Nr. 7 VERSLAG

De vaste commissie voor Volksgezondheid, Welzijn en Sport, belast met het voorbereidend onderzoek van voorliggend wetsvoorstel, heeft de eer als volgt verslag uit te brengen van haar bevindingen.

Onder het voorbehoud dat de in het verslag opgenomen vragen en opmerkingen afdoende door de initiatiefnemer worden beantwoord, acht de commissie de openbare behandeling van het wetsvoorstel voldoende voorbereid.

De leden van de CDA-fractie hebben met gemengde gevoelens kennisgenomen van het initiatiefwetsvoorstel waarmee de verplichte minimale beraadtermijn bij abortus wordt afgeschaft. Voor deze leden is het uitgangspunt dat elk mens telt en dat alle menselijk leven in beginsel bescherming verdient. Het afbreken van een zwangerschap is immers met reden een strafbaar feit, aangezien het hier om het beëindigen van menselijk leven gaat. De leden van de CDA-fractie hechten daarom aan het evenwicht dat in de Wet afbreking zwangerschap is vastgelegd tussen de keuzevrijheid van de vrouw die zich in een noodsituatie bevindt en bescherming van het ongeboren leven. Dat houdt in dat er een procedure gewaarborgd moet worden die moet leiden tot een zorgvuldige en weloverwogen besluitvorming. Genoemde leden zijn van mening dat de verplichte minimale beraadtermijn daar een belangrijk onderdeel van uitmaakt.

Wie zich blindstaart op autonomie en vrije keuze, ontgaat bovendien de druk, de dwang, eerwraak en seksueel geweld waar vrouwen en hun ongeboren kind slachtoffer van kunnen zijn. De verplichte beraadtermijn schept duidelijkheid tussen arts en vrouw en garandeert voldoende beslistijd voor íedere vrouw.

De leden van de CDA-fractie hebben de volgende vragen bij het onderhavige wetsvoorstel.

De leden van de SP-fractie begrijpen dat het initiatiefwetsvoorstel ertoe strekt om de verplichte minimale beraadtermijn in de Wet afbreking zwangerschap af te schaffen en toe te gaan naar een zodanige bedenktijd dat daarin tot een weloverwogen en zorgvuldig besluit kan worden gekomen tot het wel of niet afbreken van een zwangerschap.

Genoemde leden vragen hoe de zorgvuldigheid gewaarborgd wordt bij het afschaffen van de beraadtermijn van vijf dagen. Welke mogelijkheden hebben artsen en vrouwen om zelf te bepalen of een bedenkperiode gewenst is en hoe lang deze zou moeten zijn? Is het denkbaar dat met het afschaffen van de bedenktijd bij het eerste bezoek aan de arts of de kliniek direct behandeld wordt? Zou de indiener dit wenselijk vinden?

Deze leden vragen hoe voorkomen wordt dat er toch impulsieve of overhaaste beslissingen worden genomen, waardoor vrouwen later alsnog spijt kunnen krijgen. Welke waarborgen biedt het voorstel hiertoe?

Voorts vragen de leden van de SP-fractie hoe de afschaffing van de minimale beraadtermijn uitpakt voor vrouwen die gestuurd worden door mensen in hun omgeving richting de keuze voor abortus? Wat heeft een andere vorm van bedenktijd volgens de indiener voor meerwaarde in plaats van de vijf dagen beraadtermijn? Kan de indiener daarbij aangeven in hoeverre het informeren over alternatieven voor abortus een plaats krijgt in de voorgestelde bedenktijd? Deze leden hebben signalen binnen gekregen dat dit niet altijd plaatsvindt.

De leden van de ChristenUnie-fractie vinden rust en ruimte, maar ook goede ondersteuning waar nodig, voor een ongewenst zwangere vrouw en haar partner essentieel. Zij zien dat de initiatiefnemer het doel heeft om een weloverwogen en zorgvuldig besluit te laten nemen over het afbreken van de zwangerschap. Deze leden zijn van mening dat de huidige beraadtermijn er juist in dienst van staat om tot dit weloverwogen en zorgvuldig besluit te komen. Deze leden zijn er tevens van overtuigd dat met een verplichte minimale beraadtermijn, zoals deze momenteel in de wet is opgenomen, deze weloverwogen en zorgvuldige besluitvorming het beste is geborgd.

