7,9	9,6	18,6	15,5	12,3	24,6
Wisselkoersen	– 15,2	– 15,2	0,0	0,0	0,0	0,0
Prijsindexatie media	– 9,5	– 5,6	– 6,2	– 5,2	– 0,8	– 0,8
Doorbelasting GDI	– 1,0	– 1,0	0,0	0,0	0,0	0,0
Aanvullende bekostiging nieuwkomers PO	5,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0
Aanvullende bekostiging nieuwkomers VO	3,5	– 11,0	– 10,2	– 4,1	3,8	9,8
Boekingscorrectie n.a.v. PVS	– 147,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0
Actieplan Leerkracht	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	– 40,0
Studievoorschot wetenschap	0,0	0,0	0,0	0,0	– 50,0	– 50,0
PVS DUO	– 11,7	– 4,8	0,0	0,0	0,0	0,0
Invullen taakstelling 2017	– 150,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0
	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0
Beschikbare middelen art. 91	0,0	0,0	0,0	0,0	13,9	13,9
Inzet prijsbijstelling	6,7	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0
Inzet eindejaarsmarge	121,3	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0
Extensivering Stichting Samenwerking Beroepsonderwijs Bedrijfsleven	20,2	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0
PVS DUO (kasschuif)	117,6	– 29,4	– 29,4	– 29,4	– 29,4	0,0
Generale dekking taakstelling OCW-brede problematiek	188,7	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0
Saldo	0	– 223,3	– 171,2	– 165,6	– 188,3	– 157,7

De € 183 miljoen in de Miljoenennota verwijst naar het bedrag dat in 2022 op artikel 91 als tekort staat (€ 182,7 miljoen: zie tabel 1 in antwoord vraag 193).

Goed gebruik in overleg met uw Kamer is dat specifieke maatregelen specifiek gedekt worden. Wat het kabinet betreft is toekomstige onderuitputting altijd onzeker en daarmee geen deugdelijke dekking.

Zie het antwoord op vraag 197.

Een overzicht van belangrijke lopende ICT-projecten van het Ministerie van OCW is te vinden op het Rijks ICT-dashboard, www.rijksictdashboard.nl. Volledigheidshalve worden ze hieronder opgesomd, voorzien van geplande financiële omvang en verwachte doorlooptijd:

Voor de omvang en doorlooptijd van de ICT-projecten wordt verwezen naar de beantwoording van vraag 199. Bureau ICT-toetsing heeft (een positief kritisch) advies uitgebracht op «Lerarenregister en het registerportaal» en «Doorontwikkelen Basisregistratie Onderwijs» van het Ministerie van OCW. Een overzicht van adviezen en de adviezen zelf over projecten van het Ministerie van OCW van Bureau ICT-toetsing kunt u vinden op de website van het bureau, www.bureauicttoetsing.nl.

ICT-ontwikkelingen in de private sector worden niet financieel ondersteund door het departement. Wel werkt OCW samen met private partijen, bijvoorbeeld binnen Edustandaard. Hierin stellen private partijen, het onderwijsveld en OCW gezamenlijk de standaarden vast voor onder meer gegevensuitwisselingen binnen diverse onderwijsondersteunende processen.

Dit betreft met name de externe inhuur van relatief duur automatiseringspersoneel die DUO voornemens is om, vanwege borging van kennis en ervaring, in vaste dienst te nemen dan wel door het werven van eigen personeel. Op deze wijze kan DUO kostenreductie realiseren en kan het Ministerie van OCW in zijn geheel weer voldoen aan de norm voor externe inhuur. Ook de afronding van het project PVS in 2018 leidt tot minder benodigde externe inhuur. Aandachtspunt voor DUO is wel de continuering in de bedrijfsvoering bij het vervangen van personeel, terwijl ook de werving van automatiseringspersoneel moeizaam verloopt door de schaarste in de markt.

Het betreft structureel benodigd budget voor LifeCycleManagement en het voldoen aan compliance eisen vanuit wet- en regelgeving. LifeCycleManagement is een methodiek om de meerjarige behoefte aan onderhoud en vervanging van het totale applicatie en infrastructurele landschap in kaart te brengen. Met betrekking tot compliance eisen zijn investeringen benodigd om te blijven voldoen aan nieuwe informatiebeveiligingseisen en privacy wetgeving, voorbeelden zijn de BIR 2.0 en Algemene Verordening Gegevensbescherming. Het is dan ook onontkoombaar om meerjarig nieuw budget te gaan toevoegen aan onderhoud, pro-actieve vervanging, vernieuwing van het ICT-landschap en compliance nieuwe wet en regelgeving.

