31 924 XIV
Slotwet en jaarverslag Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit 2008

nr. 3
JAARVERSLAG VAN HET MINISTERIE VAN LANDBOUW, NATUUR EN VOEDSELKWALITEIT (XIV)

Uitgaven verdeeld over de (beleids)artikelen (bedragen x € 1 mln.).

Ontvangsten verdeeld over de (beleids)artikelen (bedragen x € 1 mln.).

INHOUDSOPGAVE blz.

A. ALGEMEEN

1. AANBIEDING VAN HET JAARVERSLAG EN VERZOEK TOT DECHARGEVERLENING

Aan de Voorzitters van de Eerste en de Tweede Kamer van de Staten-Generaal.

Hierbij bied ik het departementale jaarverslag van het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (XIV) over het jaar 2008 aan.

Onder verwijzing naar de artikelen 63 en 64 van de Comptabiliteitswet 2001 verzoek ik de beide Kamers van de Staten-Generaal de Minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit decharge te verlenen over het in het jaar 2008 gevoerde financiële beheer.

Ten behoeve van de oordeelsvorming van de Staten-Generaal over dit verzoek tot dechargeverlening is door de Algemene Rekenkamer als externe controleur op grond van artikel 82 van de Comptabiliteitswet 2001 een rapport opgesteld. Dit rapport wordt separaat door de Algemene Rekenkamer aan de Staten-Generaal aangeboden. Het rapport bevat de bevindingen en het oordeel van de Rekenkamer met betrekking tot:

a. het gevoerde financieel en materieel beheer;

b. de ten behoeve van dat beheer bijgehouden administraties;

c. het financiële informatie in de jaarverslag en jaarrekening;

d. de departementale saldibalans;

e. de totstandkoming van de informatie over het gevoerde beleid en de bedrijfsvoering;

f. de in het jaarverslag opgenomen informatie over het gevoerde beleid en de bedrijfsvoering;

Bij het besluit tot dechargeverlening dienen verder de volgende, wettelijk voorgeschreven stukken te worden betrokken:

a. Het Financieel jaarverslag van het Rijk over 2008;

b. Het voorstel van de slotwet over het jaar 2008 die met het onderhavige jaarverslag samenhangt;

c. Het rapport van de Algemene Rekenkamer over het jaar 2008 met betrekking tot de onderzoek van de centrale administratie van ’s Rijks schatkist en van het Financieel jaarverslag van het Rijk;

d. De verklaring van goedkeuring van de Algemene Rekenkamer met betrekking tot de in het Financieel jaarverslag van het Rijk over 2008 opgenomen rekening van uitgaven en ontvangsten van het Rijk over 2008, alsmede met betrekking tot de Saldibalans van het Rijk over 2008 (de verklaring van goedkeuring, bedoeld in artikel 83, derde lid, van de Comptabiliteitswet 2001);

Het besluit tot dechargeverlening kan niet worden genomen, voordat de betrokken slotwet is aangenomen en voordat de verklaring van goedkeuring van de Algemene Rekenkamer is ontvangen.

Dechargeverlening door de Tweede Kamer

Onder verwijzing naar artikel 64 van de Comptabiliteitswet 2001 verklaart de voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal dat de Tweede Kamer aan het hiervoor gedane verzoek tot dechargeverlening tegemoet is gekomen door een daartoe strekkend besluit, genomen in de vergadering van

De Voorzitter van de Tweede Kamer,

Handtekening:

Datum:

Op grond van artikel 64, tweede lid, van de Comptabiliteitswet 2001 wordt dit originele exemplaar van het onderhavige jaarverslag, na ondertekening van de hierboven opgenomen verklaring, ter behandeling doorgezonden aan de voorzitter van de Eerste Kamer.

Dechargeverlening door de Eerste Kamer

Onder verwijzing naar artikel 64 van de Comptabiliteitswet 2001 verklaart de voorzitter van de Eerste Kamer der Staten-Generaal dat de Eerste Kamer aan het hiervoor gedane verzoek tot dechargeverlening tegemoet is gekomen door een daartoe strekkend besluit, genomen in de vergadering van

De Voorzitter van de Eerste Kamer,

Handtekening:

Datum:

Op grond van artikel 64, derde lid, van de Comptabiliteitswet 2001 wordt dit originele exemplaar van het onderhavige jaarverslag, na ondertekening van de hierboven opgenomen verklaring, doorgezonden aan de Minister van Financiën.

2. LEESWIJZER

Medio mei 2007 heeft het kabinet Balkenende IV haar beleidsprogramma voor de periode 2007–2011 «Samen werken, Samen leven» (Tweede Kamer, vergaderjaar 2006–2007, 31 070, nr. 1) gepresenteerd. Hierin zijn ook op de beleidsterreinen van LNV een aantal grote en belangrijke opgaven verwoord. Deze beleidsdoelstellingen vormen als ware de kapstok van het beleidsverslag en zullen ook tijdens deze kabinetsperiode worden gemonitored. Aan de hand van deze beleidsdoelstellingen is het beleidsverslag opgesteld. Aan het eind van het beleidsverslag is een overzichtstabel opgenomen waarin de relatie wordt gelegd per doelstelling uit het beleidsprogramma met het betreffend begrotingsartikel en operationele doelstelling.

Experiment verantwoording nieuwe stijl

Dit jaarverslag is evenals het jaarverslag over 2007 opgemaakt onder de condities en doelstellingen vanuit het experiment verantwoording nieuwe stijl.

Tijdens het verantwoordingsdebat over het Rijksjaarverslag 2006 hebben de Kamer en het kabinet de wens geuit om te komen tot meer politieke focus van de verantwoording. Hiertoe zijn door de minister van Financiën voorstellen ontwikkeld in overleg met de Algemene Rekenkamer en de Commissie voor de Rijksuitgaven. Deze voorstellen zijn opgenomen in de brief van de minister van Financiën van 20 december 2007 inzake het begrotings- en verantwoordingsproces, tolerantiegrenzen en uitvoering van subsidies (Tweede Kamer, vergaderjaar 2007–2008, 31 031, nr. 19). LNV is één van de experimentdepartementen naast de ministeries van VWS, Jeugd en Gezin, Buitenlandse Zaken, VROM en WWI.

Met de Kamer is op 6 februari 2008 reeds gesproken over de impact en betekenis van het experiment verantwoording nieuwe stijl. De Kamer heeft ingestemd met het experimenteel karakter. Overigens is afgesproken dat het jaarverslag inzake het Diergezondheidsfonds (Begroting F) buiten de scope van het experiment valt.

De belangrijkste veranderingen op een rij zijn:

• Meer politieke focus wordt verkregen door het beleidsverslag in te delen volgens de beleidsdoelstellingen van het kabinet en door alleen opmerkelijke resultaten te rapporteren. Als niet wordt ingegaan op de voortgang van een bepaalde doelstelling, komt de voortgang dus overeen met hetgeen in de begroting 2008 is aangekondigd.

• In de nieuwe opzet staat het beleidsprogramma «Samen werken, Samen leven» van het kabinet centraal. In het verslag wordt de stand van zaken verantwoord met betrekking tot de doelstellingen en projecten die betrekking hebben op LNV beleidsterreinen.

• In het beleidsverslag is een tabel opgenomen waarin staat welke operationele doelstellingen corresponderen met de nu opgenomen doelstellingen uit het beleidsprogramma. Per beleidsartikel wordt ingegaan op de financiële verantwoording. De opmerkelijke verschillen tussen begroting en realisatie worden toegelicht evenals de belangrijkste slotwetmutaties. Aan het eind van elk artikel wordt ingegaan op de uitgevoerde evaluatie-onderzoeken.

Conform de RBV 2009 is in dit jaarverslag ook een overzicht niet-financiële informatie over inkoop van adviseurs en tijdelijk personeel opgenomen binnen LNV.

Gelijktijdig met het indienen van dit jaarverslag doe ik de Kamer ook de beleidsdoorlichting op begrotingsartikel 25, Voedselkwaliteit en Diergezondheid, toekomen. Gelijktijdig zal mijn ambtsgenoot Klink van het ministerie van VWS de beleidsevaluatie op het onderdeel Voedselveiligheid doen toekomen.

Voor wat betreft het toelichten van significante verschillen in de uitgaven, ontvangsten en verplichtingen in de realisatie versus de vastgestelde begroting 2008 hanteer ik een ondergrens van € 3,0 mln. In sommige gevallen, waar politiek relevant, licht ik ook posten toe onder deze ondergrens.

B. BELEIDSVERSLAG

1. BELEIDSAGENDA

De krediet- en economische crisis hebben, ondanks dat in 2008 de volle omvang nog niet bekend was, hun schaduw vooruit geworpen. Ze grijpen in op de samenleving en op de beleidsterreinen van LNV. De crisis kan de verduurzamingsopgave waar ook de primaire sectoren voor staan bemoeilijken, maar kan ook een aanjaagfunctie hebben. Daarom moet de inzet van overheid én bedrijfsleven, er juist op gericht zijn kennis en innovatie, met name op het gebied van duurzame ontwikkeling, te stimuleren.

Dat is ook van belang omdat we naast de kredietcrisis en de daaropvolgende economische recessie, ook met andere crises te maken hebben. Op mondiaal niveau worden voedsel en energie schaarser. Bestaande grondstoffen en hulpbronnen moeten efficiënter worden benut. Landbouw blijft ook in de 21ste eeuw een fundamenteel instrument voor economische groei en armoedebestrijding. We hebben ons daar ook internationaal toe verplicht met de Millennium Ontwikkelingsdoelen. De notitie «Landbouw, rurale bedrijvigheid en voedselzekerheid» van 8 mei 2008 benadrukt dat substantiële extra investeringen in de landbouw en rurale bedrijvigheid in ontwikkelingslanden noodzakelijk zijn en bevat een aanpak in vijf sporen. Er moet structureel worden geïnvesteerd in een hogere en duurzamere landbouwproductie. Innovatie en versterking van kennis en onderzoek zijn cruciaal om dit in ontwikkelingslanden mogelijk te maken. Tevens moet worden geïnvesteerd in een enabling environment, duurzame ketenontwikkeling, markttoegang en sociaal-economische vangnetten op gebied van voedselzekerheid.

In het coalitieakkoord is een ambitie geformuleerd om de Europese inkomenstoeslagen in de landbouw in de toekomst meer te koppelen aan het realiseren van maatschappelijke waarden, zoals het instandhouden van het landschap en de zorg voor milieu en dierenwelzijn. In het licht van die ambitie zijn in 2008 in Europa belangrijke stappen gezet over de toekomst van het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB).

Er is een doorbraak geboekt met een politiek akkoord over de health check. Naast algemene afspraken over bijvoorbeeld ontkoppeling van de inkomenssteun en versterking van het plattelandsbeleid via modulatie, zijn voor Nederland met name belangrijk de afspraken over verhoging van het melkquotum en over het uitblijven van extra verplichtingen ten aanzien van bufferstroken langs waterlopen.

Het voornemen van het kabinet om de duurzame leefomgeving te bevorderen door onder andere het karakteristieke Nederlandse landschap te beschermen is in 2008 geconcretiseerd in de Agenda Landschap «landschappelijk verantwoord ondernemen voor iedereen». Daarin worden op rijksniveau de uitgangspunten geformuleerd om het landschap te behouden en beschermen, maar het is aan provincies en gemeenten om te beslissen welke ontwikkelingen in een regio worden toegestaan. Dat gebeurt in overleg met degene die direct bij het gebied betrokken zijn, zodat mensen zich weer betrokken voelen bij en verantwoording nemen voor het gebied waar zijn wonen, werken en recreëren.

Sinds maart 2008 wordt in vier «voorbeeldgebieden» op basis van concrete projecten geëxperimenteerd met innovatieve financieringsvormen voor landschappelijke ontwikkeling.

In 2008 was veel maatschappelijke en politieke aandacht voor dierenwelzijn. De Nota Dierenwelzijn is in januari 2008 uitgewerkt in een werkprogramma met 94 concrete acties ter verbetering van het dierenwelzijn. De uitvoering van de acties is een gezamenlijke verantwoordelijkheid van overheid, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties. Met deze uitvoering is een goede start gemaakt. Niet alleen in eigen land, ook in Europees verband zet Nederland zich actief in om dierenwelzijn te agenderen en te verbeteren.

In het najaar van 2008 heeft de minister van LNV, samen met vertegenwoordigers van de mosselvisserijsector en van natuurorganisaties, een convenant gesloten voor de toekomst van de mosselvisserij in de Waddenzee. Daarin zijn afspraken gemaakt over een proces dat moet leiden tot een bestendig langetermijnperspectief voor ondernemers in de mosselsector binnen de context van duurzaam natuurherstel in het Waddengebied. Het ambitieniveau van het natuurherstel is het terugwinnen van een rijke zee, aansluiting bij het ontwikkelingsperspectief van de PKB Waddenzee en realisatie van de Natura 2000-doelen. Partijen hebben zich gecommitteerd aan een gezamenlijk proces waarbij verschillen van inzicht niet via gerechtelijke procedures maar in constructieve samenwerking worden opgelost.

Het convenant is door de betrokken partijen uitgewerkt tot een programma van uitvoering, dat op 4 maart 2009 is vastgesteld.

De Tweede Kamer is in 2008 geïnformeerd over het LNV-programma inzake de kabinetsdoelstelling over de vermindering van de administratieve lasten. LNV kiest er voor niet te focussen op administratieve lasten, maar op vermindering van de regeldruk in algemene zin. Naast het wegnemen van bovenmatige informatieverplichtingen, wordt daarom ook ingezet op het wegnemen van irritaties, het verbeteren van de dienstverlening, het benutten van ICT-kansen, het verlagen van toezicht- en nalevingslasten en lasten rondom het aanvragen van vergunningen.

De Tweede Kamer heeft in 2008 meerdere malen gesproken over de handhaving en het toezicht van de Voedsel- en Warenautoriteit (VWA) op diertransporten en slachterijen. De heren Hoekstra en Vanthemse hebben op verzoek van de minister van LNV onderzoek gedaan naar de aard en omvang van de problematiek. In de kabinetsreactie op de rapporten en de aanbevelingen daarin is een aantal maatregelen aangekondigd, waaronder het aantrekken van dierenartsen, het risicogebaseerd toezicht en het verbeteren van de interne informatiestromen. De maatregelen zijn in 2008 in gang gezet.

Het kabinet heeft voor de realisatie van de ambities met betrekking tot het klimaat- en energievraagstuk primair ingezet op een aanpak met convenanten. LNV heeft dit vertaald in een convenant waarin afspraken zijn vastgelegd met alle agrosectoren. In het convenant zijn de drie sporen van het kabinetsprogramma Schoon en Zuinig uitgewerkt, in een energiebesparingstempo van 2% per jaar, 30% reductie broeikasgassen in 2020 ten opzichte van 1990 en een forse bijdrage (circa 30%) aan de nationale doelstelling van 20% duurzame energie in 2020. Het in juni 2008 gesloten convenant met de agrosectoren is in de tweede helft van 2008 geconcretiseerd in 9 jaarwerkprogramma’s waarin voor alle agrarische subsectoren (zoals melkveehouderij, voedingsindustrie, akkerbouw, bos/houtsector) projecten zijn gedefinieerd om de ambities stap voor stap te realiseren. Tegelijk zijn samen met de sectoren diverse innovatieprogramma’s ontwikkeld om bij te dragen aan de realisatie van die stappen.

Doelstelling nr. 1

Eén Europa met een stevig draagvlak onder de burgers, dat zich richt op de terreinen waar het meerwaarde levert en zich niet begeeft op terreinen waar lidstaten het beter zelf kunnen regelen.

Resultaten van het beleid

Het jaar 2008 stond in het teken van de discussie over de health check van het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB). In aanvulling op haar mededeling over de health check van eind 2007, heeft de Europese Commissie in mei 2008 een serie wetgevingsvoorstellen gepresenteerd. Daarin stonden drie onderwerpen centraal: directe inkomensondersteuning, de omgang van marktondersteunende beleidsinstrumenten en nieuwe uitdagingen op het gebied van klimaat, waterbeheer, hernieuwbare energie en biodiversiteit. In de landbouw- en Visserij Raad van november 2008 hebben de landbouwministers van de Europese Unie een politiek akkoord bereikt over de health check. Het kabinet is van mening dat dit goed aansluit bij mondiale ontwikkelingen en de Nederlandse uitgangspunten.

De belangrijkste onderdelen uit dat akkoord zijn:

• verhoging van het Nederlandse melkquotum,

• volledige ontkoppeling van inkomenssteun,

• vaststelling van voorwaarden aan modulatie,

• introductie van een zogenaamd artikel 68 waarmee een deel van de nationale enveloppe voor inkomenssteun kan worden herbestemd voor het stimuleren van bijvoorbeeld milieuvriendelijke landbouw, kwaliteitslandbouw en risicoverzekeringen,

• uitblijven van extra verplichtingen ten aanzien van bufferstroken langs waterlopen voor landen (zoals Nederland) met een goedgekeurd actieprogramma in het kader van de Nitraatrichtlijn,

• verdere afbouw van het markt- en prijsbeleid met als doel de landbouw marktgerichter te maken,

• versterking van het Europees plattelandsbeleid via modulatie, gericht op nieuwe uitdagingen als klimaat, energie, water en biodiversiteit.

De health check is de opmaat naar de EU-begrotingsevaluatie in 2009. Meer principiële vragen zoals over de optimale verdeling van verantwoordelijkheden tussen de lidstaten en de Unie en de omvang van de landbouwbegroting ná 2013, maken onderdeel uit van de discussie over de EU-begrotingsherziening en de financiële perspectieven voor de periode 2014–2020.

In de tweede helft van 2008 is in Europa ook een begin gemaakt met de discussie over de toekomst van het GLB op lange termijn. Ter voorbereiding op die discussie, heeft het ministerie van LNV de zogenaamde Houtskoolschets opgesteld. De Houtskoolschets beschrijft de contouren van het GLB met een tijdshorizon tot 2020, waarin de zichtbare beloning van maatschappelijke waarden een centrale plaats inneemt.

De instrumenten die het kabinet na besluitvorming over de health check ter beschikking zullen staan, maken het mogelijk om vanaf 2010 een begin te maken met de ondersteuning van individuele maatschappelijke prestaties en de stimulering van concurrentiekracht en duurzaamheid.

In het beleidsprogramma 2007–2011 heeft het kabinet uitgesproken te streven naar een innovatieve en concurrerende economie in een duurzame leefomgeving. Met dit streven geeft Nederland ook uitvoering aan de Europese Lissabonstrategie. Het beleid van LNV en de inspanningen van de agrosector en andere plattelandsondernemers (privaat en publiek) dragen herkenbaar aan deze doelstellingen bij. Belangrijk hiervoor is het verbeteren van het ondernemingsklimaat, waarvoor vermindering van de regeldruk en administratieve lasten één van de speerpunten is. Daarnaast faciliteert en stimuleert LNV de ontwikkeling en toepassing van kennis en innovaties in de agroketen en op het platteland. Verder zijn energie en klimaatveranderingen prioritaire Lissabonthema’s. Zowel ten aanzien van mitigatie als op het gebied van adaptatie leveren landbouw en natuur een belangrijke bijdrage aan de EU- en nationale beleidsdoelen op deze terreinen.

Beleidsconclusies en consequenties

De health check is een belangrijke stap in de hervorming van het GLB. Nederland zal daarbij in Europa blijven inzetten op beloning van maatschappelijke prestaties. Het in 2008 bereikte akkoord over de health check biedt voldoende aanknopingspunten om stappen te zetten op die weg. In 2009 volgt een nationaal traject waarin specifieke nationale keuzes worden gemaakt over de wijze van implementatie van de health check besluiten. Dit betreft onder andere de inzet van de extra middelen voor het plattelandsbeleid en artikel 68.

Naar aanleiding van in Europees verband gevoerde discussie over de invulling van het (ver)nieuw(d)e GLB, vindt een maatschappelijke consultatie plaats die onder andere bestaat uit keukentafelgesprekken, discussiebijeenkomsten, internetconsultaties en opinieonderzoek.

Doelstelling nr. 6

Duurzame economische ontwikkeling bevorderen en armoedebestrijding met kracht voortzetten en uitwerken in het project De Millennium Ontwikkelingsdoelen Dichterbij

Resultaten van het beleid

Bijdragen aan armoedebestrijding en duurzame economische ontwikkeling

Onze internationale opgave om het aantal mensen dat in armoede leeft in 2015 te halveren, is op dit moment crucialer dan ooit. Die opgave wordt des te urgenter vanwege de hoge voedselprijzen. Stijgende prijzen voor voedsel en brandstof raken iedereen, maar ze raken de armen en kwetsbaren in ontwikkelingslanden het meest. Ook «competing claims» op landgebruik, en aanwenden en uitputten van natuurlijke hulpbronnen voor verschillende doeleinden (voedsel, diervoeding, randstof en biodiversiteit) spelen een belangrijke rol in armoedebestrijding.

