• Vraag 1

  Wat is uw reactie op de uitspraak van voorzitter Reinier Castelein van vakbond De Unie dat de koopkrachtplaatjes «voor geen meter» kloppen? Kunt u uw antwoord toelichten?1
  
  

  Ik deel de mening van de heer Castelein niet. Met behulp van de koopkrachtplaatjes proberen we een zo getrouw mogelijk beeld te geven van hoe de combinatie van beleid en verwachte economische ontwikkeling uitpakt voor verschillende groepen huishoudens. Daarbij wordt er gebruik gemaakt van de meest recente cijfers beschikbaar van het CPB. Gegeven de beschikbare informatie zijn de gepresenteerde ramingen de beste inschatting die op dat moment gemaakt kunnen worden. Het resultaat kan hiervan afwijken.
  

• Vraag 2

  Klopt het volgens u dat de uitgaven voor middeninkomens vanuit allerlei hoeken stijgen en zij er uiteindelijk op achteruit gaan in plaats van op vooruit? Zo neen, waarom niet?
  
  

  Nee. Het klopt dat de lasten volgend jaar stijgen door bijvoorbeeld de verhoging van het lage btw-tarief en de stijging van de energiebelasting. Maar daar staat een grotere lastenverlichting in de inkomstenbelasting tegenover. Onder de streep houdt het overgrote gedeelte van de huishoudens daardoor volgend jaar meer over in de portemonnee.
  

• Vraag 3

  Hebt u een beeld van de ontwikkeling van de lokale lasten, die volgens de heer Castelein een oorzaak zijn van het feit dat middeninkomens amper hebben geprofiteerd van het economisch herstel? Zo neen, bent u bereid dit te onderzoeken teneinde een goed beeld te kunnen vormen van de besteedbare inkomens van huishoudens?
  
  

  Het Centrum voor Onderzoek van de Economie van de Lagere Overheden (COELO) verricht onderzoek naar de economische en financiële aspecten van decentrale overheden. Zij publiceren jaarlijks overzichten van de lokale lasten. Zo blijkt bijvoorbeeld uit de atlas van de lokale lasten 2018 dat de gemiddelde totale decentrale lasten (gemeentelijk, waterschappen en provinciaal) voor huurders op € 870 liggen en voor kopers op € 1.312. De gemiddelde jaarlijkse stijging van de totale decentrale lasten van 2017 op 2018 bedraagt 0,2% (€ 1,43) voor huurders en 0,8% (€ 10,44) voor kopers. De decentrale lasten maken een relatief klein deel uit van de totale lasten van huishoudens. Komend jaar alleen krijgen huishoudens gemiddeld 1,5% meer te besteden. Dat komt neer op € 500.
  Het CPB heeft in de MEV geconstateerd dat de grootste oorzaken voor het achterblijvende beschikbare inkomen liggen in het effect van premies en belastingen en de achterblijvende loonontwikkeling. Juist over de loongroei heeft het CPB recent een onderzoek gepubliceerd. Het CPB heeft laten zien dat de gematigde loonontwikkeling voor een belangrijk deel te verklaren valt door de lagere groei van de arbeidsproductiviteit. We zien namelijk al enkele decennia dat de groei van de productiviteit, zowel in Nederland als internationaal, afneemt. Waarom de productiviteit minder snel groeit, blijft nog onduidelijk en dus nog een openstaande vraag waarvoor nader onderzoek nodig is.
  

• Vraag 4

  Hoe heeft het besteedbare inkomen van Nederlandse huishoudens zich ontwikkeld in de periode 2008–2018? Hoe heeft het besteedbare inkomen van huishoudens in andere EU-lidstaten zich ontwikkeld? Kunt u een totaaloverzicht verschaffen?
  
  

