Nr. 8 NOTA NAAR AANLEIDING VAN HET VERSLAG

I. ALGEMEEN

1. Inleiding

De initiatiefnemer is de fracties die een inbreng hebben geleverd in het verslag erkentelijk voor de aandacht die zij aan het wetsvoorstel hebben gegeven en – in sommige gevallen – de waardering die zij ervoor hebben uitgesproken. Hij zal uiteraard naar beste vermogen antwoord geven op de in het verslag gestelde vragen.

Op deze plaats gaat de initiatiefnemer reeds in op de opmerking van de leden van de CU-fractie, dat strafbaarstelling van belediging van het symbool van onze democratische rechtsstaat en de constitutionele monarchie van het Koninkrijk der Nederlanden op zichzelf ook een symbolische functie heeft. Het wetsvoorstel gaat uit van de gedachte, dat geen enkele bepaling van het Wetboek van Strafrecht een symbolische functie zou moeten hebben, en dat dat vanuit de aard van een strafbepaling ook niet mogelijk is. Het Wetboek van strafrecht bedreigt het plegen van verboden gedragingen met serieuze straffen. Dat is per definitie niet symbolisch.

Op de indruk van de leden van de SGP-fractie dat de initiatiefnemer voorbijgaat aan de bijzondere positie en kwetsbaarheid van de Koning en bevriende staatshoofden, gaat de initiatiefnemer hierna, in paragraaf 3.1, in, naar aanleiding van vragen van de leden van de fractie van de PvdA.

2. Doelstelling

De hier aan het woord zijnde leden vroegen ook hoe vaak het voorkomt dat vervolging wordt ingezet wegens belediging van het openbaar gezag, een openbaar lichaam of een openbare instelling en hoe vaak het daarbij tot een veroordeling komt?

De initiatiefnemer heeft ten aanzien van het door deze leden bedoelde artikel 267, eerste lid, Sr via de Studiecommissie Uitingsdelicten van de VMC/NJCM de volgende cijfers verkregen afkomstig van het CBS. Zij plaatsen deze voor de volledigheid in het kader van de instroom, beslissingen en afdoeningen van andere commune uitingsdelicten.

Totaal instroom OM, beslissingen OM en afdoeningen rechter, naar soort uitingsdelict

	Instroom OM		Beslissingen OM		Afdoeningen rechter
	2014	2015	2014	2015	2014	2015
Totaal uitingsdelicten	6.560	5.375	6.790	5.885	2.195	2.500
Artikel 261 lid 1 (smaad)	240	230	230	225	40	70
Artikel 261 lid 2 (smaadschrift)	185	235	190	250	45	85
Artikel 262 (laster)	100	90	95	115	15	35
Artikel 266 lid 1 (eenvoudige belediging)	765	570	765	625	225	270
Artikel 270 (smaad(schrift) jegens overledene)	–	–	–	–	–	–
Artikel 267 sub 1 (belediging van openbaar gezag)	5	130	5	125	5	55
Artikel 267 sub 2 (belediging van een ambtenaar)	5.255	4.125	5.500	4.545	1.865	1.990
Artikel 267 sub 3 (belediging hoofd of lid bevriende staat)	–	–	–	–	–	–

De hier aan het woord zijnde leden vroegen of de initiatiefnemer belediging van het openbaar gezag, een openbaar lichaam of een openbare instelling even kwalijk vindt als vervolging wegens majesteitsschennis of belediging van bevriende staatshoofden.

Bij de huidige stand van wetgeving is vervolging zowel mogelijk wegens majesteitsschennis of belediging van bevriende staatshoofden als wegens belediging van het openbaar gezag, een openbaar lichaam of een openbare instelling. In die situatie ziet de initiatiefnemer geen grond om vervolging voor het ene feit «kwalijker» te vinden dan voor het andere. Wettelijke strafbaarstelling maakt nu eenmaal vervolging mogelijk. Het wetsvoorstel wil de wetgeving wijzigen. Dat heeft gevolgen voor mogelijkheden om tot vervolging over te gaan. Als het wetsvoorstel wet wordt zal die mogelijkheid er nog steeds zijn voor belediging van de Koning, leden van de Koninklijke familie, buitenlandse staatshoofden, openbare lichamen en openbare instellingen met eigen rechtspersoonlijkheid. Die mogelijkheid zal er dan niet meer zijn voor belediging van het «openbaar gezag» en «openbare instellingen» die geen rechtspersoon zijn. De initiatiefnemer acht het strafbaar stellen van de laatstgenoemde vormen van belediging in een democratische samenleving niet nodig.

De hier aan het woord zijnde leden vroegen verder naar de strafverzwaring bij belediging van een politieagent. De initiatiefnemer kan bevestigen dat deze wel blijft bestaan, evenals voor andere ambtenaren in functie. Dit omdat zij een veel kwetsbaardere positie hebben. Het «hoge bomen vangen veel wind»-adagium is op hen niet van toepassing.

Naar aanleiding van een vraag van de leden van de CDA-fractie merkt de initiatiefnemer op dat wetgeving méér is dan «een signaal afgeven». Het is ook een misverstand dat met het schrappen van het verbod op majesteitsschennis de Koning voortaan straffeloos beledigd mag worden. Belediging van de Koning blijft strafbaar ingevolge de artikelen 261, 262 en 266 Sr. Het is de verantwoordelijkheid van een ieder die aan het wetgevingsproces deelneemt, ook van de leden van de CDA-fractie, om dit misverstand niet te laten voortbestaan en geen onjuiste boodschappen hieromtrent te verzenden.

De hier aan het woord zijnde leden vroegen in dit verband aan de initiatiefnemer om nader in te gaan op de verschillende visies op de Staat, waarover de Afdeling advisering sprak, en op het belang van gemeenschappelijk beleefde waarden en normen.

De initiatiefnemer deelt de opvatting dat het van belang is om in tijden waarin visies op de staat en levensbeschouwelijke en culturele achtergronden uiteenlopen stabiliserende en verbindende instituties te hebben. Hij ziet evenwel slechts een beperkt verband tussen het wetsvoorstel en het koningshuis als instituut. De rol van de Koning als bijzonder symbool voor de nationale gemeenschap wordt met het wetsvoorstel niet aangetast. Een rol die de Koning overigens niet gemakkelijk kan vervullen en die altijd zal moeten geschieden onder ministeriële verantwoordelijkheid. In de waarneming van de initiatiefnemer is in de huidige tijd de rol van de Koning op dit punt nogal bescheiden. Net zo min grijpt het wetsvoorstel in in de gemeenschappelijke normen en waarden. Belediging van de Koning blijft zowel strafbaar als ongepast.

