Nr. 142 VERSLAG VAN EEN WETGEVINGSOVERLEG

Voorzitter: Vermeij

Griffier: Peen

Minister Kamp: Voorzitter. Ik vraag mij af of er wel een probleem is. Het rapport van DNV GL is namelijk op 7 november naar de Kamer gestuurd. Dat was geen geheim rapport. Het stond al vanaf de zomer op het internet. Iedereen kon er gewoon kennis van nemen. Het enige wat van dat rapport niet op internet is gepubliceerd, maar wel naar de Kamer is gestuurd, zijn de aannames van TenneT aangaande de investering die gedaan moet worden op zee. Als je die aannames openbaar maakt, worden ze ook bekend bij potentiële leveranciers van TenneT en daarmee schaad je het bedrijf. Alleen die cijfers zijn dus niet in het rapport opgenomen.

In het rapport van DNV GL staat dat er sprake is van een kostenreductie van 10% op de kostprijs van elektriciteit door Wind op zee, als gevolg van het inschakelen van TenneT op de manier die ik aangegeven heb. Vervolgens is er een ECN-rapport overheen gegaan, en daarin is heel precies doorgerekend dat de prijs van Wind op zee 15,2 cent per kilowattuur is. Als je daarop 10% besparing realiseert, heb je een besparing van anderhalve cent per kilowattuur. Als je dat gaat toepassen op de 3.500 megawatt Wind op zee die wij gaan realiseren binnen een periode van 15 jaar, dan leidt de rekensom die in het ECN-rapport staat tot 3 miljard. Daarmee is alle informatie in geuren en kleuren bij de Kamer bekend. Ik weet niet wat ik nog meer naar de Kamer toe moet sturen.

De voorzitter: Het is een antwoord. Laten we hierop terugkomen in de inbrengen. Het staat de leden vrij om hierop terug te komen in hun inbreng. Dat lijkt mij het meest wijze besluit dat we hier kunnen nemen.

Wij vangen dit WGO nu aan. Ik geef het woord aan de heer Vos, rapporteur van de commissie.

De voorzitter: Volgens mij kunt u die vraag ook in uw inbreng stellen. Dan wachten we daarop het antwoord af van de Minister in zijn eerste termijn.

Ik geef het woord aan de heer Vos.

De heer Jan Vos (PvdA): Voorzitter. De vaste commissie van Economische Zaken heeft in de procedurevergadering van 9 september besloten om een rapporteur aan te stellen. Die rapporteur is ondersteund door het Bureau Onderzoek en Rijksuitgaven (BOR). We hebben een aantal vragen verder uitgediept, onder andere de volgende. Welke beleidsvoornemens heeft dit kabinet op het gebied van energie? Waar zijn die voornemens op gebaseerd? Hoe moeten ze gerealiseerd worden? Hoe staat het er nu voor? Welke maatregelen zijn genomen? Welke financiële middelen vindt het kabinet nodig? Waar is dat op gebaseerd? In hoeverre zijn die middelen ingezet? Daarbij is geconcludeerd dat heel veel van de huidige beleidsvoornemens, veel van wat wij aan het doen zijn – het is een majeure opgave om van 4,5% naar 14% duurzame energie te groeien – nog in een pril stadium zijn. Het is een enorme agenda. Dat kunnen we vandaag ook weer zien. De stapel papieren die hier voor mij ligt, bestaat alleen uit stukken die wij hier vandaag behandelen. Alles wat we op dit gebied aan het doen zijn, verkeert nog in een relatief pril stadium, zo wordt geconstateerd in die rapportage.

De Tweede Kamer wordt goed betrokken bij de beleidsvoornemens en ze wordt structureel geïnformeerd. Ze ontvangt veel informatie van de Minister buiten de begroting en het jaarverslag om. Het lijkt mij ook weleens goed om te constateren dat alle verzoeken om informatie in de regel zeer adequaat door de Minister worden behandeld. Het gaat om een grote hoeveelheid, zo hebben we met BOR kunnen vaststellen.

Een aantal zaken kan wel beter, met name wat de financiële middelen betreft. Wij hebben geconstateerd dat de beschikbare informatie over het algemeen kwalitatief goed is, maar dat de financiële onderbouwing van die informatie beter kan. Dat is een conclusie die in de rapportage duidelijk naar voren komt. We hebben een concrete vraag aan de Minister. Kan hij aangeven wanneer de rapportage 2014 Prognose hernieuwbare energie klaar kan zijn en wanneer de Kamer hierover informatie krijgt? Die rapportage hebben we in 2013 gekregen en ze zou de Kamer jaarlijks worden toegezonden. Tot nu toe hebben we haar echter nog niet ontvangen. We willen ook graag weten of er een beleidstoelichting energie naar de Kamer gestuurd kan worden. Ook daarover is een toezegging gedaan.

Recentelijk is er een rapportage over biomassa verschenen. De rapporteur heeft ook onderzocht in hoeverre de beleidsvoornemens van het kabinet met betrekking tot biomassa zijn gerealiseerd. Op dit moment wordt hard gewerkt aan de duurzaamheidscriteria die voor 30 november naar de Kamer moeten worden gestuurd. Kan de Minister aangeven of dat rapport er daadwerkelijk komt, wanneer de Kamer daar informatie over krijgt en wat de gevolgen zijn van de vertraging van het rapport van de werkgroep? Kunnen wij er wel van uitgaan dat daarover in 2014 nog afspraken zullen worden gemaakt? Per 1 januari 2015 moet het SDE+-geld immers worden toegekend.

Over aardgas heeft de Algemene Rekenkamer een rapport uitgebracht. Kan de Minister een onderbouwing geven van zijn opmerking dat de meevallers op de aardgasbaten kleiner en minder frequent zullen worden dan ze in het verleden waren? Van welke orde van grootte gaat de Minister dan uit? Wat zijn de gevolgen voor het EMU-saldo van het feit dat de meevallers op de aardgasbaten niet worden gebruikt om de staatsschuld af te lossen, maar dat ze wel zorgen voor een verhoging van de staatsschuld? Dat zijn enkele punten uit die rapportage, die met heel veel dank aan BOR is opgesteld.

De heer Smaling (SP): Voorzitter. Het is een eer om te mogen beginnen aan dit debat over een onderwerp dat heel erg complex is. Toen Paulus Jansen ons verliet, dacht ik: energie, dat doe ik er wel even bij. Nou, mooi niet. Het is heel uitdagend en het is ook heel leuk, maar het is ontzettend complex. Kijk alleen al naar wat er in het energieakkoord allemaal langskomt. Dat hangt gelukkig aan allerlei touwtjes aan elkaar, het ene wat strakker dan het andere. Dat geeft al aan op welke knoppen je allemaal kunt drukken om energiekwesties te benoemen en om een duurzame energietoekomst dichterbij te brengen.

Ik richt me op een aantal punten die op de agenda staan. Allereerst wil ik de brief over energie-efficiëntie in de industrie bespreken, die we vorige week van de Minister kregen. Ik vond het interessant om te lezen wat de vorderingen zijn van de besparingen in de industriële sector. Mijn vraag gaat over een figuurtje in het document dat bij de brief was gevoegd. Daarin zie je grote verschillen in de mate waarin er energiebesparing is gerealiseerd, met name waar het bedrijven betreft die niet bij de zogenaamde MEE-sector horen, maar bij de industrie van het MJA3-convenant. De textielindustrie en de rubber- en kunststofindustrie zitten heel dicht bij de voorgenomen besparingen, andere takken van sport nog lang niet. Graag hoor ik van de Minister hoe hij dat duidt. Waar zitten volgens hem de voorlopers? Hij hoeft niet met naam en toenaam bedrijven te noemen. Om ook in dat onderdeel van het energieverhaal vaart te kunnen maken, zou het echter nuttig voor ons zijn om te weten waar de Minister grote vooruitgang in ziet en waar problemen, en hoe we daarin een versnelling kunnen aanbrengen.

Tegelijkertijd speelt de concurrentiepositie een rol. Dat woord komt ook voor in de brief van de Minister. De vraag is altijd waar het gaat schuren. Schuurt het inderdaad? Je kunt bedrijven met de wortel benaderen of met de stok, maar op een gegeven moment hangt de dreiging zo'n bedrijf boven het hoofd en is het de vraag of men gaat vertrekken, ja of nee, nog los van de vraag of het een terecht dreigement is vanuit bepaalde industriële sectoren. Gaat dat elkaar in de weg zitten? Graag hoor ik van de Minister hoe hij de industrie nog een tandje bij kan laten zetten.

Ik ga over op zon en wind. Daarin is het verschil in succes aanzienlijk. Met behulp van mijn lieve broer heb ik alle regionale bladen bijgehouden om te kijken wat er op lokaal niveau zoal gebeurt op het gebied van zonne-energie, windenergie en woonisolatie. De toon van de stukken in de regionale bladen verschilt heel erg. De toon over zonne-energie is heel vrolijk. Een zonneveld voor heel Teuge. Een zonnedak van een villa in Lochem. Een plan voor een tweede zonnepark op Tholen. Zonnetrein Hulst is mogelijk een blijvertje. Woningcorporatie RWS in Goes plaatst zonnepanelen op huurwoningen. Plannen voor een groot zonneveld in Ewijk. Proef met zonnepanelen op huurwoningen in Zierikzee. Er is een zonnedak op de Euroborg en ook het stadion van PEC Zwolle heeft geloof ik het genoegen al mogen smaken. Onderzoek naar realisatie van een zonnepark in Hardewijk. Zelf collectoren bouwen in Ommen. De oude Blasiuskerk in Delden voorzien van zonnepanelen. De eerste duurzaamheidsprijs in Oldenzaal voor een zonnepanelencollectief. Zonnepanelen op alle scholen en dorpshuizen in Ubbergen. Het college in Bernheze hoopt op 1.200 zonnepanelen. Jouw zonnepaneel op het dak van de gemeente Berkelland. Meer geld voor zonnepanelen op scholen in Arnhem. Plan voor de grootste zonneweide van het land in Marknesse. Zonnestroom voor 3.000 huizen in Leeuwarden. Bronkhorst wil het mooiste solarpark van Nederland en Anna Jacobapolder omarmt het idee voor zonnepanelen op woningen.

Hiermee wil ik maar zeggen: zonne-energie is in. Je haalt er niet al je energiedoelstellingen mee, maar het leeft en het is iets van de mensen. Het is heel erg belangrijk dat we dat beseffen als we het maximale eruit willen halen. Los van deze vrolijke bloemlezing heb ik een vraag aan de Minister. Collega's zeiden het ook al. Stel dat je die panelen niet zelf kunt plaatsen, maar dat je bijvoorbeeld aangewezen bent op een postcoderegeling. Dan zou het niet zo moeten zijn dat je btw-voordelen misloopt. Die concrete vraag wil ik de Minister meegeven ten aanzien van zonne-energie.

De heer Smaling (SP): Wat mij betreft gaat het niet ten koste van iets. De SP-fractie is voor een transitie naar een duurzame samenleving, waar duurzame energie bij hoort. Als zo veel lichten op groen staan om in zonne-energie te investeren, moeten we dat doen. Als dat elders pijn doet, moeten we proberen om dat op te lossen. Ik denk dat er in het hele land enthousiasme is voor duurzaamheid. Ik geloof dat 75% of 80% naar een duurzame samenleving toe wil en dat zonne-energie daar een aansprekend element in is. Dat moeten we vooral niet gaan bagatelliseren en daar moeten we niet negatief over zijn.

Voorzitter. Ik vervolg mijn betoog en kom op windenergie. Dat ligt toch iets lastiger. Ik ga niet weer alle krantenkoppen voorlezen, maar de toon daarvan is toch eerder dat er nog veel te doen is. Provincie snapt zorg, maar blijft bij windmolenlocatie. Lingerwaard niet blij met komst windpark. Strijd tegen windmolens verhardt in De Monden. Het is een heel andere toon en daar ligt mijn zorg.

De SP is ook voor windenergie. Wij hebben ons gecommitteerd aan de structuurvisie Wind op land. wind op zee steunen we eveneens. We merken echter ook dat we op weg naar die 6.000 megawatt opgesteld vermogen op land bezig blijven met de projecten die het lastigst vallen. We hebben van de Minister al uitstel gekregen voor de noordelijke provincies, maar de SP-fractie is toch van mening dat er een slag gemaakt moet worden op het terrein van draagvlakontwikkeling. Er zijn vragen gesteld door mijn collega's Albert de Vries en Agnes Mulder over het draagvlak, met name over wind op land. Dan zegt de Minister: participatie is belangrijk, maar ik ga participatie niet in de wet verankeren en de Omgevingswet geeft daar ook geen aanleiding toe. Nu is de Omgevingswet nog helemaal niet gepasseerd in de Kamer. Mijn vraag aan de Minister is dus ook of hij een glazen bol heeft waarin hij kan zien dat de Omgevingswet straks wordt aangenomen en dat participatie dan niet wettelijk verankerd hoeft te zijn. Ik denk dat het nodig zal zijn om participatie en ook een vorm van vruchtgebruik ergens goed vast te leggen.

Nu wordt er met verschillende gedragscodes gewerkt om uiteindelijk windparken te realiseren, of dat nu grote windparken zijn via de rijkscoördinatieregeling of kleinere. Ik zie het probleem opduiken dat de weerstand tegen windmolens op land te groot wordt. Dat moeten we niet hebben. Hoe denkt de Minister dat zo te veranderen dat hij aan zijn 6.000 megawatt komt? Ik zie dat liever iets later gebeuren dan gepland, maar dan wel met maximaal draagvlak. Mijn tweede vraag is hoe de Minister het gaat oplossen dat we nu met twee gedragscodes werken, omdat partijen elkaar niet hebben kunnen vinden, wat ik buitengewoon jammer vind. Als ik een voorbeeld mag noemen: ik vind «Fryslân foar de wyn» een voorbeeld van heel zorgvuldig en uitputtend draagvlakonderzoek, dat ertoe heeft geleid dat er in Friesland mogelijk meer opgesteld vermogen komt dan de Minister eigenlijk aan Friesland had opgelegd.

De heer Smaling (SP): Over wind op zee houd ik het relatief kort. Het wetsvoorstel ligt bij de Tweede Kamer, dus daar komen we binnenkort toch op te spreken. Over de aanwijzing van de kavels zullen de collega's het ongetwijfeld hebben.

Ik wil de Minister nog wel een vraag stellen over de maatschappelijke kosten-batenanalyse (MKBA). Toen de plannen uitkwamen had het Centraal Planbureau het over 5 miljard schade. We hebben veel zitten praten over die schade. Er zijn mondelinge vragen langs geweest en de Minister heeft op televisie gezegd dat het CPB er geen goede duiding aan geeft, omdat je eigenlijk zou moeten kijken naar de besluiten over wind op zee. In dat kader wil ik vragen wat voor de Minister de betekenis is van zo'n maatschappelijk kosten-batenanalyse. Daar hangt toch erg veel aan vast. Ik denk dat met name bij wind op zee veel baten in de toekomst liggen, waardoor ze niet makkelijk te kwantificeren zijn. Daardoor is het heel moeilijk om tot een goede MKBA voor wind op zee te komen. Als dat ertoe leidt dat partijen die het zo uitkomt, dan spreken over schade of juist over positieve welvaartseffecten, dan maakt dat zo'n MKBA wel tot een heel kwetsbaar instrument. Ik hoor graag van de Minister hoe we dat in de toekomst kunnen verbeteren.

Ten aanzien van het warmtedossier speelt van alles tegelijkertijd. Ik vind dat lastig om dat punt voor punt helemaal door te gaan. Er komt een warmtevisie aan. Misschien kan ik de bal meteen bij de Minister leggen. Kan hij ons een update geven van hoe hij het warmtedossier gaat aanvliegen? Er zijn veel kansen op het gebied van warmte. Dat geldt voor restwarmte, die nu gewoon de ruimte of het water in verdwijnt, maar ook voor het isoleren van de bestaande woningvoorraad. Ik was pas nog bij Nuon. Ymere zat daar ook aan tafel. Ze willen graag, maar ze krijgen het investeringsplaatje niet rond. Op het terrein van warmte is veel te realiseren. Misschien kunnen we daar nog een impuls aan geven.

Helemaal tot slot ben ik benieuwd hoe we zicht houden op zaken die nu nog in de ontwikkelfase zitten, maar die misschien over tien jaar wel grootschalig kunnen worden uitgerold. Ik kwam in mijn bloemlezing ook Lichtervoorde tegen, waar twee jongens een buitengewoon origineel concept hebben ontwikkeld om energie te besparen. Kunnen we nog meer van die dingen verwachten? Specifiek even over zaken als thorium en algen. Er is een algenfabriek in Lelystad. Zijn algen opschaalbaar op termijn? En dan nog de drie G's, getijden, golven en geothermie. Wat kunnen we over tien jaar verwachten? Heeft dat dan een importantie die we nu al moeten meenemen? Hoe is in dat verband de relatie tussen wetenschap aan de ene kant en ons aan de andere kant: Kamer, regering, partijen die het moeten uitrollen en opschalen, om die vervelende woorden maar te gebruiken?

De heer Leegte (VVD): Voorzitter. Ik zit nog even na te denken over de laatste woorden van de SP, en dan realiseer ik mij dat voorspellen toch wel heel lastig is, zeker als het over de toekomst gaat. Ik ben benieuwd of de Minister een soort glazen bol heeft.

Hier naast ons in het Mauritshuis hangt het prachtige schilderij Het paradijs en de zondeval van Peter Paul Rubens. Je ziet daarin Adam en Eva in hun spreekwoordelijke kostuum en op de achtergrond alle beesten op aarde in harmonie samenleven. Je ziet een panter en tijgers stoeien en een koe, die naar ze kijkt van dichtbij. Je ziet de arm van Eva, die naar boven reikt en de appel pakt. En dan moet ze weg uit het paradijs. Ze worden uit het paradijs verdreven, na het verkrijgen van zelfkennis, waar die appel het symbool voor is. Als je daar goed over nadenkt – en dat kunnen wij mensen sinds Eva die appel heeft gehad – is het paradijs eigenlijk niets anders dan een symbool voor niet zelf kunnen nadenken. Ik zeg dit, omdat ons soms een paradijselijk duurzame wereld wordt voorgeschoteld. Een wereld waarin energie overvloedig voorradig is, zonder dat er CO₂ wordt uitgestoten en zonder dat wij afhankelijk zijn van anderen of oorlog hoeven te voeren om energiebronnen. Een wereld waarin de overvloedige energie betaalbaar, betrouwbaar en schoon is.

Dat is een inspirerend vergezicht. Energie is immers een basisbehoefte. Het licht dat brandt, de laptop die erop draait, de auto op de weg, de apparatuur in de keuken, het vliegtuig waarmee Greenpeace naar het werk gaat en de fabriek die de mobiele telefoons maakt, waardoor de mensen in deze zaal kunnen twitteren over dit debat: we kunnen niet zonder. De VVD wil een betaalbare, betrouwbare en schone energievoorziening. De komende decennia zullen fossiele brandstoffen waarschijnlijk schaarser worden. De vraag naar energie zal toenemen en op termijn kan dat leiden tot stijgende prijzen, die onze concurrentiepositie kunnen aantasten.

Voor onze behoefte aan olie en gas zullen wij de komende decennia steeds meer afhankelijk worden van het buitenland. We kunnen het ons dan ook niet permitteren, nieuwe vormen van energieopwekking onbenut te laten. De shift naar een duurzame energievoorziening is een zaak van heel lange adem. We weten niet waar we uiteindelijk zullen landen, maar we moeten wel iets doen. Slim, schoon en rendabel. We kunnen niet eindeloos op onze handen blijven zitten. We moeten beginnen. Anders dan Adam en Eva in het paradijs moeten we daarbij wel ons verstand blijven gebruiken. Het paradijs bestaat niet, wel de werkelijkheid. De kunst is om enerzijds langetermijninvesteringszekerheid aan de markt te geven, en tegelijkertijd ervoor te zorgen dat nieuwe, betere, slimme technieken zich kunnen blijven ontwikkelen. Daarbij moeten wij ons realiseren dat geen enkele energiebron zonder nadelen is. Als wij nu inzetten op verschillende energiebronnen, worden wij later op een betaalbare manier minder afhankelijk van de regio's waar fossiele energie vandaan komt.

De overgang naar hernieuwbare energie is ook een kans om nieuwe economische activiteit te ontwikkelen. Nederland kan een koppositie verwerven op het gebied van kennis en innovatie. De afgelopen jaren namen steeds meer mensen zelf initiatieven, omdat het door de dalende kostprijzen steeds interessanter wordt om zelf te investeren in duurzame energie en energiebesparing. Schoon loont. Hernieuwbare energie moet af van de subsidieverslaving waarin ze nu zit opgesloten. Wij noemen de jaarlijkse 3 miljard van de regeling Stimulering Duurzame Energieproductie (SDE+) investeringen, maar het zijn natuurlijk gewoon kosten. Dat geld wordt gebruikt om het prijsverschil tussen conventionele energie en hernieuwbare energie goed te maken. Het zijn maatschappelijke kosten, zoals het CPB het zo duidelijk heeft gezegd. Dat is geen mening, maar een feit.

De heer Leegte (VVD): Het energieakkoord is een structurele kostenbesparing van 600 miljoen ten opzichte van het regeerakkoord. Dat is winst. Bovendien is het voor het eerst dat de sector zich zelf uitspreekt voor een kostenreductie van 40%. Dat is ook winst. Zo zitten er goede dingen in. We geven de sector graag de mogelijkheid om die 40% kostenreductie te halen.

De VVD is techniekneutraal. Uiteindelijk bepaalt niet de overheid, maar de markt welke energiebron de toekomst heeft. Dat zou kunnen als er op basis van een gelijk speelveld een duidelijk systeem van emissiebeprijzing komt. In 2030 willen wij 40% minder CO₂ uitstoten, mits de rest van de wereld een gelijkwaardige prestatie levert. Kan de Minister iets zeggen over de energie-unie? Wat de VVD betreft, gaat die over de infrastructuur, die robuust en vrij toegankelijk moet zijn voor alle toeleveranciers en consumenten. Niet centraal gas inkopen, maar ervoor zorgen dat de markt zijn werk kan doen. Europa koopt 170 bcm – excuses voor het jargon – gas in Rusland. Tegelijkertijd heeft Europa 150 bcm importcapaciteit voor liquid natural gas (lng) staan. Zodra Europa het gas uit West-Europa naar Oost-Europa kan vervoeren – en als we dat echt zouden willen, kan het binnen een jaar geregeld zijn – kunnen wij dus onafhankelijk zijn van Rusland.

Terwijl Noordwest-Europa ruim twee keer de capaciteit voor elektriciteit heeft staan die gedurende de piekvraag nodig is, heeft België een stroomtekort en wordt er aan de Belgen gevraagd om in de winter eenpansgerechten te koken om energie te besparen. Dit onderstreept de grote noodzaak om te gaan werken aan een Europese energie-unie: zorgen dat de Belgen Hollandse of Duitse stroom kunnen krijgen en zorgen dat de Bulgaren, Italianen of Oostenrijkers gas uit Slochteren kunnen krijgen. De Minister bespreekt dit, volgens zijn brief, ook in Europa. Mijn vraag is of hij aan de Kamer een brief kan sturen met informatie over het actuele krachtenveld. Hoe zien de andere landen in Europa deze discussie?

De heer Leegte (VVD): Hierin moet ik mevrouw Klever teleurstellen. Die steun krijgt zij niet, omdat haar plan onverstandig is. Lng wordt nu verkocht voor € 0,20 in Japan. Als je dat in Nederland wilt hebben, dan wordt de prijs ongelofelijk hoog. Ik weet niet of Ingrid en Henk erop zitten te wachten om die prijs te gaan betalen, maar daar zal mevrouw Klever vast een oplossing voor hebben.

De VVD vindt dat we moeten inzetten op onderzoek en op de ontwikkeling van nieuwe technologieën, die ons in staat zullen stellen om een goede boterham te verdienen met de schone energie van de toekomst. Met de SDE+-subsidie van 3 miljard per jaar kunnen we zes TU's Delft neerzetten. Moet je je eens voorstellen: zes TU's Delft en wat een creativiteit daaruit kan voortkomen! Ongelofelijk als je daarbij stilstaat.

Ik ga in op het energieakkoord. Ik heb al eerder gezegd dat wij het zien als een noodverband. Het is een tijdelijke fase op weg naar een duurzame energievoorziening. Het vergroten van het duurzame aandeel in onze energievoorziening is op korte termijn alleen betaalbaar mogelijk, als we ook gebruikmaken van windenergie. Het energieakkoord hoort bij de overgangsfase, maar bevat ook onderdelen die goed uitpakken. Het energieakkoord is een structurele besparing van 600 miljoen ten opzichte van het regeerakkoord. Bovenal is het een akkoord tussen maatschappelijke organisaties en het bedrijfsleven en draagvlak is, zoals de SP ook zei, nodig om als land stappen te kunnen zetten. Het bedrijfsleven krijgt de zekerheid die het nodig heeft om die miljarden te investeren. Hetzelfde bedrijfsleven heeft ook beloofd, dat 40% goedkoper te kunnen. Dat is de winst en daar moeten wij het bedrijfsleven dus ook aan houden.

