Nr. 343 VERSLAG VAN EEN ALGEMEEN OVERLEG

De vaste commissie voor Onderwijs, Cultuur en Wetenschap heeft op 2 april 2013 overleg gevoerd met minister Bussemaker van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap over:

• – de brief van de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap d.d. 12 maart 2013 betreffende de voorhang van het ontwerpbesluit experiment uitbreiding bindend studieadvies (Kamerstuk 31 288, nr. 330).

Van dit overleg brengt de commissie bijgaand geredigeerd woordelijk verslag uit.

Voorzitter: Jasper van Dijk

Griffier: De Kler

De heer Van Meenen (D66): Voorzitter. Ik woon in Leiden. Daar staat een bekende universiteit en die universiteit heeft, in figuurlijke zin, de vlag al uitgehangen. Men is heel blij met dit voorstel. Dat kent een gretigheid die ik niet terugzie in de drang naar onderwijsvernieuwing of de drang naar intensieve begeleiding aan diezelfde universiteit. Nee, met dit voorstel wordt de student verantwoordelijk voor de eerder gemaakte prestatieafspraak. Als je de vergelijking maakt met een open haard, dan kun je zeggen dat we veel warmte in het onderwijs willen. We willen veel vuur. We trekken via de schoorsteen aan het vuur, maar voor echte warmte is hout nodig, is investering nodig. Nu wordt ingezet op rendement in plaats van op kwaliteit en daaraan liggen geen duidelijke cijfers ten grondslag. Kan de minister aantonen dat we nu werkelijk een probleem aan het oplossen zijn? Kan de minister meer inzicht geven?

Uit eigen ervaring, als jarenlang hoofd van een propedeuse op een heao, weet ik hoe belangrijk het is dat een bindend studieadvies (BSA) in het eerste jaar plaatsvindt. Het is heel belangrijk voor studenten en ook voor instellingen dat na maximaal één jaar duidelijk is of een student op de goede plek zit. Het is de taak van de instelling om er door middel van intensief onderwijs en een goede begeleiding voor te zorgen dat de studenten die verder zijn gegaan, ook een diploma halen. Ze moeten niet het risico lopen dat ze na twee of drie jaar alsnog die opleiding moeten verlaten. Daar zit ook een inconsequentie met het sociaal leenstelsel, nog even los van de vraag of dat er komt. Het kabinet heeft als doel een sociaal leenstelsel in te stellen waarmee de student de regie krijgt over zijn leven. Zo wordt dat ook beleden. De student moet kijken op welke manier hij zijn studie en zijn leven inricht en hoe hij dat combineert met werkzaamheden, en dat verdraagt zich totaal niet met een systeem waarbij in hogere leerjaren studieadviezen worden afgegeven. Als een bindend studieadvies in het tweede en derde leerjaar mogelijk wordt gemaakt, dan zullen adviezen in het eerste jaar mogelijk aan inflatie onderhevig worden, terwijl dat juist het cruciale advies is. Dit is een verdere stap op de weg van verschoolsing van het onderwijs. We hebben hier de mond vol van bildung en kwaliteitsimpulsen, maar dit is een tegengestelde beweging. Wij willen dat er juist ruimte komt voor zaken zoals ondernemerschap, topsport, intensieve, kortdurende commissiewerken, stages in het buitenland en studiegedeeltes in het buitenland en deze zaken staan niet in de uitzonderingen.

Wij willen inzetten op kwaliteitsverbetering, maar ik voorzie een golf van bezwaren. Als argument wordt werkelijk gegeven dat er administratieve last verdwijnt doordat je geen te grote collegezalen meer hoeft te plannen voor studenten die niet op komen dagen. Het beetje administratieve last dat daarmee verdwijnt, zal geheel tenietgedaan worden door de enorme administratieve lasten die met die bezwaren gepaard gaan. Het is een ongelooflijk ingrijpende beslissing als je in het tweede of derde leerjaar alsnog je studie moet verlaten. Dat lijkt me een ramp voor iemand en daar zal een willekeurige student zich ook maximaal tegen verzetten.

Wij willen dat de instellingen verantwoordelijk blijven voor de prestatieafspraken die ze hebben gemaakt en dat ze de rekening daarvoor nu niet bij de studenten leggen. Wij vragen de minister dan ook om af te zien van dit onheilzame plan.

De heer Beertema (PVV): Voorzitter. Een eigen onderzoek van de Erasmus Universiteit liet zien dat de Rotterdamse studenten gemiddeld drie klokuren besteden aan hun studie, inclusief colleges. Studenten bleken studeren massaal als een nevenactiviteit te beschouwen naast hun baantjes waarmee ze extra geld verdienen. Op basis van dat onderzoek is men toen overgestapt op het jaarklassensysteem. Er bleken veel tegenstanders van dat systeem te zijn: de universiteit zou er te schools van worden en het zou niet passen binnen de academische cultuur. Opvallend was ook hier weer dat de tegenstanders van aanscherping van het studierendement alweer alleen maar bij de linkse partijen te vinden waren. Wat is dat toch met dat linkse wereld- en mensbeeld? Het is toch die diepgewortelde overtuiging dat gemeenschapsgeld gratis geld is. Er is een zekere vooruitgang geboekt, want ook de PvdA-fractie ziet nu kennelijk in dat er wat moet gebeuren. Ik heb al eens eerder gezegd dat de Nederlandse studenten tot de traagste der aarde behoren. Voor de partijen die het daar niet zo mee eens zijn, heb ik hier nog een paar cijfers: volgens de OESO doen Nederlandse hbo'ers en wo'ers zo'n 1,7 jaar langer over hun studie dan het gemiddelde van alle OESO-studenten, dat op 4,33 jaar ligt. Door de stijgende instroom is de betaalbaarheid en daarmee de toegankelijkheid van het hoger onderwijs in gevaar. Het is van groot belang dat studenten sneller en efficiënter hun studie doorlopen.