De leden van de ChristenUnie-fractie onderstrepen het tweeledige doel van de Wafz en de balans die tussen deze doelen wordt gezocht in de huidige wet. Het staat de wetgever voor ogen zowel de bescherming van het ongeboren leven als de hulp aan onbedoeld zwangere vrouwen te beogen. Uit de memorie van toelichting bij de Regelen met betrekking tot het afbreken van zwangerschap (Wet afbreking zwangerschap) uit 1978–1979 6 blijkt dat deze balans wordt gevonden in het waarborgen van de kwaliteit van hulpverlening, waarbij de inschatting van een noodsituatie enerzijds aan de vrouw wordt overgelaten, maar anderzijds door het garanderen van een weloverwogen en zorgvuldig besluit door het aanbieden van passende hulp en voorlichting over alternatieven en het borgen van de vrijwilligheid van de beslissing. Het schrappen van de verplichte minimale beraadtermijn verstoort deze balans. Ziet de indiener dat dit wetsvoorstel effect heeft op deze balans? Hoe omschrijft hij deze effecten zelf? Is de initiatiefnemer ook niet van mening dat voor de zorgvuldigheid van de beslissing, juist bij het afbreken van een ongeboren leven, het heel belangrijk is om zorgvuldig met dit evenwicht om te gaan? Kan de indiener aangeven hoe deze balans wat hem betreft uitslaat als het onderhavige wetsvoorstel wordt aangenomen en een van de onderdelen verandert voorts?

In de genoemde memorie van toelichting uit 1978–1979 staat tevens geschreven: «Het wetsontwerp gaat ervan uit, dat aan vrouwen die zich ten gevolge van ongewenste zwangerschap in een noodsituatie bevinden, hulp moet worden verleend. Wij zien daarbij de afbreking van ongeboren menselijk leven als een zo ernstige en ingrijpende maatregel, dat ze alleen kan worden aanvaard, indien de nood van de vrouw haar onontkoombaar maakt».7 Erkent de initiatiefnemer dat dit nog steeds het uitgangspunt van de Wafz is? Deze leden vragen of het initiatiefwetsvoorstel mede gestoeld is op dit uitgangspunt. Indien dit het geval is, op welke wijze is het onderhavige wetsvoorstel volgens de indiener een verbetering van het uitgangspunt van de Wafz, zo vragen de leden van de ChristenUnie-fractie.

Kan de indiener uitwerken hoe het afschaffen van een vaste minimale beraadtermijn recht doet aan de mate van bescherming van het leven dat het ongeboren kind op grond van internationale verdragen toekomt, zo vragen de leden van de ChristenUnie-fractie.

De leden van de ChristenUnie-fractie vragen de indiener naar zijn visie op de ontwikkeling van een foetus gedurende de zwangerschap. Zij vragen of dit van invloed is op zijn visie op de beraadtermijn. Zij vragen bovendien hoe hij de levensvatbaarheid van een foetus zich vindt verhouden tot de wekengrens zoals deze nu gehanteerd wordt. Tot welke overwegingen leidt dat inzake de beraadtermijn?

Uit de eerste evaluatie van de Wafz maken de leden van de D66-fractie op dat er, op basis van empirisch onderzoek en gesprekken met tal van de directbetrokkenen, grote vraagtekens worden gezet bij nut en noodzaak van de minimale verplichte beraadtermijn. De onderzoekers komen dan ook tot de aanbeveling om «in de wet op te nemen dat er steeds een zodanige bedenktijd dient te zijn als nodig is om in de gegeven omstandigheden tot een weloverwogen besluit te komen.» 8 Dit achten genoemde leden een juiste conclusie en zij vragen de initiatiefnemer of het huidige voorstel van wet gelezen dient te worden als deze aanbeveling.

De leden van de CDA-fractie lezen dat de initiatiefnemer vermeldt dat uit de eerste evaluatie van de Wafz blijkt dat twee op de vijf vrouwen de beraadtermijn als «vervelend of erg vervelend» beschouwen. De meerderheid van de resterende vrouwen (ruim 40 procent) gaf aan dit «niet vervelend, niet prettig» te vinden. Genoemde leden wijzen er echter op dat uit hetzelfde onderzoek blijkt dat een aanzienlijk deel van de ondervraagde vrouwen de verplichte beraadtermijn juist als «prettig» (16,7 procent) of «erg prettig» (3,2 procent) heeft ervaren.9 In dat licht vragen deze leden of de initiatiefnemer kan reflecteren op het punt dat onlangs nog door een huisarts is gemaakt, namelijk dat ouders meestal dankbaar zijn voor de door de wet geborgde bedenktermijn van vijf dagen.10 Omdat huisarts noch patiënt deze termijn bepaalt, geeft dit volgens deze huisarts rust, omdat er gedurende vijf dagen geen druk meer is. De leden van de CDA-fractie vragen daarom ook hoe de initiatiefnemer aankijkt tegen de stelling dat met het afschaffen van de verplichte beraadtermijn, juist de meest kwetsbare vrouwen onnodig in nog grotere nood komen te zitten.