Toch horen we veel kritiek op het akkoord. Het lijkt wel op niemand tevreden is, maar het is zaak om de bedachte oplossingen tot stand te brengen. In 2016 komt de evaluatie. Als de politiek een betrouwbare partner bij de uitwerking van het energieakkoord wil zijn, dan moeten wij niet voortdurend tussentijdse microaanpassingen doen. In de woorden van Henry Kissinger zal ik mijn mening geven. Een goed compromis, zo zei hij, roept bij alle partijen dezelfde onvrede op. Bovendien is het veel te vroeg om nu te kunnen zeggen of het wel of niet zal lukken. Rond 1970 zei Zhou Enlai, de eerste premier van de Volksrepubliek China, in antwoord op de vraag wat de impact was van de Franse revolutie: het is veel te vroeg om daar nu al iets over te kunnen zeggen. Een jaar na de totstandkoming van het energieakkoord is het nu nog veel te vroeg om iets te zeggen over de effecten ervan.

Ten aanzien van de discussie over wind op zee wil ik de Minister vragen of hij de besluitvorming voor het park voor de Hollandse kust wil opschorten. De Kamer heeft een uitgebreide briefing gehad over die molens en ze heeft de vergelijking gekregen die Decisio in een studie maakte van molens binnen en molens buiten de twaalfmijlszone. De Minister maakt een keuze voor molens op die zone. Ik vroeg aan de onderzoekers of zij ten aanzien van het voorstel van de Minister iets konden zeggen over kostenbesparingen en goedkope molens ver weg op zee. Hun antwoord was dat ze dat niet onderbouwd konden doen op basis van hun onderzoek. Vandaar dat ik de Minister wil vragen om eerst te onderzoeken of de molens ver weg niet goedkoper zijn. Dat lijkt namelijk logisch, want daar waait het constanter en harder, waardoor de opbrengst hoger is. De industrie geeft aan dat de onderhoudskosten daar ook lager zijn, waardoor die molens uiteindelijk goedkoper kunnen zijn. Graag hoor ik op dat punt een toezegging van de Minister. Ik overweeg om hierover een motie in te dienen.

Een lastige kwestie is wat er moet gebeuren met bestaande vergunningen. In het energieakkoord is door de partijen afgesproken dat de vergunningen alleen blijven bestaan als zij bijdragen aan een kostenreductie van 40%. De vergunningen die tot nu toe aan parken gegeven zijn, dragen niet bij aan die kostenreductie en dus vervallen ze, volgens de afspraken die de industrie zelf gemaakt heeft. Toch is dat lastig voor het investeringsklimaat. De afspraken waren blijkbaar niet voor iedereen helder en er zijn nu ontevreden partijen. Wil de Minister met de partijen om tafel gaan om te bezien wat een bevredigende oplossing zou kunnen zijn?

De heer Leegte (VVD): Wie de vergunning van 2009 bestudeert, stelt vast dat parken die aangevraagd werden in de twaalfmijlszone een bedrag vroegen van € 165 per megawatt aan opbrengst, terwijl dat bij de molens 100 km uit de kust € 168 per megawatt was. Dat is € 3 verschil. Dat is feitelijk dus bijna hetzelfde bedrag. Dat onderstreept, met de kennis van 2009 en de inzichten die we hebben gekregen, dat windmolens ver weg op zee in ieder geval niet duurder zijn dan die vlak voor de kust. Met de informatie uit de industrie dat je een onderhoudseiland kunt maken en dat je daar ook zwaardere molens zou kunnen neerzetten, zou het best zo kunnen zijn dat die molens veel goedkoper zijn, omdat ze veel meer wind krijgen. Die vraag is niet onderzocht. Dat maakt het onderzoek niet tot een slecht onderzoek. Men heeft de vergelijking gemaakt die de Kamer toen gevraagd heeft. Ik denk dat de Kamer de verkeerde vraag heeft gesteld. Ik blijf bij de constatering dat het ver weg op zee constanter en harder waait en dat de opbrengst dus hoger is. In de som investeringen, onderhoud en opbrengst is dat positief en leidt het tot een kostenreductie.

Voorzitter. In het bedrijfsleven is het heel normaal om bij investeringsbeslissingen een aantal stappen te doorlopen. Bij iedere stap valt de beslissing om door te gaan of te stoppen. In het vergunningensysteem voor de windmolens was dat ook altijd zo. Stap één is de concessie, stap twee de vergunning en stap drie de subsidie. Nu kiest de Minister ervoor, vergunning en subsidie op hetzelfde moment te laten verlenen. Ik denk dat dit niet goed is. Ik vraag de Minister dan ook om de bestaande knip te handhaven. Met zo'n knip behoudt de Minister een sturingsinstrument ten aanzien van de voortgang en de uitvoering. De termijnen waarover wij spreken en de bedragen, 18 miljard, waarover het gaat, vragen een zorgvuldige aanpak in dit traject.

Onlangs publiceerde TenneT een onderzoek naar leveringszekerheid. Waar vorig jaar nog sprake was van een minimale reservecapaciteit van 5.800 megawatt in 2017, is er nu een nieuw scenario waarbij er in 2018 nog maar sprake is van 100 megawatt reservecapaciteit. Dat is de reservemarge van een half procent. Dat is ongeveer een kwart kolencentrale. Dat heeft veel te maken met het feit dat de toegenomen zon- en windenergie niet meegenomen kan worden als reservecapaciteit. Je kunt namelijk geen zon kopen als die even niet schijnt en je kunt geen wind kopen als die even niet waait. Het rapport is dus een waarschuwing dat de leveringszekerheid niet gegarandeerd kan worden in de huidige marktomstandigheden. Graag krijg ik daarop een reactie van de Minister. Hoe groot is de kans dat in 2018 het licht uitgaat als gevolg van alle hernieuwbare energie?

Ik heb nog een paar losse vragen. In juli heeft de Minister toegezegd, een groot aantal knelpunten in de Warmtewet te repareren. Kan de Minister al iets zeggen over de evaluatie daarvan? Kan de Minister ook iets zeggen over het warmteproject in Rotterdam? Er wordt daar hard gewerkt aan een pps-constructie. Het dilemma van zo'n pijpleiding is dat het te klein is voor een individueel bedrijf, maar voor de maatschappij een grote aanwinst. Hoe kunnen wij dat dilemma doorbreken volgens de Minister?

Nederland wint naast het gas uit Groningen, het zogenaamde Groninger veld, waarover gesproken is, ook aardgas uit de zogenaamde kleine velden, vaak offshore. Dat is zo'n 30 miljard kubieke meter gas, een substantieel onderdeel van de productie. Het is echter een dalende hoeveelheid. Voor gasproducenten is het relatief duur om kleine velden te exploiteren. Om de terugloop van onze gasproductie te beperken, heb ik de Minister al eerder gevraagd om het kleineveldenbeleid een nieuwe impuls te geven. Dat kan bijvoorbeeld door licenties meer liquide te maken, zoals Engeland dat doet, en door te onderzoeken in hoeverre het financiële regime van het kleineveldenbeleid nog adequaat is. Ik zou zeggen: liever vijf keer een dubbeltje dan vijf keer geen vijftien cent. Er zijn veel kleine gespecialiseerde bedrijven die de kleine velden willen exploiteren, maar nu geen toegang hebben tot de licenties. Kan de Minister een update geven van zijn inspanningen op dit punt?

Dan ga ik in op groen gas. Ziet de Minister mogelijkheden tot de versnelling van biogas? Binnenkort komt er meer mest op de Nederlandse markt. Wat zou daarvan de bijdrage kunnen zijn aan ons gas? Energiebedrijf Nederland (EBN) is in Nederland verantwoordelijk voor alle gaswinning, samen met de internationale olie- en gasbedrijven. De aansturing door het Ministerie van EZ wordt al jaren als ondermaats beschreven. Daarnaast is er een Kamerbrede wens om EBN een rol te geven bij de geothermie. Het ministerie houdt deze wens af vanwege de gebrekkige governance en aansturing, maar de interne organisatie van het ministerie kan natuurlijk geen belemmering zijn voor een ontwikkeling die iedereen wil. Geothermie kan een belangrijke rol spelen in de energietransitie. Welke ontwikkeling van geothermie zou de Minister in gang willen zetten?

De heer Leegte (VVD): Op dat punt gaan de visies van de ChristenUnie en de VVD een beetje uiteen. Ik denk dat wij alle bronnen van energie nodig hebben. Ik acht het onverstandig om nu afscheid te nemen van de gasproductie. Wij kunnen heel veel dingen heel goed. Ook daarop is mijn korte antwoord dus nee, hoewel we natuurlijk allebei bezorgd zijn over de uitwerking. Wij maken ons allebei zorgen over Groningen. Daar ga ik binnenkort ook weer naartoe. Die zorg delen we en dat zullen we in het aanstaande aardgasdebat zeker kunnen bevestigen.

Ik kom op de flexibele beprijzing van elektriciteitsnetten. De transitie naar hernieuwbare energie – D66 stelde daar net al een vraag over – vraagt om enorme investeringen in elektriciteitsnetten. De nettarieven zijn met 14% gestegen als gevolg van die investeringen. De paradox waarin wij zitten, is dat door het decentraal opwekken van elektriciteit de infrastructuur versterkt moet worden om het plotselinge aanbod te kunnen verwerken. Beter zou het zijn als de markt daar iets kan doen. Daarom stel ik voor om de capaciteit op het net flexibel te beprijzen. Daardoor ontstaat een prijsmechanisme, waardoor minder capaciteitsuitbreiding nodig is en waardoor uiteindelijk de systeemkosten voor hernieuwbare energie veel lager kunnen worden. Wie bijvoorbeeld zonnestroom wil leveren als er weinig capaciteit is, zal daar extra voor moeten betalen. Dat is een prachtige prikkel om te werken aan opslag bij degene die zo'n zonnepaneel heeft. Als het transport over de kabel duur is, kan een eigenaar van windmolen of een zonnepaneel ervoor kiezen om die elektriciteit op te slaan en later te leveren. Ik hoor hier graag een reactie van de Minister op.

Ook huishoudens met zonnepanelen zullen hun bijdrage moeten leveren aan de betaalbaarheid van de energie. Met de killerapp zoals de SP en de VVD die hebben geïntroduceerd, ontstaat ook de mogelijkheid van kwartierbeprijzing. Ik vraag de Minister of hij die ontwikkeling in gang wil zetten, zodat decentrale producenten van stroom hun stroom in de toekomst niet meer kunnen salderen, maar kunnen terugleveren voor de op dat moment geldende stroomprijs.

Alle producenten van hernieuwbare energie realiseren zich dat ze af moeten van de subsidies omdat het onhoudbaar is dat de samenleving blijft opdraaien voor het grote kostenverschil. De enige oplossing is het ontstaan van een systeem waarin opslag van elektriciteit beschikbaar is. Dat zal gebeuren als iedereen de prikkel krijgt om mee te doen in het marktsysteem zonder subsidies. Ook dan kunnen wij echt afscheid nemen van kolen en gas, wat volgens mij iedereen zou willen. Ik hoor graag van de Minister hoe hij gaat werken aan een systeem waarin alle decentrale opwekkers hun systeemverantwoordelijkheid kunnen nemen, waarbij het huidige salderen een tussenfase is.

Een ander punt van discussie betreft de taken van de netbeheerders. We hebben daar eerder over gesproken. De Minister zegt terecht dat netbeheerders geen taken mogen uitvoeren buiten het gereguleerde domein. Het punt is alleen dat de Minister met de experimenten-AMvB dat domein steeds groter maakt. Wie de jaarverslagen van de netbedrijven goed leest, ziet dat de projecten die ze daar uitvoeren verlieslatend zijn. Mijn vraag aan de Minister is dan ook of hij marktpartijen nadrukkelijk de mogelijkheid kan geven om mee te doen aan dat soort experimenten, zodat er in elk geval een prikkel de goede kant op komt.

De heer Leegte (VVD): In zijn brief over de elektriciteitsprijzen zet de Minister vooral in op de uitbreiding van de interconnectorcapaciteit vanaf eind 2016. Dat is over twee jaar. De grootgebruikers betalen in Nederland tarieven die in de praktijk € 10 tot zelfs € 12 per megawatt hoger liggen dan in Duitsland. In zijn brief noemt de Minister niet de kosten van de MEP, de SDE en SDE+ in de Nederlandse tabel, maar wel de kosten van de Energiewende in het Duitse systeem. Daarom lijkt het in de brief alsof de Duitse grootverbruikers meer betalen dan de Nederlandse en dat is niet de werkelijkheid. De Nederlandse rekening is hoger. We zien ook bedrijven failliet gaan. Dat is ook precies de reden dat ALDEL een kabel neerlegt naar Duitsland. Dat doet ALDEL omdat het daar goedkoper is, niet omdat het daar duurder zou zijn. Is de Minister bereid om naar tussenoplossingen te zoeken voor 2016 en om te kijken hoe we dat prijsverschil goed kunnen maken? Wil hij daarover in gesprek gaan? Kan hij toezeggen dat hij dat gaat doen?

Zoals ik zei: het paradijs bestaat niet. Wel bestaan denkende mensen die in staat zijn om slimme oplossingen te vinden voor problemen. Wij denkende mensen moeten de verantwoordelijkheid krijgen om zelf oplossingen te bedenken. Daarvoor moeten we naast die verantwoordelijkheid, het vertrouwen krijgen dat we dat waar kunnen maken. De overheid moet dan loslaten en dat is waarom veel politici er bang voor zijn. Pas als we durven loslaten, krijgen we een nieuwe economie waarin de energietransitie robuust wordt ingezet door zelf denkende mensen. Misschien is dat wel het dichtste dat we bij een paradijs kunnen komen.

Mevrouw Agnes Mulder (CDA): Voorzitter. Ik wil inderdaad negen tot tien minuten gebruiken. Gezien de beperkte tijd en de vele onderwerpen die op de agenda van vandaag staan, dit keer geen uitgebreide beschouwing op de transitie naar een duurzamere energiemix. Dat het CDA staat voor een goede Europese energiemix en dat ook kernenergie daar voor ons een rol in speelt, is zo langzamerhand in de pers wel duidelijk geworden. Anders krijg ik daar straks wel weer een vraag over van de VVD, zoals in andere debatten ook gebeurde.

Ik zal vandaag ingaan op wind op land, wind op zee, het gebruik van restwarmte en de Warmtewet, de Nationale Energieverkenning en een paar losse punten. Wat betreft wind op land, stelt het CDA vast dat er veel te technisch wordt gekeken naar de energietransitie. Daarom is er soms onvoldoende oog voor participatie en draagvlak voor de energietransitie van onderop. In Drenthe is het echt wel heel erg fout gegaan. De vraag is hoe de Minister nu eigenlijk het tij wil keren. Een van zijn voorgangers, Minister van der Hoeven, heeft nog expliciet richting de regio aandacht gegeven aan dat draagvlak. Ze zei eigenlijk: jullie regio, jullie zijn verantwoordelijk voor dat draagvlak. Hoe kun je nu met een rijkscoördinatieregeling toch de regio ook het draagvlak laten organiseren en daar echt goed samen in optrekken?

In hun gedragscodes vragen de windenergiesector en de NLVOW (Nederlandse Vereniging Omegawattonenden Windturbines) aan de Minister om het mogelijk te maken om omegawattonenden in een vroeg stadium mee te laten beslissen, maar ze kunnen dit niet afdwingen. De Minister kan dit wel. De vraag aan de Minister is of hij bereid is om het meebeslissen van omegawattonenden en gemeenten in de planfase verplicht te stellen. Daarnaast zouden omegawattonenden niet alleen de lasten van windmolens moeten dragen. Ze zouden net als grondeigenaren moeten kunnen meeprofiteren. Het CDA vindt dat de vergoeding voor omegawattonenden in verhouding moet staan tot wat de eigenaar van de grond krijgt. Hoe wil de Minister deze houvast aan omegawattonenden geven om mee te kunnen profiteren? Dit betekent volgens het CDA in elk geval dat in de SDE+ de grondkosten niet onmiddellijk omlaag hoeven, maar dat je moet kijken hoe je die deels aan omegawattonenden kunt laten toekomen. Dit is voor het CDA een heel belangrijk punt. We hopen dus dat de Minister bereid is om dit alsnog mogelijk te maken in de SDE+-regeling. Als de Minister niet bereid is om tot een betere verdeling van de lusten en de lasten te komen, hoeven wat het CDA betreft de provincies niet gehouden te worden aan de met hen afgesproken megawatts.

Wij vinden het belangrijk dat mogelijk wordt gemaakt dat gemeenten andere mogelijkheden kunnen benutten om tot de doelstellingen te komen. Geef ze daar meer ruimte in. Die willen ze graag. Mensen willen ook graag investeren in andere mogelijkheden als dat het aantal megawatts van wind zou kunnen verlagen. Natuurlijk gaat dat maar om kleine hoeveelheiden. Daar zijn we ons zeker van bewust. Maar geef de gemeenten daar ruimte in.

Ik heb nog een ander punt ten aanzien van de SDE+, namelijk het vervangen van bestaande windmolens.

De heer Jan Vos (PvdA): Ik ben toch een beetje de weg kwijt. Ik hoorde mevrouw Van Veldhoven vragen hoe het nu zit met het standpunt van de CDA-fractie. Zij vroeg: wat is het eerlijke verhaal, mevrouw Mulder? Mevrouw Klever denkt nu al dat het CDA bij de PVV hoort. Ik moet zeggen dat ik ook verward ben, want ik ken het CDA als een verantwoordelijke bestuurderspartij. We hebben afspraken met elkaar gemaakt in het energieakkoord. Dat is hier breed gedragen. We hebben een enorm aantal maatregelen in gang gezet het afgelopen jaar om het energieakkoord uit te voeren en dan komt het CDA hier vertellen dat het zo voor de dorpen is in het noorden van het land. De mensen daar strijden samen met mevrouw Mulder, maar ook zij aan zij met de PvdA. Het is ook mijn collega Albert de Vries die moties heeft ingediend om juist in de drie noordelijke provincies nog een keer goed te kijken wat er aan de hand is.

Het kan echter niet zo dat mevrouw Mulder aan de ene kant met haar partij zegt dat ze verantwoordelijk is en zorgt voor energie in Nederland en aan de andere kant zegt, als het puntje bij paaltje komt, op te komen voor de bewoners en dat de anderen allemaal doordrammen. Dat is toch een geluid dat ik hier van al mijn collega's hoor, mevrouw Mulder, dat u een beetje devieert. Wilt u daar nog eens een keer heel goed over nadenken voordat u antwoord geeft?

Mevrouw Agnes Mulder (CDA): Ik kom nu op het vervangen van bestaande windmolens. Mijn fractie en ook andere fracties hebben daar aandacht voor gevraagd. Voor volgend jaar past de Minister de spelregels aan, maar hoe zit het nu precies voor dit jaar? Volgens de antwoorden van de Minister gaat het om 34 aanvragen, terwijl het volgens het NLVOW om 172 aanvragen gaat. Graag horen we van de Minister hoe het zit en dat hij ook met de NLVOW wil bekijken waar dan de verschillen zitten. Misschien is daar al naar gekeken. Waarom moeten goed functionerende molens vervangen worden door molens met ongeveer dezelfde capaciteit? Ons gemeenschapsgeld dient zo effectief mogelijk te worden ingezet, dus waarom windmolens die nog vijf jaar of meer – het is zelfs vijf tot tien jaar – stroom zouden kunnen leveren al vervangen? Is de Minister ook bereid om te kijken hoe hij dit jaar daar nog wat aan kan doen? Ik bedoel dus niet alleen voor volgend jaar. Dat is een goede zet van de Minister, mijn complimenten daarvoor. Mijn vraag is toch hoe we het dit jaar gaan aanpakken. Hoe groot is dan de schade?

Het CDA kan zich vinden in het kostenreductiepad van de Minister voor wind op zee, maar – GroenLinks en andere partijen hebben dat ook al aangegeven – we kijken nog wel goed naar de onderbouwing. Het CDA vraagt zich daarbij af hoe het nu zit met Duitsland en met België. We vinden het belangrijk om te bekijken of er ook sprake zou zijn van kostenreductie als je meer samen met de Belgen dan wel met de Duitsers zou optrekken. Ik hoor hier graag een reactie op van de Minister.

Een randvoorwaarde om ons te houden aan eerder gemaakte afspraken vinden wij het vrij zicht op de horizon tot 12 nautische mijl uit de kust dat als nationaal belang is vastgelegd in de Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte, uitgewerkt in het Nationaal Waterplan 2009–2015. Windmolens blijven dus wat ons betreft buiten de twaalfmijlszone. Wat dit betreft sluit ik me ook aan bij eerdere opmerkingen en vragen van de VVD-fractie op dit punt.

In maart werd bekend dat de plaatsing van windmolens op de Afsluitdijk wordt uitgesteld tot na 2020. Windenergie geïntegreerd in dijken biedt kansen, ook voor innovatie. Ik bracht het al eerder naar voren in interrupties. We hebben daar vandaag ook vragen over gesteld in het WGO Water. We willen graag zien wat de mogelijkheden zijn in en rondom de dijken, zolang dat veilig kan. Hoe trekt de Minister daarin op met de waterschappen en de regio?

Ik kom nu op de energiecoöperaties. Er zijn veel initiatieven, maar nauwelijks projecten. Er is heel veel positieve energie, zoals de collega van de SP al naar voren bracht. Als je initiatieven uiteindelijk te gelde wilt maken en echt wilt gaan uitvoeren, loop je tegen frustratie aan. Ook de heer Jan Vos van de PvdA roept dat veelvuldig in de media. In hoeverre ziet de Minister nog mogelijkheden voor energiecoöperaties binnen de SDE+-regeling? We zien al het voorbeeld van het gezamenlijk aanvragen met een waterschap. Zijn er nog andere mogelijkheden?

In het energieakkoord is nauwelijks iets afgesproken over het gebruik van restwarmte, terwijl dat kan bijdragen aan energiebesparing en reductie van CO₂-emissies. De Minister zou voor de zomer al met een warmtevisie komen. Wanneer mogen we die uiteindelijk verwachten? Het CDA ziet grote kansen voor duurzamere energiebenutting en ook geothermie, zeker in gebieden met veel industrie. Wij zien kansen in de Rotterdamse haven en ook bij ons in het Emmense. Als we dan de restwarmte benutten voor bijvoorbeeld huishoudens, horen we van de 600.000 inwoners die met restwarmte te maken hebben dat er toch best veel zorgen zijn over de redelijkheid van de prijs en de veiligheid. Zoals de Minister schrijft, is bij de inwerkingtreding van de Warmtewet dit jaar gebleken dat er kinderziektes zijn. Het CDA stelt voor om hierover een hoorzitting te houden, om met elkaar te problemen nog beter in kaart te brengen en vervolgens de Minister te vragen om deze problemen verder op te pakken. Zou de Minister de ACM toestemming willen geven om aan te schuiven bij deze hoorzitting?

Dan kom ik op monomestvergisting. Deze techniek heeft veel potentieel voor het opwekken van energie en het beperken van emissies. Om deze techniek goed van de grond te laten komen, is meer nodig dan de huidige ondersteuning vanuit de topsector energie. Ziet de Minister mogelijkheden om deze nieuwe techniek goedkoper te maken, om de stap te zetten naar een echt grootschalig gebruik?

Mijn laatste punt is de energiebesparing. Om innovatieve industrie in Nederland te behouden, is het noodzakelijk om hierin koploper te zijn. Dat werd ook al door de SP aangehaald. De Minister werkt hieraan met een paar bedrijven. Mijn vraag is hoe hij dat nu verder wil oppakken. Voor particuliere huiseigenaren is er het Nationaal Energiebespaarfonds, maar dit komt nog niet goed van de grond. Als ik kijk naar de manier waarop Overijssel dit aanpakt, zie ik toch wel een doorslaand succes. Daar zijn inmiddels 30.000 woningen geïsoleerd, wat 2.000 banen heeft opgeleverd. Er worden meerdere regelingen aangeboden. Is het mogelijk om het Nationaal Energiebespaarfonds uit te breiden en te verbeteren naar Overijssels voorbeeld? Welke rol kunnen energieleveranciers volgens de Minister hierin spelen?

De heer Jan Vos (PvdA): Voorzitter. Vandaag spreken we over energie. Heel recent kwam de Nationale Energieverkenning naar de Kamer. Het is toch mooi om een aantal feiten op een rijtje te zien. Ook als je hier de woordvoerders regelmatig met elkaar hoort praten, kun je gewoon eens kijken hoe het nu echt in elkaar zit. Wat zijn we aan het doen in Nederland en hoe gaat dat nu eigenlijk? Ik mocht de verkenning als rapporteur ook al bestuderen.