Het vorige kabinet heeft, met gedoogsteun van de PVV, stevig ingezet op het verhogen van het rendement en het terugdringen van de uitval. Wij waren dan ook pleitbezorger van die Strategische Agenda Hoger Onderwijs van kabinet-Rutte I. Nu is dan die maatregel van het bindend studieadvies aangekondigd. De PVV-fractie heeft dat in de vorige kabinetsperiode ook gesteund en wij zijn ook voorstander van een uitbreiding van dat BSA. Het doel van het experiment is om het studiesucces te verhogen door studenten te motiveren om harder te studeren. Ons gezond verstand zegt dat die maatregel gaat werken en daarom kunnen wij ook instemmen met een experiment in de aanloop naar die wetgeving. We hebben echter nog wel een vraag: In de ontwerp-AMvB is een bepaling opgenomen die de minister de bevoegdheid geeft om dat experimentele BSA geheel of gedeeltelijk te beëindigen. Beëindiging zou mogelijk zijn als de toegankelijkheid of de studeerbaarheid in gevaar komt. Daarvan zou sprake zijn als een deelnemende instelling niet blijkt te voldoen aan de randvoorwaarden van het experiment, zo lezen wij op pagina 10 van de nota van toelichting. Dan volgt een opsomming van een paar van die randvoorwaarden, maar die is blijkbaar niet uitputtend. Wanneer is objectief gezien de toegankelijkheid en studeerbaarheid van het hoger onderwijs in gevaar? Kan de minister daar de exacte criteria voor geven of is dat geheel aan het oordeel van de minister? Als zich problemen voordoen binnen één bepaalde onderwijsinstelling of binnen een aantal instellingen, moet niet de mogelijkheid bestaan om het gehele experiment te stoppen. Dat is althans hoe wij het besluit en de begeleidende brief van de minister lezen. Moeten we artikel 12 op deze manier interpreteren? Wordt daar de mogelijkheid ingebouwd om het experimentele BSA in zijn geheel te beëindigen als de toegankelijkheid of studeerbaarheid wordt bedreigd, ook als er voor andere deelnemende instellingen geen aanwijzingen zijn dat het misgaat, of gaat het de minister niet om een generieke maatregel?

De heer Rog (CDA): Voorzitter. Het CDA wil graag werk maken van een ambitieuze studiecultuur en we willen meer studenten nominaal laten studeren. Echter, we zitten vandaag bij elkaar met deze haastwet, die volgend jaar al in moet gaan en waarop studenten die zich op dit moment inschrijven, zich niet hebben kunnen voorbereiden. Dat punt van kritiek leeft bij mijn fractie. Daarnaast is er geen hardheidsclausule voor diverse studenten die mogelijk hun studiepunten niet of in onvoldoende mate halen en slachtoffer kunnen worden van dat bindend studieadvies. We denken dan aan jong ondernemerschap, politieke jongerenorganisaties, sportende studenten, studie en/of stage in het buitenland en vrijwilligerswerk. Er is veel angst bij studentenorganisaties dat dergelijke studenten straks een negatief bindend studieadvies krijgen en dat willen we voorkomen.

Het grootste bezwaar van mijn fractie en de reden om dit voorstel met kracht af te wijzen, is dat het leenstelsel boven ons hoofd hangt, dat verschrikkelijke leenstelsel. We hebben de minister al vaker opgeroepen omdat voorstel in te trekken en met een alternatief te komen, een alternatief waarbij je juist dit soort elementen op een goed doordachte manier kunt invoeren, ruim van tevoren zodat mensen zich erop kunnen voorbereiden. Dat is de weg die de CDA-fractie bereid is met de minister te bewandelen, maar we willen niet nu een wetje invoeren dat ertoe kan leiden dat studenten na drie jaar van de opleiding af worden geschopt om vervolgens, dankzij het leenstelsel, pak «m beet 30.000 euro schuld mee naar huis te nemen. Dat is een weg die we niet willen bewandelen, want dat vinden we onzorgvuldig. Wij roepen de minister op om dit in te trekken en de geest van wat hij wil bereiken, in een nieuw alternatief voor het leenstelsel en het bindend studieadvies te betrekken. We zijn graag bereid om daar het gesprek over aan te gaan.

De heer Mohandis (PvdA): Voorzitter. Studeren is veel meer dan het trekken van een eindsprintje om je diploma te halen. Studenten moeten zich beter kunnen ontwikkelen naast hun studie, bijvoorbeeld door een bestuursjaar te doen. Ik heb zelf ervaren hoe belangrijk het is om meer te doen naast je studie. Het is goed voor je brede ontwikkeling.

In beginsel staat de PvdA-fractie niet negatief tegenover het instrument BSA, maar we zijn kritisch over de omvang van het experiment met een BSA in latere jaren, zoals de minister heeft gepresenteerd. De huidige omvang van het experiment is ons te groot. Het moet veel kleiner. Kan de minister ons informeren over het aantal opleidingen dat ready is om dit aan te kunnen? Wat is de inspanningsverplichting van instellingen? Wat moeten deze op orde hebben om hieraan deel te nemen? Klopt het dat zij pas in 2016 volledig aan de afspraak moeten voldoen wat betreft kwaliteitseisen? Hoe gaat de minister meten of de kwaliteit op orde is, bijvoorbeeld contacturen, mentorschap, etc.? Kan de minister aangeven waarom er instellingen zijn die er niet aan mee willen werken? Waarom is een BSA in jaar drie nodig als je met een BSA in jaar twee voldoende kunt zorgen dat het studietempo intact blijft? Is er ook rekening gehouden met het toekomstig sociaal leenstelsel voor de studenten die instromen in studiejaar 2014–2015? Krijgt de instelling niet te veel vrijheid om te bepalen of bepaald bestuurswerk goed is? Kunnen instellingen zeggen: je wilt een bestuursjaar doen, maar dat lijkt ons niet verstandig om die en die reden? Hoe hard is de uitzonderingsbepaling dat studenten de mogelijkheid krijgen om zich naast hun studie breder te ontwikkelen?

