Nr. 158 BRIEF VAN DE STAATSSECRETARIS VAN ONDERWIJS, CULTUUR EN WETENSCHAP

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Den Haag, 23 december 2011

De verdiencapaciteit van Nederland is in belangrijke mate afhankelijk van onze internationale positie. Naarmate voor Nederland de kenniseconomie een dominanter paradigma voor economische groei wordt, neemt de betekenis van mobiliteit onder studenten, docenten en onderzoekers sterk toe. Daarom streeft dit kabinet naar een hoger onderwijsstelsel van internationale allure met een grote aantrekkingskracht op wetenschappelijk en professioneel toptalent en versterking (via het topsectoren beleid) van de internationale concurrentiepositie van het bedrijfsleven.

Tegen die achtergrond is het goed om te constateren dat het aantal buitenlandse studenten in Nederland toeneemt. Tegelijkertijd blijft de uitgaande mobiliteit (dus Nederlandse studenten die in het buitenland gaan studeren) beperkt. Door Uw Kamer zijn dan ook vragen gesteld over de balans tussen inkomende en uitgaande mobiliteit en de effecten daarvan op de onderwijskwaliteit (zie o.a. de schriftelijke vragen van het lid Lucas over de ongewenste prikkel om buitenlandse studenten binnen te halen, d.d. 26 april jl., en van het lid Van Dijk over de groei van het aantal buitenlandse studenten in het hoger onderwijs, d.d. 2 september jl.).

Eind vorig jaar is door Uw Kamer een motie van de leden Van der Ham en Klaver aangenomen, waarin is verzocht de opbrengsten van internationale studenten in het Nederlandse hoger onderwijs in beeld te brengen (Kamerstukken II, 32 500, nr. 68). Ook is er naar aanleiding van de behandeling van de Strategische Agenda Hoger Onderwijs, Onderzoek en Wetenschap «Kwaliteit in verscheidenheid» een motie van de leden Van der Ham en De Rouwe (31 288, nr. 236) aangenomen. In deze motie wordt verzocht te voorzien in een aanvulling op de Strategische agenda rond de internationalisering van het hoger onderwijs, waarbij aandacht wordt besteed aan vergroting van de aantrekkingskracht voor kennismigranten, de kosten voor buitenlandse studenten in Nederland en het stimuleren van internationale mobiliteit van Nederlandse studenten en onderzoekers. Per brief d.d. 29 november jl. heb ik de Tweede Kamer geïnformeerd over hoe ik deze motie wil invullen.

De inhoud van deze brief is afgestemd op de beantwoording van de motie van het lid Haersma Buma (33 000, nr. 13), waarin wordt verzocht om in samenspraak met de topsectoren aanvullende maatregelen te treffen om Nederland aantrekkelijker te maken voor buitenlandse kenniswerkers.

Met deze brief wordt een reactie gegeven het Onderwijsraadadvies «Weloverwogen gebruik van Engels in het hoger onderwijs», conform het verzoek in de brief van de Commissie voor Onderwijs, Cultuur en Wetenschap van 17 november jl.

1. Huidig beleid mobiliteit

Internationalisering kan een belangrijke impuls geven aan het verhogen van de kwaliteit van het hoger onderwijs. Naarmate opleidingen zich internationaal sterker oriënteren kunnen studenten zich beter voorbereiden op de arbeidsmarkt, die steeds meer internationaal wordt. De aanwezigheid van buitenlandse studenten kan positieve effecten hebben op de prestaties van Nederlandse studenten. Internationalisering draagt niet alleen bij aan kwaliteit, maar vraagt zelf ook om kwaliteit: om aantrekkelijk te zijn voor talent uit het buitenland is het van belang kwaliteit te leveren. Nederland werkt dan ook al geruime tijd binnen de Europese Unie en de groep landen die het Bologna-proces vormgeven mee aan de realisatie van een Europese hoger onderwijs- en onderzoeksruimte.

