Nr. 202 VERSLAG VAN EEN ALGEMEEN OVERLEG

De vaste commissie voor Onderwijs, Cultuur en Wetenschap heeft op 9 oktober 2014 overleg gevoerd met Minister Bussemaker van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap en Staatssecretaris Dekker van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap over examens in het onderwijs (vo en mbo).

(De volledige agenda is opgenomen aan het einde van het verslag.)

Voorzitter: Jadnanansing

Griffier: Boeve

De heer Van Meenen (D66): Voorzitter. Maandag zond de VPRO in het kader van de Codeweek een documentaire over Puck Meerburg uit. Deze jongeman wordt geroemd om zijn programmeertalenten. Grote bedrijven als Google – dat zich in Groningen gaat vestigen – staan nu al voor hem in de rij. Het wordt tijd dat het onderwijssysteem ruimte biedt aan dit soort talenten.

Beslissend voor de manier waarop het onderwijssysteem eruitziet, is het examen. Uit eigen ervaring kan ik zeggen dat het examen allesbepalend is voor wat er in het onderwijs gebeurt. De afgelopen jaren zijn er tal van private initiatieven geweest om kinderen te leren programmeren. Via Made with Code, The Codecademy, e-academy en op sommige Steve Jobsscholen leren kinderen al jong wat programmeren kan betekenen. Ik was op 19 september jongstleden bij de workshop Computing in Dutch Secondary Education, die werd georganiseerd door het Lorentz Center. Daar waren veel wetenschappers en docenten uit binnen- en buitenland die nadenken over het belang van computational thinking.

De heer Van Meenen (D66): Ik probeer een Frans Timmermans-imitatie te doen.

De sector heeft een enorm tekort aan talent. Het is bovendien absoluut noodzakelijk om onze kinderen voor te bereiden op de toekomst. Ik zag laatst een tweet van een leerling die schreef: ik heb nu geschiedenis, maar waarom hebben wij op school niet het vak toekomst? Dat mag ons aan het denken zetten. De Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen (KNAW) heeft hiervoor vorig jaar al gepleit in haar advies Digitale geletterdheid in het voortgezet onderwijs.

Ik vraag de Minister en de Staatssecretaris om voor de zomer met een plan te komen om het keuzevak informatica om te vormen tot een eindexamenvak dat aantrekkelijk is voor alle profielen. Ik noem het voorlopig maar computer science. Dit vak voor de bovenbouw moet aansluiten op het nieuwe vak science in de onderbouw. Daarin moet aandacht zijn voor programmeren. Ik vraag de Staatssecretaris om na te denken over een manier om kinderen op de basisschool met programmeren in aanraking te laten komen. Kijk daarbij ook naar manieren om leraren hierin op te leiden. Wellicht dat de Lerarenbeurs daarvoor gebruikt kan worden. Er zijn enorm veel private initiatieven op dit vlak. Ga met deze initiatieven in gesprek. Spreek ook met leerlingen, want die zijn soms een stuk verder dan sommige docenten. Dat kunnen wij niet op ons laten zitten. Kom voor de zomer met een plan.

De heer Van Meenen (D66): Dit is een bekende discussie in het onderwijs. De invoering van de tweede fase had als doel dat er veel meer verbinding tussen de vakken zou komen. Dat is niet of maar ten dele gelukt. Sterker nog, er zijn vakken toegevoegd om die verbinding vorm te geven. Anw is daar een goed voorbeeld van. De gedacht was dat biologie, scheikunde en natuurkunde een belangrijke verbinding met elkaar hebben. Die werd vormgegeven door er nog eens een nieuw vak aan toe te voegen. Ik ben het met mevrouw Straus eens, maar als je een integrale verbinding tussen vakken wilt krijgen, moet je fundamenteel nadenken over de gehele opzet van het examen en sowieso niet meer per vak examineren. Ik ga uit van de huidige situatie met examenvakken. Voor onze economische en wetenschappelijke toekomst is het van heel groot belang dat wij de kinderen die ook maar enigszins een talent hebben om hierin verder te gaan, in ieder geval in de bovenbouw de gelegenheid geven om echte verdieping te zoeken. Dat kunnen wij in het huidige onderwijs heel moeizaam vormgeven. Voordat wij het examen fundamenteel gewijzigd hebben, zijn wij tien jaar verder. Die tijd hebben wij niet meer.

Ik vraag aandacht voor de flexibilisering van examens, oftewel voor het doen van examens op verschillende niveaus. Het ontdekken en tot bloei laten komen van talent is een van de belangrijkste doelen van goed onderwijs. Mensen zijn het meest succesvol en gelukkig als zij kunnen doen waarvoor zij talent hebben, of je nu een groot technisch inzicht hebt of een talenknobbel – als die al bestaat – of goed kunt rekenen, of je nu kunt programmeren of mooie dingen met je handen kunt doen. Wij hebben het alleen over het afleggen van examens op een hoger niveau; als havoleerling kun je een vak op vwo-niveau doen. Wij moeten ook kijken naar het afleggen van examens op verschillende niveaus.

Mijn overtuiging is dat de indeling in vwo, havo en vmbo-t een failliet systeem is. Ook het kabinet hanteert de gedachte dat je elk kind recht moet doen en op zoek moet naar de talenten van kinderen. Dat vraagt een verdergaande flexibilisering van examens. De havoleerling bestaat niet. Dat is een gemiddelde, een handzaam iets waarmee je klassen kunt indelen, maar het doet geen recht aan de verschillende talenten die kinderen hebben. Wij hoeven daar vandaag niet uit te komen, maar ik zou er graag een discussie over beginnen. Op termijn moeten wij toe naar een portfolio – een belaste term – een lijst van resultaten op verschillende niveaus, waarmee de aansluiting op het vervolgonderwijs veel helderder wordt. Ik beschouw het huidige diploma als een maskering van talenten. Een havodiploma geeft je toegang tot van alles en nog wat, maar ook tot veel niet. Ik denk aan een hybride overgang naar het vervolgonderwijs, waarbij goed gekeken moet worden naar de sterke en minder sterke kanten van leerlingen. Op deze manier kan optimaal ruimte gegeven worden aan het ontdekken en tot bloei laten komen van de talenten van leerlingen. Ik hoor graag een reactie van de Staatssecretaris.

Mijn opmerkingen hebben ook betrekking op de eis voor de centrale examens en de kernvakkenregel. Ik heb in de Examenmonitor geen overzicht zien staan van de gevolgen voor de cijfers van niet-kernvakken. Het is zeer denkbaar dat leerlingen en docenten meer tijd besteden aan de kernvakken om ervoor te zorgen dat men slaagt. De keerzijde daarvan is dat leerlingen vakken waarvoor zij talent hebben, verwaarlozen. Met de ontwikkeling van de talenten van het kind heeft dit weinig te maken. Flexibilisering van examens zou ook hiervoor een oplossing kunnen bieden.

Op dit moment is het voor leerlingen in het tweetalig onderwijs niet mogelijk om het centraal schriftelijk eindexamen in het Engels af te leggen. Dat betekent dat ze vanaf 4-vwo vrijwel volledig moeten omschakelen naar onderwijs in het Nederlands. Dit is niet in het belang van deze leerlingen. Klopt het dat het afleggen van het examen in het Engels voor het eerst kan in 2025? Waarom duurt dat zo lang?

Tussen het schoolexamen (se) en het centraal schriftelijk eindexamen mag maar een half punt verschil zitten. Dat is een heikel punt. Ik begrijp de achtergrond en bij sommige vakken is het logisch. Bij het eindexamen wiskunde bijvoorbeeld, mijn eigen vak, toets je immers globaal gezien hetzelfde als bij het schoolexamen. Bij andere vakken, zoals culturele en kunstzinnige vorming (ckv), toets je iets geheel anders. Het schoolexamen ckv bestaat vaak uit een praktische opdracht en het centraal examen uit kunstgeschiedenis. Dat zijn nogal verschillende dingen. Het is goed scholen in de gelegenheid te stellen om uit te leggen hoe bepaalde verschillen tot stand komen, in plaats van de inspectie automatisch een min te laten optekenen als dat verschil het halve punt overschrijdt. Ik hoor graag een reactie van de Staatssecretaris.

Mevrouw Straus (VVD): Voorzitter. Het centraal schriftelijk eindexamen is op dit moment een van de belangrijkste graadmeters in het Nederlandse onderwijs. Wij hebben de lat de afgelopen periode hoger gelegd. De exameneisen zijn verscherpt en het slagingspercentage is omhooggegaan. Dat is een mooie ontwikkeling en die willen wij graag vasthouden.

Het behalen van een examen, of dat nu één examen is, zoals nu, of verschillende voor vakken op diverse niveaus, zoals de heer Van Meenen aangeeft, geeft toegang tot het vervolgonderwijs. Het is ook een van de belangrijkste pijlers voor het selecteren van medewerkers door werkgevers. Deze civiele werking maakt vertrouwen in de inhoud, de kwaliteit en de procedure van het eindexamen noodzakelijk.

Over het eindexamen zelf zijn echter veel klachten. Vakdocenten van diverse vakken hebben zich bij ons gemeld. Allemaal zijn ze ontevreden over de examens. De procedure voor de totstandkoming van de examens en de manier waarop wordt omgegaan met klachten, zijn voor de docenten onduidelijk. Als er klachten worden ingediend, laat de behandeling ervan vaak lang op zich wachten of wordt niet inhoudelijk op de klachten ingegaan. Hoe gaan wij ervoor zorgen dat er bij de beroepsgroep meer draagvlak voor de examens komt? De Staatssecretaris heeft in juni 2013, toen wij ook over examens spraken, toegezegd dat hij contact zou zoeken met het veld om de klachtenprocedure te bespreken. Hoe staat het daarmee? Er zou een syllabuscommissie voor Nederland komen en er is een examenloket ingericht. Wat zijn de eerste ervaringen daarmee?