Tot slot kom ik op de prestatieafspraken. Wat is precies afgesproken over het BSA in latere jaren? Is er ook gesproken over het aantal instellingen en de vraag welke opleidingen hieraan mogen deelnemen?

De heer Klaver (GroenLinks): Voorzitter. Het staat genoteerd dat de PvdA de helft van de experimentscholen voorstelt. Dat is maar goed ook, want vrijdag werden we allemaal opgeschrikt door het nieuws dat de VU de instellingstoets niet zou halen als die nu zou worden uitgevoerd. De VU is een gigantische instelling waar kwantiteit en prestige voor de onderwijskwaliteit zijn gegaan. Oplopende studentenaantallen gaan hier gepaard met groeiende studentenontevredenheid. Ik vind het daarom ook cru dat we na dit weekend, na deze berichtgeving, spreken over de uitbreiding van de bevoegdheden voor universiteiten om studenten verder onder druk te zetten. Instellingen hoeven geen extra inspanning te leveren voor de kwaliteit, niets extra boven wat er is besproken bij de prestatieafspraken. Ze hoeven pas in 2016 volledig aan deze afspraken te voldoen, terwijl er nu al hogere eisen aan de studenten worden gesteld. Hiermee wordt het probleem bij de studenten neergelegd. Dat is niet de weg die we zouden moeten gaan.

Onderwijs gaat niet over zo snel mogelijk studenten door hun studie jassen. Het gaat over een bredere ontwikkeling, over bildung. Op alle beleidsterreinen zeggen we daarom dat het niet alleen gaat over de vaardigheden rekenen en schrijven, maar ook over aardrijkskunde, biologie, geschiedenis, die bredere ontwikkeling. Bij studenten hebben we het ook nog over mensen die wat naast hun studie doen. Hoeveel ruimte biedt een bindend studieadvies aan studenten om nog wat anders te doen naast de studie? Als te veel afgeweken moet worden, hoeveel bureaucratie roep je daarmee op? Het doet me heel erg denken aan de langstudeerboete, bedoeld om studenten een prikkel te geven, maar we zagen ook de negatieve aspecten: wat betekent dit voor topsporters en voor studenten die voor een studievereniging werken of voorzitter zijn van een politieke jongerenorganisatie? Ik denk dat we met het BSA dezelfde kant opgaan.

De heer Klaver (GroenLinks): Ik denk dat het ook korter kan. Ik heb zelf mijn studie nominaal afgerond en ik heb er allerlei dingen naast gedaan. Ik wil echter niet één pasklaar model opleggen aan studenten. Ik denk dat het sneller kan, maar niet door ze te dwingen op te stappen. Ik denk dat je daar heel veel negatieve effecten van zult ondervinden, die we toch weer met heel veel kunst- en vliegwerk moeten gaan opvangen. Een persoonlijk studieadvies, sterke begeleiding en ook een enorme inzet van studenten is nodig.

De AMvB is op sommige punten nog vaag. Biedt het niet te veel mogelijkheden om studenten weg te sturen? Vanaf welk moment mogen studenten worden weggestuurd tijdens het eerste jaar? Er wordt inspanning van de instelling gevergd tegenover het invoeren van het BSA. Er moeten maatregelen genomen zijn om de studiebegeleiding te intensiveren, de kwaliteit van de docenten te verbeteren en de onderwijsintensiteit aan te pakken. Hoe is dit vastgelegd? Waarom komen deze maatregelen pas als er een BSA mag worden ingevoerd? Worden deze maatregelen gelijktijdig uitgevoerd of komen ze pas later? Waaruit bestaat het advies minimaal? Ik ben bang dat er veel opleidingen zullen zijn waar het advies volledig gebaseerd wordt op het aantal studiepunten, zodat de student er weinig mee opschiet. Graag op dit punt een reactie van de minister. Hoe vaak wordt een advies om de opleiding te verlaten in de wind geslagen als het niet bindend is en wat zijn hiervoor de redenen? Hoe volgen studenten hun studie? Ik zou liever een persoonlijk advies dan een bindend advies willen. Als er nu experimenten worden uitgevoerd met een bindend studieadvies, zou het dan niet van grote waarde zijn om daarnaast ook een experiment te hebben met een niet-bindend studieadvies om te kijken wat het verschil in effecten is?

De heer Duisenberg (VVD): Voorzitter. Gedurende een studie ontplooit een student zich door te studeren, maar ook in bredere zin door verantwoordelijkheid en vrijheid te leren combineren en activiteiten te ondernemen naast de studie. Het Nederlandse studentenleven is wat dat betreft uniek, met zijn eigen instituten, zoals studentenraden, studieverenigingen, studentensporten, studentenhuizen, studentenuitzendbureaus, etc.

Wat in Nederland zeker uniek is en dan in negatieve zin, is ons studierendement. Volgens de commissie-Veerman heeft krap twee derde van de hogeronderwijsstudenten na zes à zeven jaar een diploma en valt na één jaar een kwart af. Dit is door het gehele hogeronderwijsveld opgepakt als een van de belangrijkste verbeterpunten. De lat moet daar dus omhoog. De commissie-Veerman en de Strategische Agenda Hoger Onderwijs zetten dus terecht in op het hoger leggen van die lat. Niet alleen het studietempo en het rendement moeten omhoog, maar de strategische agenda zet ook in op intensievere begeleiding en kleinschaliger onderwijs. Daarnaast moeten de vereisten ambitieuzer, ook volgens de studenten zelf. Het vinden van de juiste balans is moeilijk. Ik denk dat iedereen het eens is met het streven naar verhoging van studietempo en rendement en dat niemand als doel heeft om de unieke andere ontplooiingskansen in het Nederlandse studentenleven om zeep te helpen. Welke combinatie van maatregelen brengt het studietempo omhoog, verhoogt de intensiteit en kwaliteit van het onderwijs zelf en gaat niet ten koste van de vrijheid van studenten om hun studietijd ook te gebruiken voor een bredere ontplooiing buiten hun studie?