Instellingen spelen op de internationalisering in door het aanbieden van onder meer international classrooms en joint degreeopleidingen met buitenlandse partners, meer in het algemeen door het vormgeven van een internationaal curriculum, en het benchmarken van de kwaliteit van de opleiding met opleidingen van buitenlandse instellingen. De NVAO heeft voor internationalisering een «bijzonder kwaliteitskenmerk» ontwikkeld en daarnaast een «certificaat internationalisering» dat door het Europees Consortium voor Accreditatie wordt overgenomen. Daarmee hebben de instellingen belangrijke instrumenten in handen om zich nationaal en internationaal te kunnen profileren. Uiteraard is dit voor internationaal georiënteerde studenten van groot belang.

Om alle ruimte te geven aan initiatief en creativiteit hebben de instellingen, studenten en onderzoekers de vrijheid om ten aanzien van internationalisering hun eigen visie, plannen en ambities te formuleren. Hogescholen en universiteiten bepalen zelf met welke instellingen in het buitenland zij gaan samenwerken. En studenten en onderzoekers maken hun eigen keuzes ten aanzien van de voortzetting van hun opleiding of onderzoek. In de Strategische Agenda Hoger Onderwijs, Onderzoek en Wetenschap is aangegeven dat het beleid erop gericht is om die keuzes waar mogelijk te stimuleren en te faciliteren. Naast het verbeteren van het vestigingsklimaat voor bedrijven ligt de focus daarbij op het vergroten van mobiliteit onder studenten, onderzoekers en (andere) kenniswerkers.

Mobiliteit van studenten

Voor een belangrijk deel van de Nederlandse afgestudeerden geldt dat het belangrijk is goed voorbereid te zijn op een internationale arbeidsmarkt en te beschikken over internationale competenties. Dit kan bevorderd worden door enerzijds buitenlandse studenten aan te trekken en aldus een international classroom te realiseren en anderzijds Nederlandse studenten geheel of gedeeltelijk een opleiding in het buitenland te laten volgen.

Wat betreft het laatste punt, de uitgaande mobiliteit, heeft Nederland zich verbonden aan de doelstelling in het kader van het Bologna-proces dat in 2020 minimaal 20% van de afgestudeerden een periode in het buitenland heeft gestudeerd of stage gevolgd. Het percentage Nederlandse studenten dat een deel van de studie of stage in het buitenland volgt bedraagt nu ca. 17%. Het percentage studenten dat de gehele opleiding in buitenland volgt is laag, nl. 2,7% (zie verder onder 2.).

Mobiliteit van onderzoekers

In de competitie om wetenschappelijk toptalent is het van groot belang aansluiting te houden bij de besten van de wereld. Nederland is daarop aangesloten, maar de internationale concurrentie in de onderzoekswereld neemt toe. Mobiliteit en buitenlandervaring zijn onmisbaar voor een carrière in de wetenschap. Het Nederlandse onderzoeksbestel is daarop ingespeeld en toegerust om internationale mobiliteit te stimuleren, via nationale programma’s en Europese programma’s.

NWO heeft in de afgelopen jaren een omvangrijk talentprogramma ontwikkeld dat open staat voor excellente onderzoekers vanuit het buitenland. Naast het nationale beleid dat internationale mobiliteit stimuleert maken Nederlandse onderzoekers veel en vaak gebruik van de Europese programma’s.

De European Research Council (ERC) verdeelt persoonsgerichte Starting Grants en Advanced Grants onder excellente onderzoekers. Ook in deze internationale competitie van ERC grants is Nederland in de afgelopen jaren succesvol gebleken. In de laatste ronde van starting grants heeft Nederland zelfs bijna 10% binnengehaald, met 47 van de 480 toegekende aanvragen. Daarmee staat Nederland op de vierde plaats, na UK (124 beurzen), Duitsland (64 beurzen) en Frankrijk (57 beurzen). Ook andere Europese programma’s en instrumenten stimuleren de internationale mobiliteit, zoals het European Institute for Technology and Innovation (EIT) met haar Kennis en innovatieclusters (KIC’s). Onder andere door middel van « summerschools» wordt daarbij de mobiliteit van studenten gestimuleerd. Het Europese Marie Curie Programma is speciaal bedoeld om de onderzoeksvaardigheden van onderzoekers te ontwikkelen, kennisoverdracht te stimuleren en carrièreperspectieven voor Europese onderzoekers te verbeteren. De algemene doelstelling van het Marie Curie (People-)programma is om Europa aantrekkelijker te maken voor onderzoekers in alle fasen van hun carrière. In dit programma zijn verschillende instrumenten ontwikkeld voor individuele beurzen en voor netwerken van gastinstellingen. Ook aan dit programma neemt Nederland veelvuldig deel.