Landbouw blijft ook in de 21ste eeuw een fundamenteel instrument voor voedselvoorziening, economische groei en armoedebestrijding. Innovatie en versterking van kennis en onderzoek zijn daarbij cruciaal voor productieverhoging. Hierdoor is het niet alleen mogelijk om productie op bestaande gronden te verbeteren, maar ook om duurzamer te produceren.

De minister van LNV heeft samen met de minister voor Ontwikkelingssamenwerking een krachtig signaal afgegeven met de Kamerbrief «Landbouw, rurale bedrijvigheid en voedselzekerheid» van 8 mei 2008 (te noemen «brief Verburg/Koenders» Kamerstuknummer 31 250, nr. 14). Hiermee zijn ambities neergezet om een bijdrage te leveren aan de internationale opgaven om armoede te bestrijden via vijf sporen, te weten productiviteitsverbetering, «enabling environment», duurzame ketenontwikkeling, verbeterde markttoegang en voedselzekerheid en overdrachtsmechanismen. Voor de uitvoering van de in de brief geformuleerde voornemens is gezamenlijk € 50 miljoen per jaar extra uitgetrokken boven op de al beschikbare € 350 miljoen.

Verder heeft de minister van LNV in Europees verband, naar aanleiding van het voorstel van de Europese Commissie van 18 juli 2008 voor het oprichten van een snelle response voedselfaciliteit voor ontwikkelingslanden, een voorstel gedaan voor de financiering van dit fonds om de budgetdiscipline te waarborgen en afgesproken plafonds voor de Financiële Perspectieven ongemoeid te laten. Lidstaten worden daarin onder meer opgeroepen additionele bijdragen te storten. In Brussel is inmiddels besloten dat financiering van de voedselfaciliteit geheel uit categorie IV «Extern Beleid» van de EU begroting plaats zal vinden, een voor Nederland acceptabele formule.

Het proces om internationale agrarische grondstoffenketens te verduurzamen is in 2008 wereldwijd geïntensiveerd. Vanuit de rol van Nederland in het internationale handelsverkeer, geeft de regering prioriteit aan de producten palmolie en soja. De instrumenten daartoe, de round table on responsible soy (rtrs) en roundtabble on sustainable palm oil (RSPO), hebben in 2008 tot concrete resultaten geleid. In oktober 2008 is het eerste schip met RSPO gecertificeerde palmolie de haven van Rotterdam aangemeerd. Ten aanzien van soja wordt verwacht dat eind mei 2009 de rtrs-criteria voor duurzame soja worden vastgesteld.

De Afghaanse minister van onderwijs heeft minister Verburg verzocht een samenwerking op het gebied van landbouwonderwijs op te zetten. LNV heeft in 2008 verdere voorbereidingen getroffen voor deze samenwerking, onder andere met de WUR. LNV kiest daarbij voor een brede insteek in het OVO-drieluik: een programma gericht op onderzoek, voorlichting en onderwijs met als basis een ketenbenadering. Voor Afghanistan is verbetering van de voedselzekerheid, opleiding en training van een nieuwe generatie studenten, en training en voorlichting aan boeren van groot belang voor de ontwikkeling van het land. Afspraken over deze landbouwsamenwerking zullen in 2009 verder vorm krijgen op basis van een te tekenen MoU tussen Nederland en Afghanistan.

Commissie voor duurzame ontwikkeling

In 2008 vond de 16e vergadering van de commissie voor Duurzame Ontwikkeling van de VN (CSD) plaats in New York. Mede als gevolg van de voedselcrisis staat het onderwerp duurzame landbouwontwikkeling weer hoog op de internationale ontwikkeling. Nadat CSD 16 met name heeft gekeken naar de recente ontwikkelingen op het gebied van duurzame landbouw, rurale ontwikkeling, land, verwoestijning en water, is het aan CSD 17, onder voorzitterschap van minister Verburg, om te komen tot concrete maatregelen. Inzet van de voorzitter is om tot concrete maatregelen te komen die in lijn zijn met de vijf sporen zoals deze in de hiervoor genoemde Kamerbrief zijn aangegeven. Naast maatregelen op het gebied van het stimuleren van duurzame landbouwproductie, waarbij innovatie, capaciteitsopbouw, onderzoek, voorlichting en technologieoverdracht centraal staan, zal met name aandacht worden besteed aan het vraagstuk van competing claims tussen productie voor voedsel of biofuels en tussen gebruik van water voor sanitatie of landbouw. Voorts zal specifiek aandacht worden geschonken aan de problematiek in Afrika en de noodzaak van een groene revolutie aldaar.

Beleidsconclusies en consequenties

De voedselcrisis vraagt om sterke investeringen in duurzame landbouw en rurale ontwikkeling, met name in ontwikkelingslanden. De landbouwsector in ontwikkelingslanden heeft een grote potentie tot het stimuleren van een economische en rurale ontwikkeling, verduurzaming en armoedebestrijding. Met de kamerbrief «Landbouw, rurale bedrijvigheid en voedselzekerheid» heeft het kabinet haar extra inzet op dit gebied aangegeven. Inmiddels krijgt de implementatie van deze nota vorm en zijn verschillende activiteiten en programma’s in dit kader gestart.

Ook zal de minister van LNV in haar rol als voorzitter van CSD 17 een belangrijke impuls geven om internationaal tot afspraken te komen voor concrete maatregelen op het gebied van investeringen in landbouwproductie, enabling environment voor de private sector, duurzame ketenontwikkeling, verbeterde markttoegang en sociale vangnetten voor voedselzekerheid.

Doelstelling nr. 11

Hoger onderwijs met meer kwaliteit en minder uitval

Resultaten van het beleid

Voor een succesvol en concurrerend agrocluster is samenhang in het brede scala aan initiatieven en bewegingen op het vlak van kennis en innovatie van groot belang. Kwalitatief hoogwaardig, vakdepartementaal ondersteund onderwijs maakt hier onlosmakelijk deel van uit. LNV volgt het algemeen onderwijsbeleid van OCW en stuurt op de inzet en functies van het groen onderwijs voor de sector en op effectieve samenwerking tussen onderwijsinstellingen en bedrijfsleven.

Kwaliteit van groen onderwijs

Het groen onderwijs op vmbo-niveau wordt door de onderwijsinspectie redelijk positief beoordeeld. Het vmbo-groen onderscheidt zich door betere kwaliteitszorg. Punten van zorg zijn de relatief lage eindexamencijfers en de naleving van de voorgeschreven onderwijstijd. In 2008 zijn de pilots met een nieuw competentiegericht examenprogramma uitgebreid. Deze beogen een verdere kwaliteitsverbetering en een betere aansluiting op het competentiegericht mbo. Het groen mbo loopt voorop in de invoering van de nieuwe competentiegerichte kwalificaties. In 2007/2008 was al 62% van de opleidingen competentiegericht, tegen 39% in het ROC.

Doorlopende leerlijnen en aansluiting mbo-hbo zijn belangrijke issues binnen het algemeen onderwijsbeleid waarop het groen onderwijs zich onderscheidt. De Groene Kennis Coöperatie (GKC) biedt hiervoor het platform. Binnen de diverse GKC-programma’s (onder andere tuinbouw, agrologistiek, melkveehouderij, dierenwelzijn, internationalisering,) werken de verschillende onderwijsniveaus samen met onderzoek en de praktijk aan kenniscirculatie en vernieuwing van het kennissysteem.

Vermindering uitval

In het vmbo is een relatief geringe uitval van ongediplomeerde leerlingen. Ook in het mbo is de relatief lage ongediplomeerde uitval opvallend. Daarbij springt in het oog dat vooral meisjes het goed doen. Uit het in 2008 gepubliceerde rapport Benchmark mbo 2007 (zowel de OCW als de LNV-opleidingen) blijkt dat het opleidingssucces (de verhouding tussen het aantal schoolverlaters met en zonder een diploma) evenals in 2006 het hoogst is in de sector landbouw en natuurlijke omgeving.

Uitval

Het voortijdig schoolverlaten binnen het groen onderwijs is relatief laag.

De volgende in 2008 genomen maatregelen beogen het groen onderwijs in de volle breedte verder te verbeteren:

• Alle instellingen hebben impulsmiddelen ingezet voor versterking van hun rol als regionaal kenniscentrum. In vijf provincies/regio’s is een pilot gestart om het concept School als Kenniscentrum te verdiepen, dit met betrokkenheid van ondernemers en burgers.

• De strategische agenda Hoger Onderwijs is geïmplementeerd. De Beleidslijn internationaal Groen Onderwijs die zich richt op versterking van de LNV-kennisinstellingen ten opzichte van buitenlandse kennisaanbieders is in de afrondingsfase.

• Vanaf 1 augustus 2008 werd via een LNV-regeling € 6 miljoen beschikbaar gesteld aan de AOC voor continuering van inhoud en omvang van de opleidingen voor de primaire agrarische beroepen. Deze regeling beoogde de uitstroom te vergroten met het oog op de afnemende leerlingaantallen en de toekomstige vraag op de arbeidsmarkt. Middelen uit deze regeling kunnen o.a. worden ingezet voor dure praktijkleervoorzieningen. Vanaf 2009 worden deze middelen ook aan de Hogere Agrarische Scholen beschikbaar gesteld. LNV heeft hiervoor in 2008 een regeling tot stand gebracht.

• Binnen de Groene Kenniscoöperatie zijn vijftien vraaggestuurde kennisprogramma’s in uitvoering met doel de onderlinge samenwerking te versterken tussen groene onderwijsinstellingen en tussen onderwijsinstellingen, praktijk en onderzoek met het oog op kennisverspreiding.

Kwalificaties

Onderstaande grafiek geeft de ontwikkeling aan van het percentage deelnemers binnen het groen onderwijs dat de opleiding heeft verlaten zonder diploma ten opzichte van het totaal aantal deelnemers dat de opleiding heeft verlaten.

Bron: Onderwijsinstellingen/CFI

Bovenstaande grafiek laat zien dat de uitval in het HBO-groen is toegenomen in de periode 2006–2008. De verklaring daarvoor wordt nog onderzocht. Dit is een aandachtspunt voor het komende jaar.

Een indicatie voor de kwaliteit is dat Wageningen Universiteit in de Keuzegids Hoger Onderwijs 2009 is gekozen als beste Nederlandse Universiteit en HAS Den Bosch als de op drie na beste hogeschool. Op de vakgebieden Landbouwwetenschappen en omgeving en ecologie behoort WU wereldwijd bij de top 5. Volgens het Onderwijsjaarverslag 2007 scoort het groen vmbo beter dan het overig voortgezet onderwijs wat betreft systematisch ingerichte kwaliteitszorg. Het groen vmbo scoort minder wat betreft voldoen aan minimale onderwijstijd en gemiddelde eindexamenresultaten. Wat betreft het onderwijsleerproces wijkt het groen vmbo niet af van het overige voortgezet onderwijs. In kader van het onderwijsjaarverslag over 2008 zal worden nagegaan welke maatregelen nodig zijn om de kwaliteit van het vmbo-groen te verbeteren. De mbo-groen opleidingen laten over het geheel een vergelijkbare kwaliteit en hoger slagingspercentage zien dan de ROC.

Beleidsconclusies en consequenties

Kwalitatief goed groen onderwijs is een belangrijke voorwaarde voor een succesvol en internationaal concurrerend agrocluster. Binnen het groen onderwijs is de kwaliteit hoog en de ongediplomeerde uitval relatief klein. Desalniettemin is er voortdurende aandacht voor verbeteringen om deze kwaliteit te verhogen en de uitval te verlagen. In het onderwijsjaarverslag wordt dit nader toegelicht. In uitwerking op de Strategische Agenda Hoger Onderwijs worden sectorspecifieke afspraken gemaakt onder andere over doelen en indicatoren en verbinding onderwijs-arbeidsmarkt. Ook de internationale profilering van de instellingen voor hoger onderwijs, doorlopende leerlijnen vmbo-hbo en de samenwerking in de onderwijskolom en met onderzoek en beroepspraktijk via de Groene Kennis Coöperatie worden gestimuleerd. De rol van het hoger onderwijs bij kennisdoorstroming naar de beroepspraktijk (instellingen hbo-groen als kenniscentrum in de regio) wordt versterkt. Er is extra aandacht en financiering voor het praktijkleren en voor het in stand houden van land- en tuinbouwopleidingen bij de AOC’s en de Hoge Agrarische Scholen. Er wordt volop gewerkt aan nieuwe examenprogramma’s die een meer competentiegericht vmbo mogelijk maken.

De voortijdige schooluitval moet dalen tot maximaal 15% in 2012. Het groene onderwijs scoort beter dan het reguliere onderwijs.

Doelstelling nr. 14

Het versterken van het innovatief vermogen van de Nederlandse economie

Resultaten van beleid

Het Nederlandse agrocluster is economisch sterk en robuust en toonaangevend in de wereld op het gebied van innovatie en kennisontwikkeling. Die positie moet worden behouden en versterkt. Verdere verduurzaming en vermaatschappelijking zijn voortdurende uitdagingen.

LNV heeft daaraan in 2008 bijgedragen door ondernemers te faciliteren bij innovatieve ontwikkeling. Bijvoorbeeld door het tot stand brengen van een goed werkend kennissysteem en door instrumenten om innovatieve projecten te ondersteunen. Het «Koplopersloket» stimuleert ondernemers door specifiek te kijken naar beperkingen als gevolg van regelgeving. Het Small Business Innovation and Research (SBIR) stimuleert creatieve ontwikkelingen bij MKB bedrijven op de gebieden van biodiversiteit en groene economie.

In innovatieagenda’s geven agrosectoren aan welke specifieke innovatieve onderzoeken en projecten kunnen bijdragen aan de duurzame ontwikkeling van de betreffende sector. Zo besteedt de innovatieagenda pluimveehouderij aandacht aan vergroting van afzetmogelijkheden voor eieren met meerwaarde, is in het kader van de innovatieagenda melkveehouderij onderzoek gericht op stimulering van de weidegang, heeft de innovatieagenda voor de varkensvleesketen in 2008 prioriteit gelegd bij mestverwerking en verdoofde castratie van beerbiggen en heeft de tuinbouwinnovatieagenda onderzoek geïnitieerd naar het optimaliseren en uniformeren van digitale gegevensstromen. De uitvoering van de innovatieagenda’s wordt door LNV gefaciliteerd.

Innovatieve ontwikkelingen zijn ook gestimuleerd door inzet van het Innovatienetwerk, Transforum en Syntens. Het innovatienetwerk richt zich op grensverleggende innovaties binnen de thema’s duurzaam ondernemen, gezonde samenleving, ruimte creëren en innovatiestimulerende omgeving. Transforum heeft inzet gepleegd in een reeks projecten gericht op onder andere het leggen van nieuwe verbindingen tussen landelijk gebied en steden, op duurzaamheid in de keten en voedselproductie in sterk verstedelijkte gebieden. Syntens richtte zich op vernieuwing in de tuinbouwsector en de ontwikkeling van de multifunctionele landbouw. Innovatieprojecten waren onder meer lokaal gebruik van afvalwater, gemaaid natuurgras als energiebron en de ontwikkeling van zoutwatertuinbouw. Hierdoor zijn in 2008 400 bedrijven geadviseerd.

Interdepartementaal is een belangrijke impuls gegeven door het traject «Nederland Ondernemend Innovatieland». Er is een interdepartementale projectgroep gestart die werkt aan een maatschappelijke innovatieagenda voor duurzame agro- en visserijketens. Hierin gaat het om fundamentele en grensverleggende doorbraken die nodig zijn in het bedrijfsleven en het agrokenniscluster. LNV heeft bijgedragen aan het tot stand komen van de maatschappelijke innovatieagenda’s gezondheid, water en energie. In de lange termijn strategie die in de zomer 2008 naar de kamer is gestuurd heeft LNV de ambitie voor 2030 voor een duurzame landbouw en visserij verwoord. Eind 2008 hebben de ministeries van OCW, EZ en LNV de valorisatieagenda met partijen uit het veld ondertekend.

LNV neemt actief deel in het initiatief Partners voor Ondernemerschap, gericht op het stimuleren van de kennisontwikkeling en -toepassing rondom ondernemerschap richting primaire ondernemers, ketenpartners en onderwijs.

In 2008 is LNV gestart met de implementatie van het actieplan opschaling agrologistiek (2008–2011). Hiervoor is het aantal projecten onder het Platform Agrologistiek uitgebreid tot 14, heeft het Platform samenwerking gezocht met aanverwante initiatieven zoals het programma duurzame logistiek en zijn samenwerkingsverbanden aangegaan met groene onderwijsinstellingen.

De genoemde 14 projecten hebben geleid tot een transportreductie van 2 miljoen wegkilometers per jaar.

Binnen het sleutelgebied Flowers & Food zijn in het innovatieprogramma «Food & Nutrition Delta» projecten opgenomen van MKB-bedrijven. Het Technologisch Topinstituut Groene Genetica heeft projecten tot stand gebracht tussen veredelingsbedrijven en kennisinstellingen.

Beoogde effecten en resultaten

Sinds 2004 is sprake van een stijgende lijn van bedrijven die product- of procesinnovaties doorvoeren (zowel bedrijven die dat als eerste doen als groep van innovatieve volgers). In 2004 ging het om 6,7%, in 2006 om 11,6% en voor 2007 om 11,5%.

Toelichting

* Deze indicator komt jaarlijks 10 maanden na afloop van het jaar beschikbaar. Het realisatiecijfer over 2008 wordt opgenomen in het jaarverslag 2009.

1. Het percentage innoverende agrarische bedrijven geeft het percentage van de bedrijven weer dat product -of procesinnovaties heeft doorgevoerd in het betreffende jaar. Het gaat hierbij zowel om bedrijven die als eerste bedrijf iets nieuws hebben doorgevoerd als om innovatieve volgers die bij de (eerste) groep behoren die vernieuwingen hebben doorgevoerd die al eerder door andere zijn ingevoerd. De indicator is conjunctuurgevoelig en daarmee gebonden aan behaalde bedrijfsresultaten.

2. Het percentage agrobedrijven in top 100 van innovatieve bedrijven betreft een vergelijking met alle andere sectoren in Nederland. Ten opzichte van al deze hoog innovatieve sectoren is de doelstelling dat de agrosector minimaal even innovatief zal zijn.

Beleidsconclusies en consequenties

De inzet van het kabinet is erop gericht de Nederlandse land- en tuinbouw te ondersteunen in het behouden en waar mogelijk verstevigen van de internationale concurrentiepositie.

De innovatieagenda’s leiden tot een effectieve combinatie van innovatie, verduurzaming en vermaatschappelijking. Ook voor meer fundamentele innovaties zijn belangrijke stappen in die richting gezet. Dat heeft geleid tot een stijging van het aantal innoverende agrarische bedrijven met 11,5% in 2007. De innovatieagenda’s zullen in 2009 nadere uitwerking krijgen en door LNV worden ondersteund.

In 2008 is door de projecten onder het Platform Agrologistiek een transportbesparing van 2 miljoen kilometer per jaar bereikt. Ook is een belangrijke impuls gegeven aan de implementatie van het actieplan opschaling Agrologistiek. De inzet wordt in 2009 doorgezet.

Doelstelling nr. 16

Minder regels, minder instrumenten, minder loketten

Resultaten van beleid

In het coalitieakkoord is een nieuwe reductie van de administratieve lasten afgesproken van 25% in de periode 2007–2011. Op basis van de nieuwe rijksbrede nulmeting is in 2008 voor LNV € 205 miljoen aan lasten vastgesteld en een reductiedoelstelling van 18,5%. In december heeft de minister van LNV haar plan voor het realiseren van deze doelstelling in het jaar 2011 naar de Kamer gezonden.

Voor merkbare lastenvermindering is meer nodig is dan het wegnemen van bovenmatige informatieverplichtingen. Daarom wordt ook gewerkt aan het wegnemen van irritaties, het verbeteren van de dienstverlening, het benutten van ICT-kansen, het verlagen van toezichtlasten, nalevingslasten en lasten rondom het aanvragen van vergunningen. Ook het vernieuwen van de regelgeving en het verlagen vande implementatielasten daarvan en van de verkrijgingskosten van subsidies, zijn elementen van de ingezette reductieaanpak.