De initiatiefnemer is overigens niet bekend met een, door de hier aan het woord zijnde leden veronderstelde, momenteel oplaaiende discussie over de positie van gezaghebbende instituten en functionarissen. Wat wel waar is – maar dat is niets bijzonders – is dat leden van de Tweede Kamer, de leden van de CDA-fractie niet uitgezonderd, in het kader van hun controlerende taak voortdurend aandacht geven aan tekortkomingen in het functioneren van ambtsdragers en openbare instellingen. Daardoor – en door oordelen van rechters en van de Nationale ombudsman, en de media-aandacht die daarvan het gevolg pleegt te zijn – kan het respect van publieke instellingen onder druk komen te staan. Maar dat wil niet zeggen dat die ontwikkeling louter slecht is. In de huidige tijd moet, meer dan vroeger, gezag en respect worden verdiend door een onberispelijke taakvervulling, zuinigheid met belastinggeld en een buiten iedere twijfel staande integriteit; en niet in de eerste plaats worden afgedwongen door een extra strafrechtelijke bescherming tegen belediging.

De hier aan het woord zijnde leden vroegen of de burgers van Nederland behoefte hebben aan dit wetsvoorstel, gegeven de zorgen die zij hebben over de wijze waarop wij in Nederland met elkaar omgaan, en de behoeften aan tradities en waarden. Zij vroegen voorts duiding te geven aan de onderzoeken en cijfers waaruit blijkt dat een overgrote meerderheid grote waardering heeft voor het koningshuis.

De initiatiefnemer wijst de aan het woord zijnde leden erop, dat met dit wetsvoorstel belediging, ook van de Koning, strafbaar blijft. Het zet dus niet aan tot verruwing in de omgangsvormen. Bij wetgeving is «traditie» bovendien slechts van beperkte betekenis. Voor zover tradities in het recht een rol spelen, gaat het om vormen en uiterlijkheden, niet om de inhoud van de wet. Die pleegt te worden aangepast aan rechtsontwikkelingen. Als het, zoals in het voorliggende wetsvoorstel, gaat om de inhoud van de wet, in het bijzonder de strafwet, is er geen armzaliger argument denkbaar voor het handhaven van een verbodsbepaling en het op grond daarvan veroordelen van burgers – ook tot gevangenisstraffen – dan: «dat is een traditie waaraan burgers sterk hechten». Gelukkig is dat in Nederland ook niet de heersende gedachte. De monarchie kan in ons land als een traditie gezien worden, het veroordelen van burgers wegens majesteitsschennis is dat niet. Beide zijn niet onverbrekelijk met elkaar verbonden. In een moderne democratische samenleving kan een monarchie heel goed functioneren zonder het specifieke beledigingsdelict van majesteitsschennis. Het voorstel doet dan ook geen afbreuk aan de positie van het koningshuis. Zoals in de memorie van toelichting reeds beargumenteerd is, zal het eerder maatschappelijke discussie omtrent de Koning en zijn familie voorkomen. Daarmee wordt juist uiting gegeven aan de waardering voor het koningshuis in de samenleving en de bescherming van het maatschappelijk draagvlak voor dit instituut.

De hier aan het woord zinde leden vroegen naar de preventieve werking van de strafbepalingen die de initiatiefnemer wil schrappen of wijzigingen.

De initiatiefnemer merkt daarover op dat er in het strafrecht vanuit wordt gegaan dat strafbepalingen, dus ook de bepalingen die in het wetsvoorstel worden geschrapt of gewijzigd en die welke worden gehandhaafd, een preventieve werking hebben. Hem zijn geen onderzoeken bekend met betrekking tot de preventieve werking van de algemene en bijzondere beledigingsdelicten. Een dergelijk onderzoek zou ook lastig uitvoerbaar zijn omdat, teneinde een eventueel preventieve werking bij een controlegroep afwezig te laten zijn, deze groep vooraf vrijwaring van vervolging zou moeten krijgen.

Anders dan de leden van de CDA-fractie het voorstellen, heeft de initiatiefnemer niet benoemd dat het verstrijken van 185 jaren sinds de strafbaarstelling van majesteitsschennis een goede reden vormt voor indiening van zijn wetsvoorstel. In de memorie van toelichting heeft hij opgemerkt dat dit een goede reden is om te bezien welke rechtsontwikkelingen zich sindsdien hebben voorgedaan. Die rechtsontwikkelingen zijn in de memorie van toelichting geschetst. Rechtsontwikkelingen kunnen overigens ook betrekking hebben op de wijze waarop wij in Nederland omgaan met elkaar en met ambtsdragers en publieke instellingen. Daarbij is de vaste jurisprudentie van het Europees Hof voor de rechten van de mens van belang, die inhoudt dat publieke personen zich in het algemeen meer moeten laten welgevallen dan een willekeurig privépersoon. Op dit punt is het Wetboek van Strafrecht inmiddels te ver achtergebleven bij deze rechtsontwikkeling. Dááruit, en niet uit het tijdsverloop op zich, heeft de initiatiefnemer de conclusie getrokken dat het noodzakelijk is de wet in lijn te brengen met die rechtsontwikkelingen.

De initiatiefnemer kent overigens geen voorbeelden van wetten uit 1830 of daaromtrent die nu nog onverkort gelden.

De hier aan het woord zijnde leden vroegen of ook overwogen is om alleen aan de strafmaat in de bepalingen met betrekking tot majesteitsschennis en de bekleding van bevriende staatshoofden wat bij te stellen.

De initiatiefnemer heeft dat niet gedaan. Dat zou namelijk onvoldoende gevolg geven aan de in paragraaf 2.2 van de memorie van toelichting beschreven rechtsontwikkelingen.

De leden van de SGP-fractie vroegen waarom de initiatiefnemer niet heeft gekozen voor een andere titel voor het wetsvoorstel, nu immers ook de bijzondere bepalingen ten aanzien van bijvoorbeeld wethouders, volksvertegenwoordigers en anderen komen te vervallen.

De initiatiefnemer dankt de hier aan het woord zijnde leden voor hun opmerkzaamheid. Bij nota van wijziging is de citeertitel aangepast om te verduidelijken dat het wetsvoorstel ook de rechtspositie van anderen dan de Koning en bevriende staatshoofden raakt.