De VVD-fractie staat positief tegenover dit BSA-experiment. In de prestatieafspraken is het ook genoemd als mogelijkheid. Het experiment biedt instellingen de mogelijkheid, maar het is niet verplicht. De instelling geeft het vorm in samenwerking met de medezeggenschapsraad. Een instelling of opleiding zou zich dus zelfs in positieve zin kunnen profileren op het hebben van een BSA in meerdere jaren. Hierdoor hebben individuele studenten een voldoende studietempo en blijven ze gedurende hun studie met hechtere groepen bij elkaar. Kijk maar naar het succes van de university colleges. Voor de juiste balans, die ik eerder noemde, moeten we het BSA-experiment echter omzichtig aanpakken om de student niet met het badwater weg te gooien. Het doel is het verhogen van studiesucces, maar wat is het doel van het experiment in kwantitatieve zin? Welk percentage rendementsverbetering beoogt de minister? Wat is de doelmatigheidswinst voor de onderwijsbegroting? Een nevendoel of een randvoorwaarde van de VVD is dat de bredere ontplooiing van studenten niet onnodig in de verdrukking moet komen, dit maakt ons studentenleven uniek. Ik wil daarmee niet zeggen dat de lat niet hoger kan en ook niet dat alle studentenactiviteiten één op één een studievertraging billijken. Hoe gaat de minister dit effect evalueren en welke normen hanteert zij? Kan de minister onderbouwen dat dit de juiste omvang van het experiment is? Is dit voor alle studies binnen die instellingen?

De minister noemt een limitatieve lijst van omstandigheden waarmee bij het BSA rekening moet worden gehouden. Hier staan heel veel dingen niet bij, zoals het doen van een tweede studie, het opzetten van een onderneming of het beoefenen van topsport. Kan de minister toezeggen dat deze omstandigheden uitgebreider, opener en minder limitatief gesteld worden in het besluit, zodat instellingen dit breder kunnen invullen? Met betrekking tot de praktische start: hoe worden studenten die hiermee te maken krijgen in hun studie op tijd geïnformeerd voor het collegejaar 2013–2014?

Kan de evaluatie eerder dan over zes jaar plaatsvinden, want de eerste ervaringen zijn volgens mij al na twee à drie jaar vast te stellen? Hoe gaat de minister vooraf de succesfactoren en normen voor de evaluatie vaststellen? Wie gaat het evalueren en krijgen de studentenorganisaties of de medezeggenschapsraden hier een rol in?

De heer Bisschop (SGP): Voorzitter. De liberale voorman Thorbecke noemde in de negentiende eeuw de Duitse universiteit een studeermachine. Docenten bedienden een apparaat, studenten werden erin geworpen en die kwamen afgestudeerd als eindproducten van de band. Die machinale benadering van het hoger onderwijs is momenteel ook in ons land niet helemaal denkbeeldig. Ik heb dit overigens ook geschreven in een artikel dat gepubliceerd is op de site scienceguide.nl. Ik kan dat van harte aanbevelen. Lees het eens rustig door. Daarin staan ook nog wat anderen bezwaren genoemd. Ik wil nu op twee punten ingaan: op de samenhang tussen een aantal maatregelen en op de academische vorming.

Allereerst kom ik op de samenhang tussen een aantal maatregelen en ik besef dat ik hiermee een overlap heb met enkele collega's. Wij werken toe naar een sociaal leenstelsel, tegen heug en meug of uit overtuiging, ieder op zijn eigen wijze of we hangen achter aan de kar en zetten de hakken in het zand om het zo veel mogelijk tegen te houden. Nu het onverstandige besluit genomen is om de langstudeerdersmaatregel af te schaffen, willen we wel meedenken over hoe we het sociaal leenstelsel beter kunnen vormgeven, zodat het leenstelsel ook sociaal blijft. Een argument voor het sociaal leenstelsel is dat de student daarmee beter de regie over zijn studie krijgt. Vervolgens wordt er het uitgebreide bindend studieadvies aan toegevoegd met het argument dat het de kwaliteit en de doelmatigheid van het onderwijs verhoogd. Daarnaast zijn er allerlei prestatieafspraken met de instellingen gemaakt. Als je dit op een rijtje zet, dan zie je dat het allemaal maatregelen betreft die extrinsiek zijn, die dus van buitenaf de betrokkenen moeten aansporen, dwingen of noodzaken om aan hun studiehouding of studie-inhoud te werken. Een extrinsieke drive, dat is de overeenkomst tussen de maatregelen.

Eigen aan academische vorming is het appel aan een zekere eigen verantwoordelijkheid. Aan de ene kant moeten we ruimte bieden voor een breedte in de vorming en ruimte voor het opdoen van ervaring. Mits het functioneel is, mag een studie best een jaar langer duren als die ervaring toegevoegd wordt aan de bagage waarmee een student straks de samenleving ingaat, want dat verdient de samenleving dubbel en dwars terug. Aan de andere kant is het ook zelfdiscipline opbouwen. Jonge mensen moeten leren zichzelf doelen te stellen en daar naartoe te werken.