De VVD heeft eerder aangegeven dat docenten uit het vervolgonderwijs nauwer moeten worden betrokken bij het opstellen van de examens in het vooronderwijs en bij de examinering zelf. Zij moeten daartoe door het College voor Toetsen en Examens (CvTE) worden uitgenodigd. Wij zien nog steeds problemen rond de aansluiting van mbo op hbo, maar ook van vo op hbo. Die kunnen wij via deze route aanpakken. Examens moeten aansluiten bij het vervolgonderwijs en in het mbo vooral ook bij de arbeidsmarkt. Bij de examinering in het mbo moet dus het bedrijfsleven een grotere rol spelen. Dat lijkt ingewikkeld, maar dat hoeft het niet te zijn. Afgelopen weekend waren wij op bezoek bij EuroSkills, het Europees kampioenschap voor vakmanschap. De moederorganisatie, WorldSkills, heeft een set van standaarden ontwikkeld voor wat je moet kennen en kunnen om de beste in je vak te zijn. Laten wij in Nederland niet opnieuw het wiel uitvinden, maar bekijken of de standaarden van WorldSkills gebruikt kunnen worden bij de ontwikkeling van de praktijkexamens in het mbo. Ik krijg graag een reactie van de Staatssecretaris.

Als laatste punt wil ik de strenge koppeling tussen de school- en eindexamens aan de orde stellen. Dit punt komt uit de notitie Samen Leren, die is opgesteld door negen onderwijspioniers die worden ondersteund door de VVD en de PvdA. Deze koppeling, die werd ingevoerd om te gemakkelijke schoolexamens te voorkomen, zorgt voor versmalling van de lesinhoud in de bovenbouw van het vwo. Er worden bijvoorbeeld in het schoolexamen andere vaardigheden in de talen getoetst, dan in het centraal schriftelijk eindexamen. In maart jongstleden heb ik ook aandacht gevraagd voor dit onderwerp en verzocht om versoepeling van de strakke norm voor de scholen die boven het gemiddelde cijfer van het centraal eindexamen scoren. De Staatssecretaris heeft toen zijn interesse voor dit idee uitgesproken en zou met de uitwerking aan de slag gaan. Hoe staat het daarmee?

De heer Beertema (PVV): Voorzitter. Ik denk dat wij dit moment moeten markeren. Dit is de eerste keer dat er in een debat wordt gesproken over de komende grote onderwijsvernieuwing, die wordt geïnitieerd door VVD en PvdA. Wij zullen het allemaal weten.

Naar aanleiding van de diefstal en verspreiding van examens in mei 2013 heeft het ministerie besloten de examenketen te evalueren. De zwakste plekken zijn de ontwikkelfase, met name de uitwisseling met de leden, de vaststellingsfase, de aangetekende post en de fase van opslag op de verschillende locaties. Naar mijn weten is dat nooit anders geweest, maar op het Ibn Ghaldoun is het totaal uit de hand gelopen. Het gevolg was een diepgaande evaluatie van de keten, het speuren naar zwakke plekken en het dichtregelen van de gaatjes. Die gaatjes zullen er altijd zijn. Desondanks vragen wij de Staatssecretaris om met ons te delen hoe hij de fraudegevoeligheid van de examenketen praktisch denkt te beperken.

Het Ibn Ghaldoun was verantwoordelijk voor het grootste probleem dat wij in ons examenstelsel hebben gehad. Het heeft ons mooie examenstelsel enorm gecorrumpeerd. Op welke manier worden het Ibn Ghaldoun en het bestuur op dit moment gemonitord? De school heeft nu een andere naam, De Opperd, en zet het islamitisch onderwijs onder een protestants-christelijk bestuur voort. Wat is de stand van zaken rond de schuldenpositie en de personeelssituatie?

Wij hebben waardering voor de zelfevaluatie van de inspectie. Daaruit zijn belangrijke inzichten ontstaan. De belangrijkste vinden wij dat er situaties zijn die vragen om integraal toezicht waarin de gehele context van de school wordt meegenomen. Afvinklijstjes volstaan dan niet meer, als die al ooit hebben volstaan. Mijn ongemak is dat dit veel wijsheid, ervaring, inzicht en ook strategisch handelen van de betrokken inspecteurs vergt. Dat zijn nogal wat competenties. Zijn er voldoende inspecteurs die daarover beschikken? Zo niet, kan daaraan gewerkt worden?

Het examen Duits op het havo en het vwo hoort al jarenlang tot de slechtst gemaakte examens. Het gaat geloof ik om een periode van negen jaar. Dat vind ik vreemd. Wat zegt dit over de kwaliteit van het onderwijs in Duitse taal- en letterkunde? Wat zegt dit over de kwaliteit van de docenten? Graag een reactie van de Staatssecretaris.

Het eindexamen Nederlands lag ook onder vuur. Hoogleraren vinden het examen Nederlands in 2013 ver onder de maat. Dat is niet te wijten aan het CvTE of Cito. Het probleem is veel inhoudelijker van aard. Je hoort steeds gemopper dat getoetst wordt op leesvaardigheid, terwijl schrijfvaardigheid het probleem is. De inrichting van het examen, dus de opdracht van het ministerie, lijkt mij dan niet goed. Het ligt toch voor de hand om juist het onderdeel schrijfvaardigheid mee te toetsen? Graag een reactie van de Staatssecretaris.

De belangrijkste conclusie uit de Examenmonitor was dat het hoger leggen van de lat een positief effect heeft. Ik zeg met trots dat dit uit het kabinet-Rutte I komt. Wij hebben daar samen met het CDA en de VVD aan bijgedragen. Ondanks de aangescherpte eisen zijn tegen alle verwachtingen in de slagingspercentages omhooggegaan. Dat vind ik hartstikke mooi. Voorafgaand aan de invoering van de strengere exameneisen waren er grote zorgen, ook in de media, dat de slagingspercentages enorm zouden dalen. Het tegenovergestelde is het geval.

Het structurele probleem van de slordige correctie in havo, vwo en vmbo blijft onderbelicht. De waarde van een diploma valt of staat met het vertrouwen, het civiel effect. De fraudes hebben ons dat geleerd. Maar ook bij de beoordeling van het examenwerk gaat veel mis. Eindexamens moeten volgens de wet dubbel worden nagekeken; de eerste keer door de eigen docent en vervolgens net zo volledig en nauwkeurig door een vakcollega van een andere school. Die check door een tweede corrector is hard nodig, want docenten kijken hun eigen leerlingen soms onverklaarbaar toegeeflijk na. Dit blijkt ook uit het onderzoeksrapport van Cito. De onderzoekers lieten onafhankelijke derde correctoren ruim 600 examens van verschillende vakken uit 2011 van vmbo, havo en vwo opnieuw nakijken. De cijfers werden vervolgens vergeleken met de cijfers van de eigen docenten. Voor elk van de onderzochte vakken bleek het cijfer van de eigen docenten hoger. Dat vind ik verontrustend. Als docenten geschiedenis hun eigen havoleerlingen nakijken, krijgt 77% een voldoende. Bij onbekende beoordelaars zakt dat percentage naar 47%. Dat betekent dat ruim 8.000 kandidaten geschiedenis extra een onvoldoende zouden halen voor de centrale eindtoets. Het verschil wordt niet veroorzaakt door gebrek aan discussie tussen de correctoren, want ook bij overleg over de puntentoekenning valt het cijfer nog steeds lager uit. Het gemiddelde cijfer voor het havo-examen geschiedenis keldert dan van een 7,1 naar een 5,4.

De onderzoekers van Cito verwijten de docenten nogal wat. Er wordt gesproken over een gebrek aan integriteit en een opportunistisch-strategisch beoordelingsgedrag. Dat is niet goed. Tweede correctoren zijn dus onmisbaar voor een betrouwbaar en eerlijk examencijfer. Men doet het nakijkwerk echter steeds slordiger. Twee op de drie tweede correctoren keken in 2011 niet na volgens de regels. In 2005 was dat slechts 35%. Hoe denkt de Staatssecretaris over de mogelijkheid om afstand tussen de opleidingen en de examinering te creëren? Draai de correctievolgorde om. Dat kost niks, alleen de logistiek verandert. Eerst kijkt een docent van een andere school het werk na. Dat zijn de vreemde ogen die dwingen. Pas daarna is de eigen leerkracht aan de beurt. Ook de Onderwijsraad raadt deze omkering aan. Het levert veel op en het kost weinig.

De heer Rog (CDA): Voorzitter. Ik heb naar aanleiding van de brieven van de bewindslieden een aantal vragen. Er is een reactie gekomen op de ontheffing voor de tweede vreemde taal in het voortgezet onderwijs. Voor havo en gymnasium is er geen verplichte vreemde taal, maar wel voor het atheneum. Wel geldt een kan-bepaling als een leerling voldoet aan een aantal eisen, of eigenlijk zwaktes. Daardoor heeft hij de mogelijkheid om geen tweede vreemde taal te volgen. Ziet de Staatssecretaris, met het CDA, dat het een vreemde constructie is dat alleen op het atheneum de tweede vreemde taal verplicht is en niet op havo en gymnasium? Waarom houden wij die uitzonderingspositie in stand? Moeten wij niet uitgaan van het recht van de leerling, ook in het licht van de stelselwijziging die de PvdA en de VVD willen doorzetten, op een minder verplichtend curriculum en minder verplichte vastgestelde vakken?

Gisteren heb ik van de Staatssecretaris een brief over het gelijke speelveld bij de examens Nederlands gekregen, waarvoor mijn dank. Dat was geen heel lange maar wel een duidelijke brief. Tot mijn verbijstering lijkt het erop dat in het examen Nederlands schrijfvaardigheid geen rol meer zal spelen. Als dat de werkelijkheid is, wil ik graag een toelichting van de Staatssecretaris. Als dat niet de situatie is, blijft mijn punt dat er een ongelijk speelveld is voor examenkandidaten die op een computer het examen Nederlands maken en zij die dat met pen en papier doen. Graag een reactie van de Staatssecretaris, want het examen Nederlands is van groot belang.

Maatschappijleer is een belangrijk vak. Niet alleen omdat ik het zelf heb gedoceerd, maar ook omdat het van grote waarde is voor de totale vorming van jongeren. Na invoering van de nieuwe kwalificatie-eisen hebben studenten op het mbo geen resultaatsverplichting meer om te voldoen aan een bepaald niveau. Er is sprake van vrijblijvendheid. Kan de Minister aangeven hoe zij hierin staat en of zij, met het CDA, van mening is dat juist op het mbo de burgerschapsvorming een sterke borging in het curriculum vergt? Ik vraag de Staatssecretaris waarom maatschappijleer op havo en vwo geen zelfstandig vak meer is en er een combinatiecijfer met andere vakken wordt gemaakt.