We zijn enorm veel aan het doen. Energie wordt daardoor duurder, is een van de punten die hier vaak in de Kamer wordt geclaimd. Op bladzijde 12 kun je gewoon teruglezen dat de gemiddelde rekening van een huishouden in 2020 ongeveer 3,5% lager zal zijn dan in 2014. Dat is inclusief alle subsidies, omslagsystemen, zonnepanelen, windmolens, enzovoorts enzovoorts. Met andere woorden, het gemiddelde gezin gaat er gewoon € 60 per jaar op vooruit. Het is dus niet zo dat we erop achteruit gaan. Die 18 miljard waarover iedere keer wordt gesproken, zitten daar ook gewoon in. Dat is dus goed nieuws.

Zoals ik al had verwacht, wil mevrouw Klever hier graag op ingaan.

De heer Jan Vos (PvdA): De kosten gaan dus omlaag, is het eerste goede nieuws. Er is echter meer goed nieuws. De werkgelegenheid neemt namelijk toe. We hebben in het energieakkoord gezegd dat het ongeveer 15.000 banen op zou leveren, op grond van de berekeningen. Nu blijkt dat er in 2020 ongeveer 30.000 banen bij zullen komen door duurzame-energieactiviteiten ten opzichte van 2013. Dat is dus bijna een verdubbeling van wat we hebben kunnen lezen in de aanvankelijke berekeningen bij het energieakkoord. Dat staat op pagina 13, zeg ik tegen mevrouw Klever. Ik vraag de Minister of ik dat allemaal goed zie. Als ik misschien toch nog ergens gebrekkige informatie heb, hoor ik dat graag en dan wil ik daar ook graag op gecorrigeerd worden.

Het laatste goede nieuws is dat Nederland naar verwachting ruimschoots zal voldoen aan het Europese doel voor de emissie van broeikasgassen in 2020. Ook daar wordt wel eens aan getwijfeld. Er wordt dan gezegd dat het alleen maar meer wordt of dat andere landen dan meer gaan uitstoten. Het is heel goed om nog een keer na te kunnen lezen dat we gewoon op schema liggen. Bij elkaar, grosso modo, is er goed nieuws als het gaat om onze energie in Nederland. Complimenten daarvoor aan dit kabinet.

De heer Jan Vos (PvdA): Het energieakkoord is oersterk en wij zien nauwlettend toe op de uitvoering ervan. We zien dat in de Nationale Energieverkenning wordt geconstateerd dat we op twee belangrijke punten, namelijk de installatie van duurzame energie en de energiebesparing, achterliggen op schema. De PvdA geeft dus complimenten aan het kabinet, maar ook een aanmoediging. Het kan beter en de Minister zal er een tandje bij moeten zetten wat ons betreft. Ik heb drie voorbeelden. Het zijn echt illustraties, want het is natuurlijk een veelomvattend akkoord.

Het eerste voorbeeld betreft het Nationaal Energiebespaarfonds. In Nederland betalen we 4,4% rente. Ik heb dat in de Kamer een keer aan de orde gesteld, in een debat met de Minister. Als je in Nederland een hypotheek afsluit, betaal je gemiddeld 3,6% rente. Als je in België een beroep doet op een energiebesparingsfonds betaal je tussen 0% en 2% rente. Minister Kamp zei toen dat hij dat zou doorgeleiden naar Minister Blok en dat die dan een brief zou sturen. Vervolgens krijg ik een brief van Minister Blok, waarvoor dank. De inhoud ervan verbaast me echter. Na een heel verhaal over dat die rente gewoon effectief 4,4% blijft, staat er: «Dat het Energiebespaarfonds voor particuliere woningeigenaren nu nog niet zo hard loopt is begrijpelijk. Voordat de particuliere eigenaar op zoek gaat naar financiering moet hij eerst bewust zijn van het nut van energiebesparing, handelingsperspectief krijgen en overtuigd worden om daadwerkelijk de investering te doen.» Nou breekt me de klomp. Het ligt dus aan de particuliere eigenaar die geen handelingsperspectief heeft. Ik betaal die 4,4% ook niet als ik het voor 3,6% kan doen. Gezien alle regeltjes die erbij horen, heb ik ook helemaal geen zin meer om überhaupt nog zo'n aanvraag in te dienen. Dat het niet goed loopt met het Nationaal Energiebespaarfonds, ligt niet aan de eigenwoningbezitter. Dat ligt aan de te hoge rente en aan de regeltjes. Ik heb dat al eerder aan de orde gesteld. Ik zou graag willen dat er aan dat regeltjescircus een einde kwam en dat het veel eenvoudiger wordt om zo'n aanvraag in te dienen. De Minister is zelf meer dan in staat om een internationale vergelijking te maken. In andere landen kan dat echt veel eenvoudiger. Dan komt het ook goed met de Nationale Energieverkenning en de besparingsdoelstelling die daarin staat.

Het tweede voorbeeld gaat over de zonnepanelen. Ook die zijn eerder aan de orde geweest. Veel erkentelijkheid bij mijn fractie voor de brief van Minister Kamp waarin een aantal acties is opgenomen, waaronder het nog eens heel goed bekijken hoe het zit met de btw en het oplossen van de problemen rond de tweede aansluiting. Het is een voorbeeld van een regeling die voor heel mensen van belang is. De heer Smaling van de SP heeft aangegeven hoeveel belangstelling er is voor die regeling. De fractie van GroenLinks fluisterde mij al in dat er nog maar zes coöperaties zijn die het daadwerkelijk voor elkaar hebben gekregen. Tussen die hoop en die vrees bewegen wij. Het is onze verantwoordelijkheid om die regeling zodanig in te richten dat alle inwoners van Nederland die graag zonnepanelen willen – het aantal zonne-installaties verdubbelt ieder jaar in omvang, dus dat is een enorme groei – daadwerkelijk zo'n zonnepaneel kunnen installeren. Dan gaat het dus ook om mensen die in een flatgebouw wonen die een laag inkomen hebben en die met elkaar op het dak van dat flatgebouw een zonne-paneelinstallatie willen installeren.

Het derde voorbeeld van hoe we dan toch weer on track kunnen komen met betrekking tot de uitvoering van het energieakkoord en het commentaar erop uit de Nationale Energieverkenning betreft warmte. Mevrouw Mulder van het CDA haalde dat al aan. We kunnen in Nederland ruim 1 miljoen woningen voorzien van restwarmte uit onze industrie. In de industrie wordt heel veel warmte opgewekt met allerlei processen. Vooral in Rotterdam en Amsterdam, maar ook in andere gemeenten in Nederland gaat die warmte gewoon zo de lucht in. In een land als Denemarken wordt al die restwarmte heel erg goed gebruikt om woningen te verwarmen. De heer Leegte van de VVD heeft al het voorbeeld aangehaald van Rotterdam. Ik geloof dat het gaat om het gemeentelijke Havenbedrijf Rotterdam. Dat heeft een heel plan om 20 petajoule te besparen. We moeten 100 petajoule halen en we zitten op 50. Als dat plan wordt uitgevoerd, zitten we in elk geval al op 70. Ik hoor hier graag een reactie op van de Minister.

De heer Jan Vos (PvdA): Ik was gebleven bij warmte. Ik noemde Denemarken als voorbeeld, waar daar zo goed met restwarmte om wordt gegaan. Die restwarmte kunnen we in Nederland veel beter benutten. Daarom zou de PvdA graag zien dat er een plan komt om 1 miljoen woningen met restwarmte te verwarmen. Dat kan. In de warmtevisie die moet worden uitgewerkt door het kabinet naar aanleiding van wat in het energieakkoord is afgesproken, zou zo'n plan kunnen terugkomen. Ik hoor daar graag een reactie op van de Minister.

Wellicht kan de Minister in zijn overwegingen ook meenemen dat er de komende jaren veel oude gasnetten zullen moeten worden vervangen. Dan is het natuurlijk wel belangrijk dat wij er als land over moeten nadenken dat onze gasvoorraad in Groningen terugloopt. Ook daarover is door de Algemene Rekenkamer uitgebreid gerapporteerd. Die stukken bespreken wij vandaag ook. Aan ene kant concluderen we dat het gas toch een keer op is. Aan de andere kant weten we dat de industriële restwarmte er zal blijven en dat er als gevolg van geothermie, waar inmiddels in het Westland heel veel mee wordt gewerkt, veel warmte beschikbaar zal komen. De vraag is dan of wij al die gasnetten in Nederland naar particulieren nog gaan vervangen of dat we gaan investeren in warmtenetten. Dat betekent niet dat we helemaal geen gas meer zullen gebruiken. Zoals de Minister weet, wordt ongeveer 14% van ons gas gebruikt door de Nederlandse huishoudens. Wellicht dat die in de toekomst voor een belangrijk deel met warmte veel beter kunnen voorzien in hun energiebehoefte. We willen graag een ambitieus plan op dit punt.

Ten aanzien van de afspraken met de allergrootste energiegebruikers, in de tuinbouwsector, de industrie en de mobiliteit, zou ik graag een update krijgen van de Minister, een actualisatie.

Het overleg met de woningbouwcorporaties over het verhogen van het tempo van het isoleren van sociale huurwoningen gaat in sommige regio's heel voorspoedig, maar in andere schiet het niet zo op. Daar kan ook nog het nodige aan worden gedaan, zodat we weer op schema komen. Ik ben nog steeds bezig met mijn lijstje van suggesties aan het kabinet. Het volgende punt is dat publieke gebouwen, zoals scholen en ziekenhuizen, energiezuiniger kunnen worden gemaakt. Hoe denkt de Minister daarover? Een ander punt is het uitwerken van maatregelenlijsten voor alle sectoren, zodat gemeenten de Wet milieubeheer echt kunnen handhaven. Het gaat in die wet om bedrijven die energiezuiniger kunnen opereren en die energiebesparing binnen vijf jaar kunnen terugverdienen. Die zouden verplicht moeten worden om die investering te doen. Daar wordt op dit moment niet op gehandhaafd. Ik hoor graag van de Minister hoe het daarmee staat.

We zouden graag begin april een actualisatie zien, in de vorm van een brief, van de Minister zodat we kunnen zien hoe we nu zijn omgegaan met de constatering in de Nationale Energieverkenning dat we niet op schema liggen wat betreft die 14% en die 100 petajoule besparing. We moeten bekijken waar we precies staan. Ik weet dat er met betrekking tot veel van de punten die ik hiervoor heb gememoreerd veel wordt gedaan door de Minister en door zijn collega's in het kabinet. Ik constateer echter ook dat we toch niet helemaal op schema liggen. Graag dus een extra inspanning of ten minste een overzicht van de Minister op dit punt.

Ik kom nu op wind op zee. De PvdA is zeer te spreken over de daadkracht van de Minister en de plannen die nu voorliggen. Er wordt gesproken over het «near shore» toestaan van windmolens, op 10 zeemijlen uit de kust. Dat is natuurlijk nauwelijks «near shore» te noemen. Ik begrijp de bezwaren van de ondernemers in de kustprovincies. Ik denk echter ook dat als ze zich realiseren dat die molens 10 zeemijlen van hen vandaan liggen – volgens mij is een zeemijl 1,847 kilometer – ze zien dat het toch een heel ander verhaal is dan waar mensen in Drenthe, in Groningen, in Flevoland of in Friesland mee te maken hebben waar het gaat om windmolens op land. We leven met zijn allen in een klein land, dus ik denk dat het besluit van de Minister zoals dat nu voorligt heel redelijk is.

Over de manier waarop dat besluit is genomen, is wel wat te zeggen. De bestaande vergunningen van onder meer Dong, Nuon en Eneco zijn niet verlengd. Op zich heeft de Minister daar ook goede argumenten voor. De manier waarop dat is gegaan, heeft toch wel de nodige wrevel bij die energiebedrijven opgewekt. Er is niet altijd even goed overlegd met en door het Ministerie van Economische zaken, zo claimen die energiebedrijven. Dat is toch iets wat ik onder de aandacht wil brengen van de Minister. Die bedrijven zeggen ook dat ze recht hebben op een schadevergoeding. Bovenal vinden ze dat het vertrouwen hersteld moet worden. Aangezien we nauw moeten samenwerken met die bedrijven en met alle andere bedrijven in Nederland die verantwoordelijk zijn voor de energietransformatie die we de komende tien jaar moeten ondergaan, denk ik dat het goed is dat dat punt ook door de Minister wordt geadresseerd.

Een andere vraag van mijn fractie is hoe de Minister aankijkt tegen de kritiek ten aanzien van het huidige tijdpad. Dat omvat de ene kant een versnelling en een intensivering, maar veronderstelt aan de andere kant minder geleidelijkheid omdat we op één bepaald moment grotere prestaties zullen moeten leveren. Hoe denkt de Minister om te gaan met de kritiek dat er dan problemen ontstaan met de toelevering, omdat er in die markt van windmolens maar een gering aantal toeleveranciers is? Komt daarmee niet de prijs die we gaan betalen in gevaar, de kostenreductie van 40%? Hoe ziet de Minister dat?

Een ander punt is dat TenneT is aangewezen als netbeheerder, maar dat de wetswijziging waarmee dat geregeld moet worden in het wetswijzigingspakket stroom zit. Dat is een omvangrijk pakket. Het risico is groot dat dat wetsvoorstel vertraging oploopt vanwege allerlei andere punten. Is het dan niet verstandig om dit gedeelte eruit te halen en apart te behandelen in de Kamer, zodat er geen vertraging ontstaat? Ik wil één ding niet, namelijk dat volgend jaar de NEV komt met het verhaal dat we nog verder achterliggen op het schema dan dit jaar. Van dit jaar kan ik het billijken, zeker gezien het feit dat we nog maar net van start zijn en er heel veel parameters zijn die je kwalitatief kunt interpreteren, dus waar discussie over mogelijk is. De weg vooruit is echter wel omhoog en niet omlaag.

Ten vijfde: de biomassabijstook. We zouden de kolencentrales gewoon kunnen verplichten om die 25 petajoule aan biomassabijstook te realiseren. De Partij van de Arbeid had dat zelfs ooit in haar verkiezingsprogramma staan. Dan kan de subsidie ook flink omlaag. Is de Minister hiertoe bereid? Ik kan het antwoord wel raden, maar laat ik hem dan vragen: hoe kunnen we de SDE-subsidie gebruiken voor het lostrekken van cascadering van biomassa? Het gebruik van biomassa waar eerst alle nuttige elementen uit zijn gehaald, is immers een breed gedeelde wens. Dat horen we ook elke keer terugkomen in de debatten over de biobased economy. Daartoe hebben we volgens mij nu de kans. Ik hoor graag van de Minister hoe hij die kans benut.

Ik heb kort nog wat vragen. Ik weet dat de Minister tempo wil maken wat betreft de wind op zee. Wanneer wil hij op de vergunningsaanvragen beschikken? Er zit namelijk af en toe nog wel een hele tijd tussen. Kan de markt het tempo om vanaf 2015 700 megawatt te bouwen eigenlijk technisch wel realiseren? En leidt zo'n enorme tempoverhoging niet juist tot hogere kosten? Welke berekeningen heeft de Minister gemaakt?

Ook bij wind op land hoop ik dat het allemaal gaat lukken. Het lijkt er echter op dat een aantal provincies de ruiten voor een volgende ronde ingooien. Daarover zijn hier ook al zorgen geuit. In Friesland en Groningen loopt het echt heel moeizaam. Hoe gaat de Minister niet alleen de doelstelling voor 2020 maar ook de doelstellingen op de langere termijn veiligstellen? En gaat de Minister echt subsidie geven voor het vervangen van de ene windmolen zonder subsidie door dezelfde windmolen met subsidie, waarbij we ook nog eens geen kilowatt extra aan groene energie krijgen? Ik vind dat een heel moeizaam punt. Ik hoor graag de reactie hierop van de Minister.

Ik zei het al: langs de Hollandse kust verzetten gemeenten zich tegen de komst van windmolens op 10 zeemijl afstand. Maar vanuit Groningen bereikt mijn fractie juist het geluid dat men daar heel graag offshore windmolens wil plaatsen boven de Waddeneilanden. Boven de Wadden waait het namelijk harder, heeft men daar vastgesteld, dan elders, zodat de windopbrengst hoger is. Dat is een aandachtspunt voor mijn collega van de VVD. Misschien kunnen we daarin samen optrekken. Is de Minister bereid, te onderzoeken of de mogelijke windgebieden boven de Wadden zo kunnen worden vormgegeven dat de inpassing van ten minste 700 megawatt mogelijk is en deze windgebieden alsnog in de structuurvisie op te nemen? Zoals de Minister ongetwijfeld weet, worden hier allerlei debatten over gevoerd. Is de Minister bereid, boven de Wadden een gebied aan te wijzen, grenzend aan de Duitse windgebieden, zodat de installatie van een internationaal windpark in de toekomst mogelijk wordt? Daarvoor geldt natuurlijk het door mevrouw Dik gemaakte voorbehoud dat SDE+ Nederlandse banen moet opleveren.

In de SDE+-regeling ontbreekt op dit moment een richtlijn voor een tenderbedrag voor de eerste tender van wind op zee in 2015. Daardoor kan vertraging ontstaan, want de sector wacht op dat bedrag. De Minister geeft in zijn brief aan dat deze tender in december 2015 zal worden geopend, maar de marktpartijen vinden het cruciaal dat de Minister op korte termijn een tendermaximum aangeeft, met name omdat daarmee de kostenonderbouwing transparant kan worden. Die kostenefficiëntie is terecht een groot punt van zorg voor de Minister. Dat wil ik niet in de weg zitten. Daarom vragen we de Minister om op zo kort mogelijke termijn een onafhankelijke partij een onderbouwde kosteninschatting te laten maken voor wind op zee.

We hebben het al even gehad over wind op land. Ik dank de Minister voor zijn inzet om iedereen in Drenthe, Friesland en Groningen nog wat ruimte te geven om de plannen en ideeën planologisch in te passen. Begin 2015 zullen EZ en I en M die plannen toetsen op haalbaarheid. Als ze onvoldoende blijken te zijn, moeten de provincies heel snel met aanvullende plannen komen. Anders zal het Rijk zelf gebieden moeten aanwijzen. Dat willen we allemaal niet – de verantwoordelijkheid ligt lokaal – ar ik vraag de Minister wel om door te zetten als het nodig is. We balanceren tussen het vinden van draagvlak en het geven van gelegenheid aan provincies en gemeenten om zelf besluiten te nemen. Toch moet de doelstelling van 6.000 megawatt wel worden gehaald. Kunnen we wat schuiven in de tijd? Nee dus, want ik heb net aangegeven waarom ik het zo belangrijk vind dat de uitvoering van het energieakkoord op schema blijft liggen. Niet in het minst omdat het gaat om afspraken van bedrijven en maatschappelijke organisaties. Daarom zijn we aan onze stand verplicht ervoor te zorgen dat we het keurig op schema afronden. Wel krijg ik graag nog een reactie van de Minister op de inschatting van de zogenaamde zesde variant in Groningen, de N33, de situatie in Drenthe en natuurlijk de zevende variant.

De heer Jan Vos (PvdA): Het woord «repressief» komt voor rekening van de heer Smaling. Zo zie ik dat helemaal niet. Ik denk dat het een kwestie is van verantwoordelijkheid. Burgers in Brabant willen niet dat er gefrackt wordt op de breuklijnen in de ondergrond en ze willen ook niet dat hun drinkwater in gevaar komt. Burgers in Groningen willen niet dat er naar gas wordt geboord. Burgers van Rotterdam, een van de meest vervuilde gebieden in Europa als het gaat om fijnstof, willen niet dat er op de Maasvlakte een nieuwe kolencentrale wordt geopend, want dan wordt de lucht nog vuiler. Maar we zullen toch energie moeten opwekken met elkaar. Ik denk dat windmolens dan zo slecht nog niet zijn. Maar als je zo'n windmolen voor je deur krijgt, heb je daar natuurlijk geen zin in.

Mijn fractie maakt zich grote zorgen over het verlies van banen bij Delta en Eneco, bij een mogelijke splitsing na een uitspraak van de Hoge Raad op 9 januari. Graag krijg ik de toezegging dat de Minister direct na een uitspraak van de rechter de Kamer informeert over zijn appreciatie van die uitspraak, daarbij rekening houdend met het belang van de werkgelegenheid, vooral in Zeeland en Rotterdam. Wij zouden graag met de Minister in debat gaan, na een uitspraak en na ontvangst van de kabinetsappreciatie.

De heer Jan Vos (PvdA): De economie transformeert, creatieve destructie. Ik ben heel tevreden met het feit dat we in Nederland minder kolenstroom zullen opwekken. Die draagt namelijk het meeste bij aan de CO_2-uitstoot, die ons klimaat opwarmt. Daardoor moeten we ongeveer 1 miljard per jaar uitgeven aan versterking van onze dijken, wat me niet handig lijkt. Het energieakkoord levert 15.000 of 30.000 banen op, afhankelijk van de interpretatie die eraan wordt gegeven. Die honderden banen in de kolensector gaan me aan het hart, maar als ik die afzet tegen de vernieuwing, de innovatie en de positie die onze offshore-industrie straks wereldwijd kan innemen – nu heeft die industrie al een marktaandeel van 25% – dan ben ik bijzonder blij met die heldere focus, waarmee we op de goede weg zijn.

Graag een reactie op biomassabijstook. De criteria daarvoor zijn nog niet bekend. Het kan niet zo zijn dat we straks subsidie gaan verlenen terwijl die afspraak nog niet is nagekomen. Graag een update van de CO₂-opslag in Rotterdam. Bij de Warmtewet treden behoorlijk wat uitvoeringsproblemen op, waarbij een aantal mensen toch meer in plaats van minder moet gaan betalen. Dat was niet de bedoeling van de wet. Graag een reactie.

Mevrouw Klever (PVV): Voorzitter. Ons land wordt volgebouwd met windmolens. Op zee verrijzen enorme windturbineparken en de daken van onze huizen worden volgelegd met zonnepanelen. Het mooie van dit alles is dat u er per saldo niets voor betaalt. Gratis stroom voor iedereen. Volgens de Nationale Energieverkenning (NEV) betaalt een gemiddeld Nederlands huishouden in 2020 straks € 66 minder per jaar aan zijn energierekening dan nu.

Tot zover de sprookjesboeken die in opdracht van de Minister worden geschreven. De realiteit is dat wetenschappers hebben berekend dat deze duurzame energiedroom tussen de 50 en 100 miljard euro gaat kosten. Deze rekening moet natuurlijk wel worden betaald.

Deze eerste officiële NEV stelt de zaken een stuk rooskleuriger voor dan ze zijn. Nu is de voorzitter van de borgingscommissie, als voormalig commissaris van het inmiddels failliete Econcern, wel bekend met een dergelijke gang van zaken. Maar van de Minister mag worden verwacht dat hij het energiedebat serieus neemt en dat hij erop toe ziet dat de officiële stukken die ingebracht worden aan minimale kwaliteitseisen voldoen. Dat betekent dat een dergelijk rapport op zijn minst aansluit bij de beleidsvoornemens van dit kabinet. Dus als de Minister aangeeft dat hij in 2020 bij een gemiddeld huishouden € 195 SDE+ gaat heffen, dan is het raar dat dit rapport uitgaat van € 61. Hoe verhoudt deze € 61 zich dit tot de geraamde 2,1 miljard euro aan duurzame energieheffing die volgens de Minister moet worden opgehaald? En wie krijgt dán de rekening van deze verduurzaming gepresenteerd?

En terwijl de netwerkkosten voor elektriciteit sinds 2000 met meer dan 400% zijn gestegen en de netwerkbedrijven zelf verwachten tussen de 21 en 70 miljard euro aan investeringen te moeten doen, gaat de NEV uit van een daling. Als de NEV uitgaat van een daling, wie gaat dan die 70 miljard euro betalen? Kan de Minister dit verklaren?

Terwijl de belangrijkste kritiek van het CPB is dat wind op zee de maatschappij 5 miljard euro schade toebrengt, worden de effecten op de economie in de NEV in het geheel niet meegenomen, omdat er toevallig geen macro-economisch model voorhanden was. Tegen de heer Vos zeg ik: kijk maar op pagina 155. Alsof er in heel Nederland geen economische faculteiten te vinden zijn. Vindt de Minister dat we ons bij het berekenen van het aantal banen moeten beperken tot de energiesector of vindt hij in tegenstelling tot de NEV wel dat er macro-economische effecten zijn als het gaat om energiebeleid?

De NEV is van een bedroevend kwaliteitsniveau, moeten wij teleurgesteld vaststellen. Dat geldt trouwens ook voor de antwoorden op Kamervragen over subsidiemisbruik. De Minister zegt dat het om 34 windturbines gaat, maar ik heb hier een lijst van 172 aanvragen. Wie zit hier te jokken? Graag opheldering.