Om aan het eerste jaar een bindend studieadvies te verbinden dat vinden wij alleszins redelijk, want dan is er ook nog niet zoveel geïnvesteerd in dat onderwijsleertraject van de student. Je kunt je nog wel voorstellen dat men eist dat studenten zoveel studiepunten halen, omdat het anders einde oefening is. Naar mijn idee moet dan wel artikel 6, lid 1 worden bijgesteld, want daarin staat: «Het instellingsbestuur van een deelnemende instelling kan gedurende het hele eerste jaar van inschrijving een student voor een aangewezen opleiding afwijzen en zijn inschrijving beëindigen, in geval de student geen enkel examen heeft afgelegd.» Als hij er dus wel één doet, dan kan hij dus niet meer worden afgewezen. Volgens mij moet hier een link naar studiepunten worden gelegd.

Ik ben op zoek hoe je de intrinsieke motivatie kunt bevorderen voor zowel de verbetering van de kwaliteit van het onderwijs als voor het stimuleren van een adequate studiehouding van studenten. Als je dat doet, dan neemt op een vanzelfsprekende manier het rendement van studie toe.

De heer Bisschop (SGP): Nu een meerderheid van de fracties in de Tweede Kamer heeft besloten dat de langstudeerdersmaatregel niet doorgaat, moeten wij op zoek naar een andere vorm en die heet inderdaad «sociaal leenstelsel». Ik heb aangegeven dat wij daarin mee willen denken, in ieder geval zolang wij de overtuiging hebben dat we een bijdrage kunnen leveren aan het sociale karakter van het leenstelsel. Wij denken daarin mee zo lang we dat verantwoord achten.

Natuurlijk kun je externe factoren aanbrengen waardoor je het rendement van de studie en van het onderwijs vergroot, maar je bent wel heel eenzijdig bezig als dat ten koste gaat van de intrinsieke drive van instituten en studenten. Ik zoek juist naar de inhoudelijke, kwalitatieve stijging van het onderwijsniveau en het uitdagende karakter daarvan. Als je niet oppast, dan beland je in die studentenproductiefabriek waar Thorbecke, ook de liberale voorman van de VVD, zich zo fel tegen keerde omdat die zo weinig ruimte biedt voor bildung.

Wanneer weet de minister of het experiment in 2018 geslaagd is? Er worden namelijk in hoofdstuk 5 allerlei aspecten genoemd die beoordeeld zullen worden, maar er staat niet bij wat er bereikt moet zijn. Als je dat niet doet, dan hangt het beleid wat dat betreft in het luchtledige.

De heer Jasper van Dijk (SP): Ik ga het stuk van de heer Bisschop op de site scienceguide.nl nog eens goed lezen, want dan wordt het allemaal nog helderder.

Voorzitter. De minister wil een vergaand experiment mogelijk maken. Instellingen mogen maar liefst zes jaar experimenteren met bindend studieadvies en dat heeft ingrijpende gevolgen. Een hbo-student die drie jaar studeert, kan ineens verwijderd worden. Dat is toch kapitaalvernietiging? Een student die naast zijn studie andere zaken doet, bestuurswerk, topsport, etc., kan hierdoor enorm belemmerd worden. Nu is het risico te groot dat studenten massaal worden verwijderd, terwijl de instelling meer had kunnen doen om studenten erbij te houden. Moet je dit een experiment noemen of is het een forse ingreep? In 2009 heb ik de wet behandeld waarin de experimenteerbepaling voor het hoger onderwijs zat. Ik was toen ook heel kritisch over die bepaling, juist hierom. Nu wordt een experiment gedaan, terwijl het een grootschalige verandering is. Erkent de minister dat? Zou het niet netter zijn om dit als wet te behandelen? Ook als je de maatregel wel steunt, zou dat van fatsoen getuigen.

Een grote zorg van studentenorganisaties is dat universiteiten studeerfabrieken worden. Stel dat het experiment mislukt, wat gaat de minister dan doen? De studenten zijn dan al jarenlang als proefdieren gebruikt of zelfs misbruikt. Er is een hardheidsclausule, maar hoe hard is die? Wat valt daar onder en wat niet? Er wordt gevraagd om uitbreiding van die hardheidsclausule, bijvoorbeeld voor topsporters, voor stages in het buitenland, voor ondernemerschap, allemaal heel waardevolle en interessante zaken. Wil de minister die ambitie belemmeren of juist stimuleren?

Klopt het dat vijftien hogescholen en acht universiteiten dit willen doen? Welke instellingen zijn dat? Is er ook een update? Kunnen instellingen zich ook nog de komende tijd inschrijven? Hoe gaat de minister de gestelde voorwaarden controleren rond studiebegeleiding en het verbeteren van docenten? Hoe gaat de minister dat meten? Kunnen instellingen tussentijds hun eisen aan docenten en begeleiding naar beneden bijstellen, zodat ze niet meer voldoen aan die randvoorwaarden en wat gaat de minister dan doen? Waarom komt er geen instemmingsrecht voor de medezeggenschapsraad ten aanzien van het bindend studieadvies? Ik vroeg dat net ook al aan de heer Duisenberg. Waarom komt het al vanaf komend studiejaar? Het is hartstikke snel 1 september 2013. Waarom niet nog even wachten? Wat is de motivatie en vanwaar die haast? Waarom zetten we niet meer in op matching en begeleiding? Laat dit, los van je opvatting over dit voorstel, niet een besluit zijn dat over één nacht ijs wordt genomen! Laten we het op zijn minst zorgvuldig behandelen!

Minister Bussemaker: Misschien is het goed als ik de Kamer informeer over een aantal uitgangspunten die ten grondslag liggen aan het idee, de uitwerking, de stand van zaken en het verdere verloop. Ik hoop dat dat aan een aantal bezwaren tegemoetkomt.