Aantrekken van kennismigranten

In het SEO onderzoek «Wat beweegt kennismigranten? Een analyse van de concurrentiekracht van NL bij het aantrekken van kennismigranten» is Nederland vergeleken met 10 andere OESO landen. In die vergelijking scoorden alleen de Verenigde Staten en Zwitserland beter. Nederland is voor kennismigranten aantrekkelijker dan Canada, Australië, Zweden, het Verenigd Koninkrijk, Duitsland, Frankrijk, Denemarken en België. In deze vergelijking is gekeken naar 27 indicatoren. Hieruit blijkt dat Nederland sterk scoort op: het algemeen inkomensniveau, de goed functionerende arbeidsmarkt, de reputatie van universiteiten, de originele ideeën (citatiequote en patenten), de kwaliteit van het onderwijs, het toegankelijke toelatingsbeleid en de rechten en ondersteuning van kennismigranten op de arbeidsmarkt. Deze goede waardering voor Nederland betekent dat werkgevers – waaronder universiteiten en hogescholen – in een gunstige positie verkeren, wanneer zij kwalitatief hoogopgeleid personeel op de internationale arbeidsmarkt willen werven.

Op het gebied van het opzetten van grootschalige onderzoeksinfrastructuren heeft Nederland een sterke reputatie opgebouwd door dit jaar als eerste EU land een ERIC (European Research Infrastructure Consortium) op te richten. Begin 2012 wordt Nederland gastland van de tweede ERIC waarmee wij een leidende rol in Europa krijgen. Tot slot verhoogt het kabinet de jaarlijks beschikbare middelen voor het opzetten van grootschalige infrastructuren van 20 miljoen euro naar 56 miljoen euro. Van dit bedrag wordt 15 miljoen euro ingezet voor ICT-infrastructuren. De overige middelen worden ingezet voor grootschalige infrastructuren waarmee Nederland onderzoeksfaciliteiten van wereldniveau opbouwt. Hiertoe wordt op dit moment de bestaande nationale roadmap geüpdate. Het resultaat daarvan worden begin volgend jaar aan de Tweede Kamer bekend gemaakt. De uitgangspositie van Nederland bij het aantrekken van toponderzoekers en kennismigranten die daadwerkelijk bijdragen aan verstrekking van onze kennisbasis en innovatiekracht is hiermee verder verbeterd.

2. Facts and figures mobiliteit

Nederland kent meer inkomende dan uitgaande studentenmobiliteit. Voor wat betreft de internationale positie neemt Nederland een middenpositie in, zie tabel hieronder. Voor deze tabel zijn de meest recente cijfers over uitgaande mobiliteit genomen, die slechts gaan tot 2007. Reden is dat de gegevens over uitgaande Nederlandse studenten vanuit de bestemmingslanden moet worden verzameld. In 2007 is procentueel zowel de instroom als de uitstroom lager dan het EU gemiddelde en buurlanden als België en Duitsland.

In- en uitgaande diplomamobiliteit, in % totale studentenpopulatie per land (2007)

	Populatie (in mln)	inkomend	uitgaand	saldo
Nederland	0,60	6,7	2,7	4,0
Duitsland	2,25	10,9	4,3	6,5
België	0,40	10,6	2,7	7,9
Zweden	0,41	8,5	4,0	4,5
Denemarken	0,23	8,3	2,9	5,4
Finland	0,31	3,7	3,0	0,7
EU21 (excl. Luxemburg)	17,35	8,1	3,0	5,1

Cijfers over inkomende mobiliteit, die verzameld worden in Nederland, gaan tot 2010. Cijfers over dit jaar geven aan dat binnen de groep buitenlandse studenten Duitse studenten veruit de grootste groep vormen (24 000 in 2010) en dat deze groep ook nog steeds het snelst groeit (14% per jaar). Met de inkorting van het secundair onderwijs in Duitsland van 7 naar 6 jaar en afschaffing van de Duitse dienstplicht kan de komende jaren een extra toestroom van Duitse studenten worden verwacht. Het grootste deel van de toestroom gaat naar de instellingen in de grensstreek.