Hoe denkt de Staatssecretaris over het initiatief van PvdA en VVD om examenleerlingen straks minder vakken te laten kiezen? Kan hij aangeven aan welke vakken hij zelf denkt? Kan hij in zijn antwoord het voornemen van het kabinet-Rutte I betrekken om ckv en anw af te schaffen als verplichte vakken en die te borgen in de eindtermen, de kerndoelen? De aandacht die hieraan gegeven moet worden kan ook via de andere vakken van het curriculum lopen.

Wij worden met regelmaat benaderd door wethouders, werkgevers en scholen die zich ernstig zorgen maken over de invoering van de rekentoets. De rekentoets zorgt ervoor dat mogelijk tienduizenden studenten, zeker op het mbo maar vermoedelijk ook leerlingen in het voortgezet onderwijs, hun diploma niet halen. Dat is een groot punt van zorg. Scholen constateren dat het instroomniveau, zowel in het mbo vanuit het vo als in het vo vanuit het po, nog steeds onder de maat is. Wat is de stand van zaken? Zijn de bewindslieden bereid de verplichting te overwegen? Ik zeg dit in het licht van het belangwekkende pamflet van PvdA en VVD, waarin staat dat deze twee partijen met een meerderheid in de Kamer ervoor zullen zorgen dat er straks minder vakken verplicht getoetst worden.

De heer Jasper van Dijk (SP): Voorzitter. Examens moeten van hoge kwaliteit zijn. Ze zorgen voor het zogenaamde civiel effect, dat inhoudt dat de maatschappij weet wat een diploma waard is. Daarmee moet je niet rommelen. Wat vindt het kabinet van het advies van de Onderwijsraad uit 2010 inzake examens, om terughoudend te zijn met allerlei ervaringscertifcaten? Die kunnen voor een vervuiling van de waarde van een diploma zorgen.

Over de schoolexamens is nogal discussie. De heer Ben van der Hilst van het Centrum voor Nascholing van de Universiteit van Amsterdam heeft daar begin dit jaar interessante dingen over geschreven in het Onderwijsblad. Hij schrijft dat het strenge inspectietoezicht op de verschillen tussen centraal examen en schoolexamen zorgt voor een rigide houding. Daarnaast wordt er ongelofelijk veel getoetst. Op sommige scholen kent het Programma van Toetsing en Afsluiting (PTA) wel 150 toetsmomenten. Zo'n PTA wordt bovendien jaren van tevoren vastgesteld waardoor het ook nog eens onmogelijk wordt om in te spelen op de actualiteit of op differentiëring. Van der Hilst heeft ook kritiek op de toetscultuur die hiermee samenhangt: alles moet maar continu getoetst worden en dan het liefst nog vergeleken met andere scholen, zodat wij toffe ranglijstjes kunnen maken. Hij noemt de schoolexamens als een voorbeeld van die cultuur. Wat vroeger een overhoring heette, krijgt nu de status van een examen, inclusief examencommissie en formele herkansing. Een onderwijssysteem dat draait om toetsen redt het niet.

Daarnaast is er het rapport over de levende talen, Effecten van sturing op discrepantie tussen de cijfers van het centraal examen en het schoolexamen bij de talen. Kent de Staatssecretaris dit rapport? Er staan interessante aanbevelingen voor het omgaan met het schoolexamen in. Twee aanbevelingen wil ik eruit halen. De eerste is: geef een relatieve weging aan de indicator schoolexamen en centraal examen; kijk dus niet per school maar per vak. De tweede is: ontwikkel een landelijke richtlijn schoolexamen voor de talen. Wat vindt de Staatssecretaris hiervan?

In 2009 stelde ik reeds Kamervragen over de neoliberale insteek van het eindexamen economie. Ondanks de crisis ging men in de examens doodleuk verder met de verheerlijking van de vrije markt en het negeren van economische theorieën die daar niet mee strookten. Een voorbeeld van de inhoud van de examens van 2012 is dat aan leerlingen wordt gevraagd om aan de hand van het aantal bijstandsuitkeringen in de loop van de jaren de conjunctuur in Nederland te beschrijven. Is de Staatssecretaris het met mij eens dat deze vraagstelling ten onrechte de bewering behelst dat het aantal bijstandsuitkeringen een aanvaardbare conjunctuurbarometer is? In feite is de conjunctuur een complex verschijnsel. Kan de Staatssecretaris hierop reageren? Ik houd mij hier sinds 2009 mee bezig. Economie moet een breed en goed vak zijn, dat verschillende economische theorieën onderwijst en niet een bepaalde theorie, waarvan vooral de Staatssecretaris gaat glimlachen, maar die natuurlijk veel te beperkt is.

Voor Nederlands is een syllabuscommissie ingesteld. Haar onderzoek loopt, dus daar kan de Staatssecretaris vandaag waarschijnlijk nog weinig over zeggen. Wat mij verbaasde is dat in de brief van 8 oktober terloops staat dat spelling en samenvatting vanaf 2015 geen deel meer uitmaken van het centraal examen Nederlands. Wie heeft dit beslist? Hoe is dit gegaan? Wat komt hiervoor in de plaats? Wordt nu helemaal niet meer gecontroleerd op spelling? Vindt het kabinet dat prima? Dat gaat toch ver. Graag een reactie.

Hoe staat het met de inmiddels beruchte rekentoets? Ook daarnaar wordt allerlei onderzoek gedaan. Vorige week is hierover een motie van mevrouw Jadnanansing aangenomen. Misschien kan de Minister zeggen hoe zij omgaat met de rekentoets bij het mbo-2? Daar ligt de toets erg moeilijk.

De eisen voor de examens zijn verhoogd en toch is een groter aantal leerlingen geslaagd. Dat is mooi, zeg ik in eerste instantie. Sluit de Staatssecretaris uit dat de normering achteraf is gecorrigeerd om het resultaat te flatteren? Die geruchten hoor ik vanuit het onderwijs regelmatig. Als de normering maar handig genoeg wordt aangepakt, kan men ervoor zorgen dat bijvoorbeeld altijd 95% van de leerlingen slaagt. Sluit de Staatssecretaris uit dat dit gebeurt?

Tot slot vraag ik om een update over de examenfraude. De Minister is nog bezig met het onderzoek naar het roc van Amsterdam. Ik heb zelf vragen gesteld over de Haagse Hogeschool. Deze school is een hbo en valt misschien buiten de orde, maar het gaat in beide gevallen om examenfraude. Ik hoor graag hoe het ervoor staat.

Mevrouw Jadnanansing (PvdA): Voorzitter. De waarde van examens valt of staat met de betrouwbaarheid van de examinering. Dit betekent dat examens valide moet zijn en dat de afname van examens vlekkeloos moet lopen. Examenfraude zoals bij Ibn Ghaldoun en bij het roc van Amsterdam ondergraven de maatschappelijke waarde van de diploma's die scholen uitreiken. Dit geldt eveneens voor de vakinhoudelijke vragen over examens, kennis, inzicht en vaardigheden van de examenkandidaten. Ik verwijs naar alle e-mails en brieven die we hierover hebben ontvangen.

Over de taal- en rekentoetsen heeft de afgelopen tijd discussie gewoed. De heer Rog sprak er ook over. Elementaire reken- en taalvaardigheid zijn van belang voor het functioneren van jonge mensen in de samenleving en op de arbeidsmarkt. Wij willen echter jongeren niet de pas afsnijden om een diploma te halen. De commissie-Steur beraadt zich op een advies over de rekentoets en dat wachten wij af. Ondertussen heeft de Kamer de motie-Jadnanansing aangenomen, die aandringt op een onderscheid tussen een arbeidsmarkt- en een doorstroomdiploma. Betrekt de commissie deze motie in het advies?

De Minister en de Staatssecretaris zijn voortvarend aan de slag gegaan met maatregelen om het risico op examenfraude in te dammen. Vanaf 2014 worden de examens nog maar vier dagen voor het eerste centrale examen bij de scholen bezorgd. Mbo-scholen moeten straks hun schoolexamens extern gaan inkopen of extern laten valideren. Biedt externe validering voldoende waarborgen om fraude bij de afname te voorkomen? Kan de Minister op dit punt nader toelichten welke lessen zij trekt uit de examenfraude bij het roc van Amsterdam?

Examinering moet de geboekte leerresultaten inzichtelijk maken. Daar heeft onze arbeidsmarkt behoefte aan. Ik blijf erop hameren dat de resultaten niet alleen betrekking hebben op kennis of cognitieve vaardigheden, maar ook op praktische vaardigheden. Die laatste vaardigheden gelden zeker voor het beroepsonderwijs. Examinering in het vmbo en mbo moet beter recht doen aan de beoordeling van praktische vaardigheden. Ik begrijp dat toetsen voor praktische vaardigheden niet in een zucht en een vloek zijn ontwikkeld, maar gaan de Minister of de Staatssecretaris stappen zetten om de examens van het vmbo en het mbo meer recht te laten doen aan de praktische vaardigheden van de beroepspraktijk? Welke stappen zijn dat? Op welke termijn denken zij dat de examens relevante praktische vaardigheden echt kunnen toetsen? Ik wacht met spanning het antwoord af.

Mevrouw Jadnanansing (PvdA): Het is mooi dat we dit hier even kunnen bespreken. De heer Beertema was ook bij het werkbezoek. Wij hebben inderdaad fantastische resultaten gezien: negen gouden medailles voor Nederland voor beroepsvaardigheden, van schoonmaken tot techniek en alles ertussenin. Geweldig. Het is jammer dat er in Nederland zo ontzettend weinig aandacht is voor deze geweldige jongeren met hun fantastisch vakmanschap.

Mijn antwoord op de vraag van mevrouw Straus is: jazeker. Ik heb gezien wat dit met zich meebrengt en hoe fantastisch het kan zijn als wij die standaarden hebben. Ik ben zeer bereid om hier verder met mevrouw Straus over te praten, misschien ook met de heer Beertema, om te bekijken hoe EuroSkills en de vertaling daarvan in het Nederlandse curriculum kunnen worden geplaatst.