Het is aan studenten hoeveel zij willen lenen en hoe lang zij over hun studie willen doen. Het invoeren van een BSA in het tweede en eventueel in het derde jaar, kan studenten helpen om het studietempo erin te houden. Ik hoor ook studenten die het prettig vinden om een stok achter de deur te hebben.

Er wordt geen bindend studieadvies gegeven zonder context en enig voorafgaand gesprek. Instellingen moeten zorgen voor een ambitieuze studiecultuur. Dat betekent dat er een traject voorafgaat aan het geven van een bindend studieadvies. Een student moet eerst een waarschuwing krijgen, die veelal wordt gevolgd door een gesprek. Hij moet de gelegenheid krijgen zich te herstellen, vaak door een hertentamen te doen. Pas dan krijgt de student een studieadvies met een afwijzing. Daartegen kan een student altijd in bezwaar en beroep gaan. De instelling kan het allemaal niet zomaar doen, die moet de randvoorwaarden op orde hebben en zorgen voor een passende onderwijsintensiteit, een goede intensievere studiebegeleiding, een hoge kwaliteit van docenten en begeleiding bij herplaatsing in geval van gehele of gedeeltelijke afwijzing. Ook als een student een jaar later afgewezen wordt, moet de instelling de student van informatie en begeleiding voorzien. De AMvB biedt als waarborgen dat de medezeggenschapsraad adviesrecht heeft met betrekking tot de normen en voorzieningen die de instelling beoogt. Als de medezeggenschapsraad negatief zou adviseren en de instelling zegt dat zij het toch doet, kan de medezeggenschapsraad in beroep gaan. Het ministerie weet dan dat de medezeggenschapraad een negatief advies heeft gegeven. Dat kan een van de elementen zijn die ik meeweeg als wij beoordelen hoe succesvol het experiment is geweest. Je mag ervan uitgaan dat als de medezeggenschapsraad een akkoord geeft, de wederkerigheid goed geregeld is. De persoonlijke omstandigheden van de student dienen bij de afweging voor toepassing van het BSA betrokken te worden en studenten moeten een waarschuwing krijgen. Alles bij elkaar is de bedoeling van het experimenteerartikel niet het creëren van extra uitval, maar er alles aan doen om studenten binnenboord te houden en ze daarbij te begeleiden. Studenten moeten daar goed over ingelicht worden.

Wij hebben de Strategische Agenda en het hoofdlijnenakkoord over de pilots afgekondigd. Er zijn drie toepassingen van het bindend studieadvies in latere studiejaren denkbaar. De heer Duisenberg verwees naar een toepassing waarin ik mij goed herken. Je kunt het BSA bij opleidingen gebruiken om meer gemotiveerde en getalenteerde studenten te richten op een hoger eindniveau. Dat gebeurt al bij university colleges, maar ook bij andere opleidingen. Ik kan tal van andere opleidingen noemen waar men kritisch is bij de toelating van studenten. Deze opleidingen leggen hun kracht in het creëren van een excellente en uitdagende studiecultuur en vragen veel van de studenten, bijvoorbeeld om elke week opdrachten te maken en in te leveren of om week in, week uit aan te geven dat zij de stof beheersen en daarover mee kunnen praten. Bij zo'n onderwijsvorm kan een bindend studieadvies heel goed gebruikt worden voor het slagen van het programma en voor het scherphouden van studenten. Die zeggen zelf: als ik mij niet goed heb voorbereid, kan ik eigenlijk niet goed meedoen in die ambitieuze studiecultuur. Ik heb de studenten die dat willen, bij herhaling ontmoet. Uit mijn verleden ken ik de heel goede opleiding Sport, Management en Ondernemen. Die opleiding staat te trappelen om een bindend studieadvies voor het tweede en derde jaar. Zo wil men de bijzondere cultuur die men heeft, vasthouden en studenten laten weten dat men wat van hen verwacht.

Een ander voorbeeld dat de heer Beertema noemde, is gebruik van het BSA bij specifiek onderwijs als het jaarklassensysteem, dat in de Angelsaksische landen vaak gebruikt wordt. Daarnaast kun je ook aan de systematiek van de Erasmus Universiteit denken, die het voor bepaalde opleidingen gebruikt. Daar werkt men aan het verbeteren van onderwijskwaliteit door onder andere betere scholing van docenten en kleinschalig onderwijs. Bij die verbeteringen horen ook maatregelen om studenten via de gestelde tijd meer te binden aan hun opleiding, zoals nominaal is normaal. In dat systeem moeten studenten binnen een jaar na de start van de opleiding het eerste jaar afronden en geldt een BSA van 60 studiepunten. Tevens geldt een beperking van het aantal herkansingen en de compensatieregeling. Bij de Erasmus Universiteit blijkt dat studenten vaak geen herkansing meer nodig hebben om het vak te halen en dat de resultaten van de pilot buitengewoon positief zijn. Het aantal studenten dat na een en twee jaar alle studiepunten heeft gehaald, is zelfs verdubbeld.

Bij een andere vorm is geen sprake van een specifieke onderwijsvorm, maar wordt het bindend studieadvies gebruikt om de student te stimuleren om in tempo te blijven studeren. Het aantal vereiste behaalde studiepunten ligt dan lager. De heer Van Meenen citeerde de Universiteit Leiden die in het kader van het experiment graag in het gehele tweede studiejaar een BSA van 45 punten wil invoeren. Dat aantal studiepunten wordt in Leiden ook voor het eerste jaar gevraagd. Een aanvullende eis zal zijn dat de propedeuse binnen twee jaar wordt afgerond. Wij hebben hier nog niet zoveel ervaring mee, maar in de Angelsaksische wereld geldt het systeem van jaarklassen al veel langer. Dat systeem is niet alleen maar schools, zover wil ik niet gaan. Ik wil het Nederlandse hoger onderwijs niet veranderen naar voorbeeld van het Angelsaksische model, maar ik wil wel in het kader van de commissie-Veerman en de profilering meer ruimte bieden aan instellingen en opleidingen om iets daarvan op te nemen en te experimenteren, met als voorwaarde een goede procedure, instemming van de medezeggenschap en een aantal waarborgen vooraf en achteraf.