  Onderstaande tabel 1 geeft inzicht in de ontwikkeling van het gestandaardiseerd mediane netto-inkomen van huishoudens in Nederland en de andere EU-28-lidstaten. Hierbij is gebruik gemaakt van gegevens van Eurostat ter bevordering van de onderlinge vergelijkbaarheid van de gegevens.
  Luxemburg
  34.762
  35.710
  35.360
  34.305
  33.588
  33.553
  34.341
  35.270
  33.824
  35.342
  Denemarken
  26.485
  27.174
  27.282
  27.892
  27.486
  27.600
  27.917
  28.364
  28.659
  29.063
  Zweden
  21.785
  21.639
  19.616
  22.081
  24.105
  25.644
  26.034
  25.306
  24.918
  24.651
  Oostenrijk
  21.988
  23.092
  23.361
  22.992
  22.775
  22.576
  23.398
  23.260
  23.466
  23.980
  Finland
  22.521
  23.468
  23.504
  23.256
  23.447
  23.517
  23.664
  23.763
  23.558
  23.696
  België
  19.992
  21.457
  21.129
  20.960
  20.762
  21.740
  21.833
  21.690
  21.905
  21.895
  Frankrijk
  20.467
  21.265
  21.223
  20.795
  20.955
  21.060
  21.225
  21.415
  21.653
  21.775
  Duitsland
  19.917
  20.180
  20.166
  19.940
  20.094
  19.723
  19.732
  20.644
  21.178
  21.455
  Italië
  17.301
  17.130
  17.240
  16.759
  16.239
  15.780
  15.775
  15.846
  16.263
  16.330
  Cyprus
  17.314
  17.745
  17.015
  17.266
  16.685
  15.586
  14.177
  13.793
  14.193
  14.577
  Malta
  11.331
  11.676
  11.368
  11.543
  11.787
  12.330
  12.937
  13.493
  13.451
  14.187
  Spanje
  15.110
  16.048
  15.524
  14.369
  13.960
  13.412
  13.186
  13.352
  13.732
  13.971
  Slovenië
  11.945
  12.900
  12.504
  12.524
  12.307
  11.805
  11.818
  12.332
  12.346
  12.537
  Estland
  6.484
  7.252
  6.511
  6.062
  6.213
  6.619
  7.215
  7.882
  8.578
  8.986
  Portugal
  8.786
  8.991
  9.309
  8.711
  8.388
  8.206
  8.270
  8.435
  8.726
  8.876
  Tsjechië
  6.668
  7.973
  7.622
  7.876
  7.950
  7.748
  7.637
  7.423
  7.784
  8.033
  Griekenland
  11.545
  12.161
  12.051
  10.732
  9.147
  8.169
  7.596
  7.527
  7.502
  7.524
  Slowakije
  5.310
  6.228
  6.671
  6.608
  6.997
  6.707
  6.785
  6.930
  6.985
  7.119
  Letland
  5.187
  5.690
  4.828
  4.330
  4.500
  4.705
  5.221
  5.840
  6.368
  6.415
  Kroatië
  6.278
  5.898
  5.500
  5.076
  5.211
  5.453
  5.762
  6.169
  Polen
  4.786
  5.637
  4.749
  5.225
  5.067
  5.143
  5.302
  5.560
  5.917
  5.878
  Litouwen
  4.687
  5.162
  4.356
  4.008
  4.368
  4.677
  4.788
  5.180
  5.606
  5.875
  Hongarije
  5.358
  5.547
  4.740
  4.832
  4.780
  4.453
  4.515
  4.567
  4.751
  4.855
  Bulgarije
  2.381
  3.015
  3.121
  2.913
  2.794
  2.847
  3.285
  3.332
  3.189
  3.593
  Roemenië
  2.495
  2.626
  2.321
  2.250
  2.135
  2.038
  2.149
  2.315
  2.474
  2.742
  Ierland
  23.111
  22.950
  21.322
  20.253
  19.907
  19.916
  20.169
  21.689
  22.452
  Verenigd Koninkrijk
  22.156
  18.783
  19.134
  18.347
  19.946
  18.979
  20.528
  21.029
  20.989
  Bron: Eurostat, bewerking SZW.
  Het gestandaardiseerd mediane netto-inkomen van Nederland ligt boven het gemiddelde van de EU28 en de Eurozone.
  In tabel 2 is de ontwikkeling van het gestandaardiseerd mediane netto-inkomen sinds 2008 weergegeven (2008=100%). Hieruit blijkt dat deze inkomensmaatstaf in Nederland zich sterker heeft ontwikkeld sinds 2008 dan het gemiddelde van EU28 en de Eurozone.
  100%
  100%
  99%
  97%
  97%
  96%
  97%
  99%
  102%
  99%
  100%
  103%
  102%
  99%
  98%
  97%
  97%
  99%
  102%
  102%
  100%
  102%
  102%
  100%
  98%
  97%
  97%
  99%
  105%
  108%
  Bron: Eurostat, bewerking SZW
  

• Vraag 5

  Zegt het gegeven dat veel mensen die bij de voedselbank komen tot de zogenaamde middengroep behoren u ook dat de koopkracht van deze huishoudens hoognodig toe is aan een forse stijging? Zo neen, waarom niet?
  