Ik ga verder met de ontwikkeling en invoering van de nieuwe beroepsgerichte vmbo-programma's. Wij krijgen heel veel e-mails en telefoontjes waarin wordt gezegd dat dit een ingrijpende en grootschalige innovatie in het vmbo is. Wat gaat de Staatssecretaris doen om ervoor te zorgen dat scholen en docenten goed worden toegerust voor deze nieuwe programma's? De nieuwe beroepsgerichte programma's bestaan uit profiel- en keuzedelen waarbij scholen voor leerlingen een passend aanbod kunnen samenstellen. Wij krijgen het signaal dat om deze profiel- en keuzedelen onderwijskundig optimaal te kunnen inzetten, meer flexibiliteit in de examinering gewenst is dan nu mogelijk is. Ik krijg graag een reactie van de Staatssecretaris. Het in samenwerking met het georganiseerde bedrijfsleven inrichten van een examenbank voor beroepsgerichte examens kan een oplossing bieden. Welke maatregelen gaat de Staatssecretaris treffen om scholen en leerlingen de gewenste flexibiliteit en examinering van de nieuwe programma's te bieden?

Uit de jaarverslagen van het College voor Toetsen en Examens lijkt het of het met de validiteit van de examens heel erg in orde is. Dat is mooi, maar verhoudt zich niet tot de vele signalen die wij krijgen dat het niet zo gesmeerd loopt. Zie alleen al de vakinhoudelijke klachten van de hoogleraren Nederlandse taalkunde. Ook de errata bij examens voor de exacte vakken schieten hun doel voorbij als het telkens waslijsten worden. Een erratum of twee errata kan nog, maar het is voor docenten die de examens moeten corrigeren heel erg veel. Een van de docenten mailde mij dat hij horendol wordt van die errata en het bijbehorende verkeersplan. Is de Staatssecretaris bereid het College voor Toetsen en Examens aan te sporen om vakinhoudelijke kritiek meer serieus te nemen en niet, zoals naar aanleiding van de gestelde feitelijke vragen, met procedurele argumenten te komen? Neem de vakinhoudelijke kritiek serieus. De hoogleraren, die daarvoor hebben gestudeerd, mailen ons niet voor niets van alles. Het gaat er niet alleen om wat de Kamer vindt, maar ook om wat anderen ons als signaal meegeven.

De validiteit van examens wil zeggen dat een goed resultaat voor het examen garandeert dat een eindexamenkandidaat het vak goed beheerst. Een slecht resultaat voor een examen garandeert dat de examenkandidaat het vak slecht beheerst. Het mag dus niet gebeuren, zoals nu lijkt, dat goede leerlingen slechte examens maken en slechte leerlingen goede. Ik wil graag dat in 2016 in het Onderwijsverslag een positief oordeel over de validiteit kan worden geveld. Niet omdat het College voor Toetsen en Examens een tekst met die strekking heeft aangeleverd, maar omdat geluisterd wordt naar de vakinhoudelijke kritiek vanuit het veld. Die mag niet genegeerd worden. De validiteit is dan pas echt op orde. Kan de Staatssecretaris dat beloven?

Minister Bussemaker: Voorzitter. Ik dank u voor uw coulance.

Mevrouw Straus en mevrouw Jadnanansing vroegen naar het gebruik van WorldSkills en het betrekken van het bedrijfsleven bij examinering. De inhoud van de examens wordt bepaald door de kwalificatiedossiers, maar de scholen bepalen zelf hoe zij de examens vormgeven. Dat hangt af van de kwalificatie, de eisen en de standaarden voor de examenkwaliteit. De beoordeling van het examen moet dus passen bij de inhoud van het examen. Men is verplicht om bij de examinering van elke opleiding het bedrijfsleven of het afnemende veld te betrekken. In de standaarden is bepaald dat in ieder geval delen van het examen moeten plaatsvinden in de reële beroepspraktijk, dat het beroepenveld betrokken moet worden bij de examinering en dat de afname en beoordeling als realistisch moeten worden ervaren. Een deel of zelfs het gehele examen kan bijvoorbeeld plaatsvinden in een leerbedrijf of iemand uit het bedrijfsleven is betrokken bij de beoordeling van het examen.

De WorldSkills-standaarden kunnen een inspiratiebron zijn en bij examinering gebruikt worden. Er kunnen echter ook redenen zijn om WorldSkills-standaarden niet te gebruiken, bijvoorbeeld omdat ze niet goed aansluiten bij het betreffende examen en de manier waarop men dat normaal vormgeeft. Ik vind het heel leuk om te horen dat een deel van de commissie bij EuroSkills geweest is. Ik ben vorig jaar geweest en het heeft mij ook zeer geïnspireerd. Ik wil er echter voor waken dat wij, hoe sympathiek WorldSkills ook is en hoe mooi wij het ook vinden, WorldSkills verplicht gaan onderbrengen bij de examenafname. De WorldSkills-standaarden zijn namelijk vrij rigide. Een verplichting verhoudt zich niet tot de gewenste flexibiliteit waarover mevrouw Straus sprak en die ik zeer met haar deel. Ik wil meer flexibiliteit in het kwalificatiedossier en de examinering brengen. Daarover hebben wij het bij een wetgevingsoverleg gehad. Het is van groot belang dat men delen van het examen in de praktijk kan doen en dat WorldSkills als inspiratie en niet als verplichting wordt gebruikt. Ik vind het wel interessant om WorldSkills onder de aandacht te brengen waar ik kan.

Mevrouw Jadnanansing, de heer Rog en de heer Van Dijk stelden vragen over de rekentoets, met name op mbo-2-niveau. De Kamer heeft tijdens een eerdere discussie over de rekentoets gezegd dat studenten niet de dupe mogen worden van rekenonderwijs dat nog niet op orde is. Wij hebben vervolgens de commissie-Steur gevraagd om te komen met een advies over een tijdelijke maatregel, zodat wij de rekentoets goed vorm kunnen geven. Wij wachten dit advies af. Daarna krijgt de Kamer hierover een brief van ons.

Wij hebben ook geconstateerd dat er een structurele groep studenten is voor wie het niet mogelijk is om de referentieniveaus te halen, zelfs niet als zij hun gehele schoolloopbaan goed rekenonderwijs hebben gevolgd. In juni jongstleden hebben de Staatssecretaris en ik een brief over taal en rekenen gestuurd waarin wij toezeggen dat wij, los van het advies van de commissie-Steur, verkennen wat voor deze groep studenten de mogelijke oplossingen voor doorstroom en vervolgonderwijs zijn. In die verkenning nemen wij mee of het onderscheid tussen een arbeidsmarktdiploma en een doorstroomdiploma op mbo-2-niveau een oplossing is. Die verkenning vindt plaats samen met de VO-raad, de MBO Raad en de Vereniging Hogescholen. De Staatssecretaris en ik komen hierop terug in de brief over taal en rekenen die wij later dit jaar naar de Kamer sturen. Er ligt ook een directe relatie met de groep kwetsbare jongeren in het mbo, over wie wij vanmiddag nog debatteren.

De heer Rog vroeg naar burgerschap op het mbo. Aandacht voor loopbaan en burgerschap zijn heel belangrijk op het mbo, want de studenten hebben de vaardigheden van deze onderdelen nodig voor het functioneren in de samenleving. Toevallig heb ik vorige week een les over burgerschap bijgewoond en deels gegeven. Dan zie je hoe belangrijk het voor deze groep leerlingen is om te reflecteren op wat er in de wereld gebeurt en op de manier waarop die wereld Nederland binnenkomt. Het is belangrijk dat er vragen worden gesteld over de manier waarop wij in Nederland met elkaar omgaan. Omgaan met burgerschap kan in een apart vak worden ondergebracht, maar ook onderdeel van andere lessen zijn. Ook hier wil ik geen nieuwe rigiditeit maar flexibiliteit. Voor opleidingen op het gebied van maatschappelijk werk of veiligheid geldt dat de studenten midden in de samenleving staan en dat burgerschap goed met de vakken kan worden verbonden. Studenten moeten aantonen dat zij voldoen aan de inspanningsverplichting die geldt voor het onderdeel loopbaan en burgerschap. Het is een heel belangrijk onderdeel van het mbo, net als de examenvakken taal en rekenen.

Minister Bussemaker: We moeten twee dingen uit elkaar houden. Dat het geen examenvak is, betekent niet dat scholen er gemakkelijk mee om kunnen gaan. Het is ook niet zo dat wij helemaal niet naar de kwaliteitsafspraken kijken. Bij het maken van kwaliteitsafspraken wordt niet naar vakken gekeken, ook niet naar examenvakken, maar naar wat een school toevoegt aan de leerwinst voor leerlingen. De inspectie toetst wel degelijk of scholen er aandacht aan besteden, ook al is het geen examenvak. Het is een integraal onderdeel van de toetsing. Je kunt het vergelijken met keuzedelen. Ook die zijn een integraal onderdeel van de mbo-opleiding, ook al zijn ze geen onderdeel van het examen.

De heer Van Dijk en mevrouw Jadnanansing vroegen naar de examenfraude bij het roc van Amsterdam. Wij hebben het daarover eerder gehad en ik heb toen mijn verontwaardiging laten blijken. Ik heb laten weten dat het roc van Amsterdam adequaat heeft gehandeld en verbetermaatregelen heeft genomen. De inspectie heeft in september een onderzoek gedaan naar de stand van zaken van de verbetermaatregelen en is tevreden. Het onderzoek naar de examenfraude loopt nog en is in handen van de politie en het Openbaar Ministerie. Om het onderzoek niet te belemmeren, kan ik over dat deel geen verdere uitspraken doen.

Ik verwacht van alle mbo-opleidingen dat zij hun examinering op orde hebben. Dat begint bij goede examenprotocollen en -procedures. Ik heb daarover op 14 maart een brief aan alle mbo-instellingen gestuurd. Wij hebben een handreiking gegeven voor de manier waarop instellingen beter met examenprotocollen en -procedures en de beveiliging van examens om moeten gaan. De techniek staat echter niet stil en wij komen steeds voor nieuwe uitdagingen te staan. Daarom hebben wij in april een rondetafelgesprek gehad met vertegenwoordigers uit het middelbaar beroepsonderwijs, het hoger onderwijs, studenten en experts om te bekijken welke technologische ontwikkelingen relevant zijn voor examinering. Die ontwikkelingen brengen zowel nieuwe risico's als nieuwe mogelijkheden om kwalitatief beter en efficiënter te toetsen met zich mee. Met bijvoorbeeld digitaal examineren neemt de validiteit toe, omdat het mogelijk is meer leerdoelen te toetsen. Kortom, wij moeten gewaarschuwd zijn, maar ook bekijken hoe wij de techniek kunnen gebruiken. Het bewustzijn daarover moet worden vergroot.