Voor sommige Nederlanders, die tienduizenden euro's kunnen investeren in woningisolatie, zonnepanelen of een nieuwbouwwoning, zal de energierekening in 2020 ongetwijfeld lager uitvallen dan nu, als je tenminste rente en afschrijving buiten beschouwing laat. Een groot deel van de Nederlandse huishoudens heeft echter geen geld om te investeren en krijgt de rekening van dit wanbeleid gepresenteerd. Ik denk hierbij onder andere aan de 2,5 miljoen Nederlanders die onder de armoedegrens leven en de 1 miljoen huishoudens waarvan de hypotheek onder water staat. Energieverbruik wordt dankzij het energieakkoord keihard afgestraft. De grachtengordel warmer en de rest van Nederland armer, dat is de consequentie van deze verduurzaming. Om deze effecten inzichtelijk te maken, wil de PVV dat er koopkrachtplaatjes worden doorberekend voor verschillende typen huishoudens en woningen, uitgesplitst naar huishoudens die wel en huishoudens die niet kunnen investeren in isolatie en zonnepanelen. Is de Minister hiertoe bereid?

De maatschappelijke kosten-baten-analyse (MKBA) naar windenergie op zee is glashelder: of je windmolens nu verder weg of dichter bij de kust plaatst, de schade die de windturbines aan onze samenleving toebrengt bedraagt zo'n 5 miljard euro en verder weg zelfs nog meer. Als je een optelsom maakt van alle kosten en baten die uit een beslissing voortvloeien en deze valt extreem negatief uit, dan is er toch maar één conclusie mogelijk en dat is: niet doen! Maar kennelijk redeneert deze Minister anders. Dat vinden wij betreurenswaardig. Vorig jaar berekende het EIB het welvaartsverlies al op 6 miljard euro en ook dat werd genegeerd door deze Minister. Dat de voltallige Kamer, behalve de PVV, instemt met dit wanbeleid is opmerkelijk. Het hoeft geen betoog dat ooit een parlementaire enquête zich zal buigen over het huidige energiebeleid.

Wat de PVV betreft, stoppen we per direct met windturbines op zee. Dat zeg ik niet alleen voor mensen, maar ook voor dieren. De structuurvisie Wind op land toont aan dat, ongeacht waar deze windmolens geplaatst worden, dieren zullen sneuvelen. Vogels worden vermalen, vleermuizen versnipperd en bruinvissen verdoofd. Blijkbaar is deze Minister niet alleen vegetariër af, maar ook geen dierenvriend meer. Zelfs de Flora- en Faunawet wordt binnenkort terzijde geschoven voor de duurzame hobby's van dit kabinet.

Ook wind op land is schadelijk voor onze economie. De recreatieve sector wordt hard getroffen en woningen in de buurt van windturbines dalen in waarde. Wie gaat er straks nog een weekendje fietsen door de Drentse veenkoloniën of varen op het Friese IJsselmeer, als deze worden ontsierd door 200 meter hoge stalen horizonvervuilers? En hoe leuk is de Hollandse kust nog als je uitzicht verpest wordt door industriële windturbineparken? Logisch dat veel actiegroepen en bewonersverenigingen strijden tegen windturbines in hun omgeving. Op 18 maart kunt u trouwens weer naar de stembus, zeg ik tegen al deze mensen.

Door het energieakkoord zullen de energieprijzen, de energiebelastingen, de opslag duurzame energie en de netwerkkosten stijgen. Dit tast de koopkracht van huishoudens aan en verzwakt de concurrentiepositie van onze industrie. Het mkb wordt dubbel getroffen, enerzijds door de stijging van zijn eigen energierekening, anderzijds doordat huishoudens minder te besteden hebben. Het mkb, de motor van onze economie, wordt in de hele NEV maar een keer genoemd. De PVV wil graag dat er bij een volgende studie wel uitgebreid in wordt gegaan op de effecten van de stijgende energierekening voor het mkb. Kan de Minister dit toezeggen? Ook wil de PVV graag dat er in een volgende studie uitgebreid wordt ingegaan op de verdringingseffecten van deze dure energietransitie, dus niet alleen op de werkgelegenheidseffecten in de energiesector, maar ook de werkloosheidseffecten op onze nationale economie. Deloitte waarschuwde eerder al dat 500.000 banen in en rond de chemische sector op de tocht staan. Kan de Minister dit onderzoek toezeggen?

De technologische ontwikkelingen in de wereld gaan razendsnel. Energiebeleid moet gericht zijn op het slim inspelen op die innovatie en het gebruikmaken van nieuwe technieken. Denk aan thoriumcentrales, kernfusie, thin film zonnecellen, allemaal ontwikkelingen die onze energievoorziening op termijn goedkoper moeten maken in plaats van duurder.

In een vorig debat maakte de Kamer zich nog zorgen over de afhankelijkheid van Russisch gas, maar deze zorgen zijn nu alweer ingehaald door technologische vernieuwing. We zijn nu tot 2030 zelfvoorzienend en dat is vijf jaar langer dan eerder gedacht. Dit kan nog langer worden als we de export van ons Groningse gas beperken. Omdat Groningen geteisterd wordt door aardbevingen wil de PVV dat de Minister de gascontracten met het buitenland openbreekt middels een beroep op force majeure. Vroeg of laat moet het buitenland er toch aan wennen dat er geen Gronings gas meer is, dus die transitie kan maar beter vroeg plaatsvinden. In plaats daarvan kunnen wij als Nederland onze rol als gasrotonde vervullen door gebruik te maken van de LNG-terminal in Rotterdam, die kampt met forse overcapaciteit. Als we de capaciteit van die terminal maximaal gebruiken om buitenlands gas te importeren, kunnen we datzelfde buitenlandse gas gebruiken om aan onze exportverplichtingen te voldoen. Dit moet mogelijk zijn. Er zijn voldoende landen die vloeibaar gas willen gaan exporteren. Denk aan Afrika, Zuid-Amerika, de Verenigde Staten, Canada, Azerbeidzjan en ook onder een groot gedeelte van de oostelijke Middellandse Zee zitten grote gasvelden. Er is keuze genoeg. Tegen de heer Leegte zeg ik: stroom uit gewoon gas kost ongeveer € 0.05 per kilowattuur. Volgens mijn berekeningen kost stroom uit LNG ongeveer € 0.07. Een stuk minder dan de € 0,17 die we straks gaan betalen voor de windturbines van de VVD. Misschien kan de Minister deze bedragen bevestigen.

Wat de PVV betreft draait een goed energiebeleid om een betaalbare en betrouwbare energievoorziening. Deze Minister is alleen maar bezig met het uitdelen van subsidies. Subsidies die betaald worden door de hardwerkende Nederlander. Een visie op onze energievoorziening moet niet draaien om welke vorm van duurzame energie hoe veel subsidie krijgt, maar om hoe de vraag hoe Nederland optimaal van de technologische ontwikkelingen kan profiteren. Wij willen geen sprookjes over zestiende-eeuwse verouderde windmolentechnologieën, wij willen een voor burgers en bedrijven betaalbare en betrouwbare energievoorziening, die welvaart oplevert in plaats van welvaart kost.

Mevrouw Van Veldhoven (D66): Voorzitter. Als we minder geld naar oliesjeiks willen sturen en willen kiezen voor innovatie en banen, moeten we investeren in schone energie. Maar helaas gaat het niet goed met de energietransitie. Dit kabinet reageert daarop door de ambities eigenlijk iedere keer dat we erover spreken, wat naar beneden bij te stellen. Van verkiezingsprogramma naar regeerakkoord naar energieakkoord daalt de doelstelling. Zelfs die 14% halen we niet. We hoorden Minister Kamp al zeggen dat we er met 13% ook heel dichtbij zitten. In Europa zijn we het allerslechtste jongetje van de hele klas. We halen de 2020-doelstellingen voor duurzame energie niet. We halen de 2020-doelstellingen voor CO₂niet. We halen de doelstellingen voor energiebesparing niet. En de Minister? Die vindt de Kamer te veeleisend. Intussen schermt het kabinet met het energieakkoord en blijven Minister Kamp en de heer Nijpels als een soort Iraakse Minister van communicatie vertellen dat het echt allemaal fantastisch gaat en dat er geen enkele reden voor zorg of paniek is.

Wat mijn fractie betreft, is er geen reden om te wachten tot 2016. D66 was voorstander van een energieakkoord, maar dan een met concrete afspraken, een goede balans tussen belangen en een breed politiek draagvlak. Veertien maanden na de ondertekening moet een groot deel van de doelstelling helaas nog steeds met concrete afspraken worden ingevuld. De NEV stelt helaas, ondanks alle mooie cijfers die ook door de collega's als perspectief zijn geschetst, dat de doelen voor 2020 en 2023 buiten bereik liggen. Ondanks alle omfloerste woorden van de Minister in zijn brief dat het allemaal mooi bijdraagt aan de doelstellingen. Ja, het zou anders moeten zijn, zeg!

Als de polder en de Minister het energieakkoord echt serieus nemen, moeten in 2015 alle openstaande afspraken echt worden ingevuld. Natuurlijk doe ik daarvoor graag een paar concrete voorstellen, te beginnen met de energiebesparing. De NEV denkt dat we hooguit 60 van de 100 petajoules in 2020 gaan halen. Als mijn geheugen mij niet in de steek laat, is dat zelfs nog minder dan waarmee het PBL kwam als maximum, want volgens mij zat dat toen nog op 66. Hoe kunnen we dit aanjagen? Een van de terreinen waarop dit kan worden aangejaagd, is de industrie. Want investeringen in de industrie vinden, zoals dat logischerwijs gaat, altijd de weg van het hoogste rendement. Maar de industrie wil wel. Ze zit dus in een soort spagaat. Ik wil heel graag dat de Minister met de industrie bekijkt hoe ze eventueel met een revolverend fonds of iets dergelijks over die drempel komt die in hun interne bedrijfsvoering zit en die hen remt om de investeringen in energiebesparing te doen waartoe ze wel mogelijkheden zien.

Om besparing in de bebouwde omgeving, met name bij koopwoningen, van de grond te krijgen, moet de hindernis overwonnen worden dat de terugverdientijd van investeringen vaak langer is dan de tijd die mensen nog in hun huis denken te wonen. Mensen denken toch: haal ik het er nog uit? Ik snap dat heel erg goed. Maar als maatschappij hebben we wel een belang. Mijn voorstel: geef netwerkbedrijven de kans om te bemiddelen. Zij zoeken dan externe financiers, verrekenen het vastrechttarief, maken dat tijdelijk hoger en de woonlasten stijgen niet, want het energieverbruik daalt. Na een jaar of twaalf daalt de energierekening structureel. Natuurlijk gaan de netwerkbedrijven niet zelf huizen isoleren. Dat laten ze over aan de markt. Maar ze kunnen ons wel helpen om over de drempel heen te komen dat mensen niet investeren omdat ze bang zijn het er niet uit te halen. Laten we de woning loskoppelen van de bewoner.

Vervolgens: investeer meer in innovatie. Want ik mis helaas nog steeds een visie op wat we moeten doen na het energieakkoord. 2023 is echt overmorgen en de technologie van vandaag biedt nog geen oplossing voor morgen. Hoe gaan we de doelen van 2030 en 2050 halen? Daar moeten we de komende tien jaar echt de antwoorden op vinden. Binnen de SDE+-regeling was in 2013 maar liefst 50 miljoen beschikbaar voor innovatie. Via de topsector Energie kwam dit helaas toch weer grotendeels terecht bij innovatie op fossiele bronnen als gas. Is dat nou ons beeld van hoe we uiteindelijk de totale doelstelling gaan halen? Hoe is dit geregeld in 2015? Wat mijn fractie betreft, moet geld uit de SDE+ naar nieuwe oplossingen gaan voor de langetermijnproblemen, dus zowel naar toegepast onderzoek als naar radicale innovatie. Enerzijds voorkomen we zo een lock in van bestaande technologieën, anderzijds kunnen we zo inzetten op kostenbesparing. Als we meevallers weten te realiseren, moeten die naar innovatie gaan. Is de Minister bereid, de innovatiegelden uit de SDE+ niet naar de topsector te laten gaan, maar als extra categorie op te nemen in de SDE? Dit kan door kleine projecten een ontwikkeltijd van bijvoorbeeld vijftien jaar te geven. Daarmee krijgt technologie die nog in de kinderschoenen staat, de kans om uit te groeien zodat we, zoals hier breed gedeeld wordt aan deze tafel, op een gegeven moment uit meer kunnen kiezen dan alleen maar uit biomassabijstook, wind en zon. Is de Minister bereid om dit jaar een inschatting te maken hoeveel geld er respectievelijk fundamenteel en voor toegepast onderzoek nodig is om de doelstellingen op de langere termijn te realiseren? Kan hij dat afzetten tegen de huidige stromen?

Mevrouw Van Veldhoven (D66): Ook op het gebied van vergisting zijn er heel interessante innovaties. Maar er zit ook een aantal nadelen aan vergisting. Ik vind het belangrijk om verschillende technologieën de kans te geven zich door te ontwikkelen. Ik wil dus absoluut niet bij voorbaat van een technologie zeggen dat die het niet moet worden. Laten we met elkaar bekijken welke mogelijkheden er zijn voor opschaling. Aan vergisting zit een aantal andere aspecten. Hoe zie je de toekomst van de veehouderij in Nederland voor je? Hoe zie je de oplossing van het mestprobleem voor je? Ik wil vanuit energieperspectief geen enkele technologie op voorhand uitsluiten. Ik zie alleen dat de SDE daarvoor niet het geschikte instrument is. Als we 50 miljoen investeren, gaat dat naar gas. Dat is volgens mij maar een deel van de oplossing, want we zullen meer moeten doen. Ik neem de suggestie graag mee.

Ten slotte noem ik warmte. We hebben het heel vaak over onze behoefte aan elektriciteit. In deze zaal kan het wel wat minder, maar we hebben op zich behoefte aan warmte. Warmte verdient meer aandacht en dan vooral duurzame warmte. De Minister heeft voor volgend jaar een gasvisie aangekondigd, wat heel goed is. Maar een gasvisie richt zich op een energiedrager. Interessanter is de toepassing. We willen geen gas, maar warmte. Voor het laatste hebben we geen nationale doelstelling. Kan de Minister in plaats van met een gasvisie met een warmtevisie komen? Natuurlijk zal gas daarin zeker op dit moment nog een heel belangrijke rol spelen. We hebben daarover veel vragen met elkaar te beantwoorden. Maar misschien kan de Minister dat breder trekken. Als we warmterotondes bij alle industriële clusters uitrollen, hoeveel energiebesparing zou dat dan kunnen opleveren? Kan de Minister met behulp van bestaande en in ontwikkeling zijnde warmtekaarten een geïntegreerde visie ontwikkelen op het gebruik van warmte in de bebouwde omgeving? Het zou toch heel erg mooi zijn als we met restwarmte uit de Rotterdamse haven de tomaten in het Westland kunnen laten groeien? Wij vragen om een bredere warmtevisie met aandacht voor energiebronnen, netwerken en financiering. Het zou mooi zijn als we daarin onderscheid kunnen maken tussen warmte die geproduceerd wordt op basis van fossiele brandstof en warmte die als restwarmte of geothermiewarmte wordt geproduceerd en echt duurzaam is.

We krijgen, tot slot, zeer alarmerende berichten over de uit de hand lopende kosten vanwege de Warmtewet: consumenten die 30% meer betalen, eigenaren van commercieel vastgoed die opeens leverancier worden, energiebelasting die wordt meegeteld in het «niet meer dan anders»-principe. Ik hoor graag van de Minister of hij in aanloop naar de aangekondigde herziening van volgend jaar op een aantal punten verlichtende maatregelen kan nemen.

In Zeeland en Brabant is erg veel onrust over de aanleg van de hoogspanningsleidingen. Wat gaat de Minister hieraan doen? Wat met name in het verkeerde keelgat schiet, is dat bijeenkomsten zijn afgelast. De mensen hebben het gevoel hebben niet te worden gehoord.

Mevrouw Dik-Faber (ChristenUnie): Vijf minuten.

Voorzitter. De Minister is een optimistisch mens. Hij verwacht het doel van 14% hernieuwbare energie in 2020 te kunnen halen. Laat ik met de Minister meedoen en het optimistische scenario uit de Nationale Energieverkenning kiezen. Als het voorgenomen beleid wordt uitgevoerd, ligt het aandeel in 2020 op 12,4%. Ook met de aangekondigde extra inspanningen zie ik nog niet hoe we die 14% gaan halen. Ik heb daarom nog een paar vragen over de verschillende sectoren.

Ik begin met de lokale energieopwekking. De coöperaties, van de heer Smaling, haken soms gedesillusioneerd af vanwege de administratieve en fiscale belemmeringen en de hoge kosten. Eerlijk is eerlijk, op een aantal punten zien we verbeteringen, zoals de onlangs vastgestelde verlenging van de termijn naar vijftien jaar. Ik vraag echter om echte wil om er een succes van te maken. Die heb ik nog onvoldoende gezien. Ik roep de Minister daarom op om alle knelpunten aan te pakken, bijvoorbeeld op het gebied van de btw – daar is hij mee bezig – en wat betreft de tweede aansluiting voor een specifieke groep kleinverbruikers. Kan de Minister toezeggen dat in het voorjaar 50 projecten van de grond zijn gekomen?

In verband met de tijd sla ik wind op zee over. Daar zijn al veel vragen over gesteld. Ik wacht het antwoord van de Minister af.

Ik ga door naar wind op land. Het lijkt erop dat we niet de beloofde 6.000 megawatt halen maar 5.000 megawatt. Wat gaat de Minister doen om de doelstelling van 6.000 megawatt toch te halen? Er ligt een gedragscode van de windsector. Waarom is deze niet bindend voor de hele sector? De NLVOW is nog geen ondertekenaar. Ik hoop dat de sector en de NLVOW er samen uitkomen, want iedereen benadrukt het belang van draagvlak en participatie.

In het energieakkoord wordt gesproken over het in de Omgevingswet borgen van de gedragscode voor participatie, maar volgens mij hebben we die pas in 2018. De ChristenUnie vraagt de Minister om die gedragscode veel eerder wettelijk te verankeren.

Een ander probleem is het voortijdig vervangen van windturbines. Ik sluit me aan bij de vraag van D66, ook naar aanleiding van berichten in de kranten vandaag. Ik vraag de Minister of het mogelijk is om de SDE-regeling te koppelen aan het businessplan, waarbij een tijdelijke vergunning wordt verleend, bijvoorbeeld voor twintig jaar. Als de molen dan eerder dan aan het einde van de looptijd wordt vervangen, kan het Rijk de al verstrekte subsidie naar rato terugvangen. Ik ben heel benieuwd wat de Minister van dit plan vindt.

Ik kom op de energiebesparing. De doelstelling is: 100 petajoule in 2020. Het PBL heeft een marge van 19 tot 61 petajoule berekend. Ik denk dat er vooral in de industrie en op het gebied van de mobiliteit een tandje bij moet. De Minister heeft met de energie-intensieve industrie aanvullende afspraken gemaakt voor het bereiken van 9 petajoule, maar gelet op de cijfers van het PBL denk ik dat dit nog onvoldoende is. Moet er niet een tandje bij?

Het met biomassa bijstoken in kolencentrales wordt vanaf volgend jaar gesubsidieerd uit de SDE+-regeling. Het is de goedkoopste manier om de doelen te halen, zo werd mij altijd verteld. Wat schetst echter mijn verbazing? De subsidie per kilowattuur voor biomassabijstook in kolencentrales is gelijk aan of zelfs hoger dan de subsidie voor wind op land of voor energiecoöperaties van burgers. Biomassabijstook in kolencentrales levert 70% minder uitstoot op dan fossiele energie, maar zorgt ook voor een enorme voetafdruk omdat het landgebruik in bijvoorbeeld Canada enorm is. Uit onderzoek van CE Delft blijkt dat windenergie op zee drie keer meer banen oplevert dan biomassabijstook, maar ook dat de toegevoegde economische waarde per euro productie meer dan twee keer zo hoog is bij windenergie. Als we elke subsidie-euro zo goed mogelijk willen besteden op economisch en ecologisch vlak, waarom steken we het geld dan in de bijstook van biomassa en waarom kiezen we dan niet voor een per jaar oplopende bijstookverplichting? Er wordt nog onderhandeld over de duurzaamheidscriteria voor biomassa. Is de Minister het met mij eens dat er sowieso geen subsidie naar biomassabijstook mag gaan voordat er forse duurzaamheidscriteria zijn afgesproken?

Wat betreft «SDE+ naar het buitenland» verwijs ik naar mijn interruptiedebatje met de woordvoerder van de Partij van de Arbeid. De ChristenUnie wil het graag in Nederland houden om hier de doelstellingen te realiseren en de banen te houden.

Ik kom op de rol van gas in de energietransitie. In 2013 heeft de Kamer een motie van mij aangenomen waarin de regering wordt gevraagd om een visie op de inzet van het Groningse gas in de periode van energietransitie. Het antwoord op mijn motie zit in de bijlage bij de brief over het aardgasbeleid in Nederland en is vooral een beschrijving van de ontwikkelingen. Ik vraag de Minister om meer visie op de inzet van onze gasvoorraden. De fossielebrandstofprijzen gaan na 2020 omhoog. Het kan toch niet zo zijn dat we in de komende tien jaar een zo hoog mogelijke productie draaien om vervolgens duur gas te moeten importeren? Waar wil de Minister na 2025 betaalbaar gas vandaan halen? Uit Rusland?

Mijn laatste opmerking maak ik ook naar aanleiding van de mediaberichten van vandaag. De Groninger Bodem Beweging heeft signalen gekregen dat versteviging van huizen vaak geen optie is en dat sloop van huizen de enige uitweg lijkt. Ik hoop dat de Minister met een voortvarende en adequate reactie komt. De ChristenUnie houdt zeker de mogelijkheid open van vermindering van de gasproductie.

Ik ben precies binnen mijn tijd.

Mevrouw Van Tongeren (GroenLinks): Voorzitter. GroenLinks ziet klimaatverandering, en dus energie, als de grootste opgave voor het huidige kabinet. Wij vormen de laatste generatie die kan zeggen: pakken we het aan of schuiven we deze schuld door naar onze kinderen? Is de Minister dat met mij eens? Uit de rapporten van het PBL, de Nationale Energieverkenning, de rapporten van het Europees Milieuagentschap en de Climate Change Performance Index blijkt dat Nederland niet zal voldoen aan de Europese energie- en klimaatafspraken en ook het eigen energieakkoord niet gaat halen. GroenLinks, constructief als altijd, heeft een vijfpuntenplan geschreven om ervoor te zorgen dat we in elk geval het energieakkoord halen. Ik zal dat aan het einde van mijn termijn uitdelen.

Het gebruik van fossiele energie moet snel worden verminderd. Twee derde van de bestaande reserves moet onder de grond blijven om een temperatuurstijging van meer dan twee graden te voorkomen. Dan kunnen we dus niet de laatste resten moeilijk winbare fossiele brandstoffen boven de grond halen, zoals schaliegas en andere onconventionele fossiele brandstoffen in Nederland. Is de Minister dat met mij eens?

Tijdens ons werkbezoek aan de VS leerden we dat giftig afvalwater uit de gas- en olie-industrie in putten spuiten risico's op aardbevingen en grondwatervervuiling oplevert. Klopt het dat in Friesland, Drenthe en Overijssel grote hoeveelheden giftig afvalwater in oude gas- en olieputten worden gespoten? Klopt het dat er vanwege deze afvalwaterlozingen in 2009 een aardbeving is geweest bij het Friese dorp De Hoeve en mogelijk ook in 2011 een aardbeving bij Noordwolde? Zijn er meer geweest? Klopt het dat voor zo'n afvalwaterinjectie geen m.e.r. verplicht is en dat m.e.r.'s voor dergelijke gevallen ook niet worden opgesteld? Klopt het dat in Nederland niet wordt gemonitord op afvalwaterinjecties in relatie tot aardbevingen en ...

Ik zie de heer Leegte al zijn vinger opsteken. Heeft hij al mijn documenten al gelezen?

Mevrouw Van Tongeren (GroenLinks): Vermilion heeft inmiddels die oorspronkelijke, kleine waterinjectie, waardoor de beving is ontstaan, vergroot. De recente aanvraag gaat over naar ik meen 1,9 miljoen kuub. Dat is ongelooflijk veel meer dan de hoeveelheid uit de eerste aanvraag, waaraan de heer Leegte refereert. Als hij goed kijkt in de verschillende m.e.r.'s, dan ziet hij dat er wel een plan-m.e.r. is aangevraagd maar nooit een definitieve m.e.r. is betrokken bij de vergunningverlening. Dat is wat GroenLinks graag onderzocht wil hebben. Als ik in mijn onderzoek van dit weekend misschien een aantal dingen over het hoofd heb gezien, dan hoor ik graag precies van de Minister hoe het in Nederland zit met de risico's van het injecteren van afvalwater. Ik neem aan dat de VVD daarin net zo geïnteresseerd is als GroenLinks.

Ik kom op wind op land. Ik lees dat de Minister ervan uitgaat dat alle provincies op 1 januari 2015 de ruimte voor wind op land planologisch hebben vastgelegd. Ik wil graag weten hoe het nu, na alle nieuwe ontwikkelingen, staat met deze afspraak. Is die afspraak hard? Ik wil ook weten hoe het gaat met de meerkosten als de provincie Friesland kiest voor meer wind op het water. Dat is namelijk duurder.