3. Rechtsontwikkelingen

3.1 Nationaal

De leden van de PvdA-fractie vroegen naar het gebruik van de bepalingen omtrent de bijzondere bescherming van de Koning ten aanzien van belediging en naar de reden waarom het wetsvoorstel juist nu is ingediend.

De hier aan het woord zijnde leden vroegen om nader in te gaan op de relatie tussen majesteitsschennis en de ministeriële verantwoordelijkheid. Dit mede vanwege de uitlating van de initiatiefnemer dat de Koning een mediastrategie heeft waarvoor de Ministers verantwoordelijk zijn en dat mede daardoor de gedachte dat de Koning zichzelf niet kan verdedigen aan betekenis verliest.

De initiatiefnemer gaat daar graag nader op in. Op nationaal niveau is een klassiek argument voor de speciale bescherming die de Koning tegen belediging geniet, dat de Koning «zich niet kan verdedigen». De initiatiefnemer heeft dat willen relativeren. Zo nodig neemt de Minister-President de verdediging van de Koning op zich, maar soms ook doet de Koning het zelf, bijvoorbeeld in een zorgvuldig voorbereid televisie-interview. De nieuwste variant is die waarin de Minister-President openheid betracht over hetgeen de Koning aan hem heeft meegedeeld. Ook wordt vanuit het Ministerie van Algemene Zaken veelvuldig gepeild hoe over de Koning en de Koningin gedacht wordt.

Bij belediging gaat het om een aantasting van de eer en goede naam van een persoon. Maar het handhaven van eer en goede naam – of moderner gezegd: het neerzetten van een positief imago – geschiedt vooral ook proactief. Daartoe beschikken niet alleen de Koning, maar ook andere openbare instellingen over ambtelijke diensten die als taak hebben de reputatie van hun instelling te bewaken. Zij hebben daarvoor ook veel gemakkelijker toegang tot de media dan gewone burgers. In het geval van de Koning gaat het om de Rijksvoorlichtingsdienst. Dat de Minister-President daarvoor verantwoordelijk is, is onomstreden.

De leden van de CDA-fractie vroegen of de initiatiefnemer de mening deelt dat de Staat nog steeds in de eerste plaats de Koning is. Dat beantwoordt de initiatiefnemer ontkennend. Hij heeft die mening willen kenschetsen als een verouderde visie op het koningschap en op de staat. Die initiatiefnemer gaat, zoals hij in paragraaf 2 reeds op een andere vraag van deze leden heeft geantwoord, uit van de volkssoevereiniteit. Daarin is de staat «van ons allemaal» en ontleent de Koning zijn positie en bescheiden hoeveelheid macht in ons staatsbestel aan de Grondwet. De gevolgen die dat zou kunnen hebben voor de wijze waarop het Wetboek van Strafrecht wordt geordend zijn bij het voorliggende wetsvoorstel niet aan de orde.

De hier aan het woord zijnde leden veronderstelden dat de initiatiefnemer betoogd heeft dat een grote schare twitteraars en reaguurders op dit moment regelmatig op vervolging kan rekenen. Deze leden vroegen vervolgens een overzicht van het aantal vervolgingen sinds 2006 (lancering Twitter) op grond van de in het voorstel afgeschafte bepalingen.

De leden van de ChristenUnie-fractie verzochten de initiatiefnemer aan te geven of de huidige verboden op majesteitsschennis en de belediging van een buitenlands staatshoofd strijdig zijn met internationaal recht.

De initiatiefnemer heeft in de memorie van toelichting onderbouwd dat het initiatiefwetsvoorstel in lijn ligt met de internationale rechtsontwikkeling en dat deze een ontwikkeling doorgemaakt heeft die noopt tot het afschaffen van de bijzondere bescherming die deze personen momenteel nog genieten. Daarmee is evenwel nog niet gezegd dat het huidige verbod op majesteitschennis en het verbod op belediging van een buitenlands staatshoofd (nu al) strijdig zijn met het internationaal recht. Het is echter denkbaar dat het Europees Hof voor de rechten van de mens in een concreet geval tot het oordeel komt dat zo’n verbod niet noodzakelijk is in een democratische samenleving. Een dergelijke uitspraak zou in lijn liggen met al bestaande jurisprudentie van het Hof, maar een specifieke uitspraak daarover tegen Nederland is er (nog) niet. Er kan ook strijd bestaan met de opvattingen van het Mensenrechtencomité van de Verenigde Naties: dat sprak in 2011 uit dat wetten niet moeten voorzien in zwaardere straffen puur op de basis van de identiteit van de mogelijk beledigde persoon. Het is lastig voorstelbaar dat onze huidige wetgeving aan dat criterium zou voldoen.

De leden van de SGP-fractie vroegen of de huidige vreedzame en gematigde benadering ten opzichte van het Koningshuis maatgevend is voor eventuele belediging in de toekomst, en of wetgeving niet zozeer bij de actualiteit moet aansluiten maar gegrond zijn op een principiële visie.

Ten slotte vroegen de aan het woord zijnde leden of deze wetswijziging niet juist de grote schare twitteraars en reaguurders uitnodigt om zich nog scherper en beledigend uit te laten dan tot nu toe het geval is. De initiatiefnemer denkt dat dat niet het geval is. Eenvoudige belediging blijft immers strafbaar.

3.2 Internationaal

De leden van de PvdA-fractie vroegen naar de bijzondere bescherming van rechters en ambtenaren in relatie tot de EHRM-jurisprudentie en het voorliggende initiatiefvoorstel.

De initiatiefnemer had in de oorspronkelijke versie van zijn voorstel rechters inderdaad de bijzondere bescherming onthouden die ambtenaren in functie wel krijgen. Daarmee werden rechters gelijk gesteld aan politici, bestuurders en staatshoofden. De Afdeling advisering van de Raad van State wees er echter terecht op dat daarmee ingegaan wordt tegen staande jurisprudentie van het EHRM. De initiatiefnemer heeft daarom in het wetsvoorstel zoals gewijzigd naar aanleiding van het advies van de Afdeling advisering van de Raad van State de bestaande bescherming van rechters alsnog in stand gelaten en daarmee recht gedaan aan de bijzondere positie die zij hebben.