Over de externe validering hebben wij tijdens het wetgevingsoverleg uitgebreid gesproken. Wij hebben eerder vastgesteld dat de kwaliteit van de mbo-examens van onvoldoende niveau is. Extern valideren kan helpen om die te verbeteren. Met de validering willen wij vooral een extra waarborg inbouwen, zodat ook deze examens van voldoende kwaliteit zijn. Deze aanpak is niet voldoende om examenfraude te voorkomen. In die zin halen wij de externe validering en de fraudeaanpak uit elkaar.

De heer Beertema verwees naar Vreemde ogen dwingen, het advies van de commissie-Bruijn om de examenkwaliteit op het hbo te verbeteren. De lessen die wij daaruit mee kunnen nemen, gaan wij natuurlijk ook voor het mbo gebruiken. Ik ben met de heer Beertema van mening dat de aanpak door professionals, zoals het advies Vreemde ogen dwingen, zowel de examenkwaliteit als ook de professionaliteit van de betrokken docenten kan verbeteren.

Staatssecretaris Dekker: Voorzitter. Eens kijken of ik net zoveel instemming van de commissie krijg als mijn collega.

Wij zitten al weer anderhalve maand in het nieuwe schooljaar. Het vorig schooljaar werd afgesloten met goed verlopen examens, niet alleen wat betreft de resultaten, waarover de Kamer binnenkort wordt geïnformeerd, maar ook wat betreft het aantal incidenten. In vergelijking met het jaar ervoor waren die niet noemenswaardig. Wij zijn blij met de manier waarop het is verlopen. Wij mogen best trots zijn op het Nederlandse examenstelsel. Nederland is een van de weinige landen die zo'n breed eindexamen voor alle vakken in het voortgezet onderwijs heeft en een goede combinatie kent van enerzijds schoolexamens, waarmee je andere dingen toetst dan met eindexamens, en anderzijds de centrale eindexamens, die voor alle leerlingen in het voortgezet onderwijs gelijk zijn.

De OECD (Organisation for Economic Co-operation and Development) die de stelsels bekijkt, is enthousiast over de manier waarop het in Nederland is geregeld. Ik citeer uit het rapport: «The Dutch evaluation and assessment framework stands out internationally as striking a good balance between school-based and central elements (...)». Het is goed om dit nog eens te onderstrepen.

Het eindexamen is een belangrijk ankerpunt voor de kwaliteit van ons onderwijs. Dit is enerzijds zo omdat er voor leerlingen veel vanaf hangt. Een diploma staat in Nederland ergens voor en leerlingen weten waar ze naartoe moeten werken om een diploma op een bepaald niveau te halen. Anderzijds is het goed dat er op stelselniveau een examen is. Het helpt om te bekijken hoe scholen het ten opzichte van elkaar doen. Het is ook belangrijk dat duidelijk is waar leerlingen aan het eind van hun schoolloopbaan moeten staan; wat moeten ze kunnen en kennen.

Er zijn veel verschillende vragen gesteld. Ik heb geprobeerd ze te rangschikken langs vier lijnen. Ik begin met de examenresultaten, de exameneisen en de systematiek van de beoordeling. Daarin pak ik ook het verschil tussen het centraal- en het schoolexamen mee. De tweede lijn bevat de antwoorden op de verschillende vragen over de kwaliteit van de inhoud van examens. Hoe komen ze tot stand? Hoe worden het vervolgonderwijs en vakgenoten daarbij betrokken? Men wilde ook iets meer weten over specifieke examens. De derde lijn gaat in op de discussie over flexibilisering, vermindering van vakken en toevoegingen aan het palet van eindexamens. Ik ga in op de toekomst en de manier waarop je dingen kunt veranderen. Ik sluit af met de vierde lijn over de specifieke casus van Ibn Ghaldoun, de school die ons twee jaar terug zoveel ellende heeft gegeven.

Staatssecretaris Dekker: Bij een van de twee eerste blokjes komt dat terug.

Binnenkort krijgen wij de eerste resultaten van het afgelopen jaar binnen. Ik wil er niet op vooruitlopen. Als de Examenmonitor definitief is, komt de informatie naar de Kamer. Ik kan wel wat zeggen over de resultaten van de voorgaande jaren, die definitief vaststaan. In die jaren is een aantal forse aanscherpingen doorgevoerd, zoals de verhoogde cse-eis, minimaal een 5,5 voor het centraal examen, en de strakkere kernvakkenregeling, maximaal één 5 bij de kernvakken. In de debatten hierover riepen heel veel mensen moord en brand omdat er zo veel leerlingen zouden zakken en afvallen. Ik constateer dat dit niet is gebeurd. De resultaten van het eindexamen zijn omhoog gegaan en het aantal geslaagden is zelfs licht toegenomen.

Staatssecretaris Dekker: Het raakt aan een bredere discussie over examens op verschillende niveaus. Ik zie in tegenstelling tot de heer Van Meenen een stijging van het aantal geslaagden wel als een verbetering van de kwaliteit van ons onderwijs. Wij hebben een niveau vastgesteld waaraan leerlingen moeten voldoen en leerlingen slagen er in groteren getale in dat niveau te bereiken. Dat is een groot compliment voor het onderwijs waard.

Ik heb een aantal antwoorden op de vragen over de «techniek» bij elkaar gepakt. De heer Van Meenen vroeg naar de kernvakkenregeling en of die de ontplooiing in de weg staat. De kernvakkenregeling is een paar jaar geleden juist ingevoerd op verzoek van de naastgelegen hogere onderwijssectoren. Die zeiden dat de prestaties van leerlingen in de kernvakken Engels, Nederlands en wiskunde een heel hoge voorspellende factor hebben voor de wijze waarop de leerlingen het in hun vervolgstudie doen. Ook dat is zorgdragen voor talenten. Je moet dit niet allemaal loslaten en zeggen dat het niet erg is als twee onvoldoendes worden gehaald voor bijvoorbeeld Nederlands en Engels. Welke studierichting je ook kiest, die vakken zul je altijd nodig hebben.

De heer Van Meenen en mevrouw Straus stelden vragen over het maximale verschil tussen het schoolexamen en het centraal examen. De koppeling is ooit ingevoerd, omdat slechte scholen probeerden leerlingen gemiddelde eindcijfers te laten halen door hoge cijfers voor de schoolexamens te geven. Dat kan niet de bedoeling zijn. De cijfers van leerlingen die de eindexamens ongeveer hetzelfde maken als leerlingen van een andere school, moeten niet gecorrigeerd worden door veel strenger of veel milder beoordeelde schoolexamens. Wij moeten onze ogen er echter niet voor sluiten dat er kans is op ongewenste effecten als je zoiets afspreekt. Er zijn scholen die de lat voor de schoolexamens hoger willen leggen en vinden dat zij daarvoor worden gestraft. Er zijn ook scholen die zeggen dat zij heel verschillende dingen proberen te toetsen op het schoolexamen en het centrale examen. Een leerling kan natuurlijk ook in het ene goed zijn en in het andere minder goed. Hoe breng je dat in kaart? Ik doe hier onderzoek naar, ook omdat dit punt door het onderwijs zelf wordt aangedragen. Ik informeer de Kamer in het voorjaar van 2015 over dit onderzoek. Wij kunnen dan kijken waar de schoen wringt en wat wij kunnen doen om scholen die goede bedoelingen hebben meer ruimte te geven.

Mevrouw Jadnanansing stelde een vraag over de balans tussen kennis en praktijkervaring en of er niet meer in de praktijk moet worden getoetst. Dat is in het vmbo al staande praktijk. Als je zorg en welzijn doet, krijg je praktijkles. Ik heb dat aan den lijve meegemaakt toen ik vorig jaar stage liep bij Heldring VMBO in Den Haag. De leerlingen hebben een centraal examen waarbij twee beoordelaars toekijken hoe de jongens en meisjes een patiënt die op de grond ligt in een stabiele zijligging brengen. Ik lag op de grond en er werd mij een vraag gesteld en gekeken of ik nog ademde. Ik vond het heel leuk om dat een keer te mogen doen en het lijdend voorwerp te zijn. Het was aardig om te zien dat er verschillen in vaardigheden zijn en dat de examinatoren een mooi toetsingskader hebben om de verschillende elementen te toetsen, te testen en objectief vast te leggen. Hetzelfde geldt voor techniek en consumptief. Ook daar wordt leerlingen gevraagd om te ontwerpen, een menu in elkaar te steken et cetera.

Ter afronding van dit blokje over de «beoordelingstechniek» van de examens kom ik op het punt van de eerste en tweede correctie. Ik deel met de heer Beertema de zorg die in het door hem geciteerde rapport staat. Uit het rapport blijkt dat een leraar wel eens subjectief is en dat het in de beoordeling uitmaakt of een eerste of een tweede corrector corrigeert. Niet voor niets hebben wij in de wet vastgelegd dat er voor de objectiviteit twee correctoren moeten zijn. Ik constateer dat dit lang niet overal wordt toegepast. Ik houd scholen eraan dat dit wel gebeurt. Er wordt altijd gezegd dat het ingewikkeld is om dit te doen in een drukke tijd waarin er veel werkdruk is. Dan zeg ik dat dit gewoon bij het onderwijs hoort. Er kan wel naar manieren worden gezocht om dit anders te doen. De omdraaiing van de eerste en tweede correctie, dat de eerste correctie plaatsvindt door een leraar van buiten alvorens de eigen leraar ernaar kijkt, is een heel goede. Ik heb het voortgezet onderwijs gevraagd om dit te testen door het gewoon eens een jaartje te doen. Op een aantal scholen is dit gebeurd en ik verwacht volgende maand de resultaten vanuit het onderwijs. Hoe bevalt het, waar loopt men tegenaan en is het praktisch uitvoerbaar? Ik kijk daar met veel belangstelling naar uit.