Concreet heeft dit onder meer opgeleverd:

1. Vernieuwde regelgeving/vergunningen

• de wetgeving voor binnenvisserij is herzien en vergunningen zijn vereenvoudigd

• de Natuurbeschermingswet 1998 is aangepast om de toepassing van het principe bestaand gebruik te vereenvoudigen voor de periode tot de beheerplannen Natura 2000

• de Regeling agressieve dieren is ingetrokken

• douaneregelgeving is opgeschoond en geïntegreerd

2. Administratieve lasten

  In kwantitatieve zin zijn de administratieve lasten in 2008 gedaald met 0,9% (€ 1,8 mln). Deze reductie werd met name behaald door verdergaande automatisering van de gecombineerde data-inwinning (Regeling landbouwtelling en gecombineerde opgave) en een wijziging van uitvoeringsregeling Meststoffenwet».

3. Nalevingslasten en toezichtslasten

• In de land- en tuinbouwsectoren en in de vleesketen (diervoederbedrijven) houdt het rijk nog maar twee regulier inspecties per jaar. Met de pluimveesector is een «Toezicht op Controle-arrangement» overeengekomen.

• In de recreatiesector (attractieparken) zijn diverse controles gebundeld in één inspectieverzoek.

• Verdere inrichting van de Gegevensautoriteit Natuur leidt tot verbetering van de gegevensvoorziening aan bedrijven en organisaties.

4. Dienstverlening en verkrijgingskosten subsidies

  Het programma Elektronische Dienstverlening verbetert de dienstverlening aan doelgroepen. Dat gebeurt onder meer door het aanbieden van formulieren via internet, waarop al bekende gegevens zijn ingevuld.

5. EU

  De Europese Commissie is, naar Nederlands voorbeeld, gestart met de vermindering van de administratieve lasten met 25% in 2012. Op het terrein van LNV is in 2008 de braakregeling en daarmee gepaard gaande voorwaarden afgeschaft en is een groot aantal import- en exportcertificaten vervallen.

Grafisch kunnen de belangrijkste resultaten als volgt worden weergegeven.

Beleidsconclusies en consequenties

De Tweede Kamer heeft in 2008 het LNV-programma voor het realiseren van de doelstelling voor de reductie van administratieve lasten ontvangen. Hoofdlijn van de aanpak is, naast het verminderen van de administratieve lasten, wordt gestreefd naar een vermindering van de regeldruk in brede zin.

Een dreiging voor de reductie blijft dat er wensen in een sector kunnen leven die, indien er gehoor aan wordt gegeven, leiden tot een toename van de administratieve lasten. Zo leidt de roep om differentiatie in de gebruiksnormen voor stikstof in het mestdossier al snel tot een toename van de informatiestromen en daarmee tot een toename van de administratieve lasten.

Doelstelling nr. 22

Het stimuleren van duurzame consumptie en productie

Resultaten van beleid

LNV stimuleert de verduurzaming van consumptie en productie. Het beleid zowel gericht op de aanbodkant als op de vraagkant. Dat betekent dat verduurzaming van productie wordt gestimuleerd, maar ook dat bewustzijn van burgers over duurzame consumptie wordt vergroot.

Schoon en Zuinig

Op basis van het kabinetsprogramma Schoon en Zuinig moeten de agrosectoren meedoen aan de 2% energiebesparing per jaar, broeikasgasreductie van 30% en 20% duurzame energie in 2020. LNV heeft op 10 juni 2008 met de belangrijkste agrosectoren het «Convenant Schone en Zuinige Agrosectoren» gesloten. Het convenant heeft een looptijd tot 2020 en legt vast hoe de doelstellingen voor de verschillende agrosectoren worden bereikt.

De ambitie uit het convenant wordt vertaald in jaarwerkprogramma’s per sector. In de tweede helft van 2008 zijn de jaarwerkprogramma’s voor 2009 opgesteld voor de volgende sectoren: melkveehouderij, dierhouderij, akkerbouw en open teelt, voedings- en genotmiddelenindustrie (VGI), bloembollen en paddenstoelen en natuur, bos, landschap en houtketen.

In het najaar van 2008 zijn ook de energie innovatieprogramma’s ontwikkeld die bijdragen aan de realisatie van de convenantdoelstellingen. Hierover vindt in de eerste maanden van 2009 besluitvorming plaats. Concreet gaat het om innovatieprogramma’s op het gebied van groene grondstoffen, glastuinbouw, precisielandbouw, mestvergisting, energie uit binnenlandse houtachtige biomassa en reductie overige broeikasgassen.

Energietransitie en glastuinbouw

De omstandigheden voor de tuinbouwsector zijn op dit moment niet gunstig; hoge gasprijzen, lage productprijzen en ook gevolgen van de kredietcrisis. Tegen deze achtergrond heeft LNV in november 2008 een akkoord gesloten met LTO-Nederland en de Rabobank. Extra maatregelen moeten ervoor zorgen dat de sector blijft investeren in energiezuinige kassen én kwalitatief goede producten blijft produceren.

Nieuwe maatregelen uit het akkoord die de investeringen in de duurzame en energiezuinige sector moeten bevorderen zijn:

• Aardwarmtegarantievoorziening waarschijnlijk vanaf april 2009; hiermee wordt het risico van «misboringen» naar warmwaterbronnen in diepe aardlagen financieel gecompenseerd. De ministeries EZ en LNV en storten samen totaal € 10 mln. Ook de Rabobank levert een bijdrage van € 5 mln.

• Verhoging van de garantstelling voor duurzame investeringen van € 1,2 mln. naar € 2,5 mln. Deze extra garantstelling moet nog aan de Europese Commissie worden voorgelegd voor goedkeuring.

• De eisen voor investeringen in Groenlabelkassen worden iets versoepeld waardoor er geïnvesteerd blijft worden in dit soort kassen.

• De fiscale aftrekposten voor milieu-investeringen worden verruimd.

• De ministers van LNV en VROM willen het «ruimte-voor-ruimte» instrumentarium verder optimaliseren en de provincies aanspreken op een effectieve inzet hiervan.

• De minister van LNV laat onderzoek doen naar de prijsopbouw van tuinbouwproducten.

Het programma «Kas als Energiebron» formuleert als ambitie een klimaatneutrale en rendabele teelt in nieuwe kassen vanaf 2020. In 2008 is samen met het Productschap Tuinbouw een »versnellingsprogramma implementatie semi-gesloten kas» opgezet en gestart.

Om het gebruik van fossiele brandstoffen te beperken en een efficiënt energiegebruik binnen de glastuinbouw te stimuleren zijn in 2008 de regelingen Marktintroductie Energie Innovatie (MEI) en Investeringsregeling Energie (IRE) opengesteld. Op basis van deze regelingen zijn in 2008 zeven subsidieverplichtingen aangegaan voor een bedrag van ca. € 22 mln.

Ontwikkeling index energie-efficiëntie in de productieglastuinbouw

Bron: LEI/Wageningen UR Tussenrapportage energiemotor glastuinbouw 2008, mei 2008

Biobased Economy (groene grondstoffen)

In 2008 is het innovatieprogramma groene grondstoffen uitgewerkt. In de eerste maanden van 2009 vindt hierover besluitvorming plaats.

Om de biobased economy vooruitlopend hierop al een impuls te geven, is eind 2008 een tweede tender SBIR biobased economy uitgeschreven. Daarmee wil de minister de omschakeling versnellen van een economie die afhankelijk is van fossiele grondstoffen naar een economie op basis van groene grondstoffen. Via de subsidie hebben 20 bedrijven de opdracht gekregen om een product te gaan ontwikkelen dat bijdraagt aan versterking van agro- en chemiecluster en daarbij de afhankelijkheid van aardolie en gas vermindert.

Windenergie op land

In 2008 heeft LNV een stevige bijdrage geleverd aan het interdepartementale project om de kabinetsdoelstelling uitbreiding capaciteit windenergie op land te realiseren. Binnen dat project borgt LNV de natuur- en landschapsbelangen maar ook de doelstelling uit het convenant om binnen de agrosectoren een verdubbeling van de windenergiecapaciteit te realiseren in 2020.

Toelichting

De indicatoren komen jaarlijks 10 maanden na afloop van het jaar beschikbaar. De realisatiecijfers over 2008 worden opgenomen in het jaarverslag 2009.

a). Door een andere samenstelling van de meetmethode komt dit cijfer later dit jaar beschikbaar.

* De energie-efficiëncy-verbetering bloembollen resp. paddenstoelen is de verbetering in het primair brandstofverbruik per eenheid product bepaald voor de sector bloembollen respectievelijk de sector paddestoelenteelt, gerefereerd aan het referentiegebruik in 2005.

** Deze indicator is een gewogen gemiddelde van verschillende sectoren in de voedings- en genotmiddelenindustrie.

Biologische landbouw

De beleidsnota Biologische landbouwketen 2008 – 2011 (Tweede Kamer 2007–2008, 29 842, nr. 15) richt zich op het ontwikkelen van zelfstandige, robuuste biologische sector, die in goede verbinding staat met de koplopers van de gangbare landbouw en met de samenleving. Op 31 januari 2008 is alweer het derde convenant Marktontwikkeling Biologische Landbouw door alle belangrijke marktpartijen getekend en op 22 april 2008 het tweede deelconvenant met maatschappelijke organisaties.

De vraag naar biologische landbouw groeit momenteel sneller dan het aanbod. In 2008 zijn de bestedingen ten opzichte van 2007 met 12,4% gegroeid terwijl het biologische areaal in 2008 ten opzichte van 2007 is gestegen met 7,3%. Daarom wordt ontwikkeling van de aanbodkant gestimuleerd, onder andere door in samenwerking met ketenpartners een totaalpakket op te zetten om de groep potentiële omschakelaars te vergroten.

Duurzame veehouderij

LNV heeft in januari 2008 een toekomstvisie op de veehouderij naar de Tweede Kamer gezonden. (Tweede Kamer 2007–2008, 28 973, nr. 18). Kern van deze visie is dat de veehouderij zich in 15 jaar moet hebben ontwikkeld tot een in alle opzichten duurzame veehouderij met een breed draagvlak in de samenleving. Dat betekent een veehouderij die produceert met respect voor mens, dier en milieu, waar ook ter wereld. Daarnaast is de inzet op de vermindering van uitstoot van schadelijke stoffen en van fijn stof van belang.

In 2008 is verder geïnvesteerd in systeeminnovaties gericht op integraal duurzame houderijsystemen, en ketengerichte innovaties waarbij ook maatschappelijke organisaties betrokken zijn. Via de investeringsregeling integraal duurzame en diervriendelijke stallen is ongeveer € 2,5 miljoen aan investeringen in integraal duurzame stallen ondersteund.

In het kader van het ontwerpen van integraal duurzame stallen is het project Kracht van Koeien in de melkveehouderij voortgezet. Verder is in 2008 het herontwerptraject begonnen voor de varkenshouderij. de resultaten van dit herontwerptraject worden eind 2009 opgeleverd.

De Maatlat Duurzame Veehouderij (MDV), waarbij bovenwettelijke investeringen in dierenwelzijn en milieu voor fiscale tegemoetkoming in aanmerking komen (MIA/Vamil) is in 2008 uitgebreid met de melkveehouderij (naast de varkens- en pluimveehouderij). Er is in 2008 gewerkt aan een uitbreiding van de MDV met deelmaatlatten voor energie en diergezondheid. Daarnaast is gewerkt aan een maatlat voor de vleeskalverhouderij en de koppeling van nieuwe financiële instrumenten aan de MDV (Borgstellingsfonds Plus en de Regeling groenprojecten voor de melkveehouderij). Deze uitbreiding en de koppeling met nieuwe instrumenten zullen naar verwachting begin 2009 in werking treden.

Ten aanzien van het convenant over tussensegmenten (dierlijke producten die wat betreft welzijnsniveau tussen gangbaar geproduceerde en biologische producten zitten) is in 2008 overleg gestart over de inhoudelijke criteria en de aanpak met verschillende partijen die tussensegmenten willen ontwikkelen. Het ministerie van LNV heeft hierbij een stimulerende en faciliterende rol en heeft financiële middelen gereserveerd voor onderzoek en haalbaarheidsstudies.

De investeringsregeling gecombineerde luchtwassers (ammoniak èn stof) is in 2008 voor de tweede keer opengesteld en kende een grote belangstelling, namelijk 222 aanvragers. De regeling wordt ook in 2009 opengesteld.

Varkenshouders kunnen gebruik maken van de investeringsregeling voor gecombineerde luchtwassers. Er zijn vier verschillende systemen beschikbaar die de uitstoot van fijn stof met 80% verminderen. De pluimveehouderij is de grootste veroorzaker van fijn stof in de landbouw. Voor deze sector zijn de gecombineerde luchtwassers nog in ontwikkeling. Daarnaast zijn er andere maatregelen in ontwikkeling die de uitstoot van fijn stof kunnen verminderen in de pluimveehouderij. Hierdoor zijn er straks meerdere maatregelen beschikbaar om de doelstellingen fijn stof te realiseren.

Mestbeleid

Het mestbeleid beoogt de kwaliteit van grond- en oppervlaktewater te verbeteren op een verantwoorde en uitvoerbare wijze. In 2007 bleek uit de evaluatie van de Meststoffenwet dat de sector de mineralenbelasting van grond- en oppervlaktewater fors heeft teruggebracht, maar dat de doelstellingen nog niet gehaald waren. Maatregelen uit de Derde Actieprogramma Nitraatrichtlijn die per 1 januari 2008 van kracht zijn geworden, zoals aanscherping van gebruiksnormen, moeten de realisatie van de doelen dichterbij brengen.

In 2008 is volop gewerkt aan de voorbereidingen van het Vierde Actieprogramma Nitraatrichtlijn (2010–2013) en een nieuw derogatieverzoek in het kader van de Nitraatrichtlijn. Alle inspanningen zijn er op gericht dat beide in 2009 door de Europese Commissie worden goedgekeurd.

In 2008 is toestemming gekregen van de Europese Commissie dat maximaal 10 bedrijven van dierlijke mest een vloeibaar mineralenconcentraat mogen maken als kunstmestvervanger. Op die manier kan een overschot aan dierlijke mest worden verminderd en kunnen meststoffen worden hergebruikt. De pilotprojecten worden in 2009 en 2010 uitgevoerd.

(1) De indicatoren nationaal fosfaatoverschot en nationaal stikstofverschot geven het totaal verlies aan mineralen op landbouwgrond (door toepassen van meststoffen in de Nederlandse landbouw en als gevolg van neerslag) na opname door de gewassen (definitie CBS). Het nationaal stikstofoverschot omvat ook netto stikstofverliezen door vervluchtiging.

(2) Dit zijn voorlopige cijfers.

(3) Definitieve gegevens komen later in 2009 beschikbaar.

(4) De raming voor 2008 en 2009 zijn weergegeven in kg fosfaat (P2O5). Omgerekend naar mln kg fosfor (P) komt dat overeen met 30 mln. resp. 34 mln kg P voor 2008 en 2009.Deze laatste 2 cijfers waren opgenomen in de begroting voor 2008 resp. 2009.

Gewasbescherming

De milieudoelstellingen van de Nota Duurzame Gewasbescherming staan centraal in het in 2008 gevoerde beleid. Daartoe is de Wet Gewasbeschermingsmiddelen en biociden eind 2007 aangepast. De partijen in het convenant duurzame gewasbescherming hebben afspraken gemaakt die erop gericht zijn de doelstellingen van de nota te realiseren.

Naast de nationale inspanningen is in EU-verband hard gewerkt aan een nieuwe verordening voor het op de markt brengen van gewasbeschermingsmiddelen (ter vervanging van richtlijn 91/414) en een richtlijn voor duurzaam gebruik van pesticiden. Beide wetten zullen begin 2009 hun beslag krijgen. Daarmee is weer een stap gezet naar de verdere Europese harmonisatie van het gewasbeschermingsbeleid. Voorts is de laatste hand gelegd aan het beoordelen van de werkzame stoffen van Annex I van de huidige richtlijn 91/414. Begin 2009 zal ook dat proces worden afgerond. Daarmee komt een beoordelingstraject van 15 jaar ten einde.

a) De doelstelling in de Nota Duurzame gewasbescherming is een afname met 95% van de milieubelasting oppervlaktewater t.o.v. 1998. De voortgang van de «nota duurzame gewasbescherming» en ook van de bovenstaande indicatoren is in 2006 door het NMP geëvalueerd. Begin 2007 is over deze tussenevaluatie gerapporteerd, de eindevaluatie vindt in 2010/2011 plaats. De evaluatie liet zien dat de tussendoelstelling van 75% in 2006 is gerealiseerd. Tussentijds (2007, 2008 en 2009) vinden geen metingen plaats. In de begroting 2008 is geen raming opgenomen, de raming in de begroting 2009 is een rekenkundige raming

1) De indicator geeft het percentage afname van de belasting van het milieu (water en bodem) met gewasbeschermingsmiddelen aan ten opzichte van het referentiejaar 1998. Dit is berekend met behulp van de Nationale Milieu-indicator die wordt uitgedrukt in milieubelastingspunten. De raming 2009 kan niet worden geverifieerd omdat afgesproken is dat er monitoringsonderzoek plaatsvindt in 2010 (95% afname).

2) De indicator geeft het percentage vermindering in de overschrijding van residunormen voor voedselproducten aan ten opzichte van het referentiejaar 2003.

Transitie visserij

Voor een goed perspectief voor ondernemers in de visserijsector is het van essentieel belang dat de sector de transitie naar duurzame visserij maakt. Daarvoor moeten technische en technologische vernieuwing worden gecombineerd met een gunstig innovatieklimaat, versterkt ondernemerschap en intensivering van de samenwerking met maatschappelijke organisaties. Een goed voorbeeld daarvan is het «Maatschappelijk convenant duurzame Noordzeevisserij» dat in juni 2008 door de sector, maatschappelijke organisaties en het ministerie van LNV is ondertekend.

Om goed ondernemerschap in de sector te stimuleren is Wageningen Universiteit gevraagd samen met de sector te werken aan bedrijfsplannen waarin een duidelijke toekomstvisie wordt neergelegd. Ruim 150 ondernemers hebben zich gemeld om deel te nemen in dit traject. Begin 2008 zijn kenniskringen in de visserij geïntroduceerd om onderlinge samenwerking in de sector ten behoeve van de omslag naar verduurzaming te versterken. Inmiddels zijn 13 kenniskringen actief.

In de zomer van 2008 zijn, met behulp van het Europees Visserijfonds, vier projecten financieel ondersteund om duurzame alternatieven voor boomkorvisserij te ontwikkelen en nog eens vier projecten gericht op andere vormen van verduurzaming. In aanvulling daarop zijn in het najaar van 2008 nog eens 18 innovatieve projecten ondersteund.

In december 2008 is het nationale aalbeheerplan, onder voorbehoud van een eventuele bijstelling van het plan, voor goedkeuring ingediend bij de Europese Commissie. Uiterlijk 1 juli 2009 moeten de goedgekeurde beheerplannen in uitvoering worden genomen en is de visserij op aal alleen nog toegestaan in het kader van het goedgekeurde aalbeheerplan.

In Europa zijn ook afspraken gemaakt om illegale visserij tegen te gaan. Alle vis die in de EU wordt geïmporteerd moet voorzien zijn van een certificaat met daarop de herkomst van de vis en er komt betere controle in de havens op de vis die aangeland wordt door visserijschepen uit landen buiten de EU.

Beoogde effecten en resultaten

* In de begroting 2008 is hierover geen info opgenomen omdat de info pas na de presentatie van de begroting beschikbaar komt. (ultimo 2007)

** Info komt medio 2009 beschikbaar

*** Betreft aantal subsidietoezeggingen voor 5 kotters met een nieuwe vismethode; deze nieuwe vismethode zal in 2009 daadwerkelijk in gebruik worden genomen.

1) International Council for the Exploration of the Sea

2) Discards betreft het percentage niet-commerciele bijvangst. De streefwaarde van 40% in 2013 betreft een Nederlands streefcijfer. De Europese Commissie formuleert momenteel beleid inzake discards. De realisatiecijfers voor 2006 en 2007 betreffen schattingen dat wel zeggen een omrekening van de bemonstering door IMARES naar de gehele Nederlandse vloot.

3) Centrum voor Visserij Onderzoek (WUR)

4) Visserij Registratie en Informatiesysteem

Bewustwording consumenten

Consumenten zijn een belangrijke schakel in de voedselketen. De vraag naar voedsel, van bijvoorbeeld hoge kwaliteit, is medebepalend voor de wijze waarop voedsel wordt geproduceerd. De bewustwording van consumenten bij voedsel – waar komt ons eten vandaan – is in 2008 bevorderd.

• Via een breed spectrum aan activiteiten wordt de jeugd aangezet tot bewuster consumeren, via smaaklessen, promotie tijdens de «Week van de smaak» of de Nationale Jeugdraad.

• In het vierde kwartaal van 2008 heeft de dialoog «biodiversiteit voedsel en vlees» plaatsgevonden. Deze zal leiden tot een robuuste agenda voor 2009.