Uit de eerste evaluatie blijkt ook, zo lezen de leden van de CDA-fractie, dat ruim 10 procent van de ondervraagde vrouwen aangaf dat zij gedurende de periode van de beraadtermijn enkel zekerder zijn geworden. Een deel (zeven tot negen procent) was juist gedurende deze periode meer gaan twijfelen. Genoemde leden maken hieruit op dat de verplichte beraadtermijn voor deze groepen juist precies doet waar hij voor bedoeld is. Kan de initiatiefnemer hierop zijn reflectie geven?

De leden van de CDA-fractie vragen of de indiener kan aangeven hoe hij in de afwegingen omtrent het initiatiefvoorstel is omgegaan met de constatering in de tweede evaluatie dat de respons op de enquêtes van deze wetsevaluatie in 2020 met name onder huisartsen en vrouwen, beperkt was en dat derhalve de resultaten met grote voorzichtigheid geïnterpreteerd moeten worden. Uit het onderzoek blijkt dat wel twee derde van alle abortussen plaatsvindt na een verwijzing door de huisarts. De leden van de CDA-fractie vragen of de indiener kan aangeven hoe hij tegemoet is gekomen met zijn voorstel of heeft gewogen dat twee derde van de respondenten de stelling bevestigt bij de evaluatie van de Wafz uit 2020 dat de beraadtermijn een impulsieve beslissing voorkomt?

Wil de indiener voorts reflecteren op de reactie van een (andere) huisarts in een opinieartikel, waarin aangegeven wordt dat uit onderzoek blijkt dat een op de zes vrouwen twijfelt over haar keuze en dat er daarom tijd en gelegenheid moet zijn om aandacht te geven aan de sociale context, de aard van de nood van de vrouw, de rol van de partner en alternatieven? Kan hierbij tevens worden gereflecteerd op het feit dat de beraadtermijn aan de huisarts een wettelijk kader geeft om op deze vragen in te gaan.14

De leden van de ChristenUnie-fractie vragen de indiener hoeveel zekerheid hij vindt dat de uitkomsten van de enquêtes onder vrouwen, verwijzers en abortushulpverleners geven, gegeven het relatief lage aantal respondenten? Hoe kijkt hij aan tegen de opmerking van de onderzoekers dat de resultaten van de enquête onder vrouwen die een abortusbehandeling hebben ondergaan een «indicatief beeld» opleveren van «de variatie in ervaringen en opvattingen»?15 Heeft de indiener verbreding van het onderzoek overwogen alvorens verdere conclusies te trekken? Zo nee, waarom niet? Zo ja, wat heeft de indiener ervan doen weerhouden om dit onderzoek te vragen?

De leden van de ChristenUnie-fractie willen hier benoemen dat in de tweede evaluatie van de Wafz niet aan vrouwen is gevraagd naar hun opvattingen over de beraadtermijn. Tegelijk lezen deze leden dat in de evaluatie wordt geconcludeerd dat «wederom geen signalen naar voren zijn gekomen dat een vaste beraadtermijn nodig is als waarborg voor zorgvuldige besluitvorming».16 Welke waarde hecht de indiener aan deze conclusie en de aanbeveling die erop volgt om de voor- en nadelen van de beraadtermijn opnieuw te wegen?

De leden van de ChristenUnie-fractie constateren voorts dat in de tweede evaluatie van de Wafz er 11 aanbevelingen gedaan worden,17 waarvan er zes betrekking hebben op het besluitvormingsproces. Deze leden nemen graag kennis van de afwegingen van de indiener om zich met dit wetsvoorstel te richten op slechts één wetswijziging die in overweging wordt gegeven (aanbeveling 8 uit de evaluatie, waarbij een heroverweging van de Minister van VWS wordt gevraagd alvorens tot een voorstel voor een wetswijziging over te gaan). Waarom heeft de indiener er niet voor gekozen om zich er ook voor in te zetten het besluitvormingsproces te verbeteren in lijn met de vijf andere aanbevelingen die zijn gedaan? Zou het niet veel passender zijn om deze aanbevelingen tezamen uit te voeren en daarbij te starten met de minst ingrijpende aanbevelingen?