Ik ga naar het tweede blokje, dat meer ingaat op de inhoud en de kwaliteit van de examens en de vragen, en het betrekken van vakgenoten daarbij. Ieder jaar worden er tientallen centrale examens voor de verschillende onderwijsniveaus en -soorten ontwikkeld. Het gaat om ongeveer 200 afzonderlijke examens met gemiddeld 30 vragen. Dat betekent in totaal zo'n 6.000 vragen per jaar. Elk jaar komen er klachten, suggesties en opmerkingen binnen. Dit waren er het afgelopen jaar en het jaar daarvoor niet meer dan in de jaren dat de commissieleden en ik zelf centraal examen deden. Ik kan mij herinneren dat in mijn examenjaar het debat rond wiskunde werd gevoerd. Afgelopen jaar ging het om Nederlands. Ik zal daar straks uitvoeriger bij stilstaan.

Het CvTE is enorm blij met de opmerkingen, aanmerkingen en klachten, omdat deze helpen de examens in de toekomst te verbeteren en foutjes of onduidelijkheden in de vraagstelling van de afgelegde examens te voorkomen door bijvoorbeeld een aangepaste normering. Klachten komen via twee lijnen binnen. Scholieren bellen het LAKS (Landelijk Aktie Komitee Scholieren) en leraren het examenloket van DUO (Dienst Uitvoering Onderwijs). De samenwerking tussen LAKS, DUO en CvTE is uitstekend. De klachten hebben in het afgelopen jaar tot 34 aanpassingen op zo'n 6.000 vragen geleid. Dat is 0,5%. Ik vind dat geen onredelijke marge.

Ik ga in op de vakinhoudelijke kritiek en het kwaliteitssysteem dat het CvTE hanteert. De examens worden gemaakt door het Cito. Het CvTE ziet daarop toe en op het college is weer toezicht door de inspectie. Jaarlijks wordt onderzoek gedaan. Daaruit komt telkens dat het kwaliteitszorgsysteem werkt en een waarborg is dat klachten en signalen serieus worden opgepakt. Het CvTE heeft een corrigerend instrument om de zwaarte van het examen te waarborgen en om de onduidelijke vragen eruit te filteren en aan te passen.

De fundamentelere vraag of de juiste vragen in het examen worden behandeld, beantwoord je niet lopende het jaar. Dat vraagt namelijk om een aanpassing en wellicht om een herijking van de examenprogramma's. Ook die verlopen periodiek. Voor de bètavakken is net door een commissie met hoogleraren, leraren en mensen uit het vervolgonderwijs bekeken of de examens nog actueel zijn of moeten worden herijkt. Dat vraagt vervolgens om een traject: lessen moeten worden aangepast en leraren moeten hun leerlingen kunnen voorbereiden. Het is niet iets wat wij even doen met een nieuw correctieformulier. Het gaat niet om een likje verf op een plekje waar de verf weg is, maar om groot onderhoud.

Hoe gaat het betrekken van vakgenoten in zijn werk? Ik ben het met mevrouw Straus eens dat het vertrouwen in en het draagvlak voor de examens van enorm belang zijn. Ik vind het een goede suggestie om met alle examenbetrokkenen, inclusief de voorzitters en de vaststellingscommissie, om de tafel te gaan om de deskundigheid te verbeteren en te bekijken of feedback beter meegenomen kan worden. Ik heb de suggestie nogmaals neergelegd bij het CvTE. Misschien is het goed als wij volgend jaar in de Examenbrief kunnen meegeven wat daarmee is gebeurd.

Het is niet zo dat hoogleraren, het vervolgonderwijs en wetenschappers niet betrokken zijn bij de examens. De examens worden gemaakt en vastgesteld door enkele honderden docenten, die zelf de vakken geven. Alleen al bij het CvTE worden 400 docenten ingezet en dan heb ik het nog niet over het Cito, dat bij de ontwikkeling en het maken van de vragen ook veel docenten inzet. Het CvTE staat in die zin met de poten in de klei. Er wordt gebruikgemaakt van de expertise van de leraren. Over bepaalde vakgebieden zoals rekenen en wiskunde heb je altijd discussie, maar dat betekent niet dat de examens niet goed zijn.

Het is enorm druk als in het voorjaar de examens zijn afgenomen en er opmerkingen over de examens worden gemaakt. Die druk is ook bij het CvTE voelbaar. Er is deadline op deadline: de eerste correctie, de tweede correctie, de normering vaststellen, de uitslagen aanleveren en tegelijkertijd het klachtenloket zijn. Dat vraagt veel van de mensen. Dat is geen excuus om de telefoon niet op te nemen of niet te luisteren naar wat er binnenkomt, maar soms vraagt het even tijd omdat de dringende dingen eerst gedaan moeten worden. De fundamentelere dingen rond het examen worden in de loop van het jaar opgepakt. In mijn ogen is dat ook gebeurd.

Mevrouw Straus vroeg hoe het vervolgonderwijs betrokken is bij de samenstelling van examens, met name de vakdocenten en de wetenschap. Het vervolgonderwijs wordt bij iedere stap naar het naasthoger onderwijs betrokken bij de examens. Voor het vwo is dat vaak de universiteit, voor het havo het hbo en voor het vmbo het mbo. De syllabus, de uitwerking van de examens, wordt opgesteld door leraren, ook weer met betrokkenheid van het naasthoger onderwijs. De centrale examens worden vastgesteld door zogeheten vaststellingscommissies. De voorzitters vervullen een leidinggevende of coördinerende rol in het naasthoger onderwijs en bewaken vanuit die rol of het niveau aan de verwachtingen voor de volgende stap voldoet.

Hoe is het gegaan bij Nederlands? Er is een goed gesprek gevoerd met de betreffende hoogleraren. Vervolgens is gevraagd of de syllabuscommissie Nederlands opnieuw kan kijken naar wat getoetst wordt. Daarvoor is een traject afgesproken, dat nu loopt. Wij zijn halverwege en ik verwacht daarover in april 2015 te kunnen rapporteren. De discussie gaat over lees- en schrijfvaardigheden en wat je daarvan toetst in het centraal- en het schoolexamen.

De Kamer vroeg waar schrijfvaardigheid een plek krijgt. Schrijfvaardigheid zit in het schoolexamen. Daar blijft het wat mij betreft ook. In de afgelopen jaren liep er een proef om te bekijken of schrijfvaardigheid ook in het centraal examen getoetst kan worden. Die pilot is niet succesvol geweest. Er was onder correctoren te veel discussie over de manier waarop je dat op een goede manier kunt doen. Schrijfvaardigheid houdt in het schoolexamen een belangrijke plek.

Staatssecretaris Dekker: Ik ben helemaal voor een gelijk speelveld. Ik refereerde in mijn brief aan een onderzoek dat laat zien dat er geen significante verschillen zijn. Er bestaan in het onderwijs inderdaad digitale examens, maar die zijn veelal voor kinderen met een beperking. Dan zijn er per definitie al verschillen en aanpassingen om een en ander te compenseren. Ik breng dit punt van zorg over aan het CvTE, omdat ik het met de heer Rog eens ben dat er geen voorsprong mag zijn voor een groep leerlingen. Je kunt schriftelijk en digitaal naast elkaar houden, maar je moet heldere afspraken maken over de eisen waaraan het digitale examen moet voldoen. Je kunt bijvoorbeeld toezien op het gebruikmaken van de spellingscorrectie.

Er zijn over verschillende examens vragen gesteld. De heer Van Dijk vroeg of ik op de hoogte ben van het onderzoek van de Vereniging van Leraren in Levende Talen. Jazeker. De vereniging heeft dit onderzoek kunnen doen omdat zij van ons een kleine bijdrage heeft gekregen, die gezien kan worden als een cadeau voor haar 100-jarig jubileum. Zij wilde dat onderzoek graag doen. De vereniging vraagt om een aantal richtlijnen. Wij gaan hier in onze Examenbrief van volgend jaar expliciet op in. Het gaat hierbij ook om het verschil tussen het se en het cse. Ik vind het sympathieke aanbevelingen, maar er zitten haken en ogen aan.

Over het examen Duits is veel discussie, ook over de resultaten. Vanuit de vakvereniging en het onderwijs wordt gezegd dat men het niveau niet naar beneden wil brengen. Dat er slechte resultaten zijn, betekent dat het onderwijs beter moet worden en niet dat wij de lat naar beneden moeten brengen.

Er zijn verschillende economische theorieën. De heer Van Dijk heeft gelijk dat hij en ik verschillende theorieën aanhangen. In mijn ogen is het aantal uitkeringen wel degelijk een goede indicator voor de conjunctuur.

Staatssecretaris Dekker: Als er evident dingen fout gaan, ben ik daar best toe bereid. Ik vind dat echter niet van het voorbeeld dat de heer Van Dijk heeft aangedragen.

Voorzitter. Het volgende blokje gaat over maatwerk, uitzonderingen en toevoegingen op het programma. Ik begin met de discussie of wij toe moeten naar minder vakken in het onderwijs. De Kamer voerde daarover een interessante discussie. Het is een interessant idee. Sinds de invoering van de Mammoetwet is het aantal vakken waarin eindexamen wordt gedaan alleen maar toegenomen. Ik herken iets in wat mevrouw Jadnanansing en mevrouw Straus hebben aangegeven over de uitkomsten van het stuk Samen Leren. Daarin wordt gezegd dat het voelt als een enorme drukte. Soms is er sprake van fragmentatie, onvoldoende integratie en combinatie tussen verschillende vakken. Soms is er de druk dat je in de beperkte tijd die je hebt alleen maar bezig bent met de voorbereiding van het eindexamen. Kan daar niet wat aan worden gedaan? Ik voel daarin mee. Het is een belangrijk signaal van het onderwijs, waarnaar wij serieus moeten kijken. Tegelijkertijd is het iets heel fundamenteels. Hierbij kunnen wij niet over één nacht ijs gaan. Zelfs al nemen wij nu het besluit dat wij in het vwo van veertien naar tien vakken gaan, dan zijn wij jaren verder voordat dat is ingevoerd. Dat betekent nieuwe examenprogramma's, nieuwe boeken en nieuwe voorbereidingen voor docenten. Voordat de eerste leerlingen met dat eindexamenprogramma hun eindexamen gaan doen, ben je een tijdje verder. Je moet leerlingen ook de kans geven om zich daarop voor te bereiden.