In een eerder AO hebben we vragen gesteld over de hoge grondprijzen als er windmolens worden gebouwd op rijksgronden. Ik wil van de Minister weten of hij inmiddels stappen heeft gezet om speculatie rond windmolengrond te voorkomen.

Bestaande vergunningen voor wind op zee zijn ingetrokken. De cruciale onderbouwing van de bewering dat dit 3 miljard aan kostenbesparing oplevert, heeft de Kamer niet. Zij kan dat dus niet zelf narekenen. Wij hopen dat de Minister gelijk heeft. Wij kunnen dat niet controleren. Wij vragen de Minister om in elk geval drie van de oude vergunningen voor windmolens voor de Hollandse kust aan te houden, dus niet in te trekken. Als er dan vertraging ontstaat in het nieuwe traject, kunnen die drie vergunningen met een paar kleine aanpassingen in elk geval mee met het plan van de Minister. Is dat een mogelijkheid? Klopt het dat voor de aanbesteding van wind op zee nu minimaal anderhalf jaar nodig is en dat de tender die in de SDE+-brief wordt genoemd, dus nu al vertraging heeft?

Hoe zit het met het energiebesparingsconvenant met de grootverbruikers? Ik lees in een van de vele stukken die we op het laatste moment kregen, dat het met de grootverbruikers nu rond is. Ik hoor graag van de Minister wat de harde afspraken met die grootverbruikers zijn en met welk percentage hun energieverbruik dus zal afnemen.

GroenLinks is, net als andere fracties, ontevreden over de SDE-aanpak vanwege de hoogte van de subsidies voor biomassabijstook. Zodra die subsidie wegvalt, kan er gewoon weer kolen worden gestookt. Elke euro die je in zon, wind of aardwarmte stopt, is goed voor permanent schone bronnen. Hoe weet de Minister zeker dat zijn geld ook op termijn goed terechtkomt?

Ik begrijp dat ik door mijn tijd heen ben. Ik maak nog een laatste opmerking. Is er geen noodwet nodig om ervoor te zorgen dat subsidies voor windmolens daar terechtkomen waar nieuwe schone energie wordt opgewekt en dat die truc van handige ondernemers om bestaande windmolens in te wisselen voor nieuwe windmolens ook voor dit jaar gewoon niet doorgaat? Dank u wel, voorzitter, voor de coulance.

Minister Kamp: Voorzitter. Het is voor mij prettig om de gelegenheid te hebben, te reageren op wat de leden naar voren hebben gebracht. Duurzame energievoorziening, energie in het algemeen, ligt me zeer na aan het hart. Het is een grote opgave die de regering via het regeerakkoord opgelegd heeft gekregen, of op de schouders heeft genomen. Ik voer die opgave met heel veel overtuiging en met graagte uit, omdat ik ervan overtuigd ben dat de overgang naar een duurzame energiehuishouding een noodzakelijke overgang is. Er is geen alternatief dan het realiseren van de internationale afspraken die wij, en veel andere landen, hebben gemaakt. Ook de nationale afspraken die we hebben gemaakt, zullen we uitvoeren.

Het kabinet wil, in een internationale context, komen tot een volledig duurzame energiehuishouding in 2050. Daarvoor moeten we allerlei tussenstappen zetten, die stuk voor stuk gehaald moeten worden. Daar is veel druk voor nodig. Ook de inbreng van de woordvoerders ervaar ik als het bijdragen aan de druk die we nodig hebben om het doel te kunnen realiseren. We moeten een energiehuishouding hebben die duurzaam is, maar zij moet ook betrouwbaar en betaalbaar zijn. Eigenlijk willen we er ook nog geld aan verdienen, want in Nederland willen we altijd aan alles geld verdienen. Daar halen we namelijk onze werkgelegenheid uit en daarop bouwen we onze welvaart.

Hoe staat het ervoor met de overgang naar duurzame energie? Voor het antwoord daarop hebben we de Nationale Energieverkenning 2014 van ECN en het Planbureau voor de Leefomgeving. Zij constateren dat er sprake is van een ontkoppeling van het energieverbruik en de economie. Dat betekent het volgende. In Nederland ontwikkelt de economie zich door, maar dat gaat niet gepaard met een gelijk opgaande groei van het energieverbruik. De economie ontwikkelt zich positief en het energieverbruik daalt. Het energieverbruik en de uitstoot van broeikasgassen vertonen een dalende tendens. Dat is een absoluut noodzakelijke overgang, die dus inmiddels op gang is gekomen. De verwachting van ons en van de Europese Commissie is dat Nederland in 2020 de opgave om de uitstoot van broeikasgassen te beperken, ruimschoots zal halen. Uit de Nationale Energieverkenning blijkt ook dat wij wat betreft innovatie van energietechnologie in de pas lopen met andere Europese landen. Dat is prima. Ook al die andere landen zijn er zeer van overtuigd dat er veel meer moet gebeuren op het gebied van duurzame energie. Zij besteden dan ook veel aandacht aan innovatie. Wij draaien daar dus volop in mee.

De doelstellingen die we hebben, zijn bijzonder ambitieus. Ik ervaar dat iedere dag. We hebben nu ruim 4% aan duurzame energie en we willen dat meer dan verdrievoudigen in het jaar 2020. Binnen zes jaar gaan van ruim 4% naar 14% is een enorme opgave. Ik geloof niet dat er andere landen in Europa zijn die voor zo'n opgave staan, voor de opgave om zo'n inhaalslag te maken. Dat geldt ook voor de doelstellingen die we hebben voor 2023. Dan moeten we op 16% zitten. Europa had gezegd dat het 14% moest zijn, maar wij zijn daar nog overheen gegaan in het regeerakkoord en in het energieakkoord: wij willen naar 16%. Volgens ECN en het Planbureau voor de Leefomgeving zal het in 2020 waarschijnlijk uitkomen op 12,4% en in 2023 op 15%. Dit zijn de cijfers, waarbij ook rekening is gehouden met het vastgestelde beleid. Tegelijk wordt daarbij gezegd dat, als al het voorgenomen beleid wordt uitgevoerd, het uitkomt op 13% in 2020 en 15,9% – voor het gemak rond ik dat af naar 16% – in 2023. Het is glashelder dat het mijn taak is om ervoor te zorgen dat het voorgenomen beleid wordt uitgevoerd. Ik ga er dus vanuit dat dat zal worden uitgevoerd. Er zijn ook dingen die we ons nog niet voorgenomen hebben maar die we al wel aan het voorbereiden zijn. Ook die gaan we nog doen. Ik denk dus dat we het volgende kunnen vaststellen. De doelstelling voor 2020 is 14% en we liggen op koers om 13% te realiseren. De doelstelling voor 2023 is 16% en we liggen op koers om die 16% te realiseren. Kijkend naar wat we inmiddels hebben opgezet aan beleid op het gebied van wind op land, wind op zee en biomassa – dat zijn de grote klappers die we moeten maken – ben ik ervan overtuigd dat, als het tot uitvoering wordt gebracht, dat voldoende is om de 14% in 2020 en de 16% in 2023, waarover we het al hebben gehad, te halen. Het verschil tussen die 13% en die 14% in 2020 is naar mijn mening overbrugbaar met wat we op het punt van wind op land, wind op zee en biomassa doen.

Ik loop ze alle drie even langs: wind op land, wind op zee en biomassa. Dan kan ik aangeven waar het over gaat. Er is weerstand tegen wind op land. Dat is begrijpelijk, gelet op de effecten. Dat is altijd zo. Als je een grootschalige infrastructuurachtige voorziening in je buurt krijgt, dan is dat weliswaar voor het land als geheel van belang, maar jij en je directe omgeving ondervinden daarvan de nadelen. Daar verzet je je dan tegen omdat je opkomt voor je eigen belang. Dat gebeurt nu al die projecten concreet aan het worden zijn. Als wij een doelstelling afspreken, een doelstelling voor de korte termijn waarvoor snel veel moet worden gerealiseerd, is het voor het realiseren van die doelstelling van het grootste belang om onze rug recht te houden. Dat betekent niet dat we er alles maar doorheen moeten jassen. Het betekent wel dat we duidelijk moeten zijn over wat er moet gebeuren wat betreft wind op land in elk van de provincies. We moeten daarover afspraken met de provincies maken. De provincies moeten aangeven waar die projecten gerealiseerd moeten worden. Vervolgens zullen de provincies en wij dat planologisch rond moeten krijgen. Daarnaast moeten we de planologische mogelijkheden die we hebben, zoals de rijkscoördinatieregeling, benutten. Dat doen we. Dan is het echter wel nodig dat de afspraken die zijn gemaakt in de normale wettelijk vastgelegde procedure, doorgaan. Er komt een planologische procedure met inspraak en er worden, met inspraak, vergunningen verleend maar uiteindelijk moet er wel worden doorgepakt. Die lijn wil ik vasthouden. We hebben afspraken gemaakt met elk van die provincies. Zij vullen dit tijdig in in hun structuurvisies. Vervolgens kunnen wij er samen met de provincies voor zorgen dat ook de uitvoering ervan voor elkaar komt. Verder hebben we met alle betrokken partijen afgesproken dat we de uitvoering met zijn allen in de gaten zullen houden en dat we eventuele problemen tijdens de realisatie met elkaar zullen oplossen. Zo kunnen we ervoor zorgen dat we de bijdrage van wind op land, namelijk een capaciteit van 6.000 megawatt in 2020, realiseren.

Over wind op zee hebben we gezegd dat het belangrijk is dat we ...

Minister Kamp: Alles kan, maar dan ga ik meteen de details in. Misschien is het verstandiger dat ik eerst even de grote lijn neerzet en dan straks wat meer in detail op de vraag inga, wat ik graag doe.

Ik gaf aan dat we die 6.000 megawatt willen halen. We hebben de afspraken gemaakt en de procedures zijn allemaal in gang gezet. Op aandringen van de Kamer hebben we de noordelijke provincies wat meer tijd gegeven. We gaan proberen om dat in het vervolgtraject allemaal nog in te passen. Als we daaraan vasthouden met elkaar, dan is die 6.000 megawatt te realiseren.

Ook wat betreft wind op zee ligt er een grote opgave. Ik heb vastgesteld dat ik er niet uitkom als we op de huidige koers blijven. Er zijn in het verleden allerlei plannen ingediend. Verspreid over de Noordzee worden allerlei windmolenparkjes gerealiseerd. Daarmee kan ik de benodigde extra hoeveelheid van 3.500 megawatt wind op zee niet realiseren tussen nu en 2023. Ik heb daarom een opzet gemaakt waarmee dat wel kan. Dat is steeds mijn doel. Er staat een afspraak in het regeerakkoord en er staat een afspraak in het energieakkoord. Ik moet die uitvoeren. Ik moet er dus voor zorgen dat er concrete besluiten worden genomen om dat te kunnen uitvoeren. Ik heb het als volgt opgezet. Ik heb de zaak gestandaardiseerd. We hebben gekeken waar die standaardeenheden van 700 megawatt het beste kunnen worden gerealiseerd. Ik heb meteen gekeken naar de 40%-kostenreductie die moet worden gerealiseerd. Ik besefte dat die kostenreductie niet alleen op het bordje van de industrie kan worden geschoven maar dat ik daar ook zelf aan moet bijdragen. Ik kan daaraan bijdragen door ervoor te zorgen dat het met de verbindingen tussen de windmolens onderling en de verbinding tussen de windmolens en het land zo effectief mogelijk gebeurt. Ik heb TenneT daarvoor ingeschakeld. Dat heeft op basis van de standaardisering berekeningen gemaakt en vastgesteld dat op die manier een heel grote bijdrage kan worden geleverd, een bijdrage van in totaal 3 miljard. Mevrouw Van Tongeren vroeg daarnaar. Aan het begin heb ik al gezegd dat die 3 miljard gewoon blijkt uit de rapporten, die allemaal openbaar zijn. Daar is niks geheimzinnigs aan. Die informatie is al heel lang beschikbaar en ook voor iedereen controleerbaar. Ik moet dus zelf een belangrijke bijdrage leveren voor die 40%-kostenreductie. Ik doe dat door het inschakelen van TenneT en door standaardisering. Ik zoek zelf uit waar die windmolenparken het beste kunnen worden gerealiseerd, hoe de bodemomstandigheden daar zijn en hoe het zit met de scheepvaart. Alle dingen eromheen los ik zelf op. Ik kan dan een tenderprocedure starten en bedrijven die daarop inschrijven kunnen dan aangeven hoe ze die 700 megawatt willen realiseren, en voor welk bedrag. Met het bedrijf dat voor het laagste bedrag de benodigde capaciteit wil leveren, kan ik vervolgens een overeenkomst sluiten. Dat bedrijf kan dan de windmolens gaan realiseren. Ik kom zo nog terug op het voorstel van de heer Leegte om het op een andere manier op te zetten. Op die manier zorg ik ervoor dat die kostenbesparing van 3 miljard wordt gerealiseerd.

Vervolgens heb ik gekeken hoe je nog een aanvullende besparing kunt realiseren door de windmolenparken neer te zetten op plekken waar de kosten van de windmolens zelf niet te hoog oplopen. Ik heb het dan dus niet over TenneT en de TenneT-grids die moeten worden aangelegd om de stroom uiteindelijk aan land te brengen, maar over de windmolens zelf. Dus hoe kun je de kosten van de windmolens zelf niet te hoog laten oplopen?

Dat kunnen we doen door vlak ik de buurt van de twaalfmijlszone te gaan zitten. In Borssele gaan we er voor de eerste twee jaar net buiten zitten. Voor de Hollandse kust gaan we er voor een klein deel binnen zitten. Dat betekent dat we niet 12 mijl van de kust af blijven, maar dat wij 10 mijl van de kust af blijven. Dat is dus ongeveer 18 kilometer. Als je dat doet, kun je die vijf keer 700 megawatt dus in totaal 3.500 megawatt binnen de afgesproken termijnen voor 1,2 miljard minder realiseren. Op die manier is er van onze kant echt fors bijgedragen aan de 40%-kostenreductie. Daarna moet de resterende kostenreductie wel door de industrie gerealiseerd worden. De kosten worden afgebouwd met 40%. Binnen dat afbouwschema zal de industrie dus moeten leveren. Doet zij dat niet, dan kunnen die windmolens niet geplaatst worden. Doet zij dat wel, dan kunnen de windmolens wel geplaatst worden. De heer Leegte zei dat je de vergunningverlening en de subsidieverlening moet loskoppelen. Dat zou betekenen dat wij een bedrijf eerst de vergunning geven voor een van die parken van 700 megawatt en dat wij later een subsidie toekennen, maar op het moment dat je de vergunning verleent, zit je vast aan één partij. Dan is er geen concurrentie tussen partijen meer. De manier waarop ik het gedaan heb, gelijktijdige vergunningverlening en subsidieverlening, betekent dat degene die voor de laagste prijs gedurende vijftien jaar die windmolens wil laten draaien, de overeenkomst krijgt. Hij kan zo'n park realiseren. Dat kan alleen in de situatie waarin je vergunningverlening en subsidieverlening aan elkaar koppelt. Haal je dat uit elkaar, dan kom je in de situatie dat je aan één partij bent overgeleverd en dan kun je het niet zo kosteneffectief doen als ik het nu voorstel. Het lijkt mij dus niet verstandig om dat uit elkaar te trekken.

Minister Kamp: Wij hebben een pad van nu naar 2023, waarin wij van de huidige prijs naar 40% reductie gaan. Het is niet zo dat wij precies op dat pad de opdrachten moeten verlenen. Er kunnen meerdere bedrijven met elkaar concurreren. Er zijn partijen die eronder gaan zitten en er zijn partijen die er nog meer onder gaan zitten. Het is voor ons de kunst om ervoor te zorgen dat het bedrijf dat het voor de laagst mogelijke prijs wil doen – wat mij betreft ligt die zo ver mogelijk onder het pad dat wij hebben uitgestippeld – de overeenkomst krijgt. Wij moeten niet maar aannemen dat ons reductiepad precies de bedragen bevat die wij moeten uitgeven. Bij dit soort enorme bedragen wil ik concurrentie tussen aanbieders. Die krijg je op de manier waarop ik het nu voorgesteld heb. Wij zadelen niet allerlei partijen met problemen op qua waterdiepte, stroomsnelheid, scheepvaart, militaire oefenterreinen, planten en dieren, enz. Wij kiezen zelf de locaties. Wij zeggen precies wat de vergunningvoorwaarden zijn. Wij zeggen tegen de bedrijven: kom maar op met jullie prijs én weet dat het niet doorgaat als je boven die bepaalde prijs komt. Degene die er het meest onder zit, krijgt de opdracht. Dat is de manier waarop ik het wil doen. Het is de meest kostenefficiënte manier. Nogmaals, het gaat om enorme bedragen. Wij zijn dus gehouden om het op de meest kostenefficiënte manier te doen. Zo kunnen wij de doelstelling halen.

Wij hebben vijf locaties van ieder 700 megawatt. Die moeten uiterlijk in het jaar 2023 draaien. De eerste twee parken hebben wij planologisch al geregeld voor de kust van Borssele op 12 mijl plus. Voor de andere drie parken moet nog een aantal planologische handelingen worden verricht. Als je verderop in zee gaat bouwen, wordt de prijs van windenergie volgens de heer Leegte lager, omdat het er constanter en harder waait. Dit blijkt niet uit de gegevens waar ik de beschikking over heb. Als wij met alles rekening houden, met het aantal uren dat de wind waait, met de kracht van de wind, met de diepte van het water, met de onderhoudskosten en met de aanlegkosten, komen wij € 0,018 per kWh duurder uit. Die informatie is doorgerekend door ECN. De heer Leegte zegt dat de industrie hem heeft meegedeeld dat het wel mogelijk is. Die informatie ziet de heer Leegte als betrouwbaar. Ik heb natuurlijk de mogelijkheid om het nader te bekijken. Als de industrie zegt dat het voor een lager bedrag kan, dan krijgt zij de gelegenheid om dat aan te tonen. Laten de bedrijven maar met hun berekeningen komen waaruit blijkt dat het op een grotere afstand van de kust, in het plan IJmuiden Ver, voor minder geld kan dan op de twee plekken voor de Hollandse kust die ik aansluitend op Borssele heb aangewezen. Als de industrie met berekeningen komt, dan zal ik die door ECN laten checken. Op basis van de uitkomst daarvan zullen wij een koers uitzetten. Ik kan dat nog inpassen in mijn procedure als die duidelijkheid er voor de zomer van het jaar 2015 is. Ik heb namelijk tijd, omdat ik de eerste twee locaties planologisch al geregeld heb. Borssele is voor 2015 en 2016 klaar. Ik moet nog wat doen voor 2017, 2018 en 2019. Als ik op dit punt voor de zomer van 2015 duidelijkheid kan creëren, dan kan het proces tijdig worden voortgezet en afgerond. Ik ben dus bereid om op voorstel van de heer Leegte die ruimte aan de industrie te bieden.

Ik kom op het punt van de heer Vos. Hij zegt dat zijn contacten in Groningen hebben gezegd dat zij voor de toekomst een mogelijkheid zien om boven de Wadden een park van de standaardgrootte van 700 megawatt te realiseren. Voor de korte termijn wordt dit niet voorgesteld. Voor de korte termijn heb ik die vijf keer 700 megawatt voorgesteld. Het plan boven de Wadden is volgens mijn huidige berekeningen in ieder geval duurder dan de vijf parken van ieder 700 megawatt die ik wil realiseren, maar wij gaan door in de periode daarna. Wij zijn niet klaar met 16% in het jaar 2023, wij moeten verder richting 2030 en naar een duurzame energiehuishouding in 2050. Dan komen er andere windmolenparken in beeld. Ik ben bereid om die locatie boven de Wadden voor die vervolgfase in beeld te brengen. Wij zullen bekijken hoe dat precies moet in de procedure. Ik ben bereid om aan dat windpark daarginds de aandacht te geven die de heer Vos ervoor vraagt.

Minister Kamp: Het antwoord is: nee. Die mogelijkheid is er niet meer. De bestaande vergunningen zijn buiten beeld. Wat wij nu gaan doen, is het bewandelen van de enig redelijke weg. Daar ben ik vast van overtuigd. Ook de industrie ziet dat dit een logische weg is. Sterker nog, ook de financiers achter de industrie zien dat. Ik heb met ze gesproken. De hele sector is blij dat er nu duidelijkheid komt. Bedrijven met een vergunning voor een bepaald windmolenpark zijn die nu kwijt. De subsidie hadden die bedrijven toch al niet, dus over de waarde van zo'n vergunning kun je twisten. Maar wat komt ervoor in de plaats? Er wordt 700 megawatt in vijf achtereenvolgende jaren gerealiseerd. 700 megawatt is een zeer groot windmolenpark. Je hebt dus vijf kansen om mee te doen. Voor de industrie is er nu volop kans. Zowel de industrie als de financiers erachter zien de logica hiervan in.

Ik kom op energiebesparing. Onze ambities om energieopwekking te realiseren op land en zee hebben natuurlijk te maken met de grote factor van de energiebesparing. Over energiebesparing heb ik de Kamer recent informatie gestuurd. De Kamer heeft kunnen vaststellen dat wij op dit punt een heel eind zijn gekomen. Wij maken onderscheid tussen drie soorten bedrijven: de grote bedrijven, die wij ETS-bedrijven noemen, de kleinere bedrijven, de niet-ETS-bedrijven, en de normale bedrijven met een energieverbruik tot 50.000 kWh. Met de grote ETS-bedrijven en niet-ETS-bedrijven hebben wij twee convenanten afgesloten. Daar is een aantal jaren hard aan gewerkt. Wij zien dat de ambitie van het ene convenant helemaal gerealiseerd is. Het andere convenant is voor 94% of 95% gerealiseerd. Als gevolg van die convenanten heeft de industrie een besparing gerealiseerd van 71 PJ. Dat is gelijk aan het verbruik van een miljoen huishoudens. Dat is dus echt een groot succes geworden. Op dat pad gaan wij door. Wij gaan bekijken hoe wij met de grote en minder grote bedrijven nieuwe afspraken kunnen maken. Ze zijn daarvoor beschikbaar. In 2013 hebben beide categorieën bedrijven ten opzichte van 2012 verdergaande besparingen gerealiseerd van tussen de 2% en 4%. Voor de komende periode, tussen 2013 en 2016, is een groot deel van de ambitie in het eerste jaar ingevuld. Met de grootste bedrijven maken wij een-op-eenafspraken. Over de hele linie worden goede energiebesparingsresultaten gehaald. Wij moeten ons realiseren dat wij praten over bedrijven waar in Nederland 86.000 mensen werken. Daarbij gaat het om de grote en de wat minder grote bedrijven. Het is 10% van onze totale industrie. Ik moet daar dus voorzichtig mee omgaan. Als de bedrijven extra besparingen kunnen realiseren, dan is dat vaak bij een vervanging of bij een reorganisatie. Ze kunnen maar niet zo in het wilde weg geld gaan uitgeven. Immers, ze moeten op de wereldmarkt concurreren en hebben het daar vaak ook heel moeilijk. Ik bekijk per bedrijf en per sector welke mogelijkheden er zijn. Vervolgens maak ik er met het bedrijf afspraken over. Ik denk dat dat heel goed loopt en dat wij op die weg door moeten gaan. Ik heb er vanochtend nog met de CEO's van de chemische bedrijven over gesproken. Ik ben ze zeer erkentelijk voor de ernst waarmee ze met dit onderwerp bezig zijn en iedere keer weer proberen om daar verder mee te komen. Die bedrijven hebben te maken met veel hogere energieprijzen in Europa dan in andere delen van de wereld. Naarmate zij erin slagen om hun energieverbruik te beperken, beperken ze ook hun concurrentieprobleem met andere delen van de wereld, dus dat helpt dan ook. Het is maar goed ook dat wij die druk er ook bij hebben.

Er is veel te zeggen over wat er allemaal moet gaan gebeuren aan de woningen. Wij kunnen vaststellen dat daarover in het energieakkoord afspraken gemaakt zijn. Mevrouw Van Veldhoven zei: schakel de netbeheerders in om die energiebesparing te realiseren. Haaks daarop stond de inbreng van de heer Leegte. Hij wil dat de netbeheerders alleen hun wettelijke taken verrichten en verder helemaal niks. Wat mevrouw Van Veldhoven zegt, staat in ieder geval haaks op wat er in het energieakkoord staat. Daarin hebben wij andere maatregelen opgenomen. Die maatregelen ben ik nu aan het uitvoeren. Het zou wel heel gek zijn om, als je veertien maanden geleden een energieakkoord afsluit, een paar maanden geleden grote fondsen van 400 en 300 miljoen beschikbaar stelt om dat uit te voeren, nu op een heel andere lijn te gaan zitten. Zo maak je er echt een rommeltje van en dat wil niemand. Wij gaan ervoor zorgen dat de ingezette lijn tot resultaten leidt. Daar is mijn collega van Wonen en Rijksdienst mee bezig. In december zal hij een brief aan de Kamer sturen, waarin hij de Kamer zal informeren over de voortgang daarvan en over de manier waarop hij hobbels wil nemen. De Kamer kan dan verder met hem van gedachten wisselen over dit onderwerp.