De leden van de ChristenUnie-fractie vragen de indiener of hij andere manieren heeft verkend om met de bevindingen in de tweede evaluatie rond de beraadtermijn aan de slag te gaan. Was er volgens de indiener geen ander voorstel denkbaar om de situatie rond het besluitvormingsproces en specifiek de beraadtermijn te verbeteren?

De leden van de fractie van JA21 vragen of de initiatiefnemer, gelet op de totstandkoming van de Wafz en de blijvende verschillende maatschappelijke verschillen daarna over het afbreken van een zwangerschap, het inzicht deelt dat de abortuswet een precaire balans van waarden bevat die niet licht mag worden verstoord en die zeker niet is gebaat bij politisering van vraagstukken rond de uitvoering?

Tegen de achtergrond van twee wetsevaluaties heeft de Afdeling Advisering van de Raad van State begrip voor de beoogde invoering van een zogenoemde flexibele beraadtermijn voor het uitvoeren van een abortus. Volgens de Raad van State is goed voorstelbaar dat de balans tussen het belang van de autonomie van de vrouw en dat van de bescherming van het ongeboren leven nu anders uitvalt dan ten tijde van het invoeren van de abortuswetgeving. De leden van de fractie van JA21 zijn er benieuwd naar of de initiatiefnemer de opvatting van de Raad van State deelt dat ongeboren leven in 2021 minder beschermwaardig is dan «destijds in 1984».

De leden van de SGP-fractie lezen dat de indiener in de toelichting uitgebreid ingaat op de tweede evaluatie van de Wafz (2020). De leden van de SGP-fractie constateren met de indiener dat in deze wetsevaluatie opnieuw wordt gepleit voor het schrappen van de beraadtermijn. Zij hebben echter ook gezien dat de wetsevaluatie een zeer beperkte respons kende, zowel van vrouwen als van hulpverleners. Ongeveer zestig vrouwen vulden een vragenlijst in. Zij werden hiervoor geselecteerd door de abortusklinieken. De onderzoekers voerden met slechts zes vrouwen een verdiepend gesprek. De onderzoekers erkennen zelf dat de resultaten mogelijk een vertekend en niet-representatief beeld opleveren. Of de voordelen van de beraadtermijn opwegen tegen de nadelen, is niet door hen onderzocht. Evenmin is gevraagd de visie van vrouwen op de beraadtermijn te onderzoeken. De leden van de SGP-fractie vragen de initiatiefnemer om op deze feitelijke observaties te reflecteren. Acht de indiener de tweede wetsevaluatie solide genoeg om te dienen als ondersteunend argument voor zijn initiatiefwetsvoorstel? Deelt de indiener de mening van de leden van de SGP-fractie dat de tweede wetsevaluatie geen wetenschappelijke onderbouwing biedt voor het afschaffen van de verplichte beraadtermijn?

In aanvulling hierop vragen de leden van de SGP-fractie of de indiener van plan is om zelf nog aanvullend onderzoek te (laten) doen naar de opvattingen van vrouwen over en de ervaringen van vrouwen met de beraadtermijn. Zij vragen of hij ook heeft kennisgenomen van de peiling door het Fiom onder vrouwen die om hulp hebben gevraagd bij de verwerking van hun abortus.18 Hoe waardeert de initiatiefnemer het feit dat 71 procent van de tachtig vrouwen die deelnamen aan het onderzoek, aangaf de beraadtermijn nuttig te vinden?

Verder wijzen de leden van de SGP-fractie erop dat uit de laatstgehouden evaluatie van de abortuswet blijkt dat ruim twee derde van de abortusartsen, gynaecologen en verpleegkundigen (overwegend) positief is over de beraadtermijn.19 Zij vragen de initiatiefnemer hierop te reflecteren. Zorgverleners vinden dat de beraadtermijn de gelegenheid biedt om de consequenties van abortus en alternatieven te overdenken. Het voorkomt volgens hen een impulsieve beslissing. De leden van de SGP-fractie vragen de initiatiefnemer of hij de opvatting deelt dat dit laatste (het voorkomen van een impulsief besluit) alleen kan als er een verplichte minimale beraadtermijn geldt.