De verandering is ook op een andere manier fundamenteel. Als je naar minder vakken wilt, kan dat op verschillende manieren. Je kunt vakken integreren, zoals wij hebben gedaan met anw. Anw is afgeschaft als verplicht examenvak omdat het goed geïntegreerd kan worden in scheikunde, een deel van de onderbouw et cetera. Je kunt leerlingen ook meer laten kiezen. Dat proefde ik een beetje in het betoog van mevrouw Straus. Ze wil de vakken behouden zoals ze zijn, maar met minder keuzes, zodat het niveau voor de vakken die resteren omhoog kan. Als er meer tijd is voor een beperkt aantal vakken, willen wij dat er meer geleerd wordt, in de breedte of anderszins. Hoe je het ook doet, door integratie, een grotere selectie of meer keuze, het zal hoe dan ook effect hebben op het totale curriculum en het eindexamenprogramma. In de brief die de Minister en ik naar aanleiding van dit plan sturen, geven wij een aantal van deze aspecten mee. Ik zal ook nadenken over een procesvoorstel. Hoe ga je op een zinvolle en zorgvuldige manier naar minder vakken?

Staatssecretaris Dekker: Ik weet niet of wij zo specifiek worden en er één vak uitplukken. Anw hebben wij afgeschaft, maar ckv om bepaalde redenen niet. Ik denk niet dat wij in de reactie op het plan Samen Leren daarop terugkomen. Als je minder vakken wilt, moet je het integraal bezien en naar de breedte van het vakkenpakket kijken. Dat vraagt om een zorgvuldig traject.

Ik vind het punt van de heer Van Meenen over de vakken op verschillende niveaus interessant. Ik ben voorstander van het afleggen van examens op een hoger niveau. De heer Van Meenen stelt een andere route voor. Stel je doet vwo en je vindt Frans en Engels niet zo leuk of je bent er niet zo goed in, kun je die vakken dan op een lager niveau doen? Ik ben daar minder enthousiast over, omdat ik grote gevaren zie. Er zal dan al gauw afstroom plaatsvinden voor de vakken waarin men minder goed is. Dit is bijvoorbeeld bij het havo gebeurd, toen gezegd werd dat iedere havist wiskunde moest doen. De introductie van wiskunde-C leidde ertoe dat heel veel leerlingen die wiskunde-A kozen, dat net een tandje moeilijker is, wiskunde-C gingen doen. Er zijn grote ongewenste effecten en ook wel gevaren mogelijk. Ik vind het ook een onderdeel van het onderwijs dat leerlingen die ergens niet goed in zijn, leren om doorzettingsvermogen te ontwikkelen en de kiezen op elkaar te zetten om toch hun best te doen.

Daarnaast heeft dit onmiddellijk consequenties voor het vervolgonderwijs, met name voor de instroomrechten. Universiteiten vragen een vwo-diploma. Het hbo vraagt ook bepaalde diploma's en vakken. Ik wil het meenemen in een verkenning, ook omdat de VO-raad heeft gezegd meer toe te willen naar plusdocumenten. Ik wil ernaar kijken, maar ik geef aan dat ik beren op de weg zie en dat wij uit moeten kijken voor kwaliteitsverslechtering.

Staatssecretaris Dekker: Ik wil daar graag naar kijken. Ik ken stelsels in het buitenland waar het anders is georganiseerd. Dat zijn niet per se de landen die het wat betreft de kwaliteit van het onderwijs beter doen dan Nederland.

De heer Rog vroeg naar de ontheffing voor de tweede moderne vreemde taal in het atheneum en of wij daarvan een recht kunnen maken. Ik ben daar niet voor. Het gaat om een uitzonderingsbepaling voor kinderen die echt heel slecht zijn in talen en die ervoor zorgt dat de school er een mouw aan kan passen. Als je het een recht maakt, ontstaat een automatische verlichting en daar ben ik geen voorstander van. De heer Rog zegt dat die mogelijkheid wel bestaat op het gymnasium. Dat is niet helemaal waar, want op het gymnasium heb je een tweede, weliswaar niet moderne, vreemde taal, namelijk Grieks of Latijn.

De Minister zei zojuist wat over het burgerschapsonderwijs in het mbo. In het voortgezet onderwijs is er een combinatiecijfer. De reden daarvoor is dat maatschappijleer ten opzichte van bijvoorbeeld Nederlands of wiskunde een kleiner vak is. Het vak is niet onbelangrijk en je moet er gewoon een cijfer voor krijgen. Het wordt op de cijferlijst echter samengenomen met een aantal andere vakken, omdat maatschappijleer anders even zwaar weegt als de grote vakken en daardoor mogelijkheden biedt om het cijfer op te halen.

Staatssecretaris Dekker: Misschien moet ik hier eens in duiken. Ik weet niet of dit klopt. Voor het centraal examen geldt een bodem waar je niet doorheen mag zakken. Je zou voor het samengestelde cijfer ook kunnen zeggen dat je voor alle vakken een voldoende of minimaal een 5 moet halen. Als dat de zorg van de heer Rog is, kom ik daar volgend jaar bij de Examenbrief op terug.

Het punt van de heer Van Meenen over digitalisering vind ik erg interessant. Het gaat om coderen en de rol die ICT in ons onderwijs heeft. Op korte termijn doen wij een aantal dingen, maar ik denk dat wij verder moeten gaan en het wat fundamenteler moeten bekijken. Op de korte termijn komt er meer aandacht voor digitale geletterdheid in de onderbouw. Op dit moment vindt in de bovenbouw een versterking van het vak informatica plaats. Voor de onderbouw wordt gewerkt aan een model vanuit mediawijsheid, verschillende vormen van digitale geletterdheid en de link naar eenentwintigste-eeuwse vaardigheden. Voor de bovenbouw is op dit moment een vakvernieuwingscommissie bezig om het eindexamen opnieuw tegen het licht te houden. In het basisonderwijs wordt vanuit het techniekpact gekeken naar techniek en onderzoek.

Is dit voldoende? Ik weet het niet. In de toekomst zal de rol van techniek en ICT alleen maar toenemen. Sterker nog, ik vind die rol nu al heel erg groot, die staat soms in schreeuwend contrast met wat er op scholen op dit vlak gebeurt. Ik wil ICT en techniek een prominente plek geven in de discussie die met ingang van het komend kalenderjaar gevoerd wordt naar aanleiding van de curriculumbrief die ik volgende maand stuur. Sowieso wil ik kijken naar de kerndoelen in het onderwijs, de basisschool en de onderbouw, en naar de algemene en specifieke relatie met de examenprogramma's. De vraag is of we modern genoeg zijn en wat we kunnen doen om dat te verbeteren. Ik wil hierbij niet te veel op de details ingaan. Voor Engels geldt bijvoorbeeld dat je daar heel je leven wat aan hebt, terwijl een computertaal over twee jaar alweer verouderd is. Ik wil met de vakexperts bekijken wat wij op dit vlak kunnen doen.

Staatssecretaris Dekker: Ik wil daar niet op vooruitlopen. Ik zie daarvan niet onmiddellijk de meerwaarde. Scholen die ervoor kiezen kunnen hiervan al een examenvak maken, weliswaar zonder centrale toetsing. De opgave zit hem volgens mij niet in de mogelijkheid om een centraal examen af te nemen. Volgens mij is het de opgave om ervoor te zorgen dat op meer scholen aandacht wordt besteed aan een heel belangrijk aspect. Ik wil dat graag meenemen in de curriculumdiscussie, die wat mij betreft op zeer korte termijn gaat starten.

Het is niet pas in 2025 mogelijk om examen in het Engels te doen. Er zijn op dit moment helemaal geen plannen in die richting. Het tweetalig onderwijs is niet voor niets tweetalig. Wij willen dat leerlingen ook het Nederlands leren. Er is al vaker naar deze vraag gekeken en die is ook aan een aantal toetsmakers voorgelegd. Je krijgt dan verschillen tussen de examens. Als je examens afneemt in verschillende talen, zijn er verschillende interpretaties mogelijk. Het gelijke speelveld komt dan in het gedrang. Er zijn ook scholen die Nederlands-Duits en Nederlands-Frans onderwijs geven. Voor je het weet moeten er voor heel veel verschillende talen aparte eindexamens gemaakt worden. Ik wil daar niet in meegaan.

Mevrouw Jadnanansing vroeg naar de examenpilots in het vmbo en hoe leraren daarin worden ondersteund. Op moment lopen er pilots om te bekijken waar de ervarings- en opleidingsbehoefte van docenten zit. Op basis daarvan wordt materiaal verstrekt om scholen goed te kunnen ondersteunen bij het vormgeven van de nieuwe programma's. Op basis van die pilots kunnen wij de programma's weer bijsturen. De Kamer weet dat wij daar in het voorjaar van 2015 uitvoeriger over spreken.

Mevrouw Jadnanansing vroeg naar de toetsenbank, de examenbank, en het belang van met name smal opgeleide leerlingen om op het juiste moment examen te kunnen doen. Ik neem dit mee in het wetsvoorstel voor eindexamenprogramma's in het vmbo.

Mijn laatste blokje gaat over het Ibn Ghaldoun. Ik hoef niet op te rakelen hoe erg het was in het schooljaar 2013. Ik ben blij dat het het afgelopen jaar een stuk beter is gegaan. Wij hebben behoorlijk wat dingen in gang gezet. Zo zijn er de strafrechtelijke gevolgen, het pakken van de daders, de bestuursrechtelijke gevolgen, het aanpakken van leerlingen die met gestolen examens of voorkennis hun eindexamen hebben gemaakt en de civielrechtelijke gevolgen, het bekijken of de Staat de gemaakte kosten voor extra examens et cetera kan verhalen op de daders. Niet onbelangrijk is dat wij de school waar dit allemaal gebeurde, hebben gesloten. Het was de eerste keer in de Nederlandse geschiedenis dat een school van deze omvang daarmee te maken had.

De heer Beertema vroeg hoe het zit met de schuldenpositie van de nieuwe school. Die is er niet, want het Ibn Ghaldoun bestaat niet meer. De oude school is failliet. Er is dus geen schuldenpositie, het personeel is ontslagen en de nieuwe school kon met een schone lei beginnen. De nieuwe school heeft een aantal goede leraren van het Ibn Ghaldoun overgenomen, maar er zijn ook veel slechte leraren op straat beland. Ik denk dat dit goed en nodig is.