• Er is een verkenning gestart om te komen tot verduurzaming van het voedselaanbod. Deze moet in 2009 leiden tot een breed gedragen samenwerkingverband met verschillende stakeholders zodat stappen naar verduurzaming ook daadwerkelijk gemaakt zullen worden.

• De eerste versie van de «Staat van voedselkwaliteit/voedselbalans» is uitgebracht. Het geeft de perceptie en gedrag van consumenten weer op verschillende waarden van voedsel.

Beoogde effecten en resultaten

* De VWA meet jaarlijks het vertrouwen van consumenten in de veiligheid van voedsel. Dit wordt uitgedrukt in een waarde op een schaal 1–5.

Beleidsconclusies en consequenties

• De jaarwerkprogramma’s die LNV in het kader van het convenant Schoon en Zuinig met de sectoren heeft gesloten, leiden in 2009 en volgende jaren tot de realisatie van concrete resultaten op het gebied van CO2-reductie door energiebesparing en door productie van duurzame energie. Verder worden in 2009 met de sectoren diverse verkenningsprocessen in gang gezet om nog meer resultaatgerichte activiteiten nader te kunnen benoemen. De beoogde resultaten in 2008 voor energietransitie in de glastuinbouw zijn gerealiseerd. Een akkoord over hoge gasprijzen is gesloten. Dit is van groot belang voor investeringen in energie zuinige kassen. Voor 2009 bestaat evenwel het gevaar van het inzakken van investeringen door hoge gasprijzen en kredietcrisis.

• In 2008 is het innovatieprogramma groene grondstoffen uitgewerkt. Vooruitlopend hierop is eind 2008 succesvol een tweede SBIR-tender biobased economy uitgeschreven.

• Bij de biologische landbouw groeit de vraag momenteel sneller dan het aanbod. Daarom is de aandacht in 2008 vooral gericht op het in balans brengen van vraag en aanbod. In samenwerking met ketenpartijen is een totaalaanpak opgezet om de groep potentiële omschakelaars te vergroten. Dit zou op termijn moeten resulteren in een robuuste zelfstandige sector die in een groeiende vraag kan voorzien.

• Systeem- en keteninnovaties staan centraal in de toekomstvisie op een duurzame veehouderij die in januari 2008 aan de Tweede Kamer is verzonden. Met de sector wordt stevig ingezet op de implementatie van deze visie.

• In 2008 is volop gewerkt aan de voorbereidingen van het Vierde Actieprogramma Nitraatrichtlijn (2010–2013) en een nieuw derogatieverzoek in het kader van de Nitraatrichtlijn. Alle inspanning is er op gericht dat dit in 2009 leidt tot een door de Europese Commissie geaccordeerd Vierde Actieprogramma Nitraatrichtlijn en een nieuwe derogatie. Het Streven is dat hiermee de evenwichtbemesting (fosfaat) in 2015 wordt gerealiseerd en dat de doelstelling om in 2013 te komen tot een stikstofoverschot van 360 miljoen kilogram zal worden gehaald.

• In 2008 zijn belangrijke stappen gezet op basis van het in 2007 gesloten convenant duurzame gewasbescherming. In 2008 zijn ook afspraken gemaakt om te komen tot een verdere harmonisatie van het Europese gewasbeschermingsbeleid (nieuwe verordening en richtlijn). Dit resulteert onder andere in een vermindering van de milieudruk.

• Voor de verdere verduurzaming van de visserij wordt zowel ingezet op innovatie en versterking van de sector als op het bevorderen van een betere samenwerking tussen sector en maatschappelijke organisaties. Dit heeft in 2008 onder andere concrete invulling gekregen door het«Maatschappelijk convenant duurzame Noordzeevisserij».

  In 2008 is de bewustwording van consumenten verder bevorderd. Daarnaast hebben in 2008 dialogen plaatsgevonden met maatschappelijke organisaties en het bedrijfsleven om te komen tot een beleid waarbij de keten vraaggestuurd wordt beïnvloed. Het doel is de productie van voedsel te bevorderen waarbij geproduceerd wordt met respect voor mens, dier en milieu. De uitgangspunten van dit beleid komen aan de orde in de visienota Voedsel en Consument die de minister in de loop van 2009 aan de Tweede Kamer zal sturen.

Doelstelling nr. 24

In 2011 moeten Nederlanders meer tevreden zijn over het landschap, zijn groene gebieden gerealiseerd, is het platteland vitaler en dynamischer en wordt geïnvesteerd in natuurgebieden.

Resultaten van het beleid

Een groene leefomgeving is een essentiële levensbehoefte van stedelingen en plattelanders. Behoud en op termijn verbetering van de biodiversiteit is een belangrijke voorwaarde voor de natuur en daarmee voor een leefbare samenleving.

Investeringsbudget Landelijk Gebied (ILG)

Het ILG bevat een bundeling van de verschillende rijksbudgetten bedoeld voor de inrichting en het beheer van het landelijk gebied. In het kader van het ILG hebben rijk en provincies afspraken gemaakt over de meerjarige inzet van middelen ten behoeve van vooraf vastgestelde beleidsdoelen. Door decentralisatie van bevoegdheden en budgetten moet een gerichter en slagvaardiger aansturing van instrumenten voor de verbetering van de kwaliteit van het landelijk gebied worden gerealiseerd. De provincies leggen in 2014, na afloop van de ILG-periode, verantwoording af aan het rijk over de geleverde prestaties over de periode 2007–2013 en over de besteding van de rijksmiddelen. In 2010 vindt er een tussentijdse evaluatie, de midterm review, plaats.

In 2008 heeft het rijk de voortgangsrapportages over het eerste uitvoeringsjaar van het ILG van de provincies ontvangen. De rapportages zijn, voorzien van een kabinetsreactie, aan de Tweede Kamer gezonden.

Om de kwaliteit van de rapportages te verbeteren en uniformeren is een Handboek Voortgangsrapportages opgesteld. Daarnaast zijn de ILG-bestuursovereenkomsten uitgebreid met prestatieafspraken over een aantal rijksdoelen, waaronder veenweidegebieden, greenports, synergieprojecten water en leefbaarheid.

Agenda Landschap en Nationale Landschappen

Het landschap is wat iemand ziet van een gebied, hoe hij het gebied ervaart. Het landschap draagt bij aan de vorming van plaatselijke culturen. Het vormt een wezenlijk onderdeel van het natuurlijke en culturele erfgoed, maar verandert ook met de tijd en de eisen die wij aan onze omgeving stellen.

Eén van de doelen van het kabinet is dat burgers het landschap waarin zij leven nog meer gaan waarderen. Het streven daarbij is naar een mooi en gevarieerd landschap, waarin mensen hun activiteiten kunnen ontplooien én waarvan ze kunnen genieten.

Het kabinet heeft in 2008 de Agenda Landschap «landschappelijke verantwoord ondernemen voor iedereen» uitgebracht. Daarin worden drie opgaven voor de toekomst geformuleerd: zorgvuldig omgaan met de ruimte, landschap van en voor iedereen en duurzaam financieren van het landschap. De grootste uitdaging in dit beleidsdomein is om met betrokken partijen nieuwe en innovatieve financieringsconstructies te ontwikkelen. In 2008 zijn vier voorbeeldgebieden geselecteerd om ideeën daarvoor in de praktijk te toetsen.

De 20 Nationale Landschappen in Nederland hebben speciaal tot doel het «landschappelijk erfgoed» te bewaren, dat met name door verstedelijking en versnippering onder druk staat. In 2008 is een aanvang gemaakt met de Algemene maatregel van bestuur-ruimte waarmee, in het kader van de nieuwe Wet ruimtelijke ordening de ruimtelijke bescherming van de Nationale Landschappen moet verbeteren.

Recreatie om de Stad (RodS)

Voor de realisatie van de taakstelling voor RodS in 2013 is extra inzet nodig. Rijk en provincies hebben een impulsprogramma opgezet om de knelpunten in RodS-projecten op te lossen zodat de realisatie van RodS kan worden versneld. Hierbij worden onder andere de mogelijkheden bezien om de taakstelling voor RodS ook te koppelen aan andere uitvoeringsconcepten, zoals particulier beheer of waterdoelen.

De beschikbaarheid van voldoende rijksbudget blijft een punt van zorg en zal aan de orde komen bij de midterm review van het ILG in 2010.

* Deze taakstelling wijkt af van de taakstelling in het coalitie-accoord waarin 16 000 ha is opgenomen. De belangrijkste reden is dat recreatiegebieden die voor 1994 zijn gerealiseerd (circa 1300 ha) wel in de taakstelling van het coalitie-accoord zijn opgenomen maar niet in bovengenoemde taakstelling van 14. 563 ha.

** gebaseerd op de ILG-voortgangsrapportage van de provincies over 2007. Per 1 januari 2007 is 9 672 ha verworven en 4 933 ha ingericht. In het gezamenlijke project van Rijk en provincies «Nulmeting op Kaart» worden taakstelling en realisatie van RodS definitief vastgesteld en vastgelegd in de ILG-bestuursovereenkomsten. De uitkomsten van dit project kunnen leiden tot wijziging van de in de tabel opgenomen realisatiecijfers.

De indicator voor recreatie is gericht op het gebruik en de tevredenheid over recreatieve gebieden in de Randstad. In 2013 is het gebruik van en de tevredenheid over de recreatieve gebieden in de Randstad op hetzelfde niveau als in de rest van Nederland. De focus op de Randstad vloeit voort uit het feit dat het overgrote deel van de rijksmiddelen in dit gebied wordt ingezet. Daarbij wordt gestreefd naar een optimale toegankelijkheid van recreatief groen vanuit de stad. Dit kan zowel groen in de stad betekenen zoals parken, groen in de wijk of kwalitatief hoogwaardige groenstroken, als (grootschalig) groen om de stad betreffen.

Vitaal Platteland en multifunctionele landbouw

Met de monitor Agenda Vitaal Platteland (APV) wordt nagegaan hoe het wonen, werken en de voorzieningen op het platteland zich ontwikkelen en de doelstellingen van het AVP gehaald worden. Bovendien zijn in 2008 zijn in het kader van het onderzoekprogramma de Sociale Staat van het Platteland in opdracht van LNV twee onderzoeken door het SCP gepubliceerd. Namelijk «Het platteland van alle Nederlanders» en «Overgebleven dorpsleven». Daarmee is inzicht ontstaan in veranderingen in de sociale situatie op het platteland.

De ministeries van LNV en EZ hebben, via het ILG, € 10 miljoen aan de provincies beschikbaar gesteld voor projecten in het kader van versterking van de leefbaarheid.

Voor de ontwikkeling van de multifunctionele landbouw naar een volwaardige sector is verdere professionalisering en opschaling vereist. Nieuwe markten en nieuw en breder ondernemerschap moeten worden ontwikkeld. Hiervoor is de Taskforce multifunctionele landbouw begin 2008 aan de slag gegaan. Om de beoogde doelstelling van een verdubbeling van de omzet in 2011 te realiseren, zet de Taskforce Multifunctionele Landbouw in op vier speerpunten: marktontwikkeling, versterking van ondernemerschap, ruimte voor bedrijfsontwikkeling en versterking van ruimtelijke kwaliteit en het ontwikkelen, delen en toegankelijk maken van kennis.

Ecologische Hoofdstructuur

De Ecologische Hoofdstructuur (EHS) is een samenhangend netwerk van hoogwaardige bestaande en nieuw natuurgebieden. De EHS omvat 728 500 ha. Realisatie van de EHS is voorzien voor 2018. Het LNV-budget voor realisatie van de EHS komt ten goede aan verwerving, inrichting en beheer van natuurgebieden. Het grootste deel van de EHS wordt gerealiseerd via het Investeringsbudget Landelijk Gebied (ILG). In 2007 heeft de Tweede Kamer de EHS aangewezen als groot project. Op basis daarvan is in 2008 de eerste voortgangsrapportage (over het jaar 2007) naar de Kamer gestuurd (Kamerstukken II, 30 825, nr.14). Beleidsinformatie over de voortgang van de EHS in 2008 wordt opgenomen in de tweede voortgangsrapportage, die in september 2009 naar de Tweede Kamer wordt gestuurd.

Realisatie EHS: aantal ha’s in beheer per 31–12–2007

Natura 2000

Eind 2008 waren voor 147 van in totaal 162 Natura 2000-gebieden ontwerpaanwijzingsbesluiten beschikbaar. Daarnaast zijn de eerste drie gebieden, waaronder de Voordelta, definitief aangewezen. Om natuurdoelen te bereiken en een evenwicht met economische activiteiten te bewerkstelligen wordt voor ieder gebied een beheerplan opgesteld. In 2008 is in bijna alle gebieden het beheerplanproces van start gegaan. Het beheerplan voor het gebied Voordelta is inmiddels vastgesteld.

In december 2008 zijn vier Habitatrichtlijngebieden aangemeld bij de Europese Commissie. Deze gebieden zullen op termijn als Natura 2000-gebied worden aangewezen.

Ten aanzien van de twee belangrijke dossiers, te weten ammoniak en de mosselvisserij in de Waddenzee, is belangrijke voortgang geboekt. De commissie Trojan ziet mogelijkheden om het ammoniakprobleem via een integrale gebiedsgerichte benadering op te lossen en de mosselvisserij, de natuurorganisaties en LNV hebben een convenant afgesloten waarin de transitie van de mosselsector en het natuurherstel van de Waddenzee centraal staan.

Leefgebiedenbenadering

De kern van de leefgebiedenbenadering is dat de bescherming niet langer gericht is op individuele soorten van planten en dieren maar op leefgebieden met groepen van soorten. Het is een gebiedgerichte aanpak én de integratie van soortenbeleid in ander beleid, instrumenten en maatregelen. De leefgebiedenbenadering is daarmee een belangrijke impuls voor het behoud van biodiversiteit in Nederland.

Vanaf 2010 nemen de provincies de regierol over van het rijk. Vooruitlopend daarop zijn in 2008 al ruim 40 leefgebiedenprojecten (circa € 5 miljoen) van start gegaan.

Beleidsconclusies en consequenties

De onder deze doelstelling vallende beleidsterreinen landschap, vitaal platteland, groen en de stad en meer aanleg van natuur zijn grotendeels opgenomen in het ILG.

De ILG-systematiek houdt in dat de minister verantwoordelijk is voor de afgesproken doelstellingen en dat de financiering formeel via de rijksbegroting loopt maar dat de uitvoering naar provincies en gemeenten is gedelegeerd. Daarvoor zijn einddoelen overeengekomen die in 2013 bereikt moeten zijn. De jaarlijkse voortgangsrapportages en vooral de midterm review in 2010 zullen inzicht geven in de voortgang van de uitvoering van het beleid. Doordat het ILG over meerdere jaren financiële zekerheid biedt, heeft een aantal provincies meerjarige afspraken gemaakt met waterschappen, gemeenten en/of andere partijen.

In 2008 hebben de provincies de rapportage over het eerste uitvoeringsjaar (2007) voor het ILG opgeleverd en heeft LNV de eerste rapportage in het kader van het groot project EHS aan de kamer aangeboden. Uit de voortgangsrapportage over het groot project EHS blijkt dat de verwerving van gronden voor de EHS goed op schema ligt, maar dat het tempo van de inrichting achterblijft bij het gewenste schema. Daarnaast is de kwaliteit van de EHS een blijvend aandachtspunt. LNV heeft afspraken gemaakt met de provincies om de kwaliteit en eenduidigheid van de rapportages te verbeteren.

In de nota Agenda Landschap presenteert het kabinet de voorstellen om het karakteristieke Nederlandse landschap te behouden en te beschermen. Mede op basis van de aanbevelingen van de commissie Rinnooy Kan, zijn vier voorbeeldgebieden aangewezen om te innovatieve financieringsinstrumenten te ontwikkelen.

Doelstelling nr. 25

In 2011 worden productiedieren en gezelschapsdieren beter behandeld en moet 5% van de stallen integraal duurzaam en diervriendelijk zijn, waarbij voldaan wordt aan dierenwelzijneisen die verder gaan dan de huidige wettelijke eisen

Resultaten van beleid

In januari 2008 is een werkprogramma verschenen waarin de Nota Dierenwelzijn verder is uitgewerkt. De uitvoering van de acties uit het werkprogramma is een gezamenlijke verantwoordelijkheid van de overheid en maatschappelijke partijen.

De onder meer volgende resultaten zijn geboekt ter bevordering van het dierenwelzijn:

• De eisen aan ingrepen bij landbouwhuisdieren zijn aangescherpt. Zo zijn het onverdoofd castreren van biggen en het knippen van hoektanden bij varkens verboden en wordt onderzoek gedaan naar alternatieven voor het doden van eendagskuikens.

• De paardensector is bezig met professionalisering en heeft een plan van aanpak opgesteld om te komen tot de noodzakelijke welzijnsverbeteringen.

• Er is gestart met een vierjarig programma ter voorkoming van verwaarlozing van landbouwhuisdieren.

• De ontwikkeling van integraal duurzame stallen wordt bevorderd door het inzetten van financieringsinstrumenten van onderzoek en ontwerp, voor het toepassen van prototypes op praktijkbedrijven en voor ondersteuning van investeringen door zogenaamde «early adopters».

• Er zijn fiscale instrumenten voor investeringen in welzijns- én milieuvriendelijke stallen die voldoen aan eisen die verder gaan dan de wettelijke normen. Daarvoor is de maatlat duurzame veehouderij ontwikkeld. Stalsystemen die hieraan voldoen komen in aanmerking voor MIA (milieu-investeringsaftrek) en VAMIL (willekeurige afschrijving milieu-investering).

• De Regeling Agressieve Dieren is afgeschaft.

• De AID heeft een structurele aanpak voor malafide hondenhandel.

• Het Landelijk Informatie Centrum Gezelschapsdieren geeft voorlichtingscampagnes en heeft een groeiend aantal bezoekers op de website.

* Voor beide indicatoren kunnen geen realisatiecijfers over 2007 en 2008 worden gegeven.

Bij de nalevingspercentages blijkt de methodiek van aselecte steekproeven voor de verschillende sectoren te arbeidsintensief te zijn en dit gaat ten koste gaan van de capaciteit voor gerichte handhaving. In 2009 wordt daarom gezocht naar minder arbeidsintensieve methoden om een kwantitatieve duiding te kunnen geven.

Voor het percentage integrale duurzame stallen wordt een monitoringsinstrument opgesteld waarmee de realisatie van integraal duurzame stallen kan worden gevolgd. Deze monitor is gereed in het voorjaar van 2009. Voorjaar 2009 is ook de nulmeting gereed.

1. Naleving bestaande welzijnsnormen

Het genoemde percentage van 72% bij de streefwaarde 2009 betreft een gemiddelde van alle regelgeving op het gebied van dierenwelzijn. Jaarlijks wordt bekeken of een andere interventiestrategie nodig is. De uitkomst van het project programmatisch handhaven zal vanaf 2009 van invloed zijn op de wijze van handhaven.

Het opzetten van programmatisch handhaven bij dierenwelzijn heeft vertraging opgelopen als gevolg van een gebrek aan capaciteit. Het bepalen van gerealiseerde nalevingpercentages is niet eenvoudig te doen. Er zal een methodiek gekozen worden die de komende jaren een kwantitatieve duiding van de situatie kan geven. Deze aanpak wordt in 2009 afgerond.

2. Integraal duurzame stallen

Voor het percentage integrale duurzame stallen wordt een monitorngsinstrument opgesteld waarmee de realisatie deze stallen kan worden gevolgd. Deze monitor is in 2009 gereed.

In de nota Dierenwelzijn is als doelstelling opgenomen dat in 2011 5% van de stallen integraal duurzaam en diervriendelijk moet zijn waarbij voldaan moet worden aan dierenwelzijnseisen die verder gaan dan de huidige wettelijke normen. Er wordt een monitoringsinstrument opgesteld. Wanneer de monitor/nulmeting gereed is, zal jaarlijks worden gevolgd (en gerapporteerd in het LNV-jaarverslag) hoe de realisatie zich ontwikkelt.

Op dit moment zijn er totaal circa 105 000 stallen in Nederland. Een streefwaarde van 5% betekent dus dat het gaat om circa 5250 integraal duurzame stallen. De verwachting is dat dit percentage een vliegwielfunctie heeft voor verdergaande groei.

Beleidsconclusies en consequenties

Het afgelopen jaar is een goede start gemaakt met de uitvoering van het Werkprogramma van de Nota Dierenwelzijn en zijn concrete maatregelen genomen om het welzijn van zowel landbouwhuisdieren als gezelschapsdieren te verbeteren. Daarmee zijn stappen gezet om in 2011 de doelen 5% integraal duurzame stallen en 80% naleving bestaande welzijnsnormen te realiseren. De realisatie van een monitoringsinstrument wordt in 2009 afgerond.