De leden van de SGP-fractie vragen de initiatiefnemer tenslotte om te reflecteren op het feit dat over de (kabinetsreactie op) de tweede evaluatie van de Wafz nog geen Kamerdebat heeft plaatsgevonden. Waarom heeft hij dit debat niet afgewacht alvorens eventueel alsnog met een initiatiefwet te komen?

De leden van de ChristenUnie-fractie vragen de indiener om kwantitatief te duiden hoe groot de groep is, die de vaste beraadtermijn een probleem zou zijn. Kan de indiener daarbij in beeld brengen wat de karakteristieken van deze vrouwen zijn?

De leden van de ChristenUnie-fractie vragen de indiener hoe hij zeker weet dat zijn voorstel tot het afschaffen van de verplichte minimale beraadtermijn voor meer vrouwen een probleem oplost dan dat het een probleem veroorzaakt. Zij vragen daarbij vooral in te gaan op de bevindingen in het onderzoek van Van der Heij (2017) dat bij vrouwen die zich bij het Fiom (specialist in keuzehulp bij ongewenste zwangerschap en afstammingsvragen) melden voor abortusverwerking, 27 procent druk heeft ervaren bij de besluitvorming tot abortus. 20 Zou een aanpassing van de beraadtermijn, zo daar al voor gekozen wordt, niet altijd in het licht moeten staan van het omlaag brengen van dat cijfer? Deelt de indiener de opvatting van genoemde leden dat juist hier de vrijheid en zorgvuldigheid beschermd moeten worden? De redenen die vrouwen opgeven om voor een abortus te kiezen zijn onder andere gerelateerd aan de opvattingen van de omgeving, woonruimte, werk/opleiding en geld. 21 Een derde van de zwangerschapsafbrekingen vindt plaats bij vrouwen die eerder één of meerdere zwangerschapsafbrekingen hadden ondergaan.22 Kan de indiener voor elk van de afzonderlijke redenen onderbouwd uitwerken welke gevolgen hij verwacht als de onderhavige wetswijziging wordt doorgevoerd?

De leden van de SGP-fractie wijzen erop dat een beraad- of bedenktermijn om de persoon in kwestie te beschermen een veel voorkomend principe is. Burgers hebben bij de aanschaf van een product vaak bedenktijd, zodat zij van hun product of dienst kunnen afzien of erop terug kunnen komen. In de meeste gevallen geldt deze bedenktijd tot enkele dagen, soms zelfs tot een jaar. Zonder abortus ook maar enigszins te willen vergelijken met een financiële transactie is hier sprake van zo’n ingrijpende en onomkeerbare gebeurtenis dat daarbij passende zorgvuldigheid vereist is. Waarom zou in een dergelijk geval niet een minimale bedenktijd mogen worden gevraagd? Genoemde leden vragen de initiatiefnemer hierop te reflecteren.

De leden van de SGP-fractie wijzen erop dat het doel van de Wafz is om het ongeboren menselijk leven te beschermen en tegelijkertijd hulp te bieden aan vrouwen in een «noodsituatie». Daarom zal de wetgever zorgvuldigheid in acht moeten nemen om beide doelstellingen van de wet serieus te nemen. Uitbreiding van het recht van de ene groep mag niet ten koste gaan van de rechten, de bescherming en de erkenning van de andere groep. Deelt de initiatiefnemer de mening van de leden van de SGP-fractie dat met het loslaten van de vaste beraadtermijn een belangrijke pijler om ongeboren leven te beschermen, onderuitgehaald wordt?

De initiatiefnemer stelt, zo lezen de leden van de VVD-fractie, dat de verplichte beraadtermijn ertoe leidt dat een vrouw geen volledige autonomie heeft bij een mogelijk besluit tot afbreking van haar zwangerschap. Genoemde leden onderschrijven dat en vinden het onwenselijk dat in de huidige regeling de wetgever, c.q. «de overheid» de vrouw een verplichte beraadtermijn van vijf dagen oplegt. Is bij de indiener bekend wat de opvatting is van de huidige regering ten aanzien van deze regeling? Is het naar het oordeel van de initiatiefnemer gerechtvaardigd om de individuele autonomie te «overrulen»?