3. Kosten en baten mobiliteitsbeleid

Zoals eerder aangegeven is naar aanleiding van de motie van de leden Van der Ham en Klaver, waarin gevraagd wordt om de opbrengsten van internationale studenten in het Nederlandse hoger onderwijs in beeld te brengen, onderzoek uitgezet door het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.

Dit onderzoek staat niet op zichzelf. In de afgelopen jaren hebben diverse nationale en internationale onderzoeken plaatsgevonden om het effect van internationalisering van het onderwijs in kaart te brengen. Deze studies zijn over het algemeen echter geen maatschappelijke kosten-baten analyses, maar stellen alleen bestedingseffecten vast. Bovendien kijken bijna al deze studies naar de baten en veel minder of niet naar de kosten.

Het door het ministerie uitgezette onderzoek om zowel de kosten- als batenkant helder in zicht te brengen heeft kwalitatief helaas niet het gevraagde eindproduct opgeleverd.

Wel kunnen we, op basis van de huidige kennis die we op dit moment hebben, de volgende voorlopige conclusies trekken:

• • Kosten voor de overheid betreffen met name de groep EER-studenten (65% van de totale groep buitenlandse studenten), die in Nederland een diploma komen behalen. In tegenstelling tot niet-EER studenten betalen deze studenten het wettelijke collegegeld en worden instellingen voor hen bekostigd. De gemiddelde onderwijsuitgaven voor deze studenten bedragen circa € 6 000. Op basis van de bijna 34 000 EU studenten in 2010 gaf de overheid vorig jaar in totaal circa € 205 miljoen per jaar uit aan deze groep buitenlandse studenten.

• • Hiertegenover staat dat andere landen betalen voor een deel van de Nederlandse studenten die in het buitenland gaan studeren. In 2007 ging het om ruim 16 000 studenten. Als we de groei van de uitgaande diplomamobiliteit extrapoleren naar 2010, kom je uit op zo’n 18 900 Nederlandse studenten in het buitenland. Deze groep bespaart de Nederlandse overheid circa € 115 miljoen. Op basis van de kosten van zowel inkomende- als uitgaande mobiliteit is er voor de Nederlandse overheid een verschil van ongeveer € 90 miljoen per jaar.

In deze berekening zijn echter alleen de korte termijn effecten op de overheidsuitgaven meegenomen. BTW-opbrengsten op bestedingen en loonbelasting uit bijbanen zijn in deze berekening nog niet meegenomen. Dit geldt ook voor een aantal moeilijk te kwantificeren, maar potentieel belangrijke welvaartseffecten:

• • Baten van positief effect op de kwaliteit van het hoger onderwijs en daarmee een beter opgeleide beroepsbevolking:

  Recente cijfers van DUO en ROA tonen aan dat het Nederlandse hoger onderwijs de betere buitenlandse student aantrekt. De gemiddelde buitenlandse student haalt een hoger afstudeercijfer en studeert sneller af dan zijn Nederlandse counterpart. De grootste groep buitenlandse studenten, de Duitsers, presteren het best met een half punt hoger afstudeercijfer en een rendement dat bijna een kwart hoger ligt.

  Het is mogelijk dat een international classroom met (veelal betere) buitenlandse studenten de prestaties van de gemiddelde Nederlandse student verbetert en daarmee bijdraagt aan een meer ambitieuze studiecultuur. Dat is het geval wanneer van betere buitenlandse studenten zogenaamde «peer-group-effects»uitgaan. Wel zijn er grenzen aan de baten van de «international classroom». Belangrijke voorwaarden zijn de kwaliteit van de instroom en een evenwichtige mix van nationaliteiten. Als niet aan deze voorwaarden wordt voldaan, kan een positief peer-effect omslaan naar een negatief kwaliteitseffect. Een peer effect bij een Duitstalige opleiding voor alleen Duitse studenten is bijvoorbeeld volledig afwezig.