De Tweede Kamer wordt jaarlijks geïnformeerd over de voortgang. In februari 2009 is een eerste voortgangsrapportage naar de Tweede Kamer gestuurd.

Doelstelling nr. 29

Het realiseren van een beperkt aantal complexe, samenhangende ruimtelijke opgaven van nationale betekenis.

Resultaten van beleid

De ruimtelijke opgaven op het terrein van verstedelijking, natuur, landschap en klimaat zijn complex van aard en hebben een sterke samenhang op gebiedsniveau. Door integrale gebiedsontwikkeling wordt een samenhangende en kwaliteitsverbeterende aanpak bevorderd. Een aantal gebieden is daarbij van nationaal belang. De regionale ontwikkeling in deze gebieden draagt direct bij aan de nationale economie.

Op 3 september 2008 heeft de Deltacommissie advies uitgebracht aan het kabinet over hoe Nederland waterveilig is en blijft. Het advies is een langetermijnvisie op de wijze waarop Nederland kan omgaan met de gevolgen van klimaatveranderingen tot 2100 en verder. De aanbevelingen uit het advies wordt in 2009 uitgewerkt in samenhangende plannen van aanpak. Het ministerie van LNV zal hier intensief bij betrokken zijn.

Randstad Urgent

De minister van LNV is coördinerend bewindspersoon voor vier projecten in het Uitvoeringprogramma Randstad.

Voor de «Groene Ruggengraat» (natte as) zijn besluiten genomen over de snelle realisatie van de Groene Ruggengraat in drie focusgebieden, over het tracé in Noord-Holland en over het natuurgebiedsplan Krimpenerwaard. Ook is een financieringsplan bepaald voor de natuurverbinding Naardermeer-Ankeveenseplassen.

De versnellingsprojecten uit de Nota Ruimte, in het kader van «Transitie Greenports» zijn in uitvoering of bijna in uitvoering.

Op 25 september 2008 hebben bij «Mooi en Vitaal Delfland» betrokken partijen een ambitieverklaring getekend voor een strategie voor duurzame instandhouding en het opstellen van een gezamenlijke structuurvisie. LNV ondersteunt dit traject met € 300 000.

Voor het GOB-project «Westflank Haarlemmermeer» is in april 2008 een bestuursovereenkomst vastgesteld. In april 2009 moet een ruimtelijk programma van eisen afgerond zijn.

Groene Hart

De uitvoering van het rijksprogramma Groene Hart heeft geleid tot het opstellen van een gezamenlijk kader voor de drie afzonderlijke provinciale structuurvisies voor het Groene Hart. Van de elf icoonprojecten zijn er drie in uitvoering (Krimpenerwaard, De Venen, Groene Uitweg) en begin 2009 gaan nog eens vijf projecten in uitvoering.

Eind 2007 heeft het kabinet € 35 miljoen beschikbaar gesteld voor drie versnellingsprojecten Westelijke Veenweiden in het Groene Hart en in Laag Holland (1e tranche). De betreffende versnellingsprojecten Krimpenerwaard, Wormer- en Jisperveld en Zegveld-Portengen zijn inmiddels in uitvoering. De 2e tranche voor de westelijke veenweiden is nu in de verkenningsfase van de procedure voor Nota Ruimte middelen. Nieuwe veenweideprojecten zijn geïdentificeerd en nader uitgewerkt.

Nieuwe Hollandse Waterlinie

Op 11 februari 2008 is voor de Nieuw Hollandse Waterlinie het pact van Rijnauwen gesloten tussen de vijf betrokken departementen (LNV-coördinerend, VROM, VenW, OCW, en Defensie) en vijf provincies (Utrecht, Noord-Holland, Zuid-Holland, Gelderland en Noord-Brabant). Hierin zijn projecten opgenomen die in de periode 2008–2011 tot uitvoering zullen komen. Er is een inspanningsverplichting aangegaan om 150 projecten te realiseren voor een bedrag van € 175 miljoen.

Klavertje 4 – Venlo

Het GOB zet zich in voor de duurzame planontwikkeling van dit agro-industrieel en logistiek complex nabij Venlo in combinatie met de ontwikkeling van een robuuste groenstructuur en ruimtelijke kwaliteit. Het GOB zorgt voor een gebundelde inzet van rijksmiddelen en voor de versterking van bestuurlijke samenwerking en kennisinfrastructuren. Het GOB verwacht de business case in de eerste helft van 2009 af te kunnen ronden. Het rijk heeft inmiddels een bijdrage van € 22,3 miljoen vanuit het Nota Ruimtebudget toegekend en draagt bij aan de strategische grondverwerving in het gebied.

Deze duurzame planontwikkeling leiden tot onder andere vermindering van het aantal transportkilometers en energiebesparing.

5. Wadden

Als uitvloeisel van de pkb Derde Nota Waterhuishouding heeft het Regionaal College Waddengebied (RCW) een Beheer- en ontwikkelingsplan opgesteld voor het Waddengebied. Bestuurlijk bekrachtiging van het plan is voorzien voor mei 2009.

In mei 2008 heeft de minister van LNVmet Duitsland en Denemarken een intentieverklaring getekend om in 2009 een vernieuwde Joint Declaration voor de Trilaterale Waddenzeesamenwerking vast te stellen.

De implementatie van het convenant vaarrecreatie van eind 2007 verloopt naar wens. LNV heeft in overleg met diverse convenantspartijen een monitoringplan opgesteld, dat vanaf 2009 in werking treedt.

6. Zuidwestelijke Delta

De interbestuurlijke samenwerking voor de Zuidwestelijke Delta heeft in 2008 verder vorm gekregen. De Deltaraad heeft een steviger positie gekregen als sturend en coördinerend orgaan voor de ontwikkeling van de Zuidwestelijke Delta. Half 2009 zal een uitvoeringsprogramma gereed zijn.

LNV heeft zich actief opgesteld in de discussie over verzilting. In overleg met de regio is advies uitgebracht aan het ministerie van Verkeer en Waterstaat over de verzilting van het Krammer-Volkerak-Zoommeer. In samenwerking met V&W is een reactie op het advies van de Raad voor het Landelijk Gebied geformuleerd.

Beleidsconclusies en consequenties

In 2008 is behoorlijke vooruitgang geboekt in die gebieden waarvoor LNV verantwoordelijk is. De opname van de LNV-projecten in Randstad Urgent was logisch gezien de doelstellingen die door het kabinet zijn geformuleerd. Het bood een goede kans om de LNV-doelen te koppelen aan doelen van andere departementen.

Voor alle projecten waarvan de planning mede bepaald wordt door de Nota ruimte procedure, ligt er een MKBA ter beoordeling bij het CPB. Het kabinet zal naar verwachting volgend jaar of uiterlijk in 2010 de bijdragen definitief toekennen in die gevallen waar dat nog niet is gebeurd.

Het project Klavertje 4 bij Venlo is een goed voorbeeld van een integrale benadering en duurzame plantontwikkeling die beoogd wordt in het concept van Greenports.

Doelstelling nr. 41

Een maatschappelijke stage voor alle leerlingen in het voortgezet onderwijs

Resultaten van beleid

De minister van LNV tekende eind 2007 met betrokken organisaties en de staatssecretaris van OCW een intentieverklaring om 7500 stageplaatsen in de groene sector te realiseren.

De coalitie Betrokken bij Buiten heeft in 2008 een start gemaakt met pilots op vijf locaties, te weten op het eiland Tiengemeten (Natuurmonumenten), op landgoed Bonenburg bij Heerde (Geldersch Landschap en Geldersche Kasteelen), in Almere (Staatsbosbeheer), in de nabijheid van kamp Westerbork in Hooghalen (IVN) en op de Middelplaten in het Veerse Meer (Landschapsbeheer Nederland). Het aantal locaties wordt uitgebreid in 2009. Eind 2009 / begin 2010 worden de in de pilots ontwikkelde concepten verspreid voor bredere toepassing.

In de land- en tuinbouw hebben de eerste leerlingen in 2008 een maatschappelijke stage gelopen bij de publiekscampagne Kom in de kas. Op melkveehouderijen, akkerbouwbedrijven, fruitbedrijven en bij educatieve en zorgboederijen zijn in 2008 op verschillende plekken in het land circa 350 leerlingen aan de slag geweest. Stichting Biologica heeft stageplaatsen aangeboden op ruim 30 biologische bedrijven. De ZLTO heeft 23 jongeren in het kader van hun maatschappelijke stage betrokken bij de ontwikkeling van concepten.

Leerlingen zijn over het algemeen erg enthousiast over de groene maatschappelijke stages. Invulling van een groene stage is mogelijk voor alle niveaus van het voortgezet onderwijs.

Een pilot in Amsterdam, waarbij de bemiddelingsorganisatie 248 leerlingen aan een groene maatschappelijke stage heeft geholpen, leert dat de groene stage beter onder de aandacht van jongeren in grote steden moet worden gebracht. In 2009 hebben 24 jongeren LNV geholpen bij het opstellen van wervende vacatureteksten.

Beoogde effecten en resultaten

De realisatie van groene maatschappelijke stageplaatsen en de invoering van de maatschappelijke stage in het vmbo-groen verliep in 2008 volgens planning.

Toelichting

Bovenstaande kabinetsdoelen zijn in 2007 vastgesteld. Voor 2006 en 2007 zijn daarom geen realisatiegegevens beschikbaar.

* De stagebiedende organisatie Platform Landbouw en Zorg is opgeven. De taken zijn overgenomen door de andere stagebiedende organisaties.

** Vanaf schooljaar 2011–2012 is de maatschappelijke stage wettelijk verplicht in het voortgezet onderwijs. Alle leerlingen in het vmbo groen volgen vanaf dat moment een maatschappelijke stage in hun schoolloopbaan. Dat betekent dat jaarlijks ruim 8000 leerlingen van in totaal ongeveer 33 000 leerlingen (huidige leerlingaantal) een maatschappelijke stage lopen. Voor de schooljaren daaraan voorafgaand worden de volgende aantallen maatschappelijke stagairs in het vmbo groen nagestreefd:

Beleidsconclusies en consequenties

In 2008 is voortvarend vorm gegeven aan het aanbieden van mogelijkheden voor maatschappelijke stages in de groene sector. De sector werkt enthousiast mee, Uiteindelijk is het de bedoeling dat er in 2011 ruim 10 000 stageplaatsen gerealiseerd zullen zijn. Om aan die doelstelling invulling te geven wordt onder andere een begin 2009 te sluiten intentieverklaring, vooral ook gericht op de voedingssector en (groene) gemeenten, voorbereid.

Overzicht van kabinetsdoelstellingen beleidsprogramma «Samen werken samen leven» in relatie tot begrotingsartikelen van LNV

Toelichting

In bovenstaand overzicht zijn de programma-uitgaven van de LNV-verantwoording 2008 opgenomen die kunnen worden toegerekend aan de kabinetsdoelstellingen uit het beleidsprogramma «Samen werken, samen leven». Bij de toerekening aan de kabinetsdoelstellingen is als uitgangspunt genomen de verantwoording van de uitgaven op de operationele doelstellingen van de beleidsartikelen, uitgezonderd de operationele doelstellingen die betrekking hebben op de apparaatsuitgaven en de bijdrage aan baten-lastendiensten voor uitvoeringskosten van het beleid.

De totale uitgaven 2008 op de LNV begroting bedragen € 2 656 mln. Op grond van bovenstaande overzicht kan € 1 677 mln. worden toegerekend aan de kabinetsdoelen uit «Samen werken samen leven».

De niet toegerekende uitgaven ad € 979 mln. betreffen:

• Programma-uitgaven (operationele doelstellingen) op beleidsartikelen voor een bedrag van € 291 mln. Dit betreft programma-uitgaven die betrekking hebben op artikel 21 duurzaam ondernemen (€ 126 mln.), artikel 22 agrarische ruimte (€ 25 mln.), artikel 25 voedselveiligheid en diergezondheid (€ 42 mln.), artikel 26 Kennis en innovatie (€ 54 mln.), artikel 27 Reconstructie (€ 3 mln.) en artikel 29 algemeen (€ 41 mln.).

• Uitvoeringskosten van beleid/ bijdragen aan baten-lastendiensten ad € 445 mln.

• Apparaatsuitgaven ad € 243 mln.

2. BELEIDSARTIKELEN EN NIET-BELEIDSARTIKELEN

ILG-overzicht 2008

In dit hoofdstuk zijn alle begrotingsmutaties 2008 met betrekking tot het Investeringsbudget Landelijk Gebied (ILG) samengevoegd. De begrotingsmutaties op het terrein van ILG hebben betrekking op meerdere operationele doelstellingen (zie ook onderstaand overzicht). Reden om deze te bundelen in een totaal overzicht is enerzijds het vergroten van de leesbaarheid cq presenteerbaarheid van begrotingsmutaties op het ILG. Anderzijds hebben de mutaties voornamelijk betrekking op technische mutaties in het kader van het herschikken van ILG budgetten op basis van de afgesloten bestuursovereenkomsten. Deze mutaties zijn ook opgenomen in de 1e en/of 2e suppletore begroting 2008. Aangezien het hier om een financiële verantwoording gaat is gekozen om te komen tot een algemeen deel behorend bij de artikelgewijze toelichting in het financieel jaarverslag.

3) Herschikkingen tussen de Operationele Doelstellingen van/naar niet ILG-onderdelen

22.12 Ruimte voor niet grondgebonden landbouw

In het kader van de nota Ruimte zijn bij Voorjaarsnota 2008 FES-middelen aan de LNV-begroting toegevoegd ten behoeve van de Greenports. Dit zijn integrale ruimtelijke glastuinbouwprojecten met name in de zuidvleugel van de Randstad, waarmee een impuls wordt gegeven aan een duurzame, vitale en gevarieerde inrichting.

23.13 Beheren Ecologische Hoofdstructuur

De budgetverschuiving houdt voornamelijk verband met een bijdrage aan de provincie Drenthe voor Drentse bosboeren en een bijdrage aan de provincie Limburg voor de stimulering van zgn. Less Favoured Areas (LFA-gebieden) in Limburg.

24.13 Groen en de stad

De LNV-begroting 2008 is bij Nota van Wijziging met € 5 mln. verhoogd voor het in stand houden van het voorzieningenniveau in kleine kernen ten behoeve van de leefbaarheid.

27.11 Reconstructie zandgebieden

In het kader van het Programma Groene Hart zijn in de Veenweidegebieden projecten gestart om de bodemdaling tegen te gaan, waardoor de specifieke culturele waarden en natuurwaarden die aan de veenweiden verbonden zijn, behouden blijven. In dit kader is bij Voorjaarsnota 2008 € 6 mln. aan de begroting toegevoegd.

4) Overige mutaties

23.11 Verwerven EHS

24.13 Groen en de stad

Bij Najaarsnota 2008 is het ILG-budget op 23.11 en 24.13 verhoogd in verband met de gestegen grondprijzen.

23.12 Inrichten EHS

Er is € 3,8 mln. toegevoegd door het ministerie van VROM voor de verbetering van de milieukwaliteit van de EHS.

24.13 Groen en de stad

Het ministerie van Economische Zaken heeft € 5 mln. toegevoegd bij Najaarsnota 2008 bijgedragen voor het in stand houden van het voorzieningenniveau in kleine kernen ten behoeve van de leefbaarheid.

21 Duurzaam ondernemen

Omschrijving

LNV streeft naar een vitaal en duurzaam agrocomplex met inbegrip van de visserij, waarbij:

• de nationale en internationale marktpositie van het agrocomplex wordt versterkt;

• van natuurlijke hulpbronnen en natuurlijke grondstoffen een duurzaam gebruik wordt gemaakt;

• betrouwbare en hoogwaardige producten voortgebracht worden.

Deze beleidsdoelstelling richt zich op de verduurzaming van het agrocomplex in Nederland, waarbij zoveel mogelijk de Europese kaders worden gevolgd. De verduurzaming geldt niet alleen voor de milieuaspecten, maar ook de sociale en economische aspecten (bedrijfsontwikkeling en ondernemerschap).

1. Budgettaire gevolgen van beleid

Toelichting op de verplichtingen:

De hogere verplichtingenrealisatie hangt voor het grootste deel samen met de hogere uitgavenrealisatie; zie hiervoor de toelichting op programma-uitgaven en apparaatsuitgaven.

Daarnaast zijn er meer verplichtingen aangegaan (dan geraamd) voor:

• pilotprojecten Herstructurering Melkveehouderij (+ € 1,8 mln.)

• verschillende projecten op het gebied van Fytosanitair beleid (+ € 2,0 mln.)

• maatregelen op het terrein van de van de verduurzaming van de Noordzeevisserij (+ € 3,4 mln.)

• het programma Bilaterale Economische Samenwerking: ter versterking van een duurzame internationale concurrentiepositie van het Nederlandse agro-bedrijfsleven wordt bijgedragen aan agro-economische samenwerkingsactiviteiten zoals handelsmissies, netwerkbijeenkomsten, marktanalyses, onderhandelingen over vermindering handelsbelemmeringen en vakbeurzen. (+ € 1 mln.)

• een Small Business Innovation Research-regeling voor (onderzoek naar) de ontwikkeling van groene grondstoffen. (+ € 3,9 mln.)

Tenslotte zijn er verplichtingen aangegaan, waarmee in de ontwerpbegroting nog geen rekening was gehouden:

• de Investeringsregeling Duurzame Stallen: via deze regeling kunnen voorloperbedrijven in de melkveehouderij, pluimveehouderij en varkenshouderij subsidie krijgen voor de nieuwbouw van of aanpassing tot integraal duurzame stallen (+ € 1,4 mln.)

• de Investeringsregeling Luchtwassers: deze regeling voor gecombineerde luchtwassystemen is gericht op een versnelde inzet van nieuwe milieutechnologie in de praktijk (+ € 9,2 mln.)

• innovatieve proefprojecten in het kader van de verduurzaming van de visserijsector: projecten om de selectiviteit van vistuig te verbeteren, bijvangsten te verminderen en de gevolgen voor natuur en milieu te beperken. (+ € 6,0 mln.)

Toelichting op de programma-uitgaven:

Interne begrotingsreserves

In 2008 zijn op de LNV-begroting drie nieuwe interne begrotingsreserves ingesteld. De liquide middelen van de drie ZBO’s Borgstellingsfonds voor de Landbouw, het Ontwikkeling- en Saneringsfonds voor de Landbouw en het Ontwikkeling- en Saneringsfonds voor de Visserij zijn overgeheveld naar de interne begrotingsreserves. In de 1e suppletore begroting 2008 zijn de ontvangsten en uitgaven op de operationele doelstellingen 21.11 (Borgstellingsfonds), 21.13 (O&S landbouw) en 21.14 (O&S Visserij) opgehoogd.

De realisatie van de interne begrotingsreserve op artikel 21.11 (€ 47,9 mln.) bedraagt het saldo van de initiële storting van de liquide middelen van de Stichting Borgstellingsfonds in de begrotingsreserve, de toevoeging hieraan van € 2 mln. middelen uit het Coalitieakkoord ter versterking van de borgstellingsfaciliteit en de uitgaven van verliesdeclaraties.

Op artikel 21.13 bedraagt de realisatie van de interne begrotingsreserve € 32 mln. Dit saldo bestaat met name uit de initiële storting van de liquide middelen uit het O&S fonds Landbouw in de interne begrotingsreserve en de storting van de in 2008 niet volledig benutte middelen voor energietransitie in de glastuinbouw. Door deze storting blijven de middelen beschikbaar voor de glastuinbouwsector in 2009 en latere jaren.

De stand van de interne begrotingsreserve op artikel 21.14 (€ 29,7 mln.) betreft het saldo van de initiële storting van de liquide middelen uit het O&S-fonds Visserij en het toevoegen van de in 2008 niet volledig bestede middelen voor de nationale cofinanciering van het Europees Visserij Fonds (EVF) aan de interne begrotingsreserve. Het doel van de ingestelde interne begrotingsreserve is om meer budgetflexibiliteit te creëren bij meerjarige programma’s zoals het EVF (2007–2013). Door deze toevoeging blijven de middelen beschikbaar voor de nationale cofinanciering in 2009 en verder.

21.12 Bevorderen van maatschappelijk geaccepteerde productievoorwaarden en dierenwelzijn

Verbetering dierenwelzijn

Vanuit het Coalitieakkoord is voor 2008 € 4 mln. beschikbaar gesteld voor ontwikkeling en stimulering dierenwelzijn. Het afgelopen jaar is een start gemaakt met de uitvoering van het Werkprogramma van de Nota Dierenwelzijn. De meeste acties uit dit werkprogramma voor 2008–2009 zijn opgepakt en lopen. Het beschikbare budget 2008 is echter niet volledig uitgeput omdat er een aantal acties pas in 2009 en latere jaren gaan starten.