De leden van de PvdA-fractie lazen dat de Raad van Europa pleit voor het afschaffen van gevangenisstraffen voor beledigingsdelicten. Deze leden vroegen of de initiatiefnemer heeft overwogen om de vrijheidsbenemende straffen voor alle beledigingsdelicten te schrappen. Zij zijn voorts benieuwd welke landen al aan die oproep gehoor gegeven hebben.

Naar aanleiding van een vraag van de voornoemde leden merkt de initiatiefnemer op, dat hij inderdaad heeft overwogen om vanwege de oproep van de Raad van Europa de vrijheidsbenemende straffen voor alle beledigingsdelicten te schrappen. Hij heeft daar toch van afgezien, omdat hij het wetsvoorstel niet wilde belasten met deze bredere discussie. Dat neemt niet weg dat vermelding van deze oproep naar zijn mening wel een plaats verdiende in de memorie van toelichting, omdat hij meer inzicht geeft in de rechtsontwikkeling die daarin beschreven wordt. De initiatiefnemer verwijst voor een overzicht van landen waar er geen gevangenisstraffen staan op beledigingsdelicten naar het in januari 2015 rapport «Out of balance» van het International Press Institute. Zij hebben een inventarisatie gemaakt van (kandidaat)lidstaten van de Europese Unie. Daaruit blijkt dat alleen in Bulgarije, Kroatië en Frankrijk er geen op de eer van een persoon gerichte beledigingsdelicten bestaan die kunnen leiden tot gevangenisstraf. Deze landen beschermen echter wel personen in publieke functies, openbare instellingen of het openbaar gezag met beledigingsdelicten waar een gevangenisstraf op staat. Geen enkel land van deze landen voldoet dus al aan de oproep van de Raad van Europa.

De leden van de CDA-fractie verzochten om toelichting of de initiatiefnemer suggereert dat er in Nederland misbruik van vervolging plaatsvindt indien iemand opzettelijk de Koning heeft beledigd. Voorts vroegen deze landen om een overzicht van strafbaarstellingen in alle andere EU-lidstaten van belediging van Koning en buitenlandse staatshoofden.

De leden van de D66-fractie vroegen net als de voorgaande leden hoe de wetswijziging zich verhoudt tot de wetgeving in andere landen. Voorts vroegen zij naar de maatschappelijke onrust in Duitsland nadat daar vervolging van een cabaretier ingezet werd wegens zijn uitlatingen over de Turkse president. Zij wilden weten op welke wijze het initiatiefwetsvoorstel positieve of negatieve invloed kan hebben op maatschappelijke onrust zoals in de Duitse casus heeft plaatsgevonden.

De initiatiefnemer verwijst voor het gevraagde overzicht van andere landen naar het in de voorgaande beantwoording van een vraag de leden van de PvA-fractie genoemde rapport. Ten aanzien van de vervolging van Jan Böhmermann merkt de initiatiefnemer op dat zijn wetsvoorstel ertoe ziet de Nederlandse wet te wijzigen; niet de Duitse. Het voorstel zal dus geen positieve of negatieve invloed op maatschappelijke onrust in Duitsland hebben.

De leden van de CU-fractie constateerden dat de initiatiefnemer verwijst naar een uitspraak van het Mensenrechtencomité van de Verenigde Naties, dat aan zou geven dat zwaardere straffen niet enkel mogen zijn gebaseerd op de identiteit van de te beschermen persoon. Zij vroegen zich af of dat hier niet het geval is nu het te beschermen belang niet enkel in de identiteit van het staatshoofd zou zijn gelegen, maar ook in de bijzondere staatsrechtelijke en ceremoniële positie die staatshoofden hebben, de bijzondere omstandigheden waaronder de belediging plaatsvindt en de invloed daarvan op diplomatieke interactie tussen staten of het respect voor instituties waar wij allen belang bij hebben. Zij vroegen ten aanzien daarvan een reactie van de initiatiefnemer waarin hij aangeeft welke aspecten hij rekent tot de identiteit van het staatshoofd en welke elementen hun beschermwaardigheid in strafrechtelijke zijn verloren.

Het uitgangspunt van de initiatiefnemer is dat aantasting van de eer en goede naam van een persoon zijn strafrechtelijke beschermwaardigheid dient te behouden, óók als de betrokken person een bijzondere staatsrechtelijke en ceremoniële positie bekleedt. Die staatsrechtelijke en ceremoniële positie – anders gezegd het staatsrechtelijke instituut – is naar zijn mening wel beschermwaardig, maar daaraan is al uitvoering gegeven langs staatsrechtelijke weg: door onze zware procedure voor grondwetswijziging. Daaraan ook nog een strafrechtelijke bescherming toevoegen acht de initiatiefnemer niet nodig en een niet passen bij de notie van belediging. Staten behoren felle kritiek op haar instellingen niet te verbieden op de grond dat het beledigend zou zijn, ongeacht of dit het koningschap is of een andere instituut. Dat geldt ook voor «belediging» van andere symbolen, zoals vlaggen. Zoals in de memorie van toelichting al door de initiatiefnemer is beargumenteerd ontstaat respect voor instituties juist wanneer daar een open debat over gehouden kan worden. Het past daarin niet om bepaalde vormen van kritiek, zeker tegen abstracties als «instituties» of «openbaar gezag», strafbaar te stellen. Voor zover de beledigende kritiek zich mede richt op personen, bijvoorbeeld de Koning of een bevriend staatshoofd, is verdienen de betrokkenen wel de strafrechtelijke bescherming tegen belediging, zoals ieder ander die ook heeft. Dat vergt wel het indienen van een klacht. Op die wijze kan ook eventuele diplomatieke interactie in goede banen worden geleid.

De leden van de SGP-fractie vroegen naar de wijze waarop de uitspraak van het EHRM in de zaak Otegi Mondragon t. Spanje (2011) geïnterpreteerd dient te worden. Naar hun opvatting is het belangrijk mee te wegen dat het in die zaak om een parlementariër in functie ging, die om die reden meer vrijheid heeft om kritiek uit te oefenen. Specifiek vroegen deze leden hoe de initiatiefnemer, mede in licht van proportionaliteit, kijkt naar het volgende oordeel van het EHRM: «While freedom of expression is important for everybody, it is especially so for an elected representative of the people. (...) the limits of acceptable criticism are wider as regards a politician as such than as regards a private individual».