De initiatiefnemer geeft aan dat wat hem betreft de verplichte minimale beraadtermijn een evident paternalistisch karakter heeft, omdat hiermee de overheid in feite stelt het beter te weten wat het «beste» is voor de vrouw, zo lezen de leden van de CDA-fractie. Genoemde leden wijzen er echter op dat de beraadtermijn destijds niet in de wet is opgenomen om te bepalen wat het beste is voor de vrouw, maar om bescherming te bieden aan het ongeboren leven en om ingrijpende en onomkeerbare beslissingen te overhaast te nemen. De autonomie van de vrouw is tegelijkertijd ook vastgelegd in de Wafz. Tijdens de toenmalige behandeling van het wetsvoorstel is immers aangegeven, dat er geen specifieke norm in de wet opgenomen werd inzake de rechtmatigheid of wederrechtelijkheid van abortus provocatus, waardoor het besluit of sprake is van een noodsituatie overgelaten wordt aan de verantwoordelijkheid van vrouw en arts.23 Juist met deze twee bepalingen is destijds het evenwicht tussen de twee uitgangspunten – autonomie van de vrouw en bescherming van het ongeboren leven – in de wet vastgelegd. De leden van de CDA-fractie vragen de initiatiefnemer of hij het met deze analyse eens is. Zo niet, waarom niet?

Genoemde leden ontvangen tevens signalen dat de bedenktermijn nuttig kan zijn voor de hulpverlenende organisaties die vermoeden dat een vrouw onder druk wordt gezet om abortus te plegen. Heeft de initiatiefnemer dergelijke signalen ook ontvangen en gewogen?

De leden van de JA21-fractie constateren dat met het initiatiefvoorstel wordt beoogd meer recht te doen aan de autonomie van vrouwen bij het besluit om hun zwangerschap af te breken. Recht doen aan autonomie veronderstelt bij de ingrijpende beslissing die abortus is en blijft, het rustig kunnen nemen van een weloverwogen beslissing. De ervaring leert dat er zwangere vrouwen zijn die bij consultatie van de huisarts in lang niet alle gevallen in de nodige weloverwogen rust tot een besluit hebben kunnen komen. Genoemde leden vragen of de initiatiefnemer beseft dat het afschaffen van de minimale beraadtermijn, waarvan een beschermende werking uitgaat, de druk op een zwangere vrouw in een kwetsbare positie om snel een besluit te nemen juist ongewild verhoogt, wat afbreuk doet aan de feitelijke autonomie en de mogelijkheid om een gebalanceerde afweging te maken.

Hierbij speelt tevens goede informatievoorziening een goede rol. Uit eerder onderzoek blijkt dat zowel huisartsen als abortusklinieken lang niet altijd informatie voorzien van andere opties.24 Is volledige autonomie wel gewaarborgd als vrouwen niet alle opties gepresenteerd krijgen?

De leden van de SGP-fractie vinden het een bevreemdende voorstelling van zaken dat een verplichte minimale beraadtermijn een paternalistische maatregel zou zijn. De wijze waarop de initiatiefnemer conclusies trekt uit de toelichting van de wetgever bij de behandeling van de Wafz in de jaren 1980 doet wat de leden van de SGP-fractie betreft geen recht aan wat de wetgever met de beraadtermijn beoogde. De Wafz spreekt nadrukkelijk over «ongeboren leven», en niet over »vrucht» of iets dergelijks. De waarde die de wetgever toekent aan dat ongeboren leven heeft de wetgever ertoe aangezet om in de Wafz een verplichte minimale beraadtermijn op te nemen. De leden van de SGP-fractie vragen de initiatiefnemer of hij kan uitleggen hoe zijn initiatiefvoorstel ervoor zorgt dat de bescherming van het ongeboren leven in de Wafz (op zijn minst) gelijk blijft?

De Wafz is sinds de invoering ervan in 1984 nooit meer gewijzigd. Hoe voorkomt de initiatiefnemer dat de balans, die door de wetgever is geprobeerd aan te brengen tussen het bieden van hulp aan de vrouw in haar noodsituatie en de bescherming van het ongeboren leven, niet wordt verstoord? Kan de indiener aangeven welke waarde hij zelf hecht aan de beschermwaardigheid van ongeboren leven zoals dat in de Wafz wordt verwoord? De leden van de SGP-fractie merken daarbij op dat de «autonomie van de vrouw» een notie is die in de Wafz niet voorkomt. Zij lezen de zinsnede: «het toekennen van deze autonomie, is een van de kernpunten van het onderhavige wetsvoorstel.» Kan de initiatiefnemer uitleggen wat het toevoegen van deze notie doet met de balans in de Wafz?