Nieuw mestbeleid

Voor onderzoeks- en monitoringsactiviteiten op het gebied van de derogatie is in 2008 € 3,9 mln. verantwoord op artikel 26 Kennis en Innovatie. De lagere uitgaven worden verder verklaard door de tegenvallende belangstelling voor de regeling Beroepsopleiding/voorlichting kennis mestbeleid en latere opstart van projecten op het gebied van monitoring derogatie.

21.13 Bevorderen van duurzame productiemethoden en bedrijfssystemen w.o. biologische landbouw

Glastuinbouw/energie

Om de kabinetsdoelen (in 2020) klimaatneutraal telen, reductie gebruik primaire brandstof en glastuinbouwsector leverancier van duurzame warmte en elektriciteit te kunnen realiseren zijn op de LNV-begroting middelen gereserveerd voor investeringen via de energieregelingen Marktintroductie Energie Innovatie (MEI), Investerings Regeling Energie (IRE) en Energienetwerken.

Voornamelijk de fluctuerende brandstofprijzen en de kredietcrisis zijn aanleiding voor uitstel van investeringen. Hierdoor zijn er in 2008 minder verplichtingen aangegaan en minder uitgaven gedaan.

Intensieve veehouderij

De lagere uitgaven worden met name veroorzaakt door een tegenvallende belangstelling voor de Innovatieregeling intensieve veehouderij (€ 1,7 mln.) en de regeling Beroepsopleiding/voorlichting veehouderij (€ 0,8 mln.).

Overige sectoren

De hogere uitgavenrealisatie wordt veroorzaakt door de vorstschaderegeling die in 2008 is opengesteld voor fruittelers die schade hebben opgelopen tijdens de extreme vorst van maart 2005. Deze uitgaven zijn gefinancierd uit de interne begrotingsreserve.

Toelichting op de apparaatsuitgaven:

De bijdrage aan de baten-lastendiensten is ca. € 28 mln. hoger uitgevallen. De belangrijkste oorzaken zijn:

• de bijdrage aan de Plantenziektenkundige Dienst (PD) is verhoogd met € 1,7 mln voor de uitvoering van verschillende projecten/werkzaamheden w.o. Ruslandkeuringen, ruimingskosten Aziatische boktor en de bijdrage aan Sagita-Client.

• de bijdrage aan Dienst Regelingen is circa € 21,6 mln hoger dan oorspronkelijk begroot. Conform de regeling baten-lasten diensten heeft LNV in 2008 het negatief eigen vermogen van Dienst Regelingen aangezuiverd (€ 11,9 mln). Daarnaast is een hogere bijdrage verstrekt van € 9,7 mln, die grotendeels verband houdt met aanvullende werkzaamheden voor de regeling LNV-subsidies (RLS) en de loon- en prijscompensatie voor 2008.

• vertraging bij de implementatie van het programma Client Export in 2007 heeft geleid tot hogere uitgaven in 2008. Verder zijn de uitvoeringskosten voor het programma Client bij de baten-lastendiensten hoger uitgevallen dan begroot (+ € 2,4 mln.).

• de toedeling van de loonbijstellingstranche 2008 (+ € 3,5 mln.)

De apparaatsuitgaven laten ten opzichte van de begroting een stijging zien van ca. € 5 mln. Deze stijging wordt voornamelijk verklaard door:

• de hogere uitgaven bij materieel hangen met name samen met compensatie van hogere brandstofprijzen en onderhoudskosten van de Rijksrederij (+ 1,9 mln.)

• de hogere uitgaven bij personeel komt voornamelijk door de inhuur van uitzendkrachten bij de directie Visserij voor de overgang naar de Rijksrederij (+ 1,3 mln.) en door hogere uitgaven ten behoeve van de Taskforce Economic (+ 0,9 mln.)

Toelichting op de ontvangsten:

Overige ontvangsten

Zie de toelichting onder programma-uitgaven, interne begrotingsreserves.

2. Slotwetmutaties

Toelichting:

De hogere uitgaven-, verplichtingen- en ontvangstenrealisatie houden voornamelijk verband met de toevoegingen aan de interne begrotingsreserves.

Door vertraging in de vraag naar diverse glastuinbouwregelingen is er minder uitgegeven in 2008. De niet tot besteding gekomen middelen op de diverse glastuinbouwregelingen zijn toegevoegd aan de interne begrotingsreserve.

Omdat de Europese Commissie het Operationeel Programma later heeft vastgesteld is er vertraging opgetreden in de uitfinanciering. De niet tot besteding gekomen middelen van het Europees Visserij Fonds zijn toegevoegd aan de interne begrotingsreserve.

3. Uitgevoerde Evaluatie onderzoeken

Toelichting:

In 2008 is er geen beleidsdoorlichting gestart of afgerond.

• Kader Richtlijn Water: In 2009 vindt een vervolg ex-ante evaluatie plaats.

• Evaluatie experiment mosselzaadinvanginstallaties: Resultaten van deze evaluatie vormt input voor de opschaling van het experiment.

• Agrologistiek: De in begroting 2008 genoemde evaluatie is in 2007 uitgevoerd, zie jaarverslag 2007.

• Bilaterale agro-economische samenwerking: Medio 2008 is gestart met de evaluatie van het BES-programma. Dit programma is gericht op bevordering van de internationale presentatie en participatie van met name het agrarisch Midden- en Klein Bedrijf (MKB). De resultaten van deze evaluatie zullen naar verwachting in de 1^e helft van 2009 beschikbaar komen.

22 Agrarische ruimte

Omschrijving

LNV streeft naar een toekomstgerichte, concurrerende landbouw als economische drager in het landelijk gebied. Een vitale land- en tuinbouw is als producent van kwalitatief goede en veilige producten en als beheerder van het landelijk gebied van belangrijke economische betekenis voor Nederland. De bedrijven hebben een economisch duurzaam perspectief nodig om deze rol ook in de toekomst te kunnen blijven vervullen. Het Rijk wil daarom de positie van de primaire landbouw versterken door optimale condities te scheppen en ontwikkelingsmogelijkheden te bieden.

1. Budgettaire gevolgen van beleid

Toelichting op de verplichtingen:

Vanuit het Fonds Economische Structuurversterking zijn in het kader van de Nota Ruimte middelen aan de LNV-begroting toegevoegd voor de Greenports, inclusief de Greenportprojecten Klavertje 4 en Primaviera. Deze middelen maken deel uit van het Investeringsbudget Landelijk Gebied (ILG). De hogere verplichtingen realisatie is het gevolg van het feit dat voor de Greenports de verplichtingen in zijn geheel (€ 56 mln.) in 2008 zijn aangegaan.

Toelichting op de Programma-uitgaven

Landinrichtingsprojecten landbouw

De hogere uitgavenrealisatie hangt samen met het versneld afronden van lopende landinrichtingsprojecten. Dit leidt in 2008 tot hogere uitgaven ad. € 7,2 mln. en hogere ontvangsten ad. € 13,7 mln.

Greenports

De hogere uitgaven realisatie ad € 11,9 mln. houdt verband met de bijdrage 2008 aan het ILG voor de Greenports. Dit zijn integrale ruimtelijke glastuinbouwprojecten met name in de zuidvleugel van de Randstad, waarmee een impuls wordt gegeven aan een duurzame, vitale en gevarieerde inrichting.

Infrastructuurregeling Glastuinbouw

De lagere realisatie heeft voornamelijk te maken met de uitstel van investeringen als gevolg van de fluctuerende brandstofprijzen en de kredietcrisis. Hierdoor zijn er in 2008 minder verplichtingen aangegaan en minder uitgaven gedaan.

Toelichting op de ontvangsten:

FES ontvangsten

De hogere ontvangsten hebben voor € 11,9 mln. betrekking op de FES-bijdragen ten behoeve van de Greenports en greenportprojecten Klavertje 4 en Primaviera. Deze middelen zijn bij Najaarsnota toegevoegd aan de begroting in het kader van de Nota Ruimte en maken deel uit van het ILG.

Bijdrage van derden

De hogere ontvangsten van derden houden verband met de versnelde afronding van klassieke landinrichtingsprojecten (Taskforce Landinrichting).

2. Slotwetmutaties

Toelichting:

Verplichtingen

De hogere verplichtingenrealisatie houdt verband met de versnelde afronding van lopende landinrichtingsprojecten.

3. Uitgevoerde Evaluatie onderzoeken

In 2008 zijn geen beleidsdoorlichtingen of effectenonderzoeken ex post gestart of afgerond.

23 Natuur

Omschrijving

Behoud en verbetering van de biodiversiteit in Nederland, zodat de natuur kan bijdragen aan een leefbare samenleving. De natuur brengt in deze samenleving mensen en functies bij elkaar als het gaat om economisch vestigingsklimaat, luchtkwaliteit, gezondheid en recreatie. Door de realisatie van de Ecologische Hoofdstructuur worden de voorwaarden gecreëerd om de biodiversiteit te versterken.

1. Budgettaire gevolgen van beleid

Toelichting op de verplichtingen:

De hogere verplichtingenrealisatie hangt voor € 33 mln. samen met de hogere uitgavenrealisatie.

De lagere realisatie garantieverplichtingen ad 25 mln. is het gevolg van het feit dat de particuliere natuurbeschermingsorganisaties een minder beroep hebben gedaan op garantieverplichtingen dan voorzien.

Toelichting op de programma uitgaven:

De verschillen bij de ILG-onderdelen zijn in het ILG-overzicht 2008 toegelicht.

23.11 Verwerving

Niet ILG/Rente en aflossing

Voor de aankopen ten behoeve van de particuliere natuurbeschermingsorganisaties (de Vereniging Natuurmonumenten en de 12 provinciale Landschappen) wordt het rijksaandeel in de grondverwerving gefinancierd door middel van jaarlijkse leningen aan de Vereniging Natuurmonumenten, waarbij het Rijk de kosten van rente en aflossing voor haar rekening neemt. De uitgaven op het onderdeel «rente en aflossing» zijn lager dan geraamd omdat de Particuliere Natuurbeschermingsorganisaties de leningen voor de aankoop van natuurgebieden later in het jaar zijn aangegaan dan was voorzien. Hierdoor is het bedrag voor rente en aflossing over 2008 lager.

23.12 Inrichting

Niet ILG/Inrichten EHS

De hogere uitgavenrealisatie heeft betrekking op meer inrichtingsuitgaven in het kader van de Nota Uitwerking Rivierengebied (NURG) aangezien er in 2008 meerdere projecten tegelijk zijn afgerond.

Niet ILG/Natte natuur

De lagere uitgavenrealisatie houdt verband met het feit dat een deel van de uitgaven voor Natuur en Milieu Educatie (NME) elders op de begroting is verantwoord en een deel van de uitgaven is verantwoord door het Ministerie van Verkeer en Waterstaat (Rijkswaterstaat) voor de uitvoering van natte natuurprojecten.

23.13 Beheer

Niet ILG/Beheer door SBB

De gerealiseerde bijdrage aan Staatsbosbeheer ligt hoger dan in de begroting 2008 is opgenomen. Dit hangt samen met de loon- en prijscompensatie en de opdrachtverlening 2008. Het betreft hier de uitvoering van reguliere taken van Staatsbosbeheer.

Niet ILG/Overig beheer

De lagere uitgavenrealisatie wordt voornamelijk veroorzaakt doordat er over 2008 minder fourageerovereenkomsten door agrariërs met betrekking tot ganzen zijn afgesloten.

23.14 Beheer van de natuur buiten EHS en beschermen van de internationale biodiversiteit

Niet ILG/Faunafonds

Op het onderdeel faunafonds is € 7,5 mln. meer uitgegeven als gevolg van een groter aantal schade-uitkeringen. Dit wordt vooral mede veroorzaakt omdat er minder fourageerovereenkomsten met betrekking tot ganzen zijn afgesloten (zie OD23.13).

Niet ILG/Overige nationale bijdragen

De lagere realisatie op dit onderdeel houdt voornamelijk verband met een trager uitgavenverloop van projecten in het kader van Effectgerichte Maatregelen (EGM) waaronder het Overlevingsplan Bos- en Natuur (OBN). Het betreft hier meerjarige projecten ter verbetering van de milieukwaliteit van natuurgebieden waarvan de afronding soms meer tijd vergt dan is voorzien.

Toelichting op de apparaatsuitgaven:

U23.22 Baten-lastendiensten

Dienst Regelingen

De bijdrage aan Dienst Regelingen is circa € 19 mln hoger dan oorspronkelijk begroot. De hogere bijdrage houdt grotendeels verband met hogere uitvoerings- en controlekosten voor Programmabeheer, werkzaamheden met betrekking tot het aanwijzen van Natura 2000 gebieden en de loon/prijscompensatie voor 2008.

Dienst Landelijk Gebied

De hogere bijdrage aan de Dienst Landelijk Gebied ad € 3 mln. hoger dan begroot. Dit houdt voor € 1,7 mln. verband met extra werkzaamheden bij het opstellen van beheersplannen in het kader van Natura 2000, voor € 0,7 mln. met werkzaamheden ten behoeve van het behoud van de natuurlijke en cultuurhistorische waarde van het zendstation Kootwijk en € 0,8 mln. met de loon/prijscompensatie 2008.

Algemene Inspectiedienst

De gerealiseerde bijdrage aan de Algemene Inspectiedienst is ca € 1 mln. hoger dan geraamd. Dit houdt voornamelijk verband met meer aselecte steekproeven door de AID in het kader van de handhavingscapaciteit op CITES (Convention on International Trade in Endangered Species).

Toelichting op de ontvangsten:

Het hogere gerealiseerde ontvangstenbedrag op «Bijdragen van derden» houdt verband met de bijdrage 2008 van het Ministerie van VROM aan het ILG-budget ter verbetering van van de milieukwaliteit van de EHS. (Zie tevens het ILG-overzicht).

2. Slotwetmutaties

Toelichting:

De lagere verplichtingenrealisatie houdt voornamelijk verband met het feit dat minder garantieverplichtingen zijn aangegaan voor leningen ten behoeve van de Particuliere Natuurbeschermingsorganisaties.

De lagere uitgavenrealisatie wordt hoofdzakelijk veroorzaakt door minder uitgaven voor rente en aflossing van leningen en een lagere bijdrage aan de provincies in het kader van het ILG in verband met het feit dat de ILG/BTW-compensatie 2008 uit de Najaarsnota niet tot betaling heeft geleid.

3. Uitgevoerde Evaluatie onderzoeken

Toelichting:

De Natuurbalans is een jaarlijkse rapportage van het Planbureau voor de leefomgeving. De ontwikkeling van de kwaliteit van natuur en landschap wordt in het licht bezien van het gevoerde beleid.

24 Landschap en Recreatie

Omschrijving

Het landschap heeft belangrijke waarden voor de samenleving. Nederlanders maken zich dan ook zorgen over de achteruitgang van het landschap. De verschillende landschappen hebben een eigen identiteit en kwaliteit en vertegenwoordigen belangrijke cultuurhistorische, architectonische, ecologische, recreatieve en esthetische waarden. Een aantrekkelijk landschap biedt volop kansen voor welzijn en economie. Het Rijk wil het Nederlands landschap in al zijn diversiteit voor de toekomst behouden en ontwikkelen, met daarbij speciale aandacht voor de Nationale landschappen.

1. Budgettaire gevolgen van beleid

Toelichting op de programma-uitgaven en verplichtingen:

24.11 Nationale landschappen

Versterking beheer en behoud landschapskwaliteiten

De lagere realisatie wordt voor het grootste deel (€ 2,8 mln.) veroorzaakt door uitstel van het programma verwerving bos en landschap. De reden hiervoor is het besluit om eerst een nulmeting uit te voeren. Naar verwachting wordt deze nulmeting in mei 2009 afgerond. Deze nulmeting wordt gebruikt om inzichtelijk te krijgen hoeveel hectares verworven kunnen worden alvorens er over kan worden gegaan op inrichten van bos en landschap.

24.12 Landschap algemeen

Projectfinanciering

De hogere uitgaven voor projectfinanciering van € 2,9 mln. worden voor € 1,7 mln. veroorzaakt door extra uitgaven aan landschapsverbeteringsprojecten waaronder het expertisecentrum landbouw en zorg in Dronten, het netwerk vrouwelijk ondernemerschap en de medefinanciering van de pilot gebiedsuitwerking Westflank, het project internationale Triënnale en het project Greenwish.

Daarnaast is € 1,2 mln. aan de provincies beschikbaar gesteld voor BTW compensatie voor projecten waar derden voor ingehuurd zijn. Eerder werd aangenomen dat de provincies door de Europese Unie hiervoor gecompenseerd zouden worden. Dit bleek niet juist te zijn.

Toelichting op de apparaatsuitgaven:

De hogere apparaatsuitgaven worden voor € 1,3 mln. veroorzaakt door uitgaven die samenhangen met de uitvoering van projecten « Bureau Belvedère» door de Dienst Landelijk Gebied (DLG). Daarnaast worden de hogere uitgaven voor € 0,9 mln. veroorzaakt door de loonbijstelling 2008. Verder zijn er hogere uitgaven voor de Raad van het Landelijk Gebied i.v.m. hogere huisvestingskosten en hogere kosten inhuur derden ad. € 0,8 mln.

Toelichting op de ontvangsten:

Verkopen BBL

De ontvangsten uit verkopen van Bureau Beheer Landbouwgronden zijn € 3,9 mln. hoger dan geraamd. De oorzaak hiervan is dat de taakstelling voor 2007 niet volledig was gerealiseerd en dat deze verkopen alsnog in 2008 hebben plaatsgevonden.

2. Slotwetmutaties

Toelichting op de uitgaven en verplichtingen:

De lagere verplichtingen- en uitgavenrealisatie wordt vooral veroorzaakt door vertraging van projecten. Zo is het budget voor verwerving Bos & Landschap (€ 2,8 mln.) in 2008 onbenut i.v.m. met een nulmeting die eerst uitgevoerd dient te worden. Daarnaast zijn de CA-middelen ten behoeve van Groene Partners ad. € 2 mln. in 2008 niet besteed als gevolg van vertraging in de planvorming. Tenslotte heeft de verhoging bij Najaarsnota in verband met de ILG BTW-compensatie ad € 3,1 mln. niet tot betaling geleid.

3. Uitgevoerde Evaluatie onderzoeken

Toelichting:

• De evaluatie Belvedère is in het voorjaar van 2008 uitgevoerd in opdracht van VROM, OCW, LNV en VenW en is gefinancierd door VROM en OCW.

• De evaluatie concludeert dat cultuurhistorie sinds de start van het Belvedèreproject in 1999 steeds meer integraal en ontwikkelingsgericht onderdeel is geworden van ruimtelijke ontwikkelingen.

• In 2008 zijn geen effectenonderzoeken ex post gestart of afgerond.

25 Voedselkwaliteit en Diergezondheid

Omschrijving

De overheid streeft naar een kwalitatief hoogwaardig voedselaanbod en consumptiepatroon en een hoog gezondheidsniveau van de Nederlandse veestapel.

Dierhouders en producenten van voedsel zijn primair verantwoordelijk voor het waarborgen van de diergezondheid en voedselveiligheid. Consumenten hebben een eigen verantwoordelijkheid om op een zorgvuldige en veilige manier met voedsel om te gaan. LNV heeft als taak om – veelal in internationaal en Europees verband – eisen en voorwaarden te stellen waarbinnen partijen hun verantwoordelijkheid kunnen invullen en LNV controleert op transparante en consequente wijze. Zo worden de gezondheidseffecten van voedselrisico’s beheerst, en blijft het vertrouwen in voedsel behouden.

1. Budgettaire gevolgen van beleid

Toelichting op de programma-uitgaven:

25.12 Handhaven diergezondheidsniveau

Crisisorganisatie en -management

De hogere uitgaven worden verklaard doordat extra middelen beschikbaar zijn gesteld voor de bluetongue vaccinatie campagne. De campagne is gefinancierd door EU, de sector en LNV. LNV heeft haar aandeel inclusief de voorfinanciering van de EU bijdrage van in totaal ca. € 11 miljoen in het Diergezondheidsfonds (DGF) gestort. Verantwoording hiervan vindt via het DGF.

Daartegenover zijn de uitgaven voor MKZ vaccins € 1,5 mln. lager uitgevallen omdat bij definitief contract gespreide betaling over 4 jaar is overeengekomen. Verder hebben zich minder capacity buildingsprojecten aangediend dan vooraf ingeschat. Dit heeft tot ca. € 0,9 miljoen minder uitgaven geleid.

Toelichting op de apparaatsuitgaven:

25.22 Baten-lastendiensten

Voedsel en warenautoriteit

De gerealiseerde bijdrage aan de Voedsel en Waren Autoriteit is € 33,7 mln. hoger dan geraamd.