  

  Het kabinet is van mening dat de koopkracht over de hele linie een stijging behoeft. Daarom is in het regeerakkoord een flinke lastenverlichting afgesproken. De belastingtarieven worden verlaagd en de heffingskortingen gaan omhoog. Het kabinet zet daarbij vooral in om de koopkracht van werkenden te ondersteunen, maar ook uitkeringsgerechtigden en gepensioneerden hebben voordeel van de maatregelen. De voorspellingen voor de koopkrachtontwikkeling voor 2019 zijn voor alle groepen erg positief.
  

• Vraag 6

  Wat vindt u ervan dat de ontwikkeling van het inkomen, volgens het Centraal Planbureau (CPB), bijna 13%-punt is achtergebleven bij de ontwikkeling van de economie? Welke verklaring hebt u daarvoor? Hoe gaat u ervoor zorgen dat een groter deel van de groei naar huishoudens gaat?2
  
  

  Het CPB heeft in de MEV geconstateerd dat de grootste oorzaken voor het achterblijvende beschikbare inkomen liggen in het effect van premies en belastingen en de achterblijvende loonontwikkeling. Juist over de loongroei heeft het CPB recent een onderzoek gepubliceerd. Het CPB heeft laten zien dat de gematigde loonontwikkeling voor een belangrijk deel te verklaren valt door de lagere groei van de arbeidsproductiviteit. We zien namelijk al enkele decennia dat de groei van de productiviteit, zowel in Nederland als internationaal, afneemt.
  In het laatste Centraal Economisch Plan (CEP 2018, pagina3 heeft het CPB wel aangegeven dat in 2018 en 2019 een groter deel van het nationaal inkomen naar werknemers en gezinnen gaat. Vooral huishoudens profiteren van de groei van het nationaal inkomen. Enerzijds krijgen huishoudens direct meer te besteden, mede als gevolg van de lastenverlichting door het kabinet, en anderzijds profiteren zij van overheidsuitgaven, bijvoorbeeld aan zorg. Van de in het CEP geraamde groei van het nationaal inkomen van 3,2% in 2018/2019 gaat 2%-punt naar huishoudens.
  

• Vraag 7

  Hebt u kennisgenomen van het artikel «Acht redenen waarom de lonen achterblijven»?3 Kunt u aangeven of u dezelfde oorzaken ziet voor de achterblijvende lonen?
  
  

  Ja.
  Het artikel stelt dat de lonen minder hard stijgen dan de daling van de werkloosheid doet vermoeden, maar dat het werkloosheidspercentage wellicht een minder goede indicator van krapte is dan voorheen. Ondanks de daling van de werkloosheid, is het inderdaad mogelijk dat er nog veel potentieel in de arbeidsmarkt zit.5 Hoewel de arbeidsparticipatie na de crisis grotendeels is hersteld, blijven er nog een aantal groepen achter. Ook zijn er werkenden die graag meer uren willen werken. Wel neemt de krapte op de arbeidsmarkt volgens verschillende indicatoren toe.6
  Naast de mogelijke overschatting van krapte op de arbeidsmarkt, worden in het artikel ook technologische ontwikkeling en globalisering genoemd als verklaringen van de huidige loonontwikkeling. Ook in de wetenschappelijke literatuur worden deze mondiale trends vaak genoemd als verklarende factoren. Het is echter moeilijk vast te stellen wat de bijdrage van deze factoren is. In het recente onderzoek naar de loonontwikkeling (zie ook antwoord7 heeft het CPB niet vast kunnen stellen óf en in hoeverre deze trends van invloed zijn op de loongroei.
  Naast deze trends kan flexibilisering van de arbeidsmarkt in Nederland een rol spelen. Volgens het CPB zorgt de flexibele schil er in Nederland voor dat de loongroei minder afneemt in een recessie, maar ook minder toeneemt in een economische opgang. Daarnaast kan meespelen dat een toename van flexibele arbeid de prioriteiten in cao-onderhandelingen verschuift.
  Overigens wijst het CPB, in tegenstelling tot het artikel, juist naar de arbeidsproductiviteit als belangrijkste verklaring van de beperkte loongroei. Het kabinet zal daarom de komende tijd onderzoeken op welke manier overheidsbeleid kan bijdragen aan het vergroten van de arbeidsproductiviteit in de beantwoording van de motie-Wiersma/Bruins (35 000 XV, nr.8.
  