De initiatiefnemer blijft bij zijn eerdere interpretatie van de uitspraak van het EHRM in de zaak Otegi Mondragon t. Spanje. De kern van de aangehaalde jurisprudentie van het EHRM, ook in het geval van Otegi Mondragon t. Spanje, betreft namelijk niet hoeveel ruimte de beledigde persoon zich exact moet laten welgevallen, maar in welke mate dat het geval is in relatie tot niet-publieke personen. Daarin herbevestigt deze zaak de lijn van het EHRM dat wetgeving die een persoon beschermt tegen belediging enkel omwille van zijn of haar functie niet in overeenstemming is met moderne praktijken en opvattingen. Natuurlijk zal bij het uiteindelijke oordeel van het EHRM hebben meegespeeld dat het in dit geval een parlementariër in functie betrof. In die zin is de mededeling in de memorie van toelichting dat de veroordeling van Otegi Mondragon de toets van artikel 10 EVRM niet kon weerstaan een concluderend aspect van de opgezette argumentatie, maar voegt het op zichzelf geen waarde toe.

4. Bezwaren tegen de huidige regeling

De hier aan het woord zijnde leden veronderstelden voorts dat in geval van majesteitsschennis of belediging van publieke instituties het ambt wordt aangevallen en niet de persoon. Zij vroegen of het niet een denkfout van de initiatiefnemer is door te menen dat de persoon het beste in staat is om te bepalen of de belediging van het ambt over de schreef gaat.

De leden van de PvdA-fractie vroegen om een nadere duiding waarom vanuit een oogpunt van vrije meningsuiting de rechtvaardigingsgronden die genoemd zijn in artikel 266 Sr. noodzakelijk zijn bij de delictsomschrijving die thans hoort bij majesteitsschennis.

De initiatiefnemer stelt, zoals ook artikel 7 Grondwet dat doet, de vrijheid van meningsuiting voorop. Aan het grondwettelijke voorbehoud «behoudens ieders verantwoordelijkheid volgens de wet» wordt in het Wetboek van Strafrecht uitwerking gegeven door middel van de uitingsdelicten. Daaronder bevinden zich de beledigingsdelicten die in het wetsvoorstel aan de orde zijn. In de meest algemene bepaling daarvan, artikel 266, is een naar de mening van de initiatiefnemer juiste balans aangebracht tussen de uitingsvrijheid en het belang dat personen hebben bij bescherming van hun eer en goede naam. Die balans houdt in dat het belang van de beledigde persoon moet wijken indien de uiting ertoe strekte een oordeel te geven over de behartiging van openbare belangen en niet onnodig grievend was. Bij majesteitsschennis en belediging van een bevriend staatshoofd ontbreken deze rechtvaardigingsgronden. Daarmee slaat de balans door ten nadele van de vrijheid van meningsuiting. Voor de initiatiefnemer is het dus niet de vraag waarom deze rechtvaardigingsgrond ook noodzakelijk is bij majesteitsschennis, maar waarom hij daar ontbreekt. De initiatiefnemer ziet daar geen goede reden voor.

De leden van de PvdA-fractie stelden voorts vragen over bezoeken van bevriende staatshoofden. Zij vroegen specifiek naar wat de initiatiefnemer bedoelde de volgende opmerking daarover in de memorie van toelichting: «het zou bedenkelijk zijn als tijdens dat verblijf de vrijheid van meningsuiting in Nederland beperkt zou moeten worden tot het niveau dat gebruikelijk is in het land van het bezoekende staatshoofd».

De initiatiefnemer baseerde zich daarbij niet op ervaringen uit de afgelopen 50 jaar, zoals de hier aan het woord zijnde leden leken te vermoeden, maar sprak hij een vrees uit met betrekking tot de toekomst. Die vrees is gebaseerd op het in de artikelen 118 en 119 Sr. ontbreken van de rechtvaardigingsgrond die wel voorkomt in artikel 266 Sr. Het gaat er dus niet om of het O.M. de democratische waarde van het land waar het bevriend staatshoofd vandaan komt eerder zal respecteren dan de waarden die wij in Nederland verdedigen, maar om het feit dat de vrijheid van meningsuiting die wij in Nederland wel een plaats hebben gegeven bij de strafbaarstelling van eenvoudige belediging, niet is meegenomen bij de strafbaarstelling van belediging van bevriende staatshoofden. Dat heeft als risico dat bevriende staatshoofden het inzetten van vervolging op die grond van artikelen 118 en 119 Sr mogen verwachten, en daartoe druk kunnen uitoefenen, zonder dat in die artikelen de rechtvaardigingsgronden van artikel 266 Sr. is vastgelegd.

De leden van de fractie van de PvdA stelden vragen over de aanhoudingen die in 2002 verricht zijn op de dagen rond het huwelijk van de toenmalige kroonprins Willem-Alexander en prinses Maxima. Zij wilden weten welke aanwijzingen de initiatiefnemer heeft voor de aanname dat de majesteitsschennisbepalingen misbruikt zijn voor het handhaven van de openbare orde.

De leden van de CDA-fractie stelden vragen met betrekking tot de zwaarte van de strafmaat voor majesteitsschennis en eenvoudige belediging.

De leden van de fractie van het CDA vroegen op welke gevolgen de initiatiefnemer doelt wanneer hij spreekt over de gevolgen die de hoogte van de maximaal op te leggen straffen kan hebben voor het vervolgingsbeleid, zowel waar het gaat om de daarbij ter hanteren prioriteiten als om de hoogte van de strafeisen. Deze leden vroegen ook of de initiatiefnemer voorbeelden kon noemen van vergaande vormen van spot en satire in theater en media die niet vervolgd worden, en of de initiatiefnemer bereid is om de details daarvan met het O.M. te delen.

De leden van de SGP-fractie vroegen waarom de initiatiefnemer er niet voor gekozen heeft om de rechtvaardigingsgrond in verband met het algemeen belang toe te voegen in plaats van het volledig schrappen van de bepaling.

De hier aan het woord zijnde leden hadden de indruk dat het advies van de commissie-Langemeijer selectief wordt geraadpleegd. Zij vroegen initiatiefnemer of hij de opvatting deelt dat deze commissie in meerderheid van oordeel was dat voor functionarissen die zich op een officiële missie in Nederland bevonden een verdergaande volkenrechtelijke beschermingsplicht geldt. Voorts wilden zij weten of de initiatiefnemer de opvatting deelt dat de functionele noodzakelijkheid van zo'n bescherming nog steeds nodig is. Eveneens verzochten deze leden zijn oordeel over de visie van deze commissie dat ook het betonen van gastvrijheid aan het bezoekende staatshoofd en de noodzaak hem aan zo min mogelijk pressie bloot te stellen bij zijn taakvervulling op vreemd territoir, in de overwegingen moet worden betrokken?