De leden van de SGP-fractie vragen tevens of de kritiek van de initiatiefnemer op een verplichte beraadtermijn wel helemaal consequent is. Hij geeft immers op verschillende plekken aan een verplichte beraadtermijn van vijf dagen paternalistisch te vinden, maar stelt wel een bepaling voor die voorschrijft dat er sprake moet zijn van «een termijn». De kritiek van de initiatiefnemer richt zich niet zozeer op de termijn van vijf dagen, zo maken de leden van de SGP-fractie uit de toelichting op, maar op het feit dat de wet überhaupt een minimale termijn vereist. Met dit wetsvoorstel houdt de indiener dat echter gewoon in stand. De minimale termijn is alleen niet meer vijf dagen, maar het kan ook minder zijn. Waarom heeft de indiener er niet voor gekozen om de beraadtermijn gewoon helemaal uit de Wafz te schrappen? Of legt hij het voorgestelde artikel 3, eerste lid zo uit dat er ook sprake kan zijn van géén termijn?

De leden van de SGP-fractie menen voorts dat in de toelichting onvoldoende aandacht wordt geschonken aan drang en dwang bij abortus. Zij wijzen erop dat één op de 10 vrouwen aangeeft dat abortus niet haar eigen keuze was. Eén op de vijf vrouwen zegt dat zij het gevoel had grotendeels richting de keuze voor abortus gestuurd te zijn door mensen in haar omgeving (partner, familie).25 Vermoedelijk hebben 10 tot 20 procent van alle vrouwen die een abortus willen op een of andere manier te maken gehad met seksueel geweld, wat nader onderzoek verdient.26 Deze leden vragen wat dit wetsvoorstel voor die vrouwen betekent. Erkent de initiatiefnemer dat juist voor deze vrouwen een beraadtermijn van belang is om de begrippen «vrijwillig» en «weloverwogen» invulling te kunnen geven? De leden van de SGP-fractie vragen de initiatiefnemer of hij niet te veel uitgaat van de rooskleurige situatie dat er in al die 30.000 gevallen áltijd sprake is van autonome vrouwen die weloverwogen en vrijwillige keuzes maken.

Aanvullend wijzen de leden van de SGP-fractie erop dat ongeveer één op de drie vrouwen ernstige twijfels heeft over de keuze waar ze voor staat.27 Een groot deel van de twijfelende vrouwen laat deze twijfels echter niet merken tijdens het gesprek in de abortuskliniek.28 Zelfs in de abortuskliniek twijfelt nog steeds 23 procent van de vrouwen in meer of mindere mate, terwijl 18 procent van de abortussen plaatsvindt in het tweede trimester, wat ook kan duiden op twijfel.29 Ongeveer een op de zes vrouwen blijkt achteraf niet tevreden over haar keuze voor een abortus.30 De leden van de SGP-fractie vragen de initiatiefnemer hierop te reageren. Wat betekenen al deze feiten voor zijn initiatiefvoorstel?

De leden van de VVD-fractie lezen dat niet de verplichte beraadtermijn maar de professionele begeleiding door abortusartsen waarborgt dat een vrouw een weloverwogen keuze maakt en niet over een nacht ijs gaat. Het is dus de taak van de abortusartsen om ervoor te zorgen dat een ongewenst zwangere vrouw in vrijheid een weloverwogen en bewuste keuze maakt waarbij andere opties ook zijn overwogen en meegenomen. Op welke manier gaat deze zorgvuldige wijze van handelen geborgd worden, zo vragen genoemde leden.

De abortushulpverlening in Nederland is van hoog niveau. Abortusartsen zijn getraind in het voeren van dit soort gesprekken met ongewenst zwangere vrouwen. Het is dan ook aan hen om maatwerk te leveren en in onderlinge afstemming met de vrouw een flexibele bedenktermijn af te spreken. Dat kan een dag zijn maar ook meerdere dagen. De leden van de VVD-fractie vragen of een vrouw die bijvoorbeeld ongewenst zwanger is geworden na een verkrachting, er ook voor kan kiezen geen bedenktermijn in acht te nemen. Behoort dat tot de uitzondering van de mogelijkheden of moet er altijd sprake zijn van een flexibele beraadtermijn? Hoe ziet de indiener dit? Voorts vragen de leden van de VVD-fractie wat het huidige wetsvoorstel betekent voor de werkwijze van abortusartsen. In navolging van het advies van de Raad van State is in het wetsvoorstel opgenomen dat de beraadtermijn niet in zijn geheel verdwijnt, maar wordt vervangen door een flexibele termijn die vrouw en arts gezamenlijk vaststellen. De leden van de VVD-fractie achten het van groot belang dat dit op eenduidige wijze tot stand komt. Bestaan hier richtlijnen voor? Zo niet, is de initiatiefnemer van mening dat deze richtlijn er moet komen?