Deze hogere bijdrage houdt verband met het volgende:

Ter dekking van maatregelen die voortvloeien uit de Kabinetsreactie op de aanbevelingen van het rapport Hoekstra (kamerstuk 26 991, nr. 177), zoals de inzet van «vliegende brigades», het vergroten van de capaciteit en kwaliteit dierenartsen en herziening van de regeling preventies, is de bijdrage met € 12,5 mln. verhoogd.

Het Ministerie van VWS heeft € 14,8 mln. bijgedragen ter compensatie van toekomstige kosten die samenhangen met het voorgenomen huisvestingsbesluit nieuwe VWA. Er is € 3,5 mln. voor de afhandeling van een schadeclaim en een additionele bijdrage voor de lopende begroting bijgedragen.

Ten slotte is vanuit LNV een bijdrage toegekend voor het verandertraject en de loon- en prijsbijstelling 2008 uitgekeerd (in totaal € 2,9 mln.).

Algemene Inspectiedienst

De bijdrage aan de AID is naar aanleiding van het rapport Hoekstra verhoogd met € 1,5 mln. voor de inzet van combiteams met VWA voor preventie en welzijn.

Dienst Regelingen

De bijdrage aan Dienst Regelingen is € 4,2 mln. hoger uitgevallen. Hiervan heeft € 3,2 mln. betrekking op ontwikkelingskosten voor het nieuwbouwsysteem voor I&R Schapen en Geiten en € 1 mln. op de exploitatiekosten van de uitvoering van Identificatie en Registratiesystemen (I&R).

Toelichting op de ontvangsten

De extra ontvangsten van ca. € 7,5 mln hebben voornamelijk betrekking op een nagekomen bijdrage van de EU ad € 5,7 mln. in de kosten van de AI crisis 2003. Verder zijn de ontvangsten voor de Identificatie en Registratie van varkens over 2006 ad € 0,7 mln. in 2008 ontvangen.

De ontvangsten voor het AI onderzoek in Indonesië betreft o.a een bijdrage van € 0,8 mln van het Ministerie van Buitenlandse Zaken ter dekking van door LNV gedane uitgaven.

2. Slotwetmutaties

Toelichting:

De lagere uitgaven hangen voornamelijk samen met het gespreid betalen voor MKZ-vaccins (€ 2 mln.). Voorts zijn projecten in het kader van capacity-building in het buitenland later opgestart dan voorzien(€ 1,3 mln.).

3. Uitgevoerde Evaluatie onderzoeken

* de beleidsdoorlichting wordt samen met het LNV-jaarverslag 2008 aangeboden aan de Kamer.

Toelichting:

Het effectenonderzoek ex post, uitgevoerd door een externe opdrachtnemer, heeft eind 2007 de onderzoeksvragen onvoldoende beantwoord. Hierdoor zijn de in de begroting 2007 geplande resultaten vertraagd. Aangezien dit ex post evaluatie-onderzoek als een belangrijke basis zou dienen voor de eveneens in de begroting van 2007 geplande beleidsdoorlichting, kon ook deze beleidsdoorlichting geen doorgang vinden in 2007. De beleidsdoorlichting heeft in 2008 plaatsgevonden en zal gelijktijdig worden opgeleverd met het jaarverslag over 2008. Het eerder geplande effectenonderzoek ex-post is geïntegreerd meegenomen in de beleidsdoorlichting.

26 Kennis en Innovatie

Omschrijving

De algemene beleidsdoelstelling is hoogwaardige kennis voor het agrofoodcomplex en de groene ruimte en optimale benutting van deze kennis.

1. Budgettaire gevolgen van beleid

Toelichting op de verplichtingen:

De hogere verplichtingenrealisatie hangt met name samen met:

• de hogere uitgavenrealisatie ad € 73 mln. (voor toelichting zie onderstaand).

• het in 2008 juridisch vastleggen van financiële verplichtingen samenhangende met de FES-projecten Aviaire Influenza (€ 4,3 mln.), en Natuur- en Milieu-educatie (€ 15 mln.)

• het verhogen van de toezeggingen 2009 voor de bekostiging van onderwijs- en onderzoeksinstellingen in verband met loon- en prijsbijstelling 2008. (€ 30,3 mln.).

Toelichting op de programma-uitgaven:

26.15 Kennisontwikkeling en innovatie

DLO onderzoeksprogramma’s/Wettelijke onderzoekstaken

De hogere uitgavenrealisatie houdt voor € 16,1 mln. verband met uitvoering van diverse projecten door DLO op het gebied van dierenwelzijn, gewasbescherming en bemesting waarvoor bij 1e en 2e suppletore wet budgetten vanuit de betrokken begrotingsartikelen zijn overgeheveld naar DLO-onderzoeksprogramma’s. Daarnaast heeft er een financieel-administratieve verrekening met DLO plaatsgevonden uit hoofde van een inhaalslag die DLO heeft gerealiseerd m.b.t. nog uit te voeren onderzoek. (€ 18,3 mln.). Deze technische afwikkeling leidt tot een hogere uitgaven- en ontvangstenrealisatie.

Overige onderzoeksprogrammering

De lagere uitgavenrealisatie wordt voor € 1,5 mln. veroorzaakt door projecten die worden bekostigd via de onderzoeksprogrammaring DLO. Het resterende verschil (€ 3,4 mln.) is een gevolg van vertraging bij het formuleren van programma’s van eisen voor in 2008 aangemelde projecten waardoor de aanbesteding van de projecten over de jaargrens heen loopt.

Regeling kennisverspreiding en innovatie groen onderwijs

De lagere uitgavenrealisatie is een gevolg van een na beoordeling lagere toekenning voor projectvoorstellen. Tevens hebben zich ook vertragingen voorgedaan bij de openstelling van regelingen, met name bij innovatie groen onderwijs.

26.16 Waarborgen en vernieuwen onderzoek en onderwijs

Bekostiging WU

Vanwege met name een sterke stijging van het aantal promoties (€ 2,1 mln.) en loon- en prijsbijstelling (€ 4,8 mln.) (opgenomen in 2e suppletore wet) zijn de uitgaven in 2008 hoger uitgevallen.

Bekostiging groen onderwijs MBO

De hogere uitgaven voor MBO zijn het gevolg van een relatief sterke stijging van het aantal leerlingen (€10,0 mln.), bijstellingen in het kader van het coalitieakkoord( € 1,0 mln. o.a. verbetering carriereperspectief), toevoegen van het wachtgeldbudget uit het VO naar het MBO-onderdeel (€11,8 mln.)(opgenomen in 1e suppletore wet), loon- en prijsbijstelling (€ 3,7 mln.) en het uitvoeren van praktijkleren via de bekostiging (€3,1 mln.)(opgenomen in 2e suppletore wet).

Bekostigde aantallen binnen het groene onderwijs in 2008

Praktijkleren

De lagere uitgavenrealisatie is in de eerste plaats een gevolg van het verstrekken van € 3,1 mln. voor praktijkleren via de MBO-bekostiging. In de tweede plaats is er € 4,1 mln. minder BTW betaald omdat over tijdelijke bijdragen in het kader van verzelfstandiging IPC’s en uitgaven door de onderwijsinstellingen voor praktijkleren in eigen huis geen BTW betaald hoeft te worden. In de derde plaats zijn uitgaven voor afbouw werkzaamheden IPC’s contractueel voor een relatief groot deel in 2007 betaald.

Toelichting op de ontvangsten:

Overige ontvangsten:

Overige ontvangsten hebben betrekking op projectbijdragen van organisaties buiten de rijksoverheid (waaronder EU) en terugvorderingen als gevolg van subsidie-afrekeningen aan onderwijs- en onderzoeksinstellingen. Daarnaast heeft er een financieel-administratieve verrekening met DLO plaatsgevonden uit hoofde van een inhaalslag die DLO heeft gerealiseerd m.b.t. nog uit te voeren onderzoek. (€ 18,3 mln.). Deze technische afwikkeling leidt tot een hogere uitgaven- en ontvangstenrealisatie.

2. Slotwetmutaties

Toelichting:

De lagere verplichtingen- en uitgavenrealisatie zijn een gevolg van:

• lagere uitgavenrealisaties van de FES-projecten Aviaire Infuenza (AI) (€ 3,0 mln.), Transitie Duurzame Landbouw (TDL) (€ 4,0 mln.) en een hogere uitgavenrealisatie op Technologisch Top Instituut Groene Genetica). (€ 0,2 mln.)

• lagere uitgaven op praktijkleren (€ 3,0 mln.) en een lagere realisatie op onderzoeksprojecten vanwege een late opstart in 2008.( € 15.0 mln.).

• Tegenover deze lagere uitgaven staat een hogere uitgavenrealisatie uit hoofde van een financieel-administratieve verrekening met DLO uit hoofde van een inhaalslag die DLO heeft gerealiseerd m.b.t. nog uit te voeren onderzoek. (€ 18,3 mln.). Dit laatste verklaart ook de hogere ontvangstenrealisatie.

3. Uitgevoerde Evaluatie onderzoeken

Toelichting:

• In 2008 zijn geen beleidsdoorlichtingen of effectonderzoeken ex post gestart of afgerond.

• Conform de afspraken in de overeenkomst worden voor einde van de looptijd de Wettelijke onderzoekstaken geëvalueerd. In 2008 en 2009 lopen 5 WOT-overeenkomsten af. De evaluaties van WOT Voedselveiligheid en WOT Genetische bronnen zijn in 2008 gestart. WOT Voedselveiligheid is in 2008 afgerond (Evaluatie WOT-VV, Ministerie LNV/DK, juni 2008). WOT Genetische bronnen wordt in 2009 afgerond. De evaluaties van WOT Natuur en milieu, WOT Visserij en WOT Economische informatievoorziening starten in 2009. WOT Diergezondheid loopt tot 2012. Hiervoor is in 2008 een midterm evaluatie afgerond (Evaluatie WOT-DG, Ministerie LNV/DK, maart 2008). Op grond van de evaluaties zal worden bekeken of en welke wijzigingen aangebracht dienen te worden in de overeenkomsten.

• De evaluatie subsidieregeling DLO is in 2008 afgerond (Evaluatie Subsidieregeling DLO, Ministerie LNV/DK, november 2008).

• De eerder geprogrammeerde evaluatie overige onderzoeksprogrammering wordt niet uitgevoerd. Jaarlijks vindt een onderzoek plaats in het kader van de indicator kennisbenutting. Onderzoeken binnen overige onderzoeksprogrammering lopen mee met de periodieke evaluaties van beleidsthema’s. Hiervoor wordt verwezen naar de andere beleidsartikelen.

27 Bodem, water en reconstructie zandgebieden

Omschrijving

Het Rijk geeft prioriteit aan de reconstructie van de zandgebieden in Zuid en Oost-Nederland (Overijssel, Gelderland, Utrecht, Noord-Brabant en Limburg). Deze reconstructie beoogd het realiseren van een goede ruimtelijke structuur, in het bijzonder voor duurzame landbouw, de natuur, het milieu en een duurzame waterhuishouding, alsmede het creëren van een aantrekkelijk woon-, werk- en leefklimaat in de zandgebieden.

1. Budgettaire gevolgen van beleid

Toelichting op de programma-uitgaven en verplichtingen:

De hogere verplichtingenrealisatie houdt voor € 76,7 mln. verband met het in 2008 zijn aangegaan van verplichtingen voor projecten water over de periode 2007–2013 conform de ILG-systematiek en ILG-bestuursovereenkomst. Daarnaast is het meerjarige budget van in totaal € 35 mln. voor projecten in de Veenweidegebieden om bodemdaling tegen te gaan in 2008 juridisch vastgelegd. Dit leidt tot € 35 mln. hogere verplichtingen en € 6 mln. hogere uitgaven realisatie.

Toelichting op de ontvangsten:

2. Slotwetmutaties

Toelichting op de verplichtingen:

De hogere verplichtingenrealisatie houdt met name verband met het in 2008 aangegaan zijn van verplichtingen voor projecten water over de periode 2007–2013 conform de ILG-systematiek en ILG-bestuursovereenkomst. De hiermee samenhangende meerjarige kasbudgetten worden jaarlijks vanuit het Ministerie van V&W naar de LNV-begroting overgeheveld.

3. Uitgevoerde Evaluatie onderzoeken

In 2008 zijn geen beleidsdoorlichtingen of effectenonderzoeken ex post gestart of afgerond.

28 Nominaal en onvoorzien

Dit artikel bevat de posten prijsbijstelling, loonbijstelling en onvoorzien.

1. Budgettaire gevolgen van niet-beleidsartikelen

Toelichting op de uitgaven en verplichtingen:

De in 2008 bij Voorjaarsnota aan de LNV-begroting toegekende loon- en prijsbijstelling 2008 is toegedeeld naar de relevante artikelen en daardoor niet zichtbaar in de bovenstaande tabel.

Op dit artikel zijn de aanvullende maatregelen bij Augustusbrief 2007 verwerkt op de begroting 2008. Invulling hiervan heeft plaatsgevonden bij de Voorjaarsnota 2008.

29 Algemeen

Omschrijving

Op dit artikel worden de uitgaven, zowel apparaat als programma, toegelicht die niet vallen onder de beleidsartikelen. Dit betreft de apparaatsuitgaven van een aantal algemene onderdelen van het kerndepartement, internationale contributies en de uitvoering van EU maatregelen door onder meer de productschappen.

1. Budgettaire gevolgen van beleid

De hogere verplichtingen en uitgavenrealisatie is met name het gevolg van hogere apparaatsuitgaven.

Toelichting op de apparaatsuitgaven:

De totale apparaatsuitgaven laten ten opzichte van de begroting een stijging zien. Deze stijging wordt verklaard door:

U29.21 Apparaat

• De hogere uitgaven bij personeel algemene leiding en stafdirecties hangen samen met de toegekende loonbijstelling (€ 3,9 mln.) en uitgaven verricht in het kader van kwaliteitsverbetering van de centrale personeelsadministratie in de aanloop naar de totstandkoming van P-direct (€ 2,1 mln.);

• De hogere uitgaven bij materieel hangen met name samen met het uitvoeren van maatregelen in het kader van sociaal flankerend beleid (€ 2,1 mln.) en met het op orde brengen van de apparaatsbudgetten van directies conform normkader materieel (uitgangspunten Vernieuwing Rijksdienst) in de aanloop naar de krimptaakstelling Coalitieakkoord. (€ 6,4 mln.);

• De hogere uitgaven bij materieel ministerie algemeen hebben betrekking op huisvestings – en facilitaire kosten samenhangende met de renovatie van het hoofdgebouw.

• In verband met bemiddeling en mobiliteitsbevordering zijn de uitgaven op overig personeel en post-actieven hoger dan geraamd.

U29.22 Baten-lastendiensten

De bijdrage aan de dienst ICT Uitvoering (DICTU), waarin bij begroting 2008 nog niet was voorzien, houdt verband met:

• het afwikkelen van een oude opstaande vordering van DICTU op LNV;

• het niet volledig kunnen doorbelasten van indirecte kosten aan opdrachtgevers;

• een bijdrage in verband met passivering van verlofuren;

• een bijdrage aan het veranderproces van DICTU in de vorm van begeleiding, opleidingen, omscholing en outplacement.

Toelichting op de ontvangsten:

De lagere ontvangstenrealisatie landbouwheffingen is het gevolg van een afname van importvolumes. Het betreft hier heffingen op import van landbouwproducten vanuit «derde» landen naar de EU. Deze heffingen worden geïnd door de douane en produktschappen.

De hogere realisatie overige ontvangsten hangt met name samen met de opbrengst uit hoofde van de overdracht van activa vanuit het kerndepartement aan de baten-lastendienst DICTU.

2. Slotwetmutaties

Toelichting:

De lagere verplichtingen- en uitgavenrealisatie is met name toe te schrijven aan minder uitgaven medebewind ad € 4,3 mln. De lagere ontvangstenrealisatie houdt voornamelijk verband met landbouwheffingen als gevolg van tegenvallende importvolumes ad € 69,5 mln.

3. BEDRIJFSVOERINGSPARAGRAAF

Inleiding

In de bedrijfsvoeringsparagraaf wordt verslag gedaan van relevante aandachtspunten in de bedrijfsvoering van LNV (XIV) en het Diergezondheidsfonds. De bedrijfsvoeringsparagraaf heeft conform de Comptabiliteitswet het karakter van een uitzonderingsrapportage. Conform de Rijksbegrotingsvoorschriften wordt in deze paragraaf verantwoording afgelegd over achtereenvolgens de financiële rechtmatigheid van de begrotingsuitvoering, de totstandkoming van beleidsinformatie, het financieel en materieel beheer en overige specifieke aspecten in de bedrijfsvoering. De informatie opgenomen in deze bedrijfsvoeringsparagraaf is tot stand gekomen vanuit het departementale management control systeem.

Financiële rechtmatigheid en getrouwheid

Vanuit de mij bekende informatie zijn er geen fouten en onzekerheden geconstateerd in de rechtmatigheid van financiële transacties in 2008 en/of de betrouwbare verantwoording daarover in deze jaarrekening die de tolerantiegrens op artikelniveau en/of op saldibalansniveau overschrijden. Dit geldt evenzeer voor de getrouwheid van de cijfers van de jaarrekening op artikelniveau en saldibalansniveau.

Totstandkoming van beleidsinformatie

Vanuit de mij bekende informatie zijn er geen tekortkomingen geconstateerd in de totstandkoming van beleidsinformatie op artikelniveau.

Financieel en materieel beheer

Specifieke opmerkingen en bevindingen:

Project versterking financiële functie

In 2008 is langs twee grote lijnen gewerkt aan de verdere versterking van de financiële functie. Ten eerste is departementsbreed de controlfunctie versterkt, onder andere door het instellen van een CFO-functie bij de grote uitvoerende diensten en door te investeren in opleiding en ontwikkeling van de decentrale controllers binnen LNV. Ten tweede zijn maatregelen genomen om het beheer van programmagelden door beleidsdirecties te verbeteren; verdere professionalisering van het Financieel Dienstencentrum, opleiding van beleidsmedewerkers, betere ondersteuning van het administratieve proces (zie ook onder ICT), standaardisatie van instrumenten en verscherping van het toezicht door een explicieter toezichtsprogramma. De verbeteringen blijken uit de versnelde afwikkeling van oude verplichtingen en voorschotten en de verbeteringen in de kwaliteit van nieuw aangegane verplichtingen. Verbetering van de financiële monitoringsinformatie aan beleidsdirecties/budgethouders en dossiervorming blijven in 2009 nog aandachtspunten. Hiernaast heeft LNV in 2008 actief bijgedragen aan de vorming van een rijksbreed geharmoniseerd subsidiekader.

Nationale Verklaring

De ministerraad heeft op 6 juli 2006 ingestemd met een «nationale lidstaatverklaring» bij de Europese geldstromen. Dit is een verklaring op politiek niveau aan de Tweede Kamer en aan de Europese Commissie waarmee de Minister van Financiën verklaart dat het financieel beheer van Europese geldstromen binnen Nederland op orde is. Deze nationale verklaring is gebaseerd op deelverklaringen van betrokken beleidsdepartementen.

Van de minister van LNV wordt een deelverklaring gevraagd inzake:

1. De opzet en werking van het beheer van middelen uit het Europees Landbouwgarantiefonds en het Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling (GLB).

2. De opzet en werking van het beheer van middelen uit het Europees Visserijfonds (EVF).

Op 19 februari 2003 heb ik de genoemde deelverklaringen verklaring afgegeven aan de minister van Financiën.

Deelverklaring GLB

Het met de deelverklaring GLB over 2007 gemaakte voorbehoud inzake de implementatie en uitvoering van de handhavingscontrole van specifieke Europese regelgeving (cross compliance) is in aangepaste vorm gehandhaafd. De met de deelverklaring aangegeven verwachting dat over 2008 op het punt van de inzet van de medehandhavers een voorbehoud niet meer aan de orde zou zijn is – ondanks forse bestuurlijke inspanningen – niet tijdig uitgekomen. Sinds 1 januari 2009 is er een samenwerkingsovereenkomst afgesloten met de provinciale medehandhavers. In de loop van 2009 worden soortgelijke afspraken gemaakt met handhavers van gemeenten en waterschappen. Ik ga er daarom vanuit dat in de deelverklaring over 2009 het voorbehoud niet meer noodzakelijk zal zijn.

Deelverklaring EVF

In lijn met de afspraken met de minister van Financiën betreft de deelverklaring EVF over 2008 de opzet en niet de werking van het financieel beheer. Reden hiervan is dat het EVF in 2008 operationeel is geworden en over 2008 door LNV geen betalingen zijn gedeclareerd bij het EVF. De deelverklaring EVF kent geen voorbehoud.