• • Baten door sterkere internationale (handels)relaties:

  Zelfs als buitenlandse studenten terugkeren naar hun land van herkomst, kan dat leiden tot baten voor Nederland. Onderzoek laat zien dat er een 30% kans is dat juist zij in internationaal georiënteerde functies terechtkomen. In deze functies maken ze voor handel en investeringen vaak gebruik van hun Nederlandse netwerken. Een belangrijk gegeven, alleen al gezien de enorme exportmarkt die bijvoorbeeld Duitsland voor Nederland is en ook het enorme handelspotentieel van de van de vrije markt in Europa. Er is echter (nog) geen inzicht welk deel van deze baten valt toe te rekenen aan internationale mobiliteit van studenten, onderzoekers en andere kennismigranten.

• • Baten in de vorm van meer kennis en innovatie:

  Buitenlandse studenten die in Nederland blijven werken vergroten het kennisniveau en het innovatievermogen van Nederland. Als buitenlandse studenten na hun studie hier blijven werken of onderzoek doen, leidt dat tot een hoger BBP. Daarbij weten we uit economisch onderzoek1 ook dat hoger opgeleiden van belang zijn voor hoogwaardige kenniseconomieën als Nederland omdat juist zij in staat zijn technologische mogelijkheden te benutten en tot innovatieve oplossingen te komen. Hoger opgeleiden kunnen door onderzoek en werk de technology frontier en het innovatievermogen vergroten. Met hoger opgeleide buitenlandse studenten stijgt het kennisniveau en neemt de productiecapaciteit en het innovatievermogen van Nederland toe.

Voorstel voor aanvullend onderzoek

Op basis van bovenstaande concludeer ik thans onvoldoende gegevens te hebben om gefundeerde uitspraken te kunnen doen over het brede kosten-baten plaatje. Ik geef daarom opdracht aan het CPB voor vervolgonderzoek naar de maatschappelijke kosten en baten van in- en uitgaande mobiliteit. Dit aanvullende onderzoek betreft:

• – bepaling van het netto effect van in- en uitgaande mobiliteit voor de overheidsfinanciën door onder meer ook het effect op BTW en belasting

• – op bijbanen en het effect van eventuele extra druk op de collectief gefinancierde voorzieningen mee te nemen.

• – Inzicht in ook het structurele effect op de overheidsfinanciën via berekening van de bijdragen van buitenlandse studenten aan de overheidsfinanciën over hun hele leven. Een deel van de buitenlandse studenten blijft na hun studie immers hier werken en draagt daarmee bij aan verbetering van de overheidsfinanciën via het betalen van belasting. Dit aanvullend onderzoek zou ook moeten leiden tot een beter inzicht in de «stay rate» van in Nederland afgestudeerde studenten

• – uitwerking en concretisering van de verschillende welvaartseffecten van in- en uitgaande mobiliteit. Hierbij zullen ook eventuele verdringingseffecten op de arbeidsmarkt worden bezien.

De resultaten van een vervolgonderzoek worden naar verwachting voorjaar 2012 opgeleverd. In mei 2012 zal de Tweede Kamer geïnformeerd worden over de uitkomsten.

4. Risicofactoren

Een internationaal georiënteerd hoger onderwijs is van belang voor de Nederlandse kenniseconomie. Ik wil hier echter ook wijzen op een aantal mogelijke risico’s die afbreuk kunnen doen aan positieve effecten van internationalisering.

Ongebreidelde toename van de instroom van buitenlandse studenten, zeker in het geval van oververtegenwoordigde nationaliteiten, kan serieuze negatieve gevolgen gaan hebben voor de kwaliteit van het onderwijs. Bij oververtegenwoordiging van bepaalde nationaliteiten zullende bijvoorbeeld veronderstelde baten van een «international classroom» minder uit de verf komen.

Ook de toegankelijkheid van opleidingen voor Nederlandse studenten kan in het gedrang komen. Van verdringingseffecten is thans nog geen sprake. Als ze er komen zullen ze eerst vooral lokaal neerslaan. Met de verwachte continue meerjarige doorgroei en met de uitbreiding van het aantal fixus opleidingen, zal er druk op de toegankelijkheid van opleidingen kunnen ontstaan. Trend is dat het aantal buitenlandse studenten bij fixus-opleidingen stijgt. Nader onderzoek op dit vlak is nodig.