Minister Kamp: Ik ben niet bereid om te doen wat de heer Vos vraagt. Ik ben bereid om de Kamer permanent op de hoogte te houden van de voortgang. Dat doen wij met het zogenaamde dashboard dat de SER-voortgangscommissie heeft ingesteld. Permanent wordt de voortgang aangegeven. Ik vind dat noodzakelijk, omdat het een heel lastig traject is. Wij hebben allerlei weerstanden te overwinnen. De heer Vos herinnert zich het moment dat wij concreet werden over wind op land. Zijn fractie vroeg om wat meer tijd voor Groningen, Drenthe en Friesland. Ik heb dat nog net kunnen inpassen, maar wij lopen voortdurend het risico op vertraging. Daarom vind ik het noodzakelijk dat de heer Vos en anderen voortdurend de stand van zaken kunnen zien. Ik ga dat via het dashboard van de voortgangscommissie voortdurend inzichtelijk maken. Eén keer per jaar komt er een stuk bij de Kamer waarin het allemaal nog eens in detail wordt uitgewerkt. Dan kunnen wij spreken over wat ik en wat de Kamer ervan vinden. Als wij andere dingen gaan doen, hebben wij het jaar 2016. Ik moet ervoor zorgen dat wij op de goede lijn zitten. In 2016, over minder dan twee jaar, gaan wij kijken hoe wij ervoor staan. Als er dan dingen extra gedaan moeten worden, dan hebben wij nog vier jaar tot 2020 om dat voor elkaar te krijgen. De heer Vos ziet dat ik op alle onderdelen, voor alle dingen waar ik mee te maken heb, waaronder wind op land en wind op zee, inclusief biomassa, iedere kans aangrijp om ervoor te zorgen dat wij de doelstelling halen.

Bij een aantal woordvoerders bespeurde ik weerstand tegen biomassa, maar biomassa is gewoon een onderdeel van wat de Europese Commissie als duurzaam aanmerkt. Dat is dus ook onderdeel van onze doelstelling. Wij hebben twee dingen in het energieakkoord gezegd. Wij willen biomassa, maar niet meer dan 25 PJ, en bovendien moet het aan duurzaamheidscriteria voldoen. Als wij dat loslaten, dan scheelt dat 1,2% op de 14%, dus dan komen wij nooit bij die 14% in het jaar 2020. Dan komen wij maximaal op 12,8% en ik ga niet voor 12,8%. Ik moet 14% realiseren. Dat betekent dat die biomassa er moet komen. Over de duurzaamheidscriteria wordt onderhandeld tussen de Ministeries van EZ en van I en M, de natuur- en milieuorganisaties en de energiebedrijven. Voor 30 november moet ik de uitkomst daarvan hebben. Ik heb er vertrouwen in dat wij die krijgen. Op grond van de uitkomst kan ik het vastleggen in de regeling en dan kan de regeling volgend jaar worden toegepast. Dan gaan wij toe naar 25 PJ biomassa die aan duurzaamheidscriteria voldoet. Ik denk dat dat voor 30 november lukt. Ik wil het op die manier doen. Lukt het niet, dan komt het er toch in, want ik zit vast aan die 14%. Dan zet ik het er zo goed mogelijk in. En dan gaan wij vervolgens datgene toepassen waarvan ik vind dat het toegepast moet worden. Ik wil het graag op die andere manier doen en ik denk dat het zo gaat lukken. Dat is dus de derde poot waar ik mee bezig ben.

De vierde poot had ik al genoemd: de energiebesparing.

De heer Jan Vos (PvdA): Wij zullen dat dashboard volgen. Het geeft ons de kans om voor 1 april weer aan de bel te trekken als wij daar reden toe zien.

Als de Minister mij garandeert dat er voor de biomassa voor 1 januari een adequate regeling is en dat wij er op 7 december over geïnformeerd worden, dan begrijp ik dat de regeling gewoon van start kan gaan per 1 januari. Maar zonder duurzaamheidscriteria kan mijn fractie niet toestaan dat wij al die biomassa in die centrales gaan opstoken. Daarvoor is er in die sector gewoon te veel aan de hand.

Minister Kamp: Het antwoord dat ik kon geven, heb ik gegeven. Ik ben over deze kwestie niet geïrriteerd, maar wel bezorgd. Wij hebben zeer hoge doelstellingen. Hoe meer mist er om die doelstellingen hangt, hoe meer problemen worden opgeworpen, hoe lastiger het wordt om die doelstellingen te realiseren. Er zijn heel veel partijen bij betrokken. Het kost verschrikkelijk veel geld. Het is een heel krap tijdschema. Er zijn allerlei procedurele dingen waar ik mij aan moet houden. Als de Kamer hierover spreekt en met een heleboel moties komt over dingen die anders moeten en over dingen die onderzocht moeten worden, dan creëert dat mist rondom iets waaromheen je helderheid nodig hebt. Wij hebben heldere doelen neergezet. Die doelen zijn moeilijk te realiseren, maar het kan wel. Ik vind dat wij daar met alle kracht op aan moeten koersen. Als er dingen zijn die mij daarvan afhouden of die dat moeilijker maken, dan ben ik daar bezorgd over. Op de concrete vraag van mevrouw Van Veldhoven heb ik het antwoord gegeven dat ik kon geven. Als er een verdere verduidelijking mogelijk is, dan zal ik dat in tweede termijn doen.

Ik kom op de lokale energie. De regeling daarvoor wordt samengevat met het woord «postcoderoosregeling», maar dat is het helemaal niet. Het is een regeling waarbij wij korting geven op de energiebelasting voor lokale projecten. De postcoderoos houdt alleen maar in dat mensen in een groot gebied rond een project daaraan mogen meedoen. Dat varieert van tussen de 10.000 tot zelfs 70.000 huishoudens. De regeling is op zichzelf niet complex, maar de energiesector is gereguleerd. Als je energieproductie wilt opzetten, heb je dus met regels te maken. Dat kan ik niet ontkennen. Wij hebben vastgestelde wetten en regels. Als je iets in de sector wilt, dan heb je daarmee te maken. Ik probeer dat zo veel mogelijk te begeleiden. Als je lokaal energieopwekking wilt opzetten, dan heb je techniek nodig. Je moet offertes beoordelen, je loopt risico, je moet opdrachten geven. Dat is een heleboel werk. Je moet dat met een corporatie doen, die je dus bij de notaris moet oprichten. Er zijn een heleboel klanten nodig met wie je afspraken moet maken. Het is allemaal niet niks wat daar gebeurt. Ik ben erg blij met het enthousiasme in het land om dat allemaal op te pakken. Ik wil dat heel graag ondersteunen, want ik wil dat die lokale energieregeling een succes wordt.

Wij hebben drie lijnen: de SDE+, de korting op de energiebelasting en het salderen. Alle drie wil ik graag tot een succes maken. Bij de lokale energieopwekking hadden wij de gedachte om het vijftien jaar te laten doorgaan. Dat wilden wij niet zo hard uitspreken, maar wij wilden wel de normale afschrijvingsperiode voor dit soort projecten in stand houden. De Kamer heeft een amendement ingediend waarmee het tien jaar werd. Later is dat weer gecorrigeerd tot vijftien jaar. Daar ben ik het helemaal mee eens. Wij houden ons gewoon aan die vijftien jaar.

Wij kwamen een probleem tegen bij kleine ondernemers die niet mochten meedoen. Dat is opgelost. Wij kwamen een probleem tegen dat een kostbare tweede meter nodig was. Dat is opgelost. Vervolgens was er een probleem met de Belastingdienst. Dat probleem is besproken. Inmiddels is ook de initiatiefnemers duidelijk geworden dat het geen probleem is: je moet één keer belasting en btw betalen. In de opzet van de plannen is dat heel goed te verwerken. De partijen zijn het er nu eigenlijk allemaal over eens. Zoals het er nu voorstaat, kan die lokale energieopwekking werken. Mochten er de komende tijd nog problemen ontstaan, dan zal ik er graag aan werken om ook die op te lossen. Met de initiatiefnemers hebben wij afgesproken dat wij, nadat wij eerst één casus bij de Belastingdienst hadden doorgerekend, drie casussen gaan doorrekenen om te bekijken of de situatie die wij gecreëerd hebben, ertoe leidt dat je een reëel aanbod kunt doen aan de klanten van de corporatie. Wij moeten ons goed voorstellen dat dit geen business is. Mensen doen niet mee aan de corporatie omdat zij daar even een heel hoog rendement kunnen realiseren. Nee, mensen doen mee omdat zij zich betrokken voelen bij duurzame energie en daar zelf een bijdrage aan willen leveren. Zij willen er geen geld bijleggen en als het kan er iets aan verdienen. Dat lijkt mij heel redelijk. Een rendement van enkele procenten, 2%, 3%, 4%, zou denk ik al heel mooi zijn. Wij rekenen dat door om te kijken hoe het loopt. Op deze manier hebben wij de basis voor lokale energieprojecten goed geregeld. De komende tijd zullen de meer dan 100 initiatieven in het land een succes kunnen worden. De initiatiefnemers zitten overigens niet vast aan deze regeling alleen. Zij kunnen ook voor de SDE+ kiezen. Ik denk dat dat financieel niet zo heel veel verschil maakt.

Ik kom op de Warmtewet. Net als de heer Vos en anderen ben ik erg geïnteresseerd in warmte. Een heel groot deel van de energie waar wij in ons land over spreken, betreft warmte. Er is nog een heleboel mogelijk. Er is veel industrie die warmte als restproduct heeft. Het is erg aantrekkelijk om die warmte te gebruiken voor de verwarming van huizen. Er is het nodige gaande, maar het kan altijd beter. De Kamer is met het initiatief voor een Warmtewet gekomen. Een wijzigingswet bleek nodig. Nu hebben wij een wet die volgens ons goed uitvoerbaar is. Er zijn enkele problemen die ik op dit moment inventariseer en probeer op te lossen. Ik houd mij vast aan de hoofdlijn van de wet en die is dat je, als je warmte afneemt, niet meer betaalt dan als je je huis verwarmt met gas. Dat hebben wij vastgelegd, maar er waren bedrijven die warmte leverden en daar geld bij legden of die een heel laag rendement hadden, en die nu een prijs vragen die gelijk is aan de prijs die je betaalt als je je huis met gas verwarmt. Dat is onvermijdelijk de ruimte die binnen de wet gecreëerd is. Die kan gebruikt worden. Nogmaals, ik inventariseer de knelpunten en probeer ze op te lossen, maar de wet is de wet en die gaan wij nu uitvoeren. In de wet is een evaluatiemoment opgenomen. Over drie jaar zullen wij het functioneren bekijken. Ik koers er nu op aan om de wet tot een succes te maken.

Het lijkt mij goed om nog even iets over de energieprijzen te zeggen. De energieprijzen in Nederland zijn vergelijkbaar met of ietsje lager dan die in de ons omringende landen. Ik praat dan over Frankrijk, België, Engeland en Duitsland. De prijs voor grootverbruikers is in Nederland € 7 per megawatth hoger dan in Duitsland. Ik heb een aantal maatregelen genomen om de energie-intensieve industrie, de grootverbruikers, tegemoet te komen. Die maatregelen worden door de industrie zeer gewaardeerd. Had ik die maatregelen niet genomen, dan was het prijsverschil met Duitsland voor de grootverbruikers € 13 per megawatth. De laatste maanden zien wij het prijsverschil kleiner worden. In Duitsland zijn de prijzen voor de burgers veel hoger. De kleinere bedrijven in het mkb betalen ook veel meer dan in Nederland. De wat grotere industriële bedrijven betalen ook meer dan in Nederland. Alleen die allergrootste energieafnemers zijn in Duitsland goedkoper uit. Ik doe wat in mijn mogelijkheden ligt om het prijsverschil met Nederland te beperken. Uit het verschil tussen € 13 en € 7 blijkt het succes. Daarnaast ben ik bezig om de interconnecties met Duitsland te verbeteren. Dat doen wij in een hoog tempo. De bestaande interconnecties hebben wij extra capaciteit gegeven, waardoor er 100 megawatt extra capaciteit is. Dat is een heleboel. Wij breiden de capaciteit van de verbinding Meeden-Diele uit met 450 megawatt. Dat is vergelijkbaar met een hele energiecentrale. Wij leggen een nieuwe verbinding Doetinchem-Wesel aan van 1.500 megawatt. Bovendien leggen wij nog een kabel met Denemarken aan voor 700 megawatt. Wij hebben al goede verbindingen met andere landen. Ik ben dus ook bezig met het versterken van die interconnectie met Duitsland. Op grond daarvan zal het prijsverschil met Duitsland ook afnemen.

Waarom doen wij het net op zee niet ook met Duitsland samen om een flinke kostenbesparing te realiseren? Zo'n kostenbesparing komt er niet. Wij hebben onze windmolenparken dichter bij de kust. Dan kun je werken met wisselstroom. De Duitsers hebben hun windmolenparken verder weg liggen en moeten dus met gelijkstroom werken. Als wij ook met gelijkstroom zouden gaan werken, zou het voor ons heel veel duurder worden. Daar schieten wij op dit moment met de Duitsers helemaal niks mee op. Voor de langere termijn ben ik intensief met de Duitsers bezig om het beleid zo veel mogelijk te synchroniseren. Ik denk dat het zeer in het belang van Nederland is als ons grote buurland de goede dingen van ons overneemt en vice versa. Misschien gaan wij voor de langere termijn ook windmolenparken verderop realiseren. Dan is samenwerking heel goed denkbaar. Wij zullen er graag met de Duitsers toe overgaan. Op dit moment is er geen kostenbesparing te realiseren.

Minister Kamp: Dat lijkt me een goede suggestie.

Mevrouw Klever zei dat windmolens op zee alleen maar geld kosten. Het CPB heeft berekend dat het 5 miljard kost. Wij weten dat windmolens op land, biomassa, vergisting en windmolens op zee allemaal geld kosten. Dat doen wij omdat wij de overgang naar duurzame energie willen maken. Mevrouw Klever wil dat niet, maar anderen willen dat wel. Er zijn in Europa afspraken over gemaakt. In het regeerakkoord en in het energieakkoord zijn er afspraken over opgenomen. Ik hoor net als een groot deel van de Kamer bij de mensen die menen dat het nodig is om de overgang naar duurzame energie te maken. Dat kost natuurlijk geld. Hoeveel geld dat is, daar kun je over discussiëren. Het CPB heeft een rapport van Decisio gebruikt. De meerkosten voor wind op zee zouden 5 miljard bedragen. Het hangt er maar van af wat je allemaal aan kosten en baten meerekent. Er is daarna een CEO-rapport verschenen. Daarin staat dat, als je alle kosten en baten meeneemt, wind op zee een positief effect heeft van op zijn minst 800 miljoen en maximaal 12 miljard. Ik vind het allemaal erg interessant, maar ik vind het nog interessanter dat wij de politieke beslissing hebben genomen en de internationale afspraken hebben gemaakt om de overgang naar duurzame energie te maken. Die overgang maak ik in het afgesproken tempo voor zo laag mogelijke kosten.

De heer Leegte zei dat hij kritisch staat ten opzichte van de energie-unie. Ik proef uit zijn woorden dat het wat anders is dan wat Polen en andere landen voorstellen, namelijk dat wij in Europa gezamenlijk energie gaan inkopen en die gezamenlijk over Europa gaan verdelen. Ik ben het met de heer Leegte eens dat het anders moet. Je kunt het veel beter organiseren via marktwerking. Je moet ervoor zorgen dat je de infrastructuur op een goede manier verbetert, waardoor die marktwerking wordt ondersteund. Dat is de energie-unie die ik voor ogen heb. Ik merk dat dat bij veel andere Europese landen ook zo werkt. Op die manier zijn wij het aan het uitwerken.

De heer Leegte heeft ook over de voorzieningszekerheid gesproken. Hij schatte in dat er al in het jaar 2018 een probleem kan ontstaan. Ik schat dat niet in. TenneT heeft de periode tot 2021 helemaal doorgeakkerd: aan het eind van deze periode beschikken wij over een vermogensoverschot van 3,5 GW. De periode 2021–2024 is er een vermogenstekort van 150megawatt tot 800 megawatt. Dat tekort ontstaat als wij alles wat wij in de mottenballen zetten, niet meer in gebruik nemen. Als wij een tekort zien aankomen en een deel van die capaciteit weer inschakelen, is er ruimschoots de mogelijkheid om het tekort op te vangen. Immers, er staat 6 GW in de mottenballen. Tot het jaar 2024 is en blijft de voorzieningszekerheid goed. Ik denk dat de voorzieningszekerheid in Nederland de beste van de hele wereld is. Wij praten over 99,999%. Wij hebben het echt heel goed voor elkaar. Ons streven is natuurlijk om dat zo te houden.

De heer Leegte wil de kleine gasvelden optimaal benutten. Ik ben dat volstrekt met hem eens, maar daar sturen wij al met man en macht op. Hij heeft gelijk als hij zegt dat het met name om de velden onder de Noordzee gaat. Als bedrijven in die kleine gasvelden investeren, mogen ze de kosten die ze daarvoor maken, voor een heel hoog bedrag in mindering brengen op het bedrag waarover de winstafdracht aan de Staat wordt berekend. Het is niet zo dat de winstafdracht aan de Staat onmiddellijk begint te tellen. Nee, ze kunnen van de investeringen die ze gedaan hebben, eerst 25% in mindering brengen op het bedrag waarover de winstafdracht wordt berekend. Dat is een heel grote tegemoetkoming aan degenen die de kleine velden exploiteren. Dat wordt zeer goed gebruikt. Wij hebben berekend dat wij op deze manier maximaal 20 miljard m³ aardgas extra uit de grond kunnen halen. Er is al 11 miljard m³ extra uit de grond gehaald. Wij zitten op de koers om die extra 9 miljard m³ er ook uit te halen. Als mijnbouwondernemingen concessies hebben voor velden die ze niet gebruiken, is er de mogelijkheid gecreëerd en worden ze ook op het pad gezet om die vergunning over te doen aan anderen, die haar wel willen gebruiken. Daar wordt nog niet veel gebruik van gemaakt, omdat als de ander het kan, de een het ook kan. Waarom zou de een het dan niet doen? Maar toch, in een tweetal gevallen heeft het gewerkt en is de vergunning naar een ander overgegaan die er gebruik van gaat maken. Wat de heer Leegte op het punt van de kleine velden wil, doen wij al met overtuiging en met resultaat.

De heer Leegte sprak ook over de inschakeling van EBN bij de opsporing en winning van aardgas. Voor die opsporing en winning van aardgas is er geen financieel probleem. De maatschappijen zijn goed in staat om het geld te investeren dat daarin geïnvesteerd moet worden. Zij hebben daar EBN, lees: de Staat, niet voor nodig. Er zit echter wel knowhow bij EBN die goed door de operators gebruikt zou kunnen worden. Die informatie moet EBN ook leveren. EBN heeft een belangrijke taak om te zorgen dat die informatie voor operators beschikbaar komt en dat wij daar dus met zijn allen van profiteren.

Volgens de heer Leegte deugt de aansturing van EBN door het ministerie niet. EBN is een 100% staatsdeelneming. De heer Leegte zal zich herinneren dat ik anderhalf jaar geleden gezegd heb dat een paar dingen niet optimaal liepen en dat ik dat wilde onderzoeken. Dat heb ik gedaan. Ik heb aanbevelingen gekregen, die ik ga opvolgen. Ik zal ervoor zorgen dat datgene wat er aan de aansturing en het functioneren van EBN verbeterd kan worden, ook verbeterd wordt. Ondertussen zullen wij de knowhow van EBN optimaal gebruiken.

Minister Kamp: Dan ga ik dat doen.

De heer Leegte zei dat netbeheerders niet meer mogen doen dan hun wettelijke taken. Ik vind dat ze niet meer mogen doen dan hun wettelijke taken, maar er is zo veel gaande met die duurzame energie en lokale opwekking van energie, dat er allerlei dingen gedaan moeten worden. Ik weet dan niet precies wat dan op termijn tot de wettelijke taken zal behoren. Dus ik wil een beetje ruimte hebben om te experimenteren in de praktijk om te zien hoe gewenste ontwikkelingen uitpakken en of dat gevolgen heeft voor de regelgeving. Dus ik sluit mij aan bij de benadering van de heer Leegte maar ik verzoek hem om mij wat ruimte te laten in de overgangsperiode om te kijken hoe ik dat het beste kan invullen. Daar wil ik die experimenteerruimte voor gebruiken.

De heer Vos is nogal enthousiast over Zon PV en ik ben het op dat punt zeer met hem eens. We hebben inmiddels 1 gigawatt aan Zon PV in Nederland geïnstalleerd en dat gaan we de komende jaren verder uitbreiden. Dit jaar is er in het kader van de SDE+ voor 1,8 miljard aan aanvragen gedaan voor Zon PV. Dat is dus een belangrijk onderdeel van waar we op het punt van duurzame energie mee bezig zijn.

Verder heeft de heer Vos gesproken over de restwarmte en de Warmtewet. Ik heb al over de wet in dit verband gesproken maar de heer Vos vroeg ook om een plan om de restwarmte van bedrijven te benutten voor de huishoudens. Ik denk dat dit wel moet gebeuren maar ik zou het niet meteen willen noemen. Ik zou veeleer een visie op de warmte willen geven, waarbij ik aangeef wat de mogelijkheden ter zake zijn en hoe je die mogelijkheden kunt benutten. Ik denk dat er wel een potentieel in zit van 20 tot 45 petajoule voor het jaar 2020. Dus het is echt belangrijk om de doelstelling van 100 petajoule te realiseren. Net als de heer Vos ben ik er dus erg in geïnteresseerd. Ik ben van plan om nog dit jaar met die warmtevisie te komen, waarin ik aan zal geven wat de mogelijkheden zijn en wat onze realiseerbare ambitie is.

De heer Smaling sprak over energie-efficiency in de industrie. Ik heb al aangegeven hoe dit kan strijden met het belang van de werkgelegenheid en dat ik de ambitie heb om die energiebesparing te realiseren. Dus maximale energie-efficiency zonder dat dit ten koste gaat van de werkgelegenheid. Ik wil heel graag dat die mooie energie-efficiënte bedrijven die we in Nederland hebben, het overleven en door blijven groeien. Bij dit soort trajecten zijn wij in Nederland echt kansrijk. Ik heb het eerder gehad over het bedrijf NuStar in Bladel. Dat is een zeer energie-intensief bedrijf dat er toch in slaagt om in de huidige omstandigheden winstgevend te produceren. In de stukken van het CBS heb ik gelezen dat de chemische industrie, die het in heel Europa moeilijk heeft, in Nederland zodanig sterk is dat we inmiddels het derde land wat betreft chemie in Europa zijn, na Frankrijk en Duitsland, en dat de chemie een van de bedrijfstakken in Nederland is die de afgelopen twaalf maanden meer groei hebben doorgemaakt dan gemiddeld. Als we dit op een verstandige manier aanpakken, zijn we echt in staat om met energie-efficiency in combinatie met werkgelegenheidsbelang goede resultaten te bereiken.

Minister Kamp: Ja, het is onderdeel van de een-op-eenafspraken om dat te bekijken. Er zijn bedrijven die dat financieel aankunnen. Er zijn ook bedrijven die dat financieel niet aankunnen en dan bekijken we of we ze daarin wat kunnen helpen. Er zijn ook bedrijven die aangeven over een jaar een vervangingsinvestering te plegen. We bekijken het dus echt per bedrijf.

De heer Smaling wenst een groot draagvlak voor windenergie. Ik denk dat hij zich wel zal realiseren dat 100% draagvlak niet haalbaar is. Het is wel van belang om duidelijke doelstellingen per provincie te hebben en dat je een en ander per provincie op een planologisch juiste manier laat vastleggen, met alle inspraakmogelijkheden die daarbij horen. Als wind op land wordt gerealiseerd, moet je zorgen dat iedere keer de moeite wordt gedaan om draagvlak te verwerven. Het was dan ook belangrijk dat er een afspraak zou worden gemaakt tussen de initiatiefnemers van windenergie op land en de natuur- en milieuorganisaties. Die afspraak is gemaakt en die komt erop neer dat bij ieder windproject geld vrijgemaakt wordt voor het creëren van draagvlak. Ik ben heel blij dat zij er in geslaagd zijn om onderling die afspraken te maken. Die gaan we nu dus ook toepassen. Ik denk dat we op die manier ook aan draagvlakverbreding kunnen gaan werken.

Mevrouw Mulder ziet potentieel in monomestvergisting op de agrarische bedrijven. Ik ben dat met haar eens. Ik zie daar ook veel in. Dat betekent dat we in de SDE+ ook monomestvergisting als aparte categorie meenemen. Op die manier krijgt die vorm van duurzame-energieopwekking volop de kans om mee te concurreren. Omdat het een aparte categorie is, krijgt die extra aandacht. Er zijn ook al aanvragen voor binnengekomen. Ik vind dat echter nog niet genoeg. Ik ga dan ook met de melkveesector in het bijzonder kijken naar mogelijkheden om dit verder te stimuleren.