Minister Bussemaker: Dat kan allebei. Wij stellen niet bij voorbaat vast bij welke instellingen of opleidingen het kan. Dat laten wij aan de instellingen. Het klopt dat er tot nu toe acht universiteiten en vijftien hogescholen zijn die belangstelling hebben. Ik constateer ook dat de meeste van deze instellingen nog aan het bedenken zijn of ze het willen. Een aantal instellingen die eerder belangstelling hebben getoond en bij bijeenkomsten van het departement zijn geweest, zijn weer afgehaakt. Naar aanleiding van een recente bijeenkomst met negen hogeronderwijsinstellingen, waaronder drie universiteiten en zes hogescholen, en andere signalen uit het veld, concludeer ik vooralsnog dat het aantal deelnemende instellingen waarschijnlijk lager uitvalt dan het huidige aantal. Ik verwacht ook dat een aantal instellingen het wil invoeren voor een, twee of enkele opleidingen.

Vooralsnog wil alleen de Universiteit Leiden het BSA universiteitsbreed invoeren. De Universiteit Leiden zegt dat zij wil experimenteren, maar dan met een lager aantal punten, namelijk 45. Zij wil dit omdat studenten in het tweede jaar, nadat zij de benodigde punten in het eerste jaar hebben behaald, langzamer gaan werken en daardoor vertraging oplopen. Daardoor hebben zij later geen tijd meer voor extra activiteiten zoals bestuurswerk, studie in het buitenland of verdiepend onderwijs. Leiden heeft die analyse gemaakt. Men wil nu dat studenten zowel in het eerste als in het tweede jaar 45 studiepunten behalen waaronder de volledige propedeuse. De plannen zijn in Leiden aan de medezeggenschapsraad voorgelegd en die heeft daarmee ingestemd. Laten wij vaststellen dat blijkbaar ook medewerkers en studenten vertrouwen hebben in het creëren van een studeerbaar programma waardoor studenten die 45 studiepunten ook kunnen halen. De Universiteit Leiden verwacht niet dat zij hierdoor studenten verliest. Dat is wel een risico, want studenten kunnen straks naar een heleboel andere universiteiten, mochten zij het te schools vinden. Aan alle eisen moet zijn voldaan. Om daarvoor te zorgen biedt de Universiteit Leiden de studenten die niet aan de eisen kunnen voldoen, een uitgebreid aanbod van begeleiding en coaching voor en tijdens de studie. Daarnaast houdt de universiteit rekening met studenten die door ziekte of andere persoonlijke omstandigheden vertraging oplopen. Dat kan ook topsport en andere dingen betreffen. Ik zeg toe dat ik bereid ben om de hardheidsclausule, waar de Kamer naar heeft gevraagd, expliciet in de AMvB op te nemen. Die staat er nu wel in woord, maar nog niet in juridische taal.

Minister Bussemaker: Nee, dat verwacht ik niet. Ik weet niet hoeveel instellingen het wel gaan doen en hoe breed ze dat willen doen. Ik beluister dat de Kamer een beetje enthousiast is, maar vooral voorzichtig en terughoudend en dat sommige leden zelfs bij voorbaat negatief oordelen over een BSA in het tweede of derde jaar. Het moet een experiment zijn. Zo heb ik het altijd bedoeld. Laat het een pilot zijn zodat wij kunnen leren van de ervaringen die men opdoet. Ik stel voor dat wij de AMvB bespreken, die moet ook nog naar de Eerste Kamer, en dat wij vervolgens bekijken hoeveel instellingen zich aanmelden. De Universiteit Leiden is de enige instelling waarvan ik echt weet dat men er wat mee wil. De sluitingsdatum is 1 juni 2013 en daarna informeer ik de Kamer over welke instellingen het voor welke opleidingen willen invoeren. Het kunnen ook nog kleine en grote opleidingen zijn. In de tussentijd ga ik met de VSNU en de HBO-raad in gesprek om ervoor te zorgen dat dit niet uit de hand loopt en het pilots zijn. Op grond van de feiten die ik nu ken, zeg ik nogmaals dat ik verwacht dat het geen storm zal lopen.

Hoe lang duurt de pilot? Instellingen die zich nu aanmelden, kunnen op 1 september 2013 beginnen voor studenten die met ingang van 1 september 2013 aan hun studie beginnen. Je kunt niet gedurende de studie zeggen dat je voor het tweede jaar een bindend studieadvies invoert. De studenten kunnen daar op zijn vroegst in het jaar 2014–2015 mee geconfronteerd worden. Zoals het nu in de AMvB staat, kunnen instellingen het experiment per 1 september 2013 voor een aantal jaren beginnen. Zij kunnen ook beginnen per 1 september 2014. Als er veel instellingen zijn die aangeven dit te willen doen en de Kamer zegt dat zij het wil afwachten, kunnen wij de AMvB zo aanpassen dat wij volgend jaar niet diezelfde mogelijkheid openen. Mijn voorkeur heeft dit niet. Er zijn veel instellingen die het niet dit jaar willen invoeren, maar die willen bekijken of het past en of de medezeggenschap het goed vindt. Die laatste willen zij niet opjagen. Ook willen zij ervoor zorgen dat zij aan de randvoorwaarden voldoen en soms hebben zij daarvoor meer tijd nodig. Ik wil ze niet opjagen om dan dit jaar mee te doen. Ik ben bereid om met de Kamer tussentijds te bekijken of zij hun voorwaarden op orde hebben. Sommige leden zeiden dat de instellingen die voorwaarden pas in 2016 op orde hoeven te hebben. Nee, die moeten op orde zijn als zij hieraan beginnen. Dat is in lijn met de prestatieafspraken.