De initiatiefnemer weerspreekt dat hij het advies van de commissie-Langemeijer selectief raadpleegt of weergeeft. Weliswaar heeft deze commissie voorstellen gedaan voor verdergaande bescherming dan puur de commune delicten, maar dat staat niet in relatie tot de vraag die initiatiefnemer heeft opgeworpen. Die vraag betrof namelijk of er internationaalrechtelijke verplichtingen bestaan tot bijzondere bescherming van bevriende staatshoofden. Dat bleek, zo haalde de commissie-Langemeijer de Adviescommissie inzake Volkenrechtelijke vraagstukken aan, niet het geval te zijn. Een dergelijke bescherming was toen dus al niet nodig, en is dat naar oordeel van de initiatiefnemer nog steeds niet. Maatschappelijke opvattingen ten aanzien van de hoeveelheid kritiek die gezaghebbers te dulden hebben in het kader van het maatschappelijk debat zijn sinds de jaren ’60 immers eerder verruimd dan afgenomen. De initiatiefnemer kan niet achterhalen waar in haar advies de commissie van oordeel zou zijn geweest dat bevriende staatshoofden aan zo min mogelijk pressie blootgesteld zouden moeten worden. Indien een dergelijk vereiste zou gelden, zou dat bovendien de deur openzetten voor de onwenselijke praktijk dat de Nederlandse vrijheid van meningsuiting tijdelijk zou worden aangepast tot het niveau dat gebruikelijk is in het land van het bezoekende staatshoofd.

De genoemde leden constateerden dat de initiatiefnemer blijkbaar een bijzondere strafbepaling ten aanzien van een aanslag tegen de Koning wel gerechtvaardigd acht. Deze leden vroegen zich af waarom er dan bij het strafbaar stellen van belediging of smaad geen bijzondere bepalingen voor de bescherming van de Koning gewenst zouden zijn.

De initiatiefnemer kan daar kort en helder op antwoorden: het zijn twee verschillende zaken. Een aanslag op de Koning is een directe aanslag niet enkel op de persoon die het ambt vervuld, maar ook op de continuïteit van het ambt en de democratische rechtsstaat.

5. Gevolgen

De leden van de VVD-fractie vroegen hoe zij de passage moeten lezen over het door de Koning opkomen voor zijn belangen, thans reeds langs civielrechtelijke weg en na het wet worden van het wetsvoorstel ook door het indienen van een strafklacht.

Deze passage is door de initiatiefnemer bedoeld als een neutrale beschrijving van juridische mogelijkheden en de overeenkomsten daartussen. Dat er mogelijkheden zijn om langs civielrechtelijke en strafrechtelijke weg op te komen voor zijn belangen acht de initiatiefnemer voor een ieder, ook voor de Koning, een goede zaak. Het in een concreet geval door de Koning gebruik maken van deze mogelijkheden zal in veel gevallen onder de ministeriële verantwoordelijkheid vallen. Daarom valt er vooraf geen uitspraak te doen over de vraag of dat een goede zaak zou zijn dan wel er zelfs op zou moeten worden gehoopt.

Deze hier aan het woord zijnde vroegen voorts of er nu sprake is van een «chilling effect» als gevolg van het eerste onderdeel van artikel 267 Sr.

Naar de indruk van de initiatiefnemer is dat er beperkt, omdat het relatief weinig toegepast lijkt te worden. Los van de toepassing, past het eerste onderdeel van artikel 267 Sr niet goed in het systeem van de wet. Dat gaat uit van belediging van een natuurlijke persoon of een rechtspersoon. Onderdeel 1° van artikel 267 Sr. gaat er echter impliciet van uit dat er ook andere «slachtoffers» van belediging kunnen zijn dan natuurlijke personen en rechtspersonen. De omschrijving daarvan is echter abstract en onduidelijk. Kun je het openbaar gezag (onnodig) grieven? Zo is ook onduidelijk of het tweede lid van artikel 266 op belediging van deze abstracties van toepassing is. De kenbaarheid van het strafrecht is daarmee in geding. Op voorhand is dan niet duidelijk welke belediging strafbaar is, en welke niet. Dan is, zeker als het eerste onderdeel van artikel 267 Sr. na schrapping van de artikelen 111–113 meer aandacht zou krijgen, een «chilling effect» een reële mogelijkheid.

De leden van de PvdA-fractie vroegen of de initiatiefnemer met zijn uitlating dat het voordelen heeft dat de Koning zelf een klacht indient wegens smaad, laster of eenvoudige belediging, suggereert dat het O.M. niet in staat zou zijn ernstige belediging van futiele feiten te onderscheiden.

De initiatiefnemer merkt hierover allereerst op dat over de vraag wat een ernstige en wat een futiele belediging is, verschillend kan worden gedacht. Hij meent dat hierbij in eerste instantie het oordeel van het slachtoffer leidend moet zijn, zowel als het gaat om belediging van de Koning als van een willekeurige burger. Daartoe dient het klachtrecht. Vervolgens is het zeer wel mogelijk dat het O.M. het toch niet opportuun acht een vervolging in te stellen. Tot het beslissen daarover moet het O.M. bij uitstek in staat worden geacht.

Deze leden meenden dat voor de uitzondering van volksvertegenwoordigers meer onderbouwing nodig is dan het «hoge-bomen-vangen-veel-wind»-argument. De initiatiefnemer begrijpt dat. Aan het gebruik van dit soort zegswijzen zijn altijd bezwaren verbonden. Beter acht de initiatiefnemer het dan ook om uit te gaan van de jurisprudentie van het Europees Hof voor de rechten van de mens, zoals die in paragraaf 2.2 van de memorie van toelichting is weergegeven. Daarin is sprake van «publieke personen», «politici» en «gezagsdragers» en van het belang van een open discussie over politieke aangelegenheden dat, hoewel een politicus ook recht heeft op de bescherming van zijn reputatie, tegen dat recht moet worden afgewogen. Aldus beschouwd ligt een extra bescherming voor volksvertegenwoordiger niet voor de hand, ook als het een raadslid uit een kleine gemeente is.