Mevrouw Mulder heeft ook gesproken over de kansen voor energiecorporaties in de SDE+-regeling. Ik heb al gezegd dat die kansen er zijn en dat er ook gebruik van wordt gemaakt.

Verder heeft mevrouw Mulder gezegd kansen te zien voor windmolens op dijken. Ik zie die kansen ook. Wind op dijken is een interessante mogelijkheid en wordt ook reeds toegepast. Met de provincie werken we in het kader van de rijkscoördinatieregeling voor de Krammersluizen aan een project op dit gebied. Er zijn ook projecten op de Maasvlakte en in Flevoland waar dat gebeurt. Om dat verder te ondersteunen gaan we volgend jaar ook de categorie wind op dijken apart opnemen in de SDE+-regeling, zodat we extra mogelijkheden krijgen om die vorm van wind op de grens van land en zee en rivieren te realiseren.

Hiermee meen ik de vragen van mevrouw Mulder te hebben beantwoord.

Minister Kamp: Met de afspraak die er nu is, kan ik uit de voeten. Als die door beide partijen consequent nageleefd wordt in combinatie met wat wij zelf al doen in onze rijkscoördinatieregeling en met hetgeen we van de provincies vragen, denk ik dat het goed voor elkaar is. Mocht dat in de praktijk niet werken, dan zal er iets anders moeten komen.

Op de opmerking van mevrouw Klever over die 5 miljard die te veel zou worden uitgegeven voor wind op zee ben ik al ingegaan. Het overige van haar inbreng komt erop neer dat mevrouw Klever helemaal niets moet hebben van duurzame energie. Het kabinet moet echter wel wat hebben van duurzame energie en wordt daarin ook door de Kamer gesteund. Wij werken aan de overgang naar duurzame energie die eigenlijk in alle landen van Europa gemaakt wordt en bijvoorbeeld ook in China, de VS, Korea en Japan. Ik denk dat dit heel goed is voor onze burgers die dan in de toekomstnet niet afhankelijk zijn van de grillen van enkele leveranciers en die in de toekomst dan niet een nog grotere dreiging ondergaan wat betreft klimaateffecten. Ik denk dat wat we hier doen in het belang van de burgers is en dat we dat ook op een verantwoorde manier doen. Als je er een heel andere opvatting over hebt en er allerlei ingewikkelde stellingen omheen combineert en vragen stelt, komen we toch niet tot elkaar, omdat er sprake is van een andere benadering dan die welke de regering heeft.

Minister Kamp: Nee, dat hoeft niet, mevrouw Klever, want ik ga niet elke opmerking van u met een tegenopmerking pareren.

Mevrouw Klever heeft gezegd dat we minder gas in Groningen zouden moeten winnen en dat we in plaats daarvan zouden moeten kiezen voor de import van lng. Ik hoop dat zij zich realiseert dat als we minder gas in Groningen gaan winnen dan het maximum van 42,5 miljard m³dat we nu afgesproken hebben en we in plaats daarvan gas importeren, je heel veel minder inkomsten hebt als rijksoverheid en dat je veel uitgaven hebt als rijksoverheid. Dat heeft dus grote effecten op de rijksbegroting. Bij de Algemene of de Financiële Beschouwingen hebt u daar ook op geen enkele wijze ruimte voor gemaakt op de begroting. Dan vind ik het ook niet serieus om nu zo'n suggestie te doen. Daar kan ik dan wel uitgebreid op ingaan, maar dat heeft dan allemaal weinig zin.

Een andere vraag van mevrouw Klever is of ik mij wel realiseer dat er door windmolens heel veel dieren sneuvelen. Ja, maar ik realiseer mij ook heel goed dat als we helemaal niets doen aan windmolens en duurzame energie, er dan ook heel veel dieren zullen sneuvelen, maar dan op een andere manier en op een andere schaal. Op die manier probeer ik op de opmerkingen van mevrouw Klever waarop een inhoudelijk reactie mogelijk is, die inhoudelijke reactie ook te geven.

Minister Kamp: Ik vind het grappig dat mevrouw Klever zegt dat ze niet heeft gezegd dat ze tegen duurzame energie is. Ze zou eens moeten nagaan wat ze hier allemaal aan beweringen heeft gedaan in de debatten die we over dit onderwerp hebben gehad. Mijn samenvatting daarvan is nog heel voorzichtig vergeleken met wat mevrouw Klever allemaal gezegd heeft. Het is niet constructief wat zij hier naar voren brengt. Ik probeer zo goed mogelijk te reageren op wat zij zegt. Als er op onderdelen nog aanvullende informatie kan worden gegeven op hetgeen ik al gezegd heb, dan zal ik proberen dat schriftelijk te doen.

Mevrouw Van Veldhoven heeft gezegd dat er 50 miljoen is uitgetrokken voor de topsectoren energie en dat een deel ervan is gegaan naar de fossiele energie. Dat is echter niet zo, dat gaat in zijn geheel naar duurzame energie. In het energieakkoord is afgesproken dat er uit de SDE+-middelen een bedrag van 200 miljoen beschikbaar wordt gesteld voor innovatie, maar dan wel zodanig dat het ertoe moet leiden dat de doelstellingen voor 2020 in 2023 op een meer kosteneffectieve manier worden bereikt. Dus die 200 miljoen wordt voor innovatie ingezet maar moet uiteindelijk ook tot lagere SDE+-uitgaven leiden. De grootste plus die we voor de innovaties hebben, is dat we zeer veel geld in duurzame energie steken en dat de bedrijven die daarvoor in aanmerking willen komen, in concurrentie met elkaar kunnen proberen om voor zo weinig mogelijk geld zo goed mogelijke plannen uitgevoerd te krijgen. Daar gaat een enorme push richting innovatie van uit. Beide bedragen die ik net heb genoemd, dus de 50 miljoen voor de topsectoren en de 200 miljoen uit de SDE+, komen daar nog bovenop.

Mevrouw Van Veldhoven heeft verder gevraagd naar de hoogspanningsleiding in Brabant. Die leiding zou via het noordelijke tracé worden aangelegd. Het bleek echter dat aanleg van een zogenaamde dubbele leiding risico's met zich zou brengen voor de elektriciteitsvoorziening. Het gaat dan om risico's voor niet alleen Brabant maar ook voor Nederland als geheel en voor België. Uit onderzoek bleek het onverantwoord te zijn om meerdere hoogspanningsverbindingen over een mastenlijn te realiseren. Kun je dan niet twee masten naast elkaar zetten? Op het noordelijke tracé kan dat niet, omdat je dan problemen voor veel meer huizen zou veroorzaken. We waren dan ook gedwongen om te kijken naar een andere route. Dat is de zuidelijke route geworden. Daardoor is nu sprake van een voorgenomen besluit. De komende tijd vindt daar inspraak over plaats. Daar horen ook voorlichtingsbijeenkomsten bij, die dan ook de komende tijd zullen plaatsvinden. Er zijn er vijf gepland, terwijl er al een reeds heeft plaatsgevonden. Ten aanzien van de hoogspanningsleiding in Brabant doen we wat nodig is vanwege het belang van elektriciteitsvoorzieningszekerheden en wel op een zodanige manier dat zo min mogelijk huishoudens er hinder van ondervinden.

De 100 petajoule aan energiebesparing is een grote opgave. Met de afspraken die we kunnen maken met de verschillende sectoren van bedrijven, met zowel de energie-intensieve bedrijven als de wat kleinere en echt kleine bedrijven, en met inachtneming van de besparingen die bij de burgers kunnen worden gerealiseerd, moet het mijns inziens mogelijk zijn de komende tijd om tot de invulling van die 100 petajoule te komen. Het betreft hier een van de belangrijkste maar ook een van de moeilijkste onderdelen van het energieakkoord, maar ook moeilijke onderdelen moeten worden gerealiseerd.

Minister Kamp: Dit was een goed punt van de heer De Leegte. Met de slimme meters die we de komende jaren gaan uitrollen en met het feit dat de energie van verschillende kanten, in verschillende omvang en op verschillende momenten komt, zal er in de toekomst een andere manier van berekenen komen dan nu het geval is. Hoe dat er precies uit komt te zien, moet nog nader uitgewerkt worden, maar een beweging in de richting zoals door de heer Leegte aangegeven, zal er komen. Het is goed om aan de hand van nadere informatie aan de Kamer apart eens in te gaan op het moment waarop dat kan worden gerealiseerd en de mate waarin.

Mevrouw Van Tongeren heeft gesproken over de risico's van het injecteren van afvalwater. Water dat uit de bodem komt, wordt op een vergelijkbare plek weer in de bodem teruggebracht, waardoor je een neutrale situatie creëert. Dat is het principe. Ten aanzien van de vraag of er wel of niet een MER noodzakelijk is, verwijs ik naar de hiervoor geldende Europese richtlijn die we ook toepassen. Daar hebben we geen kop op zitten. Als het moet, dan moet het en hoeft het niet, dan hoeft het niet.

Mevrouw Van Tongeren (GroenLinks): De Minister gaat er nu wel heel snel overheen. Recent onderzoek in Amerika laat zien dat er 55 keer zoveel aardbevingen zijn in gebieden waar die grondwaterinjecties plaatsvinden. In Groningen hebben we al een probleem met aardbevingen. Dit wordt in Nederland niet gemonitord en niet bijgehouden. Ik heb twee voorbeelden gevonden: een waar het zo goed als zeker is en een waar het mogelijk is. Dus ik vind dat we er op z'n minst goed naar moeten kijken. Wat betreft hetgeen de Minister vertelt over dat productiewater: dat water gaat naar beneden, spoelt van alles aan zouten en mineralen uit en komt vervolgens boven en is dan te vuil om schoon te maken of te lozen, zoals ook in de MER's staat. Het is dus niet zoiets van: hetzelfde weer terugbrengen in de grond. Op sommige plekken, zoals Schoonebeek, zitten er extra chemicaliën en andere giftige stoffen in vanwege het proberen op te lossen van de olie. Tot voor kort wist ik hier überhaupt niets van. Dus ik zou toch graag van de Minister een overzicht krijgen van waar dit in Nederland gebeurt en waar er sprake is van een MER. Tevens heb ik daarbij de vraag of we de nieuwe inzichten vanuit Amerika over aardbevingen en grondwatervervuiling ook niet in ogenschouw moeten nemen, teneinde een en ander in Nederland voor te kunnen zijn.

Mijn laatste vraag over dit onderwerp betreft het volgende. De waterbedrijven worden er niet bij betrokken. De enige die ik dit weekend heb kunnen contacten zegt: we hebben de Minister al eerder laten weten dat we er heel graag wel bij betrokken willen zijn omdat het vlak in de buurt van onze waterwingebieden gebeurt. Ik kan mij voorstellen dat de Minister dit vanavond niet allemaal paraat heeft, maar ik zou dan wel graag op een acceptabel moment een brief krijgen met een overzicht van de afvalinjecties in Nederland, waarin dan tevens ingegaan wordt op de vraag wat we er wel of niet op ondernemen.

Minister Kamp: Ik heb net gezegd hoe het zit. Het komt uit de bodem en het gaat op een vergelijkbare plek weer terug in de bodem. Er is dus sprake van een neutrale situatie. Wat betreft het aardbevingsrisico is er één situatie geweest waarin we hebben kunnen vaststellen dat er een aardbeving is geweest als gevolg van het injecteren van water. Dat was in het jaar 2009 bij De Hoeve. Het lijkt mij overigens prima om naar aanleiding van het punt dat mevrouw Van Tongeren heeft opgebracht, informatie hierover te verzamelen en die over te brengen aan de Kamer. Zowel wat betreft hetgeen we materieel doen als wat betreft de omvang daarvan, de MER-plicht en het aardbevingsrisico zal ik de informatie verzamelen en die de Kamer doen toekomen.

Ik meen hiermee alle vragen van de leden te hebben beantwoord.

Minister Kamp: Ik zal dat doen. Dat is een terechte vraag. We hebben een splitsing doorgevoerd tussen energielevering en energiedistributie. De bedrijven moesten zich opsplitsen. Er zijn drie bedrijven die daar een procedure over hebben aangespannen. Eerst wonnen wij en daarna wonnen zij en vervolgens is de zaak aan de Hoge Raad voorgelegd. Er is een uitspraak aan het Europees Hof gevraagd die er vervolgens is gekomen. Verder hebben we het advies van de advocaat-generaal. Ik meen dat op 9 januari de Hoge Raad met een uitspraak komt over deze kwestie. Daarna zal ik zo snel mogelijk met een analyse komen en zal ik aangeven wat onze reactie is op die uitspraak. Zo spoedig mogelijk na die uitspraak zal de heer Vos krijgen waarom hij gevraagd heeft.

De heer Vos heeft verder gevraagd of we het maximale tenderbedrag voor wind op zee in Borssele snel bekend kunnen maken. De voorbereidingen daarvoor liggen op schema. ECN is in mijn opdracht bezig om de kostprijsberekening voor de verschillende gebieden te maken, waarbij het uitgangspunt is dat de nieuwe windparken door TenneT worden aangesloten. Ik verwacht dat die berekeningen begin volgend jaar gereed zijn en aan de sector gepresenteerd zullen kunnen worden. Dan kunnen in de loop van volgend jaar de specifieke bedragen per kavel berekend en vastgesteld worden. Voor de detailberekeningen is een conceptkavelbesluit nodig, dat nog gemaakt moet worden en dat naar verwachting rond augustus gereed zal zijn. Daarna kan dus het tenderbedrag voor Borssele vastgesteld worden.

De heer Smaling (SP): Voorzitter. Dank aan de Minister voor de uitvoerige beantwoording. Er zijn door ons een heleboel vragen gesteld. Een aantal daarvan zijn nog wel blijven liggen maar dat duid ik de Minister niet euvel. Bovendien vinden de komende tijd nog heel wat debatten over dit onderwerp plaats en hebben we zodoende meer dan genoeg mogelijkheden om meer specifiek over de verschillende aspecten van gedachten te wisselen, zoals het warmtedossier en de maatschappelijke kosten-batenanalyse bij wind op zee, die wat mij betreft aan de orde kan komen bij de bespreking van het wetsvoorstel over wind op zee.

Over de efficiency bij bedrijven heb ik nog wel de vraag of de Minister een manier voor ogen heeft om ons daarover te blijven informeren. Het onderwerp is dusdanig interessant en belangrijk dat hij ons daarover op een zinnige en effectieve manier informeert.

Ik heb twee moties over wind op land, dat voor mijn fractie toch echt wel het springende punt is. In een debat anderhalf jaar geleden heb ik gezegd: die 80% tot 90% die voor elkaar is, is oké, maar zorg ook dat je de rest met een maximum aan draagvlak voor elkaar krijgt. De Minister heeft dat toen toegezegd.

De voorzitter: Deze motie is voorgesteld door het lid Smaling. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 98 (34 000-XIII).

De voorzitter: Deze motie is voorgesteld door het lid Smaling. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 99 (34 000-XIII).

De heer Leegte (VVD): Had ik een appel gehad ...

Zonder gekkigheid, het energieakkoord is een eerste noodverband in afwachting van de transitie. Die transitie kan alleen maar slagen als het systeem uiteindelijk goedkoper wordt dan het systeem dat we nu kennen, een systeem gebaseerd op olie, kolen en gas. De systeemverantwoordelijkheid moet bij de producenten worden neergelegd. Er moeten marktprikkels ontstaan voor alle partijen die betrokken zijn bij de energietransitie. We moeten weg van subsidies, zoals ook mensen uit de zonne-energiewereld zeggen. In de tussentijd moeten we ons realiseren dat geen enkele energiebron zonder nadeel is. Nog decennialang zullen we worden geconfronteerd met fossiele energie. Dat is geen mening maar een feit. Zelfs Eneco, dat duurzame bedrijf, geeft dat in zijn onderzoek aan. Het zegt, enigszins tot zijn spijt, dat het niet mogelijk is dat eerder voor elkaar te krijgen. Dat is allemaal niet erg, zolang we nu maar dingen doen die op de lange termijn zullen helpen.

Zo hebben we het gehad over het gereguleerde domein van de netbeheerders. De marktinitiatieven waarover we gesproken hebben, moet natuurlijk niet de kop in worden gedrukt als netbeheerders dat gaan doen. ECN en UvA zeggen dat ook, vandaar mijn vraag of de Minister nadrukkelijk ervoor wil zorgen dat de marktpartijen een rol kunnen spelen bij de experimenten die worden uitgevoerd door de netbeheerders.

Een ander belangrijk punt is de knip. We spraken erover in eerste termijn. Bij wind op zee is een kostenreductie van 40% een belangrijke voorwaarde. Die leidt dan tot € 110 per megawatt. Bovendien kan de Minister in de voorwaarden opnemen dat er een pad van kostenreductie wordt geschetst, waardoor hij kan kiezen voor een bepaalde partij. Ik heb de indruk dat de Minister en ik het hierover niet helemaal eens zijn, vandaar de volgende motie.

De voorzitter: Deze motie is voorgesteld door het lid Leegte. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 100 (34 000-XIII).

De heer Leegte (VVD): Met deze motie hebben wij, mits zij wordt aangenomen, een appeltje voor de dorst om nog betere en slimmere dingen te kunnen doen.

Ik dank de Minister voor de antwoorden op de vragen in eerste termijn.

De voorzitter: Deze motie is voorgesteld door de leden Agnes Mulder en Dik-Faber. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 101 (34 000-XIII).

De voorzitter: Deze motie is voorgesteld door de leden Agnes Mulder en Dik-Faber. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 102 (34 000-XIII).

De voorzitter: Deze motie is voorgesteld door het lid Agnes Mulder. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 103 (34 000-XIII).

De voorzitter: Deze motie is voorgesteld door het lid Agnes Mulder. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 105 (34 000-XIII).

De voorzitter: Deze motie is voorgesteld door het lid Agnes Mulder. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 104 (34 000-XIII).

De voorzitter: Deze motie is voorgesteld door het lid Agnes Mulder. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 106 (34 000-XIII).

Mevrouw Agnes Mulder (CDA): Tot slot heb ik nog enkele opmerkingen. Dank aan de Minister voor de beantwoording. We hebben weer heel veel vragen gesteld. Op het gebied van energie heeft de Minister een megaklus. Wij vinden het jammer dat hij het voorstel van het CDA afwijst om het draagvlak te verhogen. Wij zagen mogelijkheden in de grondprijzen.

Mooi dat de Minister gaat kijken naar de locatie boven de Waddenzee en naar de mogelijkheid om samen met Duitsland de bekabeling aan te leggen.

Dank voor de toezegging over restwarmte. De Minister gaat alle knelpunten inventariseren met betrekking tot de Warmtewet. Mogelijk komen er uit de hoorzitting een flink aantal concrete punten naar voren waar de Minister nog eens extra naar wil kijken.

We horen graag hoe de Minister denkt over het positieve voorbeeld in Overijssel, waar men extra energiebesparing bij woningen heeft gerealiseerd.

Mooi dat de Minister geothermie ook wil laten slagen en dat hij daartoe alles wil inzetten.

Het is jammer dat de Minister over de Nederlandse Vereniging Omegawattonenden Windturbines zegt dat hij daarmee niet verder komt.

Het geld voor de vervanging van windmolens blijft gewoon een enorme verspilling van gemeenschapsgeld. Dat vindt het overgrote deel van de Kamer en de Minister vindt dat gelukkig ook. We zijn dan ook blij dat hij gaat bekijken hoe hij alles uit de kast kan halen om dit te voorkomen, misschien zelfs in de vorm van een moreel appel op deze mensen om geen gebruik te maken van dit project.

De voorzitter: Deze motie is voorgesteld door de leden Jan Vos en Van Tongeren. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 107 (34 000-XIII).

De voorzitter: Deze motie is voorgesteld door de leden Jan Vos en Leegte. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 108 (34 000-XIII).

De voorzitter: Deze motie is voorgesteld door het lid Klever. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 109 (34 000-XIII).

De voorzitter: Deze motie is voorgesteld door het lid Klever. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 110 (34 000-XIII).

De voorzitter: Deze motie is voorgesteld door het lid Klever. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 111 (34 000-XIII).

De voorzitter: Deze motie is voorgesteld door het lid Klever. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 112 (34 000-XIII).

Mevrouw Klever (PVV): Ik vind het teleurstellend dat de Minister op een groot aantal vragen van mij weigert te antwoorden. In de functieomschrijving van de Minister staat gewoon dat hij vragen van Kamerleden beantwoordt. Heel Nederland werkt voor zijn geld en ik zie niet in waarom dat niet zou gelden voor een Minister.

Tot slot merk ik op dat appels mijn favoriete fruit zijn. Ik ben niet voor niets vernoemd naar de goudrenet.

Mevrouw Van Veldhoven (D66): Dan moet ik niet zeggen dat je daarvan heerlijke moes kunt koken, maar dat kwam toch even naar boven.

Voorzitter. Ik dank de Minister voor zijn uitgebreide beantwoording. Ik dien de volgende moties in.

De voorzitter: Deze motie is voorgesteld door het lid Van Veldhoven. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 113 (34 000-XIII).

De voorzitter: Deze motie is voorgesteld door de leden Van Veldhoven en Jan Vos. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 114 (34 000-XIII).

De voorzitter: Deze motie is voorgesteld door het lid Van Veldhoven. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 115 (34 000-XIII).

De voorzitter: Deze motie is voorgesteld door het lid Van Veldhoven. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 116 (34 000-XIII).

De voorzitter: Deze motie is voorgesteld door het lid Van Veldhoven. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 117 (34 000-XIII).

De voorzitter: Deze motie is voorgesteld door de leden Dik-Faber, Van Veldhoven en Van Tongeren. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 118 (34 000-XIII).

De voorzitter: Deze motie is voorgesteld door de leden Dik-Faber, Van Veldhoven, Van Tongeren en Agnes Mulder. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 119 (34 000-XIII).

De voorzitter: Deze motie is voorgesteld door de leden Dik-Faber en Van Tongeren. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 120 (34 000-XIII).

De voorzitter: Deze motie is voorgesteld door de leden Van Tongeren, Van Veldhoven, Dik-Faber en Smaling. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 121 (34 000-XIII).

De voorzitter: Deze motie is voorgesteld door de leden Van Tongeren, Van Veldhoven en Dik-Faber. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 122 (34 000-XIII).

De voorzitter: Deze motie is voorgesteld door de leden Van Tongeren en Van Veldhoven. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 123 (34 000-XIII).

Minister Kamp: Voorzitter. De heer Smaling verzoekt in zijn motie op stuk nr. 98 om processen zoals bij «Fryslan foar de wyn» als leidraad te nemen bij de verdere ontwikkeling van wind op land. Wij hebben onze planparticipatie via de rijkscoördinatieregeling, de gedragscode wind op land en intensief bestuurlijk overleg. Op basis van onze intenties en onze ervaringen pakken we dit op. Ik zie er geen heil in om «Fryslan foar de wyn» als leidraad te nemen. Ik denk dat we de neergezette lijn moeten uitvoeren, vandaar dat ik de motie van de heer Smaling ontraad.

In de motie op stuk nr. 99 vraagt de heer Smaling om de door de gemeente Menterwolde breed gedragen variant op haalbaarheid te onderzoeken of te laten onderzoeken en de Kamer hierover te informeren. De heer Smaling bedoelt de zevende variant. Ik wil dat niet doen. De zevende variant ligt helemaal buiten het oorspronkelijke onderzoeksgebied dat is opgenomen in de provinciale structuurvisie. Je moet dan de hele procedure weer opnieuw doen, omdat dit een nieuw gebied is. Wat we hebben gedaan met de zesde variant, was de maximale soepelheid die we nog konden betrachten om binnen de procedure te blijven, vandaar dat ik deze motie ontraad.

In zijn motie op stuk nr. 100 zegt de heer Leegte dat het oude systeem voor wind op zee moet worden gehandhaafd, waarbij er een duidelijke knip zit tussen de vergunning en de subsidietoekenning. Dit is nu juist een cruciaal onderdeel van waar ik mee bezig ben, namelijk ervoor zorgen dat de Wind-op-zee-operatie op een heel andere manier kan worden uitgevoerd, waarbij we aanmerkelijke kosten kunnen besparen, en als overheid de regie nemen. Dan is het cruciaal dat we concurrentie krijgen en dat we vergunning- en subsidietoekenning in één keer doen, kant-en-klaar. Dan heb je concurrentie en anders niet. Dit staat haaks op mijn beleid inzake wind op zee. Ik ontraad deze motie dan ook.

Mevrouw Mulder en mevrouw Dik-Faber vragen in hun motie op stuk nr. 101 om in de SDE+-regeling vast te leggen dat een deel van de grondvergoeding ten goede komt aan omegawattonenden. In mijn reactie op de eerste termijn van de Kamer heb ik al gezegd dat ik dit niet wil doen. We hebben een gedragscode en die wil ik toegepast hebben. Met de grondvergoeding ga ik om zoals ik heb gezegd tegen mevrouw Van Tongeren. Ik ontraad deze motie dan ook.