Een belangrijk gegeven is hier uiteraard de EU context. Binnen de context van de Europese interne markt zijn afspraken gemaakt over vrij verkeer van goederen, diensten en personen met als doel de welvaart binnen Europa te vergroten. Binnen deze context dienen op basis van het non-discriminatie principe Nederlandse studenten en studenten uit een ander EU land onder dezelfde voorwaarden toegelaten te worden. Dat betekent dat mogelijkheden voor sturing zowel voor overheid als instellingen beperkt zijn.

Kwaliteit van zowel het onderwijs als van de student en niet kwantiteit moet leidend zijn in de werving van buitenlandse studenten en de inrichting van internationaal beleid van instellingen. Uit voorgaande blijkt dat de buitenlandse studenten over het algemeen kwalitatief goed zijn. Gezien de verwachte verdere groei in de komende jaren, onder andere als gevolg van de ontwikkelingen in Duitsland (gefaseerde inkorting van het secundair onderwijs, waardoor Duitsland de komende jaren een capaciteitstekort heeft in het hoger onderwijs) en het Verenigd Koninkrijk (forse verhoging collegegeld) zou de kwaliteit van de instroom echter diverser van aard kunnen worden.

Een ander risico betreft de meeneembare studiefinanciering. Om te voorkomen dat studenten uit andere EU-landen zonder enige band met Nederland gebruik kunnen maken van Nederlandse studiefinanciering om in hun eigen land (of een ander land) te studeren, is bij de introductie van de meeneembare studiefinanciering in 2007 de zogenaamde 3 uit 6-eis in de wet opgenomen. Deze eis houdt in dat een student tenminste 3 van de 6 jaren voorafgaand aan de inschrijving voor een buitenlandse opleiding rechtmatig in Nederland moet hebben gewoond, wil hij aanspraak hebben op studiefinanciering voor die opleiding.

Over deze 3 uit 6-eis loopt op dit moment een zaak bij het Europese Hof tussen de Europese Commissie en Nederland. De Europese Commissie stelt zich op het standpunt dat het woonplaatsvereiste (de 3 uit 6-eis) in strijd is met het Gemeenschapsrecht inzake het vrije verkeer van werknemers als het wordt toegepast op migrerende werknemers en hun gezinsleden. De Commissie meent dat al is voldaan aan de band met Nederland vanwege het werk dat wordt verricht in Nederland door de migrerende werknemer. De Nederlandse regering meent echter dat het in het geding zijnde woonplaatsvereiste niet strijdig is met het Gemeenschapsrecht zolang het onverkort op studenten van alle EU-nationaliteiten wordt toegepast. Zij wordt hierin o.a. gesteund door Duitsland, België, Denemarken en Zweden. Een voor Nederland negatief uitvallende uitspraak kan grote consequenties hebben voor het voortbestaan van de meeneembare studiefinanciering in de huidige vorm. Het Europese Hof van Justitie zal naar verwachting in het voorjaar 2012 met een uitspraak komen.

5. Lijnen voor aanscherping van beleid

Uit een rondgang langs een aantal hoger onderwijsinstellingen, blijkt dat veel hoger onderwijsinstellingen bezig zijn met een verdere verbetering van de kwaliteit van internationalisering, met name ten aanzien van de «international classroom». Zij houden hier ook rekening mee in het wervingsbeleid. Er is echter wel verschil tussen instellingen en ruimte voor aanscherping op een aantal terreinen.

De kern van mijn beleid op het terrein van hoger onderwijs is kwaliteit van onderwijs en onderzoek. Het bevorderen van internationalisering en internationale mobiliteit is ingegeven door de impuls van internationalisering aan die kwaliteit. De governance bij het bevorderen van internationalisering is dat instellingen, studenten en onderzoekers volop ruimte krijgen om hun eigen keuzes te maken.