• Vraag 8

  Welke verklaring hebt u voor het feit dat de gemiddelde reële loonsverhoging in 2019 slechts 0,7% bedraagt en daarmee nog onder die van 2018 komt te liggen?4
  
  

  Uit de cijfers in de meest recente MEV blijkt dat de gemiddelde reële loonstijging in 2019 wel degelijk hoger ligt dan in 2018, zie tabel 3.
  Contractloonstijging (markt)
  2,0%
  3,0%
  Inflatie (CPI)
  1,6%
  2,4%
  Bron: MEV 2019, CPB
  Door de aantrekkende economie vinden meer mensen een baan, maar neemt ook de inflatie toe. De hogere (nominale) loonstijging wordt ten dele door de hogere inflatie tenietgedaan. Naast de reële contractloonstijging wordt het positieve koopkrachtbeeld voor komend jaar ook beïnvloed door de lastenverlichting in de inkomstenbelasting.
  

• Vraag 9

  Kunt u aangeven welke loonstijging het CPB raamde ten tijde van de Macro Economische Verkenning (MEV) 2019? In hoeverre klopt deze veronderstelling nog?5
  
  

  Zoals ook uit het antwoord op vraag 8 blijkt wordt door het CPB in de MEV 2019 voor het jaar 2019 een (nominale) loonstijging van 3% voorzien. Dit is het meest recente cijfer beschikbaar. Op woensdag 19 december verschijnt de decemberraming van het CPB.
  

• Vraag 10

  Gaat het kabinet zich net zo hard inzetten voor een forse verhoging van de besteedbare inkomens van gewone huishoudens als voor de enorme verlaging van de winstbelasting voor multinationals? Kunt u uw antwoord toelichten?
  
  

  Het CPB concludeert in de MEV2019 dat het beschikbaar inkomen tussen 2002 en 2017 is toegenomen met 2% en daarmee is achtergebleven bij de economische groei. Volgens het CPB wordt dit onder meer veroorzaakt door het achterblijven van de loongroei bij de productiviteitsgroei en de ontwikkeling van de belastingen en premies. Wat betreft het achterblijven van de loongroei bij de groei van de productiviteit laat internationaal onderzoek zien dat dit mogelijk te maken heeft met de globalisering en technologische ontwikkelingen. Het CPB kan echter niet eenduidig vaststellen of deze ontwikkeling de lonen per saldo positief of negatief beïnvloeden. Daarnaast heeft een toegenomen belasting en -premiedruk sinds 2002 geleid tot een lagere groei van het beschikbaar inkomen. Deels kan dit worden verklaard door de toegenomen vergrijzing. Ook is het belangrijk om te beseffen dat belastingen ook worden ingezet voor zaken die huishoudens ten goede komen, zoals goede zorg en onderwijs. Met andere woorden, een deel van de welvaartsgroei is uitgegeven aan publieke consumptie.
  De maatregelen van dit kabinet leiden deze kabinetsperiode tot een lastenverlichting van € 6,5 mld ten opzichte van het basispad. Het overgrote deel van deze lastenverlichting slaat neer bij burgers, en de maatregelen van het kabinet dragen daarmee positief bij aan de ontwikkeling van het beschikbaar inkomen van huishoudens. Daarnaast is het zo dat de vpb-tarieven worden verlaagd, maar hier staan grondslagverbredingen tegenover die voor het overgrote deel neerslaan bij het grootbedrijf.
  Hoewel de groei van het beschikbaar inkomen tussen 2002 en 2017 inderdaad relatief gematigd is geweest, is de verwachting dat het inkomen van huishoudens dit en volgend jaar sterker groeit. Het CPB verwacht dat het reëel beschikbaar inkomen met 3% toeneemt in 2018 en met 2,1% toeneemt in 2019.
  

• Vraag 11

  Hoe verklaart u dat in de periode 2002–2017, terwijl het bbp fors steeg, het reëel beschikbaar inkomen per capita daalde? Heeft dit te maken met een eenzijdige blik op verlaging van de staatsschuld en belastingverlagingen voor multinationals of liggen hier andere oorzaken aan ten grondslag? Kunt u uw antwoord toelichten?6
  
  

  Zie antwoord vraag 10.

• Vraag 12

  Wat gaat u doen om de trend, zoals beschreven in vraag 11, te keren?
  
  

  Zie antwoord vraag 10.

Kamervraag document nummer: kv-tk-2018Z21912

Volledige titel: Het bericht ’Koopkrachtplaatje middeninkomens klopt niet’

Kamerantwoord document nummer: ah-tk-20182019-1029

Volledige titel: Antwoord op vragen van de leden Leijten en Jasper van Dijk over het bericht dat de koopkrachtplaatjes van middeninkomens niet kloppen