In hun motie op stuk nr. 102 vragen mevrouw Mulder en mevrouw Dik-Faber om de bewoners en de lokale overheden de mogelijkheid te bieden om mee te beslissen. Dat doen we niet. Beslissingen liggen daar waar ze volgens de wettelijke procedures liggen. Bewoners en lokale overheden kunnen hierover niet meebeslissen. Dat past helemaal niet in onze systematiek. Ik ontraad deze motie dan ook.

In de motie op stuk nr. 103 wordt de regering gevraagd om te bekijken hoe eenmalig investeringen in monovergisting extra ondersteund kunnen worden. Als dat hetzelfde is als wat ik heb gezegd, is deze motie overbodig. Ik heb al gezegd dat daarvan een aparte categorie is gemaakt en dat ik samen met de sector zal nagaan hoe we ervoor kunnen zorgen dat daarvan beter gebruikgemaakt wordt. Wordt met de motie meer bedoeld, dan ontraad ik haar. Wat ik nu doe, vind ik namelijk ruim voldoende, dus een aparte categorie en extra overleg met de sector.

Mevrouw Mulder vraagt in haar motie op stuk nr. 105 om een aparte categorie te maken voor energiecoöperaties. Dat wil ik niet doen. De energiecoöperaties kunnen al meedoen aan de SDE+ en dat doen ze ook. Bovendien hebben we nog een aparte regeling voor hen gemaakt. Daarmee krijgen ze korting op de energiebelasting. We zijn daar dus al heel ver in gegaan. Alle belemmeringen die we zijn tegengekomen, hebben we weggenomen. Nu weer een aparte categorie maken, is volgens mij niet goed. Ik ontraad deze motie dan ook.

In de motie op stuk nr. 104 stelt mevrouw Mulder dat de regering buiten de twaalfmijlszone moet blijven op zee. Ik heb beargumenteerd aangegeven waarom het van groot belang is om het toch voor een deel binnen de tien mijl te doen. Ik heb naar aanleiding van het betoog van de heer Leegte hierop wel een nuancering aangebracht, namelijk dat de industrie de gelegenheid krijgt om met andere berekeningen te komen. Dat houd ik overeind, maar deze motie ontraad ik.

In haar motie op stuk nr. 106 geeft mevrouw Mulder aan dat de verschillende beleidsopties voor een robuuste langetermijnstimuleringsregeling uitgewerkt en met elkaar vergeleken moeten worden ten aanzien van financiële houdbaarheid, investeringszekerheid, kosteneffectiviteit en uitvoerbaarheid. Bij de behandeling van de visie op lokale energie heb ik aangegeven dat ik in 2017 het salderen zal evalueren en dat ik in ieder geval tot 2020 de regeling in stand houd. Mocht ik in 2017 besluiten om het te gaan veranderen, dan zal worden gekeken naar een overgangsregeling die gepast is. Daarmee wordt, denk ik, veel zekerheid gegeven. Om die reden ontraad ik de motie.

In hun motie op stuk nr. 107 verzoeken de heer Vos en mevrouw Van Tongeren om een verduidelijking te geven ten aanzien van de regelgeving waarmee belemmeringen voor energieleveranciers met betrekking tot het NEF worden weggenomen. Afgesproken is dat energieleveranciers samen met het Ministerie van Financiën en de AFM nagaan hoe klanten van meerdere financieringsopties kunnen worden voorzien. Het bestuur van het NEF is in gesprekken met zowel individuele energieleveranciers als Energie-Nederland ingegaan op de mogelijkheid tot samenwerking. Het is nu aan het bestuur om te beoordelen welke samenwerking goed kan werken. Als de motie zo mag worden opgevat dat het bestuur van de Stichting Nationaal Energiebesparingsfonds wordt aangespoord om de gesprekken met de energieleveranciers door te zetten en te zoeken naar samenwerking die het fonds effectiever maakt, dan is zij een nuttige ondersteuning van beleid. Met die uitleg laat ik het oordeel over deze motie aan de Kamer.

De motie op stuk nr. 108 gaat over restwarmte. De heer Vos wil een samenhangend plan van aanpak met betrekking tot de inzet van restwarmte. Ik heb er al het nodige over gezegd. Zelf had ik een andere datum in gedachten, maar ik heb geen bezwaar tegen de datum 1 april 2015. Ik noem het geen «samenhangend plan van aanpak», maar een «visie». Daarin geven we aan wat de situatie is, hoe we daarop moeten inspelen, wat we willen bereiken en hoe we dat willen bereiken. Ik denk dat de motie daarmee overeenkomt. Er wordt melding gemaakt van meer dan één miljoen huizen. Dat neem ik niet voor mijn rekening. Ik weet niet om hoeveel huizen het gaat, dat moet blijken uit de visie. Als ik daaroverheen lees en alleen naar het dictum kijk, ben ik bereid om het oordeel van de Kamer af te wachten.

Minister Kamp:

In deze motie staat de datum 1 april 2015, terwijl ik mijn visie al in december 2014 naar de Kamer wilde sturen. Wat extra ruimte is nooit weg als ik met 26 moties word geconfronteerd. Om die reden laat ik het oordeel over deze motie aan de Kamer.

Ik kom op de motie op stuk nr. 109 van mevrouw Klever. Daarin verzoekt zij de regering om Groninger gas minder te gebruiken en in plaats daarvan lng te gebruiken. Ik heb hierop al gereageerd door te zeggen dat dit punt niet is ingebracht bij de behandeling van de begroting en dat een en ander in strijd is met het beleid dat we hebben ingezet. Lng komt zeker aan de orde als het nodig is, maar voor Groninger gas hebben we een aparte lijn. Die zal binnenkort ook met de Kamer worden besproken. Om die reden ontraad ik deze motie dan ook.

In haar motie op stuk nr. 110 vraagt mevrouw Klever om koopkrachtplaatjes op te stellen voor verschillende typen huishoudens en woningen, uitgesplitst naar huishoudens die wel en huishoudens die niet kunnen investeren. Ik ga geen koopkrachtplaatjes opstellen, stel ik mij voor. Ik ben echter wel van plan om bij de volgende Nationale Energieverkenning de Kamer wat meer inzicht te geven in de effecten. Ik ontraad deze motie dus, maar ik zal bij de volgende Nationale Energieverkenning wel nader ingaan op dit onderwerp.

Mevrouw Klever vraagt in haar motie op stuk nr. 111 om te stoppen met het plaatsen van windturbines op zee. Die motie ontraad ik.

In haar motie op stuk nr. 112 verzoekt mevrouw Klever om de verdringingseffecten van overige economische activiteiten in beeld te brengen, zodat duidelijk is wat de netto werkgelegenheidseffecten zijn. Ik heb haar al gezegd dat die 15.000 de netto effecten zijn. Per saldo is dat het positieve effect van het energieakkoord op de werkgelegenheid. Deze motie ontraad ik dan ook.

Mevrouw Van Veldhoven verzoekt de regering in haar motie op stuk nr. 113 om geen subsidieovereenkomsten voor biomassabijstook aan te gaan die langer lopen dan 2023. Dit om biomassa te laten slagen. Ik wil dat ook laten slagen; maximaal 25 petajoule en duurzaamheidscriteria. Om dit te laten slagen hebben bedrijven een looptijd van minimaal acht jaar nodig. Anders komt daar niets van terecht. Ze moeten hiervoor investeringen doen en hun centrale aanpassen. Dat doen ze niet voor een paar jaar. Als er in 2019, 2020 of 2021 nog besluiten genomen moeten worden, hebben ze niet aan een paar jaar genoeg. Ze hebben die acht jaar nodig, vandaar dat ik deze motie niet in het belang vind van het realiseren van het energieakkoord en dus ontraad.

Minister Kamp: Daartoe ben ik niet bereid. Om biomassa te kunnen bijstoken, moeten er aanpassingen aan de centrale worden gedaan. Dat kost geld en dus heb je een terugverdienperiode nodig. Die is in de onderhandelingen over het energieakkoord vastgesteld op minimaal acht jaar. Ik wil dat gewoon nakomen. Mijn algemene lijn bij de beantwoording van alle moties is als volgt. Ik zit al met een complex geheel van afspraken die gemaakt zijn met 49 partijen. Het is allemaal knap ingewikkeld om het voor elkaar te krijgen. Het staat onder hoge druk. We kunnen helemaal geen complicaties, vertragingen en nieuwigheden verwerken. We moeten ons echt concentreren op datgene dat we hebben afgesproken. Ik zie dit als iets wat de zaak in de weg staat. Dat wil ik niet.

De motie op stuk nr. 114 gaat over duurzaamheidseisen aan biomassa. Met alle respect, deze motie heeft niet het niveau dat ik gewend ben van mevrouw Van Veldhoven en de heer Vos. Die duurzaamheidscriteria moeten er komen, wat mij betreft uit het overleg dat gaande is en waarvoor men tot 30 november de tijd heeft. Als men het hierover niet eens kan worden, zal ik er zelf voor zorgen. Dus linksom of rechtsom, die duurzaamheidscriteria komen er. Ik begrijp niet waarom dit in een motie moet worden vastgelegd. Ik ontraad deze motie dus.

Minister Kamp: Maar een handtekening eronder weghalen kan altijd nog.

In de motie op stuk nr. 115 wordt de regering verzocht om een inschatting te maken van de hoeveelheid geld die nodig is voor fundamenteel en toegepast onderzoek om de 2050-doelen te halen, en dat af te zetten tegen de huidige geldstromen. Die informatie is van belang. Ik ben ook van plan om dit mee te nemen in het energierapport. Om die reden laat ik het oordeel over deze motie graag aan de Kamer.

In haar motie op stuk nr. 116 verzoekt mevrouw Van Veldhoven om, in het kader van energiebesparing, voor netwerkbedrijven een rol mogelijk te maken als bemiddelaar tussen financiers, de bouwsector en woningeigenaren. Ik heb aangegeven dat ik dat niet wil. Netwerkbedrijven moeten zich bij hun wettelijke taken houden. Over experimenteerruimte heb ik al iets gezegd in antwoord op de heer Leegte. Ik ontraad de motie.

Mevrouw Van Veldhoven vraagt in haar motie op stuk nr. 117 om de 230 miljoen euro die vrijkomt als de regering de bijstook van duurzaam geproduceerde biomassa tot 25 petajoule verplicht stelt en het basisbedrag hiervoor in de SDE+ gelijkstelt aan dat voor wind op land voor windluwe gebieden, te investeren in innovatie. In de motie staat dus dat het bijstoken van biomassa verplicht moet worden. Ik wil dat niet verplicht stellen, ik wil doen wat in het energieakkoord staat, namelijk dat ik biomassabijstook mogelijk maak tot maximaal 25 petajoule. We hebben bovendien al twee dingen gedaan in het kader van innovatie: 50 miljoen voor de topsector en 200 miljoen om de kosten voor het halen van de doelstellingen van 2020 en 2023 te verlagen. Daar wil ik het bij laten. Ik ontraad de motie dan ook.

Minister Kamp: Mevrouw Dik-Faber is net als de andere Kamerleden heel stoer. Ik weet wat voor dagen er op dit moment worden gemaakt.

Ik kom op de motie op stuk nr. 118 van mevrouw Dik-Faber, mevrouw Van Veldhoven en mevrouw Van Tongeren. Daarin wordt de regering verzocht om in de SDE+ als harde eis te stellen dat bij- en meestook voldoet aan duurzaamheidscriteria, «inclusief verificatie en certificering op perceelsniveau». Daar gaat het nu net om bij de onderhandelingen die gaande zijn. Dit is de inbreng van een van de partijen, maar er zijn ook nog andere partijen. Ik wil niet in de onderhandelingen treden, maar afwachten wat er op 30 november uit die onderhandelingen komt. Als er niets uitkomt, trek ik mijn eigen lijn. Ik ontraad de motie.

In hun motie op stuk nr. 119 verzoeken mevrouw Dik-Faber, mevrouw Van Veldhoven, mevrouw Van Tongeren en mevrouw Mulder om te onderzoeken of bij vervroegde vervanging van windmolens de al ontvangen subsidie naar rato kan worden teruggevorderd. Ik heb al aangegeven dat ik de zogenaamde staatssteuntoets als enige mogelijkheid zie. Die houdt in dat overstimulering niet mag. Ik ben van plan deze toets toe te passen. Ik begrijp niet hoe hieraan nog iets kan worden toegevoegd. Als verzocht wordt om meer, dan kan dat niet en als gevraagd wordt om hetzelfde, dan is de motie overbodig. Ik ontraad deze motie.

In de motie op stuk nr. 120 wordt de regering verzocht om af te zien van de besteding of voorbereidende activiteiten voor besteding van SDE+ in het buitenland. Dat wil ik niet doen. Ik ben niet van plan om iets in het buitenland te gaan doen, ik ben van plan om alles in eigen land te doen met het oog op 2020 en 2023. In 2016 is er een evaluatie. Dan kan blijken dat dingen niet goed gaan en dat er iets extra's moet gebeuren. Ik wil dan bekijken of dit in dat geheel noodzakelijk is. Ik hoop het niet, maar het kan wel. Ik wil dat niet van tevoren afsnijden, vandaar dat ik deze motie ontraad.

In de motie van mevrouw Van Tongeren, mevrouw Van Veldhoven, mevrouw Dik-Faber en de heer Smaling op stuk nr. 121 wordt opgemerkt dat er giftig afvalwater wordt geloosd en dat dit niet mag. Het is geen giftig afvalwater, het is gewoon water dat in de grond zit en met de winning van olie en gas mee omhoog komt en vervolgens weer wordt teruggebracht. Wat hier staat, is dan ook niet juist. Ik heb hierover al een aantal dingen zegt, bijvoorbeeld dat ik het in kaart ga brengen. Ik ga dat ook doen. Wat in deze motie staat, is niet juist, vandaar dat ik haar ontraad.

Minister Kamp: In de motie staat: «verzoekt de regering om volgend jaar wettelijke maatregelen voor te bereiden». Vervolgens legt mevrouw Van Tongeren een lijstje op mijn tafel waarin die wettelijke maatregelen zijn opgesomd. Het zijn er vijf. Dat zijn de enige suggesties die ik heb gekregen van GroenLinks. Dat zijn allemaal extra dingen, boven op wat er in het energieakkoord is afgesproken. Als we dit boven de markt laten hangen, gaat het echt niet goed. Ik wil dat het wel goed gaat en daarom ontraad ik deze motie.

In haar motie op stuk nr. 123 vraagt mevrouw Van Tongeren om de bestaande vergunningen voor de Hollandse kust nog niet te laten vervallen. Ze wil die oude vergunningen dus nog steeds boven de markt laten hangen. Ik denk dat we grote behoefte aan duidelijkheid hebben. Voor de industrie en het bedrijfsleven maken we een mooie, duidelijke casus. In 2015, 2016, 2017, 2018 en 2019 vijf keer 700 megawatt. Laten we ons daarop concentreren in plaats van te praten over die oude vergunningen. Ik ontraad deze motie.

Minister Kamp: Volgens de inschatting van de heer Leegte zal er nog decennialang sprake zijn van fossiele energie. Dat ben ik met hem eens. In 2050 moet er sprake zijn van energieneutraliteit. Daarvoor zal nog veel moeten gebeuren. Ik denk dat zelfs dan nog in enige mate fossiele energie in beeld zal zijn, al was het maar als back-up. Bij «enkele decennia» kan ik me dus veel voorstellen.

Mevrouw Mulder heeft gevraagd of ik de bijdrage aan energiebesparing in Overijssel als voorbeeld wil nemen. Dat wil ik niet doen. Ik heb wel erg veel waardering voor de manier waarop provincies hieraan meewerken. Dat geldt zeker voor Overijssel. Maar men heeft zo zijn eigen aanpak. Zo heeft men iets gedaan op het gebied van huizen en labelsprong. In het energieakkoord is bewust afgesproken om dat niet te doen. Ik wil Overijssel dan ook niet zonder meer als voorbeeld nemen, maar ik ben het met mevrouw Mulder eens dat er goede dingen worden gedaan door provincies en dat dit de uitvoering van het energieakkoord ondersteunt. Dat geldt in algemene zin zeker ook voor de opstelling van de provincie Overijssel.

Mevrouw Mulder heeft ook gesproken over het vervangen van de windmolens. Daarover hebben we al het nodige gewisseld. Ik zal doen wat ik binnen de bestaande regels en bepalingen kan doen. Ik denk na over wat mevrouw Mulder heeft gezegd over een beroep doen op de betrokkenen. Dat lijkt mij niet zo voor de hand te liggen, maar ik zal hier even over nadenken alvorens hierover een definitieve conclusie te trekken.

Ik moet nog reageren op het punt dat mevrouw Mulder naar voren heeft gebracht: samenwerking met België in het kader van een net op zee. Over Duitsland heb ik gezegd wat de stand van zaken is. Voor België geldt het volgende. Bij Borssele gaan we twee eenheden van precies 700 megawatt realiseren. Daar komen installaties van TenneT die daarop precies zijn afgestemd. Er is dus geen restcapaciteit die we aan België beschikbaar kunnen stellen. Het is niet zo dat we een tekort aan capaciteit hebben, waardoor we België nodig hebben om hierin te voorzien. Vanwege het feit dat we een en ander helemaal hebben gestandaardiseerd en precies afgerond hebben afgestemd, zie ik voor België geen mogelijkheden om winst te behalen door samenwerking. Voor België geldt echter zeker wat ik ook over Duitsland heb gezegd: een zeer goede buur van ons. In de toekomst willen we graag onderzoeken hoe we onze ambities op elkaar kunnen afstemmen en de kosten zo laag mogelijk kunnen houden.

De heer Smaling heeft gesproken over de maatschappelijke kosten-batenanalyse voor wind op zee. Ik ben hierop uitgebreid ingegaan. Ik spreek niet tegen dat er goede elementen zitten in de becijferingen van het Centraal Planbureau, mede op grond van wat bureau Decisio heeft gedaan. Ik zie echter ook heel goede elementen in de berekeningen van SEO op verzoek van milieuorganisaties. Volgens de een kost het 5 miljard, volgens de ander levert het 1 tot 12 miljard op. Wat ik wel weet, is dat het moet gebeuren. We hebben immers geanalyseerd dat het belangrijk is. We hebben er ook afspraken over gemaakt. Hoe de maatschappelijke kosten-batenanalyses precies worden opgezet en uitvallen, is interessant maar kan ons niet afbrengen van het doel dat we onszelf gesteld hebben.

Over de efficiency-operatie in de industrie heeft de heer Smaling gezegd dat de Kamer goed moet worden geïnformeerd. Dat zullen we zeker doen. Ik vind dit een belangrijk onderdeel van de uitvoering van het energieakkoord. Ik zal ervoor zorgen dat bij de tussentijdse rapportages en ook bij de jaarlijkse rapportage duidelijk inzicht wordt geboden in het verloop.

Mevrouw de voorzitter, ik denk dat ik de moties en de vragen en opmerkingen van passend commentaar heb voorzien. Dank voor de gelegenheid daartoe.

De voorzitter: U ook hartelijk dank. Ik zie dat er geen vragen meer resten van de kant van de Kamer. Hiermee zijn we 's nachts om half één gekomen aan het einde van de beraadslagingen. Ik dank de Minister en zijn ambtenaren voor al het werk.

Ik kan de toezeggingen die zijn gedaan, nog even voorlezen. Dat hoeft niet bij een WGO, maar als u dat op prijs stelt, kan ik dat doen. U stelt het op prijs, dat zie ik aan uw ogen. Luistert u allen goed.

• – De Kamer ontvangt voor de zomer van 2015 de conclusies ten aanzien van de herziening van het toezicht op EBN naar aanleiding van de doorlichting van het gasgebouw.

• – De Kamer wordt separaat geïnformeerd over de interconnecties met de buurlanden.

• – De Kamer ontvangt een brief over afvalwaterinjecties. Is daaraan een termijn te verbinden?

Minister Kamp: Ja.

Ik heb nog een toezegging gedaan. Ik heb in reactie op de heer Leegte gezegd dat de industrie de gelegenheid krijgt om voor de zomer aan te tonen dat inschakeling van IJmuiden Ver goedkoper uitpakt dan het plan dat ik de Kamer heb voorgelegd. Ik moet dan wel in de gelegenheid worden gesteld om ECN tijdig om een reactie te vragen, zodat er nog voor de zomer duidelijkheid komt.

1. Beantwoording vragen met betrekking tot de toepassing van de Warmtewet en de Warmteregeling

Kamerstuk 32 839, nr. 27 – Brief regering d.d. 07-07-2014

Minister van Economische Zaken, H.G.J. Kamp

2. Het voornemen om strategische samenwerkingsverbanden van Gasunie en TenneT toe te staan

Kamerstuk 28 165, nr. 176 – Brief regering d.d. 21-02-2014

Minister van Financiën, J.R.V.A. Dijsselbloem

3. Antwoorden op vragen van de commissie over het voornemen om strategische samenwerkingsverbanden van Gasunie en TenneT toe te staan

Kamerstuk 28 165, nr. 179 – Brief regering d.d. 14-07-2014

Minister van Financiën, J.R.V.A. Dijsselbloem

4. Rijksstructuurvisie Windenergie op zee

Kamerstuk 33 561, nr. 11 – PKB/Structuurvisie d.d. 26-09-2014

Minister van Economische Zaken, H.G.J. Kamp

5. Aanbieding Nationale Energieverkenning 2014

Kamerstuk 30 196, nr. 257 – Brief regering d.d. 07-10-2014

Minister van Economische Zaken, H.G.J. Kamp

6. Kabinetsreactie op het AIV-advies «De EU-gasafhankelijkheid van Rusland»

Kamerstuk 21 501-33, nr. 507 – Brief regering d.d. 07-10-2014

Minister van Economische Zaken, H.G.J. Kamp

7. Aanbieding van het rapport «Besteding van aardgasbaten: feiten, cijfers en scenario's»

Kamerstuk 34 000 XIII, nr. 10 – Rapport/brief Algemene Rekenkamer d.d. 07-10-2014

president van de Algemene Rekenkamer, S.J. Stuiveling

8. Toekomstfonds

Kamerstuk 34 000 XIII, nr. 5 – Brief regering d.d. 16-09-2014

Minister van Economische Zaken, H.G.J. Kamp

9. Verslag houdende een lijst van vragen en antwoorden over de vaststelling van de begrotingsstaten van het Ministerie van Economische Zaken (XIII) en het Diergezondheidsfonds (F) voor het jaar 2015 (onderdeel Economie en innovatie)

Kamerstuk 34 000 XIII, nr. 8 – Brief regering d.d. 07-10-2014

Minister van Economische Zaken, H.G.J. Kamp

10. Voortgang wind op land en energieprojecten onder de Rijkscoördinatieregeling

Kamerstuk 33 612, nr. 46 – Brief regering d.d. 13-10-2014

Minister van Economische Zaken, H.G.J. Kamp

11. Nationaal Energiebespaarfonds

Kamerstuk 33 779, nr. 4 – Brief regering d.d. 28-10-2014

Minister voor Wonen en Rijksdienst, S.A. Blok

12. Elektriciteitsprijzen in Nederland en omliggende landen

Kamerstuk 29 023, nr. 178 – Brief regering d.d. 06-11-2014

Minister van Economische Zaken, H.G.J. Kamp

13. Onderzoeken en documenten met betrekking tot wind op zee

Kamerstuk 33 561, nr. 12 – Brief regering d.d. 07-11-2014

Minister van Economische Zaken, H.G.J. Kamp

14. Taak van de EU Commissaris op het dossier Energie Unie en mededeling van de Europese Commissie over gas voorzieningszekerheid

Kamerstuk 21 501-33, nr. 513 – Brief regering d.d. 07-11-2014

Minister van Economische Zaken, H.G.J. Kamp

15. Beantwoording vragen over SDE-gelden in relatie tot vervanging windturbines

Kamerstuk 31 239, nr. 179 – Brief regering d.d. 07-11-2014

Minister van Economische Zaken, H.G.J. Kamp

16. Gedragscode draagvlak en participatie wind op land

Kamerstuk 33 612, nr. 47 – Brief regering d.d. 07-11-2014

Minister van Economische Zaken, H.G.J. Kamp

17. Informatie over gesprekken met energiecoöperaties ten aanzien van de regeling verlaagd tarief energiebelasting

Kamerstuk 29 023, nr. 179 – Brief regering d.d. 11-11-2014

Minister van Economische Zaken, H.G.J. Kamp – Informatie over gesprekken met energiecoöperaties ten aanzien van de regeling verlaagd tarief energiebelasting

18. SDE+ 2015

Kamerstuk 31 239, nr. 180 – Brief regering d.d. 11-11-2014

Minister van Economische Zaken, H.G.J. Kamp

19. Energie-efficiëntie in de industrie

Kamerstuk 30 196, nr. 258 – Brief regering d.d. 13-11-2014

Minister van Economische Zaken, H.G.J. Kamp

20. Reactie op verzoek vaste commissie voor Economische Zaken inzake een studie over besparing van fossiel energieverbruik door gebruik van windmolens

Kamerstuk 31 239, nr. 181 – Brief regering d.d. 14-11-2014

Minister van Economische Zaken, H.G.J. Kamp