Hoewel deze uitgangspunten als zodanig niet ter discussie staan, geven de huidige analyse en ontwikkelingen uit de vorige paragrafen aanleiding tot vervolgstappen. Ik concludeer uit die analyse immers, dat:

• • inkomende en uitgaande mobiliteit van studenten in het Nederlandse hoger onderwijs niet met elkaar in evenwicht zijn; de inkomende mobiliteit is beduidend groter dan de uitgaande mobiliteit;

• • inkomende mobiliteit naar verwachting nog toeneemt;

• • zich op grond daarvan risico’s kunnen voordoen voor de kwaliteit van het onderwijs;

• • instellingen niet altijd duidelijk zijn in de relatie tussen de werving van buitenlandse studenten en het kwaliteitsbeleid van de instelling (waardoor het soms meer om de kwantiteit dan de kwaliteit lijkt te gaan);

• • het aantal buitenlanders dat na de studie in Nederland blijft werken (en de baten daarvan voor Nederland) nog verhoogd kan worden.

Ik zal de scheve balans tussen uitgaande en inkomende mobiliteit en met name de onevenwichtigheden in de bekostiging die daarvan het gevolg zijn, op EU-niveau agenderen. In de basisis de bekostiging van mobiliteitsstromen binnen de Europese Hoger Onderwijs Ruimte niet goed geregeld. Dit heeft ertoe geleid dat een aantal landen, met een hoog niveau onderwijs, waaronder Nederland, met grotere inkomende- dan uitgaande mobiliteitgeconfronteerd worden en daardoor met extra kosten. Andersom worden andere landen geconfronteerd met een leegloop van studenten (brain drain). Met de toenemende stroom buitenlandse studenten en verschuivingen tussen landen, wordt de noodzaak om te komen tot een evenwichtige verdeling van de kosten steeds groter. Gezien de politieke gevoeligheid en complexiteit van dit vraagstuk, zal dit een proces voor de langere termijn zijn. Niettemin zal Nederland dit punt actief aan blijven kaarten bij de Europese Commissie en in Bologna verband, en actief steun zoeken bij andere landen (onder andere Oostenrijk en Denemarken).

Ik zal ook, gezien de grote vertegenwoordiging van Duitse studenten en de verwachte extra toestroom als gevolg van de hervormingen in het secundair onderwijs en afschaffing van de dienstplicht, het spoor van een eventuele toekomstig op te zetten verrekensysteem met Duitsland cq. aangrenzende Duitse deelstaten (o.a. Nordrhein-Westfalen) verder verkennen in het bestaande reguliere contact met Duitsland. Tussen Denemarken en Zweden bestaat sinds 1996 al zo’n onderling verrekensysteem.

Ad 1: Stimuleren van uitgaande mobiliteit

Grotere mobiliteit van Nederlandse studenten is gewenst ter voorbereiding op de internationale arbeidsmarkt en kan ook bijdragen aan meer balans tussen in- en uitgaande mobiliteit. Instellingen doen al het nodige om mobiliteit te bevorderen, omdat zij het belang ervan zien om de Nederlandse student voor te bereiden op de internationale arbeidsmarkt. Steeds meer instellingen bouwen «mobility windows» and joint degrees in hun curricula, gebaseerd op structurele hoogwaardige samenwerkingsrelaties met instellingen in het buitenland en het principe van wederkerigheid (balans in- en uitgaande mobiliteit is structureel in evenwicht). In het bijzonder zou bezien moeten worden waarom de mobiliteit naar Duitsland ver achterblijft bij de instroom vanuit Duitsland. Gezien het enorme handelspotentieel met Duitsland zouden wellicht ook bedrijven een belangrijker rol kunnen spelen in stimulering van mobiliteit naar Duitsland via het leveren van stages, onderzoeksopdrachten, beurzen e.d.

Ad 2: Selectie van de beste studenten

Zoals eerder aangegeven is de verwachting dat de instroom van buitenlandse studenten, onder andere als gevolg van de ontwikkelingen in Duitsland en het Verenigd Koninkrijk verder zal groeien, waarbij de kwaliteit van de instroom waarschijnlijk meer divers van aard zal worden. Een belangrijk instrument om te voorkomen dat straks grote groepen studenten van mindere kwaliteit hun geluk gaan zoeken in Nederland, is selectie aan de poort. Uitgangspunt is dat als er sprake is van een «gevaar» voor het niveau van de opleiding, we dan selectie kunnen toepassen.