Minister Bussemaker: Mijn antwoord op de eerste vraag is: dat zou kunnen, maar dat hoeft niet zo te zijn. Afgesproken is dat de instellingen een voorstel indienen. Ik ben bereid om het een pilot met vergelijkingen te laten zijn en zeg toe dat ik het gesprek met de VSNU en de HBO-raad aanga over hun inschatting van het aantal instellingen en opleidingen dat hier klaar voor is. Ik breng nogmaals heel nadrukkelijk onder de aandacht dat het om een wederkerig proces gaat dat niet lichtzinnig opgevat moet worden en dat het gezien de huidige stand van zaken heel goed kan dat het enthousiasme van instellingen om mee te doen niet overweldigend is.

Op de tweede vraag antwoord ik dat dit niet mijn voorkeur heeft. In de AMvB staat nadrukkelijk dat wij het voor volgend jaar open willen houden. Ik wil de instellingen de gelegenheid geven een en ander goed voor te bereiden zodat zij zo'n besluit niet lichtzinnig en overhaast hoeven te nemen. Afhankelijk van het aantal instellingen en opleidingen dat dit jaar meedoet, kunnen wij voor het jaar erop bekijken of de pilot nog wenselijk is. De pilot kan stopgezet worden als de toegankelijkheid in het gedrang komt. Op het moment dat ik, om welke reden dan ook, bang ben dat de toegankelijkheid bedreigd wordt, heb ik als minister een mogelijkheid om in te grijpen. Dat geldt ook voor de volgende fase.

Aan de Universiteit van Leiden zijn opleidingen die alleen in Leiden worden gegeven. Daar moet het BSA niet voor gelden. Ik vind dat elke student in Nederland een opleiding moet kunnen volgen zonder bindend studieadvies in het tweede of derde jaar. In die zin komt de keuze van de student niet in gevaar; die moet altijd ergens een opleiding kunnen volgen zonder dat bindend studieadvies. Het is een persoonlijke overweging van studenten en een risico voor instellingen. Daarom ben ik niet zo bang dat er veel misgaat.

Minister Bussemaker: Het hangt af van het oordeel van de medezeggenschapsraad, de reactie van een bestuur en van de eerdere ervaringen bij een opleiding. De medezeggenschapsraad bestuurt niet, maar het is wezenlijk om te bekijken of een instelling aan een randvoorwaarde heeft voldaan en of zij dit goed heeft besproken met de medezeggenschapsraad. Ik kan mij voorstellen dat als de inspectie bekijkt of een instelling al haar zaken op orde heeft, dit een element is dat men daarin meeweegt. Wij gaan daar echter geen uitzonderingen op maken, want het gaat om het geheel van de kwaliteit die de instelling aan de inspectie en het ministerie laat zien. Wij zitten daar bovenop omdat het een pilot is en wij ervan willen leren.

Dit experiment loopt vijf jaar en dan moeten instellingen een eindrapportage inleveren. Mede op die basis wordt het experiment geëvalueerd. Daarnaast speelt het tevredenheidsonderzoek onder studenten, docenten, studiebegeleiders en instellingsbestuur een rol. Het kan dus best zijn dat wij op grond van het experiment zeggen dat het bij een aantal instellingen of opleidingen interessant is geweest, maar dat wij ermee stoppen. Het kan ook zijn dat wij het als keuzemogelijkheid toelaten om de verschillen in studiecultuur en profilering, de Veermanagenda, uit te voeren. Het hangt voor mij dus niet af van het percentage rendement of het aantal studenten, maar van de kwaliteit en het succes. Tussendoor kunnen wij natuurlijk de stand van zaken opmaken en monitoren. Ik ben bereid om de Kamer daarover elk jaar te informeren. Als de Kamer dan denkt dat het de verkeerde kant opgaat, kunnen wij dat bespreken.

Minister Bussemaker: Voorzitter. Ik ben het met de heer Mohandis eens dat als een student verder in de studie is, de verantwoordelijkheid van de instelling groter is om de student goed naar het eind te begeleiden. Je moet het dus wel heel bont maken in het derde jaar. Ik heb overigens geen signalen van instellingen die het BSA in het derde jaar willen toepassen. Als een BSA al in het derde jaar wordt gegeven, kan dit alleen maar een gedeeltelijke afwijzing of het laten vervallen van bepaalde tentamens betreffen en niet dat iemand ergens anders helemaal opnieuw moet beginnen. De verantwoordelijkheid van de instelling wordt elk jaar groter.

Op de vraag van de heer Bisschop antwoord ik dat studenten zich natuurlijk gewoon kunnen overschrijven. Als de methode van gerichte afspraken die zij na moeten komen, niet bevalt en zij het op een andere manier willen doen of zich meer aangesproken voelen door een studiecultuur bij een andere universiteit, kunnen zij zich net als alle andere studenten overschrijven. Zij lopen dus geen risico. De Kamer mag mij daarop aanspreken, want toegankelijkheid is voor mij een heel groot goed. Ik blijf erbovenop zitten dat die voor alle studenten gewaarborgd blijft.

De voorzitter: De volgende toezeggingen zijn gedaan:

• – De minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap informeert de Kamer na de sluiting van de inschrijftermijn voor het experiment Uitbreiding BSA per 1 juni 2013 over het aantal instellingen en opleidingen dat zich heeft aangemeld.

• – De minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap zegt toe dat in de AMvB een juridische beschrijving van de hardheidsclausule wordt opgenomen.

• – De minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap zegt toe de Kamer jaarlijks te informeren over het verloop van het experiment.