De deelverklaringen laten onverlet inherente interpretatie van Europese regelgeving.

Opvolging aanbevelingen Algemene Rekenkamer

De Algemene Rekenkamer heeft in het rapport bij het jaarverslag over 2007 geconcludeerd dat het financieel beheer is verbeterd. Wel is een tweetal bestaande «onvolkomenheden» geformuleerd die nog aandacht behoeven: de begrotingsadministratie van het concern en het beheer van programma-uitgaven door beleidsdirecties. Over de stand van zaken inzake de opvolging van aanbevelingen wordt in een bijlage bij dit jaarverslag gerapporteerd.

Overige specifieke aspecten van bedrijfsvoering

LNV zichtbaar laten en zichtbaar doen

Doel van de veranderopgave van LNV is slanker, slimmer en effectiever te werken.

LNV is in 2008 afgeslankt naar 6948 fte. Daarmee zijn 103 fte van de taakstelling gerealiseerd. Ten opzichte van 2007 valt een lichte toename van de personele omvang te constateren. Deze toename doet zich voor bij de uitvoerende diensten en heeft betrekking op reeds voor de krimp vastgelegde meerjarenafspraken en intensiveringen vanuit het Kabinet welke LNV in de looptijd van de veranderopgave zelf zal oplossen. In het kader van slimmer werken is besloten om de beleidsdirecties samen te voegen tot een beleidskern. Zo neemt de verkokering binnen LNV verder af en kan LNV beter aansluiten bij de samenleving, sectoren en doelgroepen. De beleidskern is in het voorjaar van 2009 een feit. In november is met goedkeuring van het voorgenomen Kaderbesluit VWA door de Ministerraad de fusie ingezet van de inspecties van LNV (VWA, AID, PD). Het cultuurtraject Anders Werken heeft een aantal conferenties voor leidinggevenden opgeleverd. Doel hiervan was de samenwerking binnen LNV en de verbinding met de samenleving verder te ontwikkelen.

Om effectiever te kunnen werken is een aantal speerpuntthema’s als programma opgezet waarin medewerkers flexibel worden ingezet (Natura 2000 en Gemeenschappelijk Landbouw Beleid).

Om de mobiliteit te bevorderen is in het voorjaar 2008 de LNV-mobiliteitsorganisatie Transforce opgericht. Begin 2009 zullen circa 780 LNV-medewerkers aangewezen worden als voorrangsgroep in de zin van het sociaal flankerend beleid. De realisatie van de diversiteitsdoelstellingen ligt op schema: in 2008 is het aandeel allochtonen gegroeid van 4 naar 5% (streefcijfer voor 2011 is 6%). De verwachting is echter dat de kredietcrisis de kansen op uitstroom, en daarmee ook op instroom, zal verkleinen.

LNV heeft ook in 2008 middels deelname aan Expertise Centra en inhuur van Rijksadvies bijgedragen aan de verbetering van kwaliteit en doelmatigheid van de HR-functie van het Rijk.

P-direct

In het kader van het streven naar doelmatigheid en hogere kwaliteit van de administratieve HRM-processen werkt LNV nauw samen met de andere PerCC-departementen. In de voorbereiding op P-direkt is LNV in januari 2008 aangesloten op het nieuwe salarissysteem SAP-Payroll. Alle werkzaamheden op het gebied van personeelsbeheer en salarisadministratie zijn gebundeld in het PSC (Personeels Service Centrum). Als voorbereiding op P-direct is LNV in 2008 een eigen kwaliteits- en efficiëncytraject gestart. Dit zal doorlopen in 2009.

Ook in 2008 is LNV aangesloten bij de ontwikkeling en implementatie van Rijksbrede P-systemen. Dit betekent dat LNV in 2009 Emplaza, het huidige zelfbedienings- en informatiesysteem, zal uitfaseren. LNV zal vervolgens aansluiten bij het nieuwe zelfbedienings- en HR-systeem van het Ministerie van BZK.

Toezicht op de aansturing van externe uitvoering (RWT’s en ZBO’s)

LNV heeft vorderingen gemaakt ten aanzien van de organisatie van de aansturing. In 2008 is voor alle ZBO’s en RWT’s een (concept) aansturingsarrangement ontwikkeld en geïmplementeerd. Daarnaast beschikken deze organisaties in principe over een jaarrekening inclusief rechtmatigheidverklaring over de besteding van middelen. De verwachting is dat over 2008 van alle ZBO’s en RWT’s een rechtmatigheidsverklaring wordt ontvangen. Hiermee is voldaan aan toezeggingen van de minister aan de Tweede Kamer.

De accountantscontrole van de ZBO’s: O&S Visserij, O&S Landbouw en het Borgstellingsfonds voor de landbouw over 2007 is, mede door late oplevering van onderbouwing van posten, nog niet afgerond.

In 2008 is een start gemaakt met de liquidatie omvorming van de ZBO’s: Ontwikkeling- en Saneringsfonds voor de Landbouw, Ontwikkeling- en Saneringsfonds voor de Visserij en het Borgstellingsfonds voor de Landbouw tot drie nieuwe interne begrotingsreserves. De liquide middelen van de drie fondsen zijn eind 2008 overgeheveld naar drie interne begrotingsreserves. De mutaties in de interne begrotingsreserves worden toegelicht onder de departementale saldibalans en in het beleidsartikel 21 (duurzaam ondernemen). De juridische afronding vindt naar verwachting plaats in het eerste kwartaal van 2009.

De Europese Commissie heeft in 2008 nog geen goedkeuring voor de staatsteunmaatregelen die zijn gefinancierd vanuit het fonds MKZ-AI gegeven.

Erkenning betaalorganen GLB

De departementale auditdienst heeft, als certificeringsinstantie, een goedkeurend oordeel verstrekt bij de door de betaalorganen over de periode 16 oktober 2007 tot en met 15 oktober 2008 opgestelde rekeningen. Ten opzichte van voorgaand jaar is er sprake van een verbetering van het financieel beheer. Dit blijkt uit de opvolging die is gegeven aan de aanbevelingen.

Pilot BLS

Bij LNV heeft in nauwe samenwerking met Financiën de pilot Baten-Lasten plaatsgevonden om inzicht te verwerven in de meerwaarde van het baten-lastenstelsel voor de rijksoverheid. LNV heeft in 2008 naast de reguliere verantwoording tevens een verantwoording 2007 op basis van een baten-lastenstelsel opgesteld. Het ministerie van Financiën heeft deze verantwoording samen met een evaluatie brief (TK 2008–2009, 28 737, nr. 17) aan de Tweede Kamer gestuurd.

Focus en eenvoud indicatoren

De VBTB informatie vermeld in begroting en jaarverslag wordt door AR beschouwd van een goed niveau te zijn. Niettemin wordt aan een voortdurende verbetering gewerkt. Voor de aanpak in het kader van het experiment VBTB+ is voor de presentatie van de beleidsagenda in begroting 2009 al waardering uitgesproken van de zijde van de Tweede Kamer/BOR. In 2008 is het Programma Beleidsinformatie (PBI) in gang gezet, waarin wordt gewerkt aan een vermindering van het aantal indicatoren in de begroting gecombineerd met een kwaliteitsslag. Het betreft een set SMART indicatoren, die zo goed mogelijk zijn gericht op de gewenste maatschappelijke resultaten en aansluiten bij de rol en verantwoordelijkheden van de minister van LNV. Deze set bevat ook indicatoren die betrekking hebben op het functioneren van de handhavings- en uitvoeringsdiensten van LNV. Voor de set wordt in adviserende zin overlegd met de Algemene Rekenkamer. Het resultaat van dit programma zal zijn neerslag krijgen in begroting 2010.

Informatiebeveiliging

Gezien het toenemende belang van ICT voor de bedrijfsvoering neemt ook het belang van informatiebeveiliging toe en moet dit aan hogere EU eisen voldoen. In 2008 is extra aandacht gegeven aan het implementeren van het vastgestelde Informatiebeveiligingsbeleid (AKI) en het standaardbeveiligingsniveau (SBNI). Voor 2009 zijn maatregelen in voorbereiding de Informatiebeveiliging onder centrale regie te stellen om zodoende de kwaliteit ervan verder te verbeteren.

Digitalisering van Kerndepartement

In 2008 is vooruitgang geboekt in de realisatie van het programma Digitalisering Kerndepartement. Van de drie afgesproken producten zijn er twee opgeleverd te weten:

• De oprichting van de beheersorganisatie (DIV-Share)

• De nieuwe werkwijze voor digitaal documentmanagement binnen het kerndepartement is uitgewerkt en vastgesteld. (hierna te noemen: Digitaal Werken)

De inrichting en het testen van de applicatie eDOCS heeft in 2008 meer tijd gekost dan vooraf kon worden voorzien. De implementatie is zodoende opgeschoven naar 2009. Dit jaar zal het Digitaal Werken worden geïmplementeerd bij alle directies binnen het kerndepartement. Daarnaast zal het programmaplan voor plateau 2 worden uitgewerkt. Voor plateau 2 staat procesoptimalisatie binnen de Bestuurskern, interdepartementale samenwerking en de verdere uitrol binnen LNV centraal.

Elektronisch Inkopen

Begin 2007 is een start gemaakt met het programma E-procurement. In de loop van 2007 is aan het programma de financiële functie [F] toegevoegd. Het programma E&F heeft het volledig geïntegreerde ketenproces van bestelling tot betaling vorm gegeven. Zowel het inkoop- & sourcingsproces en het financieel & begrotingsproces zijn volledig nieuw ontworpen en voorzien van een modern ICT instrumentarium, gebaseerd op ERP technologie. Op deze wijze wordt het hart van de bedrijfsvoering van LNV vernieuwd en wordt mede inhoud gegeven aan het Rijksbrede programma «Andere Overheid». Hierop worden verdere bedrijfsvoerings- en primaire processen aangesloten. Alle processen en ICT zijn aan de eindgebruikers van de staf- en beleidsdirecties vrijgegeven. In 2009 wordt een start gemaakt met het doorvoeren van E&F bij de diensten van LNV. Daarnaast zullen de bestelcatalogi in de LNV-webwinkel uitgebreid worden. In release 2 van E&F zullen aanvullende processen zoals activa en projectaccounting worden toegevoegd.

Duurzame bedrijfsvoering

Duurzame bedrijfsvoering wordt een belangrijk aandachtspunt. Het blijft daarbij zoeken naar een geschikte aanpak. Op dit moment is sprake van een palet aan acties. Hierbij kan worden gedacht aan biologische catering, duurzaam inkopen, de inzet van de milieubarometer van Senter Novem, de ISO 14 001 certificering, renovatie hoofdzetel LNV, etc. Het blijkt dat de overgang van ideeën naar handelen een zeer complexe is. Met BZK/DGOBR wordt samengewerkt hier het juiste antwoord op te vinden.

C. JAARREKENING

1. Departementale verantwoordingsstaatDepartementale verantwoordingsstaat 2008 van het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (XIV)

2. Departementale saldibalans

Saldibalans van het ministerie van landbouw, natuur en voedselkwaliteit per 31 december 2008

2.1 Saldibalans per 31 december 2008

2.2 Toelichting op de saldibalans

Algemeen

De balansposten zijn bepaald en gewaardeerd overeenkomstig de geldende voorschriften van de Comptabiliteitswet. Indien van de geldende voorschriften wordt afgeweken, wordt dit nader toegelicht.

Toelichting per balanspost

In 2008 heeft het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit zgn schatkistrekeningen bij het Ministerie van Financiën geopend waarop de liquide middelen van de zelfstandige bestuursorganen Stichting Borgstellingsfonds voor de Landbouw, Stichting Ontwikkeling- en Saneringsfonds voor de Landbouw en Stichting Ontwikkeling- en Saneringsfonds voor de Visserij zijn gestort. Hiermee maakt MLNV gebruik van de mogelijkheid om een interne begrotingsreserve aan te houden waar toevoegingen of onttrekkingen respectievelijk ten laste of ten gunste van de MLNV begroting plaatsvinden. In het jaarverslag zijn de mutaties op deze reserves toegelicht bij artikel 21.

Toelichting

Het saldo rekening courant met het Ministerie van Financiën is als volgt samengesteld:

Op de rekening-courant MLNV/EOGFL/EM (LEF) vindt verantwoording plaats van de Europese regelingen van het Europees LandbouwGarantiefonds (ELGF) en het Europees Landbouwfonds voor de PlattelandsOntwikkeling (ELFPO). Bij een deel van deze regelingen vindt nationale financiering plaats waardoor de rekening-courant niet gelijk is aan de vordering op de Europese Commissie.

Toelichting

De uitgaven buiten begrotingsverband zijn als volgt te specificeren:

Te verrekenen met DGF

Dienst Regelingen is belast met de uitvoering van de dierziektebestrijding. De financiële middelen voor de dierziektebestrijding zijn in het DierGezondheidsFonds beschikbaar. Het bedrag van 11,6 mln zal door DGF aan Dienst Regelingen worden betaald.

Te verrekenen projecten

Het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit voert projecten en regelingen uit waarvoor onder andere europese bijdragen zullen binnenkomen.

EU uitgaven ELGF en ELFPO

De gelden die het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit voor de Europese fondsen ELGF en ELFPO voorfinanciert betreffen de declaraties van de maanden november (16/10 – 30/11) en december. De gedeclareerde bedragen zijn in 2009 ontvangen respectievelijk in de maanden januari en februari. De navolgende tabellen geven inzicht in de totaalbedragen van uitgaven en ontvangsten met betrekking tot het ELGF en ELFPO van de jaren waarvan de declaraties nog niet door de Europese Commissie zijn vastgesteld.

ELGF overzicht

* Beroepsprocedure ad € 5 670 000,00 en de afrekening EU declaratie 2007 die door Brussel nog verrekend moet worden ad € 1 458 470,05 alsmede een restpost van € 18 716,04. De declaratie 2007 zal in maart 2009 met de EU worden verrekend.

** Het boekjaar voor het ELGF loopt van 16 oktober tot en met 15 oktober van het volgende jaar.

*** € 2 677 769,17 bestaat derhalve uit de beroepsprocedure € 5 670 000,00 minus de beide onafgewikkelde EU-jaren 2007 en 2008 voor resp. € 1 458 470,01 en € 1 533 760,82.

ELFPO overzicht

* Het boekjaar voor het ELFPO loop van 16 oktober tot en met 15 oktober van het volgend jaar.

Doorberekening derden

Betreft hier specifieke regelingen die door Dienst Regelingen worden uitgevoerd ten behoeve van derden bijvoorbeeld regelingen op basis van de wet tegemoetkoming schade bij rampen en zware ongevallen.

Doorberekening POP

Betreft hier vorderingen op derden van Dienst Landelijk Gebied naar aanleiding van de uitvoering van het Plattelands Ontwikkelings Programma.

Vorderingen Personeel

Medewerkers van het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit kunnen onder bepaalde voorwaarden een langere periode met verlof. Gedurende deze periode financiert LNV oa pensioenpremies voor. Na de verlofperiode verrekent LNV deze premies met de betrokken medewerkers.

Toelichting

De ontvangsten buiten begrotingsverband zijn als volgt te specificeren:

Contante waarborgen productschappen

De productschappen ontvangen per bank gelden van het bedrijfsleven als zekerheidsstelling voor in- en uitvoercertificaten en uitvoerrestituties. Als aan de voorwaarden voor de certificaten en restituties is voldaan dan betalen de productschappen op verzoek van de belanghebbende de bedragen terug.

Reservering bezwaar SFSH

In het kader van de superheffing voor melkproducenten wordt het aan het ELGF verschuldigde bedrag bepaald op basis van de landelijke overschrijding. De som van de door de individuele heffingplichtige verschuldigde bedragen is in de regel hoger dan de landelijke overschrijding. Regelgeving schrijft voor dat de som van de individuele heffingsopleggingen niet kleiner mag zijn dan het aan de EC verschuldigde bedrag. De op deze wijze ontstane extra heffing wordt het «schommelfonds» genoemd. Het «schommelfonds» kan gebruikt worden in die gevallen waarbij als gevolg van een beslissing op bezwaar aan een heffingplichtige eerder opgelegde heffing moet worden gecorrigeerd.

Werkkapitaal ELFPO Plattelandsontwikkeling

In verordening 1290/2005 (art 25 lid 1) is bepaald dat na vaststelling door de commissie van het programma voor plattelandsontwikkeling (2007–2013) een voorfinanciering van 7% zal plaatsvinden van de bijdrage uit het ELFPO voor het betreffende programma. In 2007 heeft de commissie het programma voor plattelandsontwikkeling van Nederland goedgekeurd en de voorfinanciering aan LNV betaald. De commissie zal bij de afsluiting van het programma deze voorfinanciering bij het goedkeuren van de rekeningen betrekken.

Bommenregeling

Dienst Regelingen voert in opdracht van het Ministerie van Binnenlandse Zaken de bommenregeling uit. Voor de uitgaven van deze regeling stelt het Ministerie van Binnenlandse Zaken vooraf gelden beschikbaar aan Dienst Regelingen.

Schulden aan Personeel

Volgens de regeling Individueel Keuze Arbeidsvoorwaarden Pakket (IKAP) kan het personeel van het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit bedragen reserveren voor doelen die in deze regeling zijn benoemd.

Stortingen provincie ten behoeve van ILG

Dienst Landelijk Gebied draagt zorg voor de uitvoering van de ILG. De provincies stellen vooraf gelden beschikbaar voor deze uitvoering.

Verschuldigd aan Bureau Beheer Landbouwgronden (BBL)

BBL verwerft landbouwgronden t.b.v. de provincies. De gelden worden door de provincies aan DLG voldaan die vervolgens doorstort naar BBL. Het genoemde bedrag is in dit kader nog verschuldigd aan BBL.

Projecten vertegenwoordiging buitenland

Het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit voert projecten in het buitenland uit voor specifieke opdrachtgevers. Deze opdrachtgevers stellen vooraf bij wijze van voorschot de financiële middelen beschikbaar. Na afronding van de projecten vindt financiële afwikkeling plaats.

Toelichting

De extra comptabele vorderingen zijn als volgt te specificeren:

Landbouwgronden

Het saldo van de landbouwgronden bestaat voornamelijk uit een langlopend renteloos voorschot van het Ministerie aan het Bureau Beheer Landbouwgronden van € 652 mln waarvoor door het Bureau Beheer Landbouwgronden gronden zijn verworven die na doorlevering aan eindbeheerders leiden tot doelrealisatie. Daarnaast is er een bedrag van € 388 mln nog te vorderen uit hoofde van landinrichtingsrente door grondeigenaren te betalen in afgesloten landinrichtingsprojecten, welke in het algemeen in 26 jaar worden geïnd. Voorts heeft Dienst Landelijk Gebied nog € 167 mln te vorderen uit hoofde van nog niet afgesloten landinrichtingsprojecten.

Leningen

Gestelde zekerheden

Dit betreffen zekerheden die bij de uitvoering van het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid worden gevraagd. De uitvoering hiervan vindt plaats bij de Betaalorganen.

Diverse vorderingen MLNV

Betreft vorderingen voornamelijk voortkomend uit eindafrekeningen van subsidies en doorberekeningen aan baten lasten diensten.

De stand van de openstaande voorschotten is t.o.v. eind 2007 toegenomen met € 460 mln. Deze toename is een gevolg van de uitvoering van de Wet Inrichting Landelijk Gebied omdat de hiervoor verstrekte voorschotten pas in 2013 of later tot eindafrekening komen.

Medebewindskosten

Op deze post zijn de nog niet afgerekende voorschotten inzake de medebewindkosten opgenomen. Bij de vaststelling van de definitieve bijdrage zullen de voorschotten worden afgeboekt.

De stand openstaande verplichtingen op de artikelen 23 en 24 is relatief hoog ten opzichte van de kasstroom. De oorzaak hiervoor zijn de verplichtingen die zijn vastgelegd voor de ILG. De subsidieverlening voor de ILG betreft namelijk de gehele uitvoeringsperiode (2007–2013).

2.3 DE STAAT VAN GARANTIE-VERPLICHTINGEN

3. OVERZICHT TOPINKOMENS

Op grond van artikel 6 van de Wet openbaarmaking uit publieke middelen gefinancierde topinkomens (Stb. 2006, 95) is een overzicht opgenomen van medewerkers die in het verslagjaar meer verdiend hebben dan het gemiddelde belastbare loon van de ministers. Dit gemiddelde belastbare jaarloon is voor 2008 vastgesteld op € 181 000,-. Voor dit departement heeft de publicatieplicht betrekking op de navolgende functionarissen.

Bedragen in euro’s.

4. SAMENVATTENDE VERANTWOORDINGSSTAAT INZAKE BATEN-LASTENDIENSTEN