Ad 3: Sturing op een gebalanceerde mix van nationaliteiten

Eerder is aangegeven dat aanwezigheid van kwalitatief goede buitenlandse studenten een positief «peer effect» kan hebben. Echter alleen in het geval er sprake is van een goede mix van nationaliteiten en geen oververtegenwoordiging van een bepaalde nationaliteit. Instellingen zouden daarom, binnen de EU context van gelijke toelating van Nederlandse en EU studenten, moeten proberen maximaal te sturen op een gebalanceerde mix van nationaliteiten en culturen in de «international classroom». In geval van oververtegenwoordiging van Duitse studenten, zouden instellingen een eigen verantwoordelijkheid moeten nemen om te stoppen met actieve werving van Duitse studenten en zich meer te richten op minder vertegenwoordigde nationaliteiten. Diverse instellingen sturen in hun werving ook op een minimaal percentage (30–50%) Nederlandse studenten in de «international classroom».

Ad 4: Transparant internationaliserings- en kwaliteitsbeleid van instellingen

Aansluitend bij de aanbevelingen van de Onderwijsraad ten aanzien van een duidelijker internationaliserings- en taalbeleid, zouden instellingen transparant(er) moeten zijn over de relatie tussen hun wervings-, mobiliteits- en internationaliseringsbeleid (inclusief taalbeleid). Hoe staan deze in functie van hun onderwijs- en kwaliteitsdoelen? Bij veel instellingen is deze samenhang niet altijd even duidelijk en overtuigend. Voorstel is om deze informatie op te nemen in de interne kwaliteitszorg van instellingen. Ter ondersteuning zouden instellingen, al dan niet verplichtend (voor opleidingen met een substantieel percentage buitenlandse studenten) gebruik kunnen gaan maken van het NVAO bijzonder keurmerk internationalisering. Dit keurmerk kijkt specifiek naar zaken, zoals de visie op internationalisering, de leeruitkomsten, kwaliteit van docenten en samenstelling van de studentenpopulatie.

Ad 5: Actief beleid om buitenlandse studenten aan Nederland te binden

Instellingen zouden om de integratie van buitenlandse studenten te bevorderen meer dan nu het geval is kunnen sturen op kennismaking met de Nederlandse taal en cultuur, bij voorkeur in een zo vroeg mogelijke fase. Dit wordt ook aanbevolen door de Onderwijsraad. Onder andere door buitenlandse studenten te stimuleren Nederlands te leren (als verplichtend al dan niet optioneel onderdeel van de opleiding), hen kennis te laten maken met de Nederlandse cultuur en door binding van buitenlandse studenten aan bedrijven in de regio. Instellingen kunnen ook beter gebruik maken van hun alumni-netwerk in verband met toekomstige contacten en handelsrelaties. Initiatieven op dit gebied komen in toenemende mate van de grond, maar kunnen verder verbreed worden.

Bovengenoemde stappen geven de richting aan van mijn beleid. Aansluitend bij de zelfregulering van de sector wil ik afspraken maken met het veld hoe deze beleidsaanscherpingen het best kunnen worden ingevuld en aangepakt. Daarnaast zal ik met instellingen in de grensregio’s met een sterk internationaal profiel nadere afspraken maken.

6. Vervolgtraject

De komende periode zal ik benutten om op basis van de geschetste kwaliteitslijn het overleg aan te gaanmet de instellingen over de vraag hoe zij in hun beleid ervoor kunnen zorg dragen dat de kwalitatieve opbrengsten van internationalisering worden gemaximaliseerd. De komende periode zal ook het aangekondigde bredere nader onderzoek plaatsvinden omtrent de kosten en baten van in- en uitgaande mobiliteit (geplande oplevering voorjaar 2012).

In mei 2012 zal ik de Tweede Kamer per brief nader informeren over de uitkomsten van zowel het overleg met de instellingen als het bredere onderzoek en de finale conclusies die hier uit te trekken zijn.