De hier aan het woord zijnde leden vroegen waarom men ervan uit mag gaan dat er contact is tussen de Koning en de regering of tussen bestuurders en medebestuurders alvorens een klacht naar buiten wordt gebracht.

Naar aanleiding van een vraag van de leden van de PvdA-fractie merkt de initiatiefnemer op, dat ook hij ervan uitgaat dat het O.M. bij elke zaak die het beoordeelt een afweging maakt in hoeverre vervolging in het belang is van het algemeen belang en van het slachtoffer. Strafbare feiten die een klachtdelict zijn vormen daarop in zoverre een uitzondering, dat het O.M. aan de vorenbedoelde beoordeling pas kan toekomen nadat het slachtoffer een klacht heeft ingediend. Er mag van uitgegaan worden dat de wetgever, als hij bij een strafbaar feit de mogelijkheid tot vervolging beperkt door als voorwaarde daarvoor een klacht te vereisen, dit in overeenstemming acht met het algemeen belang. De vraag is dus, of in geval van belediging een algemeen belang wordt geschaad, als geen vervolging kan worden ingesteld als de beledigde dat niet nodig vindt. En of hierbij onderscheid gemaakt moet worden tussen «gewone» burgers enerzijds en hooggekwalificeerde bestuurders en de Koning anderzijds. De initiatiefnemer meent dat daar geen grond voor is. Het komt hem wat inconsequent voor om enerzijds te benadrukken dat bestuurders en de Koning (veel) respect verdienen, maar hen anderzijds niet in staat te achten – althans minder goed dan het O.M. – om in een geval waarin zij het slachtoffer zijn van belediging te beoordelen of het nodig is om door middel van het indienen van een klacht voor het O.M. de weg vrij te maken om te beoordelen of tot vervolging kan en moet worden overgaan.

De hier aan het woord zijnde leden stelden dat het voor de hand ligt dat het gastland aan een bezoekend staatshoofd bescherming biedt en dat daar ook bescherming tegen belediging van een Nederlandse onderdaan bij hoort, zonder dat hij zelf de vervolging hoeft te initiëren.

In antwoord op de desbetreffende vraag van de leden van de SP-fractie merkt de initiatiefnemer op, dat het niet noodzakelijk is dat de Koning een klacht in persoon indient. Dat kan ingevolge artikel 164 Wetboek van strafvordering ook door een gevolmachtigde.

Naar aanleiding van een vraag van de leden van de CDA-fractie merkt de initiatiefnemer op, dat de Koning niet per se zelf, en alleen, de afweging hoeft te maken of hij wel of niet aangifte zal doen. Overleg daarover met de Minister-President ligt voor de hand. Die is immers verantwoordelijk voor de keuzes die de Koning maakt ten aanzien van aangelegenheden die raken aan het algemeen belang. En dat zal al snel het geval zijn indien «de koninklijke waardigheid» in het geding is. Het ligt daarom ook in de rede dat, als een besluit omtrent het al dan niet indienen van een strafklacht openbaar wordt gemaakt, dit wordt gepresenteerd als de uitkomst van beraad binnen de regering. Aldus vervult de ministeriële verantwoordelijkheid de rol die zij hoort te vervullen: ervoor zorgen dat de Koning niet kwetsbaar wordt en de waardigheid en de positie van het Koningshuis onaangetast blijven.

Deze leden vroegen ook om een toelichting op de keuze om de strafverzwaring en het vervallen van het klachtvereiste behalve voor ambtenaren in functie enkel voor rechters te handhaven. Rechters hebben hier niet om verzocht. De extra bescherming voor rechters heeft de initiatiefnemer gehandhaafd als gevolg van het advies van de Afdeling advisering, mede gelet op de jurisprudentie van het Europees Hof voor de rechten van de mens waarnaar de Afdeling verwees.

De hier aan het woord zijnde leden vroegen of het voorstel om de kring van ambtenaren te beperken niet haaks staat op het programma Veilige Publieke Taak. Naar aanleiding daarvan wijst de initiatiefnemer er allereerst op, dat dit programma zich richt op «fysiek en verbaal geweld». Daarmee moet meer aan bedreigingen en intimidatie gedacht worden, dan enkel aan beledigingen. Ook heeft de in het wetsvoorstel opgenomen beperking van de kring van ambtenaren geen betrekking op ambtenaren die «in de frontlinie» werkzaam zijn, maar op bestuurders en volksvertegenwoordigers, die in het spraakgebruik niet als ambtenaren orden beschouwd. Voor het overige is de initiatiefnemer uitgegaan van de Ambtenarenwet zoals die nu luidt. Dat impliceert inderdaad dat geen extra bescherming wordt geboden aan mensen die publieke werkzaamheden verrichten in dienst van een particuliere werkgever. Dat is echter nu ook al zo. In het programma Veilige Publieke Taak wordt dat onderkend. Daarom voorziet het programma in handreikingen voor het indienen van klachten.

De leden van de D66-fractie constateerden dat het OM ook onder de huidige wet in vele gevallen afhankelijk is van tipgevers uit de samenleving om tot vervolging in het geval van belediging over te gaan. Deze tips kunnen volgens hen in feite gezien worden als klachten en de leden zijn het eens dat hiermee een lage drempel ontstaat voor het klachtenvereiste, los van de uitzonderingen die hierop in het wetsvoorstel gesteld zijn. De leden verwachtten dat dit kan leiden tot meer klachten bij het OM. Zij vroegen of de initiatiefnemer enig idee heeft in hoeverre dit kan leiden tot lastenverzwaring bij het OM.

Naar aanleiding van een vraag van de leden van de D66-fractie wijzen de leden erop, dat een tip iets anders is dan een klacht. Tot het indienen van een klacht is alleen het slachtoffer bevoegd, dus degene die is beledigd. In de huidige situatie geldt alleen geen klachtvereiste bij majesteitsschennis en belediging van een bevriend staatshoofd. Dus alleen ten aanzien daarvan kunnen tips een rol vervullen. Of dat een grote werklast voor het O.M. met zich meebrengt is de initiatiefnemer niet bekend. Als het wetsvoorstel wet wordt komt aan tips geen betekenis meer toe. Dan mag het O.M. alleen nog maar reageren op klachten. Voor zover er momenteel mensen zouden zijn die actief tips doorgeven aan het O.M., zou het voor de hand liggen dat zij dat hierna niet meer doen. Dan zou dus van een lastenverzwaring bij het O.M. geen sprake zijn.