De eerste indiendatum is op 7 november 2017. Uit de voorgesprekken die het Filmfonds met aanvragers voert blijkt grote belangstelling, zowel voor projecten voor publieke als commerciële omroepen.

Ja. Als een film opbrengsten heeft, betaalt de producent eerst private financiers (zoals distributeurs of investeerders) hun aandeel. Zijn er daarna nog opbrengsten over, dan moet de bijdrage van publieke fondsen in Nederland en het buitenland worden terugbetaald. Voor de middelen die terugbetaald worden aan het Nederlands Filmfonds geldt dat ze vervolgens door de betreffende producent opnieuw mogen worden gebruikt, om nieuwe films mee te financieren of om royalties aan rechthebbenden zoals de schrijver en regisseur mee te betalen. Dit geldt voor alle films. Er kan wel een uitzondering gemaakt worden in het geval van een buitenlandse film (internationale coproducties waarin de Nederlandse producent een minderheidsaandeel heeft), indien dit een breekpunt is voor de productie om naar Nederland te komen en Nederland daardoor bestedingen en werkgelegenheid zou mislopen aangezien dit juist de doelstelling van de regeling is.

Hoeveel geld is terugbetaald is nog niet precies te zeggen. Een groot aantal projecten is nog in productie. Van de reeds uitgebrachte films duurt de nationale en internationale vertoning via bioscoop, televisie, video on demand e.d. meerdere jaren; en daarmee de kans op opbrengsten ook. Van 7 films is inmiddels € 1.4 miljoen ontvangen.

Het totaal aantal FTE voor het beheer en de uitvoering van de regeling is 5,5 FTE (met inbegrip van de internationale promotie van deze regeling en Nederland als productieland). De totale personele en materiele lasten bedragen € 750.000 (3,75 procent) van de jaarlijks beschikbaar gestelde bijdrage. Het aandeel hierin voor externe inhuur van accountants ten behoeve van projectcontroles en voor andere externe experts op onder meer juridisch gebied en voor onderzoek bedraagt jaarlijks circa € 75.000.

Tijdens de behandeling van de Wet bescherming namen en graden en de Wet invoering associate-degree opleiding bestond zowel in de Eerste als in de Tweede Kamer brede steun voor de bevoegdheid van de Minister van onderwijs om in te grijpen bij hoger onderwijsinstellingen die de opdracht tot het bevorderen van het maatschappelijk verantwoordelijkheidsbesef op flagrante wijze schenden. De Minister kan ingrijpen bij discriminerende uitingen en bij uitingen die ingaan tegen de fundamenten van onze democratische rechtsstaat, zoals het oproepen tot de gewapende jihad, en daarmee gevaarlijk zijn voor de rechtsorde. Dit met het oog op intrekking van de erkenning van instellingen; voor het aanpakken van (strafrechtelijke) gevaarlijke invloeden is het OM aan zet. Daarbij is geen rol voor de Minister van onderwijs weggelegd. De commissie die met het wetsvoorstel invoering associate-degree opleiding wordt voorgeschreven, zal uitingen beoordelen die aanleiding kunnen geven tot ingrijpen van de Minister van onderwijs. Pas naar aanleiding van haar oordelen kan, voor zover daar aanleiding toe is, worden onderzocht of de mogelijkheden tot ingrijpen voldoende zijn geborgd.

In de jaarlijks brief over voortijdig schoolverlaten in februari/maart 2018 zal hier dieper op in worden gegaan.

Voor de beoordeling van de leerresultaten van de scholen geldt de Regeling leerresultaten po. Binnen deze regeling bestaat de mogelijkheid om in incidentele situaties geen oordeel te geven en zo een onheuse bejegening te voorkomen.

Nee. Het bedrag is gelijk, maar is anders geregistreerd vanwege gewijzigde subsidievoorschriften. Het ene deel is geregistreerd als instellingssubsidie, het andere deel als projectsubsidie.

In 2017 is van het instrument subsidies voor de jaren 2017–2021 een overboeking uitgevoerd naar het instrument bekostiging voor de team- en schoolleidersbeurs. Dit leidt in 2018 tot een verlaging van de begrotingsstand van het instrument subsidies.