De mogelijkheid bestaat dat de arts en de vrouw niet overeenkomen welke bedenktermijn het moet worden. Genoemde leden vragen wat er dan gebeurt. Hoe wordt gewaarborgd dat dit proces te allen tijde zorgvuldig blijft verlopen? Kan deze mogelijkheid volgens de initiatiefnemer eventueel worden meegenomen in de (herziening van) een richtlijn? Tot slot vragen de leden van de VVD-fractie of volgens de indieners dit wetsvoorstel mogelijk zal leiden tot een toename van het aantal abortussen.

De leden van de ChristenUnie-fractie lezen dat volgens de initiatiefnemer het bepalen van de beraadtermijn goed overgelaten kan worden aan het professionele inzicht van de zorgverlener, samen met de vrouw. Deze leden noemen in dit kader het voordeel van de vaste minimale beraadtermijn voor vrouwen uit kwetsbare groepen, zoals door huisartsen in een artikel in Trouw wordt genoemd. 31 Met een vaste minimale beraadtermijn wordt aan vrouw en arts wettelijke rugdekking geboden. Voor de vrouw om zelf hulp te zoeken, voor de arts om hulp in te schakelen.

De leden van de ChristenUnie-fractie vragen de indiener of hij empirisch bewijs heeft dat een flexibele beraadtermijn zal werken. Zij vragen de initiatiefnemer tevens of hij empirisch bewijs kan aanvoeren dat de zorgverlener en de vrouw er steeds samen goed uitkomen welke termijn passend is, en tevens of hij kan bewijzen dat de vrouw de hulp en ondersteuning krijgt die past in haar situatie. Heeft de indiener daarbij wellicht voorbeelden uit andere landen waarin het bovenstaande wordt onderschreven?

Tenslotte vragen de leden van de ChristenUnie-fractie of de indiener de zorg van deze leden deelt dat dit te allen tijde voorkomen moet worden. Op welke manier blijkt dat uit zijn voorstel, zo vragen deze leden.

De leden van de CDA-fractie constateren dat met dit wetsvoorstel de mogelijkheid wordt geschapen een kortere beraadtermijn te hanteren, indien dit wenselijk zou zijn. Genoemde leden vragen of de initiatiefnemer van mening is dat de beraadtermijn ook nul dagen kan zijn.

De leden van de CDA-fractie vragen voorts hoe de initiatiefnemer aankijkt tegen de mogelijkheid dat het moeten nadenken over en in overleg met een derde moeten komen tot een beraadtermijn juist tot extra nieuwe spanning, stress en onzekerheid leidt bij de desbetreffende vrouw.

De leden van de CDA-fractie vragen tenslotte of vastgelegd moet worden hoe lang de beraadtermijn is, en waarom gekozen is voor de onderhavige beraadtermijn.

De leden van de ChristenUnie-fractie vragen naar de definitie van het begrip «termijn» in artikel 3 van de Wafz. Welke termijnen vindt de indiener wanneer redelijk? Wat is een minimale termijn volgens de indiener, zo vragen deze leden.

De leden van de ChristenUnie-fractie vragen voorts aan de indiener hoe voorkomen wordt dat een flexibele termijn in de praktijk neerkomt op een standaard geen of zeer beperkte beraadtermijn. Hoe wenselijk acht de indiener dit zelf?

De leden van de ChristenUnie-fractie vragen de indiener wat het vervallen van artikel 3, tweede tot en met vierde lid van de Wafz, betekent voor artsen. Zij vragen tevens wat dit betekent voor een arts die om welke reden dan ook, niet mee wil werken. Welke consultatie heeft plaatsgevonden bij dit besluit?

De leden van de ChristenUnie-fractie vragen de indiener wat het vervallen van artikel 16 betekent voor de arts die eerst een termijn afspreekt en vervolgens eerder dan de afgesproken termijn een behandeling uitvoert, gericht op het afbreken van een zwangerschap. Moet de arts die de termijn afspreekt ook de arts zijn die de abortus verricht? Zo niet, hoe wordt de termijn dan gehandhaafd? Waarom vindt de indiener het nodig om artikel 16 te laten vervallen?