De hier aan het woord zijnde leden vroegen of het niet op zijn plaats is om voor de Ombudsman eenzelfde uitzondering als bij rechters toe te passen. De initiatiefnemer is het daarmee eens. Hij heeft bij nota van wijziging het wetsvoorstel in die zin aangepast.

De leden van de SGP-fractie deelden niet de opvatting dat het goed zou zijn om van belediging van de Koning of bevriende staatshoofden een klachtdelict te maken. Daarbij wezen zij op de periode van drie maanden, waarbinnen een klacht ingediend moet worden. Zij achtten die nogal kort.

Met betrekking tot de vraag van de genoemde leden of niet ook bijvoorbeeld voor wethouders of volksvertegenwoordigers op plaatselijk niveau een bepaalde specifieke bescherming tegen belediging zou moeten gelden verwijst de initiatiefnemer naar het antwoord dat hij in deze paragraaf reeds heeft gegeven op een soortgelijke vraag van de leden van de fractie van de PvdA. Ook de initiatiefnemer ziet het belang van het blijven waarborgen van de aantrekkelijkheid van het (lokale) bestuur, maar hij meent dat een hoger strafmaximum en het vervallen van het klachtvereiste bij belediging daarbij hooguit een marginale betekenis zal hebben. Voor de gevraagde cijfers over vervolgingen en veroordelingen op grond van de artikel 267 Sr verschillend genoemde onderdelen (groepen) verwijst de initiatiefnemer naar beantwoording eerder in deze nota naar aanleiding van het verslag. Zoals de aan het woord zijnde leden reeds veronderstelden is wijziging van dat artikel mede ingegeven om het herleven van de specifieke bepalingen voor de Koning, waaruit ambtshalve vervolgingsmogelijkheden volgen, te voorkomen. Maar zoals de initiatiefnemer al eerder heeft betoogd, is dat niet de enige reden en is dit doordacht gebeurt. Belangrijk is ook de moeizame verhouding van abstracte begrippen als «openbaar gezag» met de notie van «belediging» in ons strafrecht.

6. Overig

De leden van de fracties van de VVD, de PvdA en het CDA vroegen of de initiatiefnemer over het wetsvoorstel overleg gehad heeft met of adviezen heeft ingewonnen van deskundige organisaties als het O.M., de Raad voor de Rechtspraak, de Nationale Politie, de Nederlandse Orde van Advocaten, de Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak en andere maatschappelijk organisaties.

De initiatiefnemer heeft dat niet gedaan. Enerzijds omdat hij geen maatschappelijke organisaties kent die zich de belangen die in het wetsvoorstel aan de orde zijn in het bijzonder hebben aangetrokken, en anderzijds omdat advies inwinnen van degenen die het wetsvoorstel het meest aangaat, de Koning en bevriende staatshoofden, op praktische en staatsrechtelijke problemen zou stuiten. Overigens meent de initiatiefnemer dat de gevolgen van het wetsvoorstel voor het O.M. en de rechtspraak betrekkelijk gering zullen zijn.

II. ARTIKELEN

Artikel I, onderdeel E (artikel 267)

De leden van de VVD-fractie vroegen waarom ervoor is gekozen om artikel 267 Sr. geheel te herschrijven en niet alleen sub 3 («het hoofd of een lid van de regering van een bevriende staat») te schrappen. Dat lijkt inderdaad eenvoudiger, maar als de initiatiefnemer dat had gedaan had hij ongetwijfeld het verwijt gekregen dat hij de bijzondere bescherming voor de Koning en bevriende staatshoofden had geschrapt, maar voor zichzelf en andere volksvertegenwoordigers en voor bestuurders wèl een bijzondere bescherming had gehandhaafd. Overigens verplicht het voorgestelde artikel 267 Sr niet tot zwaardere straffen in geval van belediging van een rechter of een dan in geval van belediging van een ander. Er geldt alleen een hoger strafmaximum.

Bij de keuze van de uitzonderingen op de in artikel 2, eerste lid, Ambtenarenwet genoemde ambtenaren heeft de initiatiefnemer ernaar gestreefd de strafverzwaring alleen te handhaven voor ambtenaren die ook in het spraakgebruik als ambtenaren worden gezien. Ook in het voorstel voor een Wet normalisering rechtspositie ambtenaren, dat onlangs door de Eerste Kamer is aangenomen, zijn gerechtsdeurwaarders uitgesloten.

Het personeel in dienst van de Sociaal-Economische Raad is geen ambtenaar omdat het werkzaam is op grond van een arbeidscontract en daarom geen ambtelijke aanstelling kan krijgen. De onbezoldigde ambtenaren van de Buitenlandse dienst zijn geen ambtenaar omdat het – wegens de omstandigheid dat zijn niet bezoldigd worden – niet passend werd gevonden dat de Ambtenarenwet op hen van toepassing zou zijn. Niet alleen deze twee gevallen, maar de gehele opsomming van artikel 2, eerste lid, Ambtenarenwet doet zien, dat de vraag wie in Nederland ambtenaar is en wie niet betrekkelijk willekeurig is beantwoord. Indien het voorstel voor een Wet normalisering rechtspositie ambtenaren tot wet wordt verheven, komt daar meer lijn in. Zolang dat niet het geval is kan de initiatiefnemer slechts uitgaan van de huidige Ambtenarenwet. Dat betekent niet dat de initiatiefnemer belediging van een rijksambtenaar bij een willekeurig ministerie ernstiger vindt dan belediging van personeel in dienst van de SER. Het verschil in behandeling is de consequentie van de keuze van de initiatiefnemer om het voorgestelde artikel 267 Sr van toepassing te laten zijn op «echte ambtenaren», dat wil zeggen personeel met een ambtelijke aanstelling en niet de bestuurders waaraan zij ondergeschikt zijn.

Artikel I, onderdelen F en G

Naar aanleiding van de opmerking van de leden van de VVD-fractie over aanpassing van de Wet militair tuchtrecht heeft de initiatiefnemer door middel van een nota van wijziging het wetsvoorstel zodanig gewijzigd, dat de Wet militair tuchtrecht niet behoeft te worden aangepast. Daarbij heeft de initiatiefnemer dankbaar gebruik gemaakt van de hiervoor, met betrekking tot onderdeel E, door deze leden gedane suggestie om in artikel 267 Sr. sub 3 te schrappen.

Verhoeven