Op dit moment houdt de inspectie toezicht op het bestuur van de Stichting Islamitisch Voortgezet Onderwijs Rotterdam (SIVOR), de stichting die onder de vleugels van de CVO (Vereniging voor Christelijk Voortgezet Onderwijs te Rotterdam en omgeving) is verzelfstandigd. Er zijn op dit moment absoluut geen signalen over bestuursproblemen. In het bestuur zitten een aantal zeer ervaren schoolbestuurders. Er is echt schoon schip gemaakt. Uiteraard houdt de inspectie de vinger aan de pols. Aan het begin van dit schooljaar is er een gesprek geweest over de voortgang. In oktober of november zal de inspectie wederom een gesprek met het schoolbestuur voeren. Dat betekent niet dat het nooit meer fout zal gaan. De inspectie corrigeert altijd achteraf, maar wij zitten erbovenop.

De heer Beertema vroeg naar de veranderingen bij de inspectie naar aanleiding van de zelfevaluatie. Ik dank de leden overigens voor de waardering voor de zelfevaluatie. Ik vind het ook moedig als de organisatie bekijkt wat zij zelf beter kan doen. Er is gekeken naar zowel de examenketen als naar de organisatie van de inspectie. De veranderingen vragen heel veel. Enkele maanden geleden hebben wij gesproken over gedifferentieerd toezicht. Dat wordt verbreed. Er wordt niet alleen gekeken naar afzonderlijke dingen, zoals het bestuur, de financiën en onderwijskwaliteit, maar doorsnijdend. Dat vraag wat van onze inspecteurs. Dat betekent inwerken en opleiden. De professionalisering die wij van leraren verwachten, geldt ook voor onze inspecteurs.

Ik geef de laatste stand van zaken van de strafrechtelijke, bestuursrechtelijke en civielrechtelijke trajecten. Ik ben blij dat duidelijk is dat het stelen van examens in Nederland niet loont. Van de elf verdachten van diefstal zijn er tien veroordeeld en is er één door de rechter schuldig verklaard zonder oplegging van straf. Daarnaast hebben 51 leerlingen het doen van examens met voorkennis moeten bekopen met het ongeldig verklaren van de examens of het niet in handen hebben van een examenpapier. 26 leerlingen hebben geen diploma ontvangen of hun diploma is ingetrokken. Bij 25 van de leerlingen was dit al eerder gebeurd. De civielrechtelijke procedure loopt nog. Omwille van de voortgang daarvan ga ik niet te veel op details in.

De heer Van Meenen (D66): Voorzitter. Ik zal mij sterk beperken. Er zijn warme woorden van de Staatssecretaris voor het vak dat ik maar even «computer science» noem, maar ik voel weinig urgentie. Dit duurt al jaren en ik blijf het pleidooi houden om onverwijld te komen tot een vak dat een centraal examen kent. Ik ben ervan overtuigd dat dit de keuze van scholen en leerlingen voor dit vak sterk zal bevorderen. Als de Staatssecretaris in tweede termijn persisteert, vraag ik een VAO aan.

Het is goed dat wij de flexibilisering van examens bekijken. Het is buitengewoon belangrijk om naar een differentiatie van niveaus te gaan, ook in relatie tot een betere en specifiekere doorstroom naar het vervolgonderwijs. Ik wacht af waar de Staatssecretaris mee komt. Ik hoop dat het iets stevigs is, want ook daar moeten wij grote stappen zetten.

De heer Jasper van Dijk (SP): Voorzitter. Dank voor de antwoorden. We wachten het onderzoek over de schoolexamens af. Het is goed dat de Staatssecretaris daarbij het rapport van de Vereniging van Leraren in Levende Talen betrekt. Ik doe de suggestie om daarbij ook de ideeën van de heer Ben van der Hilst te betrekken, die hij begin dit jaar opperde in het Onderwijsblad. Ik kan de Staatssecretaris een exemplaar leveren.

Spelling blijft bij Nederlands een rol spelen. Dat is heel goed. Blijft staan dat de samenvatting in het centraal examen wordt geschrapt. Ik vroeg hoe dat besluit is genomen, want het is behoorlijk rigoureus.

Wij krijgen de brief over minder vakken en Samen Leren voor de begrotingsbehandeling. Dat is heel goed. Ik heb nog een vraag over het op een gedifferentieerd niveau volgen van vakken. Het is mooi dat dat kan. Wordt dit echter door de school of door ouder en leerling gestuurd? Bepaalt de school of een vak op een hoger niveau gevolgd kan worden? Als je dat aan ouders en leerlingen overlaat, kun je de school wel eens voor behoorlijke uitvoeringsproblemen stellen.

Ik ben het helemaal eens met de heer Rog die zegt dat het cijfer voor burgerschap gewicht moet hebben en niet zomaar moet kunnen opgaan in het combinatiecijfer. Ik wil het verbreden. Ik wil een debat voeren over de rol van burgerschap in het voortgezet onderwijs en de andere onderwijslagen. Ik heb om een brief over de stand van zaken gevraagd, maar daar komen wij een andere keer wel op terug.

Staatssecretaris Dekker: Mevrouw Straus vraagt een reactie op Samen Leren. Wij zorgen ervoor dat die voor de begrotingsbehandeling in de Kamer ligt.

De heer Van Dijk vraagt naar de samenvatting in het eindexamen Nederlands. Er is niet besloten om dit onderdeel uit het examen te halen. Het zat er nooit in. Wij hebben in een pilot bekeken of de samenvatting weer aan het examen moet worden toegevoegd. Dat ligt om allerlei redenen ingewikkeld. Daarom gaat het terug naar het schoolexamen, waar het al in zat. Ik licht de Kamer in over de afweging die daaraan ten grondslag ligt.

De vraag over flexibilisering is een heel wezenlijke. Ik neem die mee in de verkenning waarmee ik voor de zomer van 2015 kom. Wiens recht is het nu precies? Ik vind het het recht van de leerling en de ouders. Voor hen geven wij onderwijs. Vakkenpakketten kunnen van school tot school verschillen. Ook bij de schoolkeuze is het belangrijk dat je ouders en leerlingen goed informeert over hoe goed een school is en wat die precies te bieden heeft. Ik neem deze twee aspecten in de verkenning mee. Ik redeneer erg vanuit het belang van de leerling en vind dat de mogelijkheid die nu bestaat vaker en beter door scholen moet worden aangeboden. Er wordt veel te weinig ruimte geboden. Tegelijkertijd zie ik ook wel dat de organisatie van scholen enige beperking oplevert. Ik betrek die er ook bij.

Ik weet niet of de heer Rog verwijst naar de brief van Minister Asscher of dat dit in een andere commissie aan de orde is geweest. Er is een vraag om te reflecteren op de rol van burgerschap in het onderwijs. Dat ligt op het snijvlak van de portefeuilles van de heer Asscher en mij. Er wordt gewerkt aan een aanvulling op de brief over burgerschap die ik een halfjaar geleden aan de Kamer heb gestuurd.

1. Beantwoording van vragen van de commissie over examens in het onderwijs (Kamerstuk 31 289-195 )

Kamerstuk 31 289-199 – Brief regering d.d. 06-10-2014

Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, M. Bussemaker

2. Aanbieding aangepast rapport Ketenonderzoek eindexamens VO

Kamerstuk 31 289-195 – Brief regering d.d. 01-07-2014

Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, S. Dekker

3. Examinering in het voortgezet onderwijs

Kamerstuk 31 289-178 – Brief regering d.d. 29-10-2013

Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, S. Dekker

4. Aanbieding van jaarverslagen van het College voor Examens

Aanbieding van het jaarverslag 2013 van het College voor Examens

Kamerstuk 33 750 VIII-105 – Brief regering d.d. 01-04-2014

Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, S. Dekker

Aanbieding jaarverslag 2012 College voor Examens

Kamerstuk33 400 VIII-158 – Brief regering d.d. 12-07-2013

5. Ontheffing tweede moderne vreemde taal

Kamerstuk 31 289-183 – Brief regering d.d. 17-02-2014

Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, S. Dekker

6. Verslag gesprek tussen College voor Examens, Cito en hoogleraren over examens Nederlands havo en vwo

Kamerstuk 31 289-188 – Brief regering d.d. 18-04-2014

Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, S. Dekker

7. Reactie op een klacht van een docent Frans op het centraal examen Frans vwo 2014

Brief regering d.d. 07-07-2014

Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, S. Dekker

8. Antwoorden op vragen van de commissie over cijfer rekenen op een bijlage bij de cijferlijst

Kamerstuk 31 332-26 – Brief regering d.d. 12-03-2014

Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, S. Dekker

Cijfer rekenen op een bijlage bij de cijferlijst

Kamerstuk 31 332-24 – Brief regering d.d. 25-11-2013

Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, S. Dekker

9. De lessen van de Islamitische scholengemeenschap Ibn Ghaldoun

Kamerstuk 31 289-182 – Brief regering d.d. 16-01-2014

Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, S. Dekker

Reactie op het bezwaar tegen weigering school om kinderen te plaatsen van ouders die streven naar voortbestaan van Islamitische school Ibn Ghaldoun

Kamerstuk 31 289-179 – Brief regering d.d. 19-11-2013

Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, S. Dekker

Update onderzoek OM naar examenfraude

Kamerstuk 31 289-177 – Brief regering d.d. 17-10-2013

Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, S. Dekker

De toekomst van de leerlingen van Ibn Ghaldoun

Kamerstuk 31 289-174 – Brief regering d.d. 02-10-2013

Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, S. Dekker

Inspectierapport bestuurlijk handelen Ibn Ghaldoun

Kamerstuk 31 289-166 – Brief regering d.d. 10-09-2013

Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, S. Dekker

Stand van zaken examenfraude

Kamerstuk 31 289-164 – Brief regering d.d. 22-08-2013

Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, S. Dekker

Stand van zaken Ibn Ghaldoun en examenfraude

Kamerstuk 31 289-158 – Brief regering d.d. 04-07-2013

Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, S. Dekker

10. Schoolexamenfraude bij ROC van Amsterdam

Kamerstuk 31 524-191 – Brief regering d.d. 31-01-2014

Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. M. Bussemaker

11. Reactie op verzoek of sprake is van bevoordeling bij examens met versus zonder computer

Kamerstuk 32 034-5 – Brief regering d.d. 08-10-2014

Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, S. Dekker