Nr. 3 MEMORIE VAN TOELICHTING

Naar aanleiding van deze uitkomsten heeft de Nederlandse Vereniging voor Burgerzaken (NVVB) opgeroepen4 om ook experimenten in de stemlokalen mogelijk te maken met een nieuw model van het stembiljet. De gemeenten willen dergelijke experimenten zo snel mogelijk uit kunnen voeren, omdat met het nieuwe model van het stembiljet de last van het stembureau bij het tellen van de stemmen wordt verminderd. Door het kleinere formaat van de nieuwe stembiljetten is het stembiljet namelijk overzichtelijker en gaat het tellen van de stemmen daardoor makkelijker en sneller. Deze oproep is recent weer herhaald tijdens een hoorzitting van de vaste commissie van Binnenlandse Zaken van de Tweede Kamer.

De regering heeft instemmend op deze oproep gereageerd en besloten de Experimentenwet aan te passen om experimenten met nieuwe stembiljetten mogelijk te maken.

De ontwikkeling en invoering van een nieuw stembiljet moeten leiden tot een beter hanteerbaar stembiljet, waardoor het tel- en stemproces verbetert. Twee doelstellingen staan centraal. Deze vormen het uitgangspunt van de experimenten.

Het eerste doel is dat met het nieuwe stembiljet de telling makkelijker en dus sneller verloopt. Er zijn teltesten gedaan met drie ontwerpmodellen van nieuwe stembiljetten. De uitkomsten van deze teltesten zijn opgenomen in de rapportage die in oktober 201312 aan de Tweede Kamer is gezonden. Uit die testen blijkt dat het handmatig tellen van deze nieuwe stembiljetten meer dan de helft minder tijd kost dan het handmatig tellen van de huidige stembiljetten. De gemeente Den Haag heeft dit bij het experiment dat is gehouden bij de verkiezing van de leden van het Europees parlement op 22 mei 2014 ook ervaren. De briefstembureaus die door de gemeente Den Haag waren ingesteld om de stemmen van kiezers uit het buitenland te tellen hebben een hele duidelijke verbetering geconstateerd bij het tellen van het nieuwe stembiljet. Door het kleinere formaat van het stembiljet kan het tellen makkelijker worden georganiseerd en verliep het tellen beduidend sneller. De waardering door de leden van de briefstembureaus voor het nieuwe stembiljet was ook positief.

Het makkelijker en daardoor ook sneller kunnen tellen van de stembiljetten vindt de regering van belang. Het tellen van de stembiljetten komt immers na een lange dag waar de leden van de stembureaus al inspannend werk hebben moeten verrichten. Verlichten van de last van het stembureau is dus waardevol. Daarnaast zal een makkelijker te tellen stembiljet leiden tot een meer gestructureerde telling waardoor de kans op het maken van fouten kan worden verminderd. Dat bevordert de betrouwbaarheid van de telling.

Het tweede doel is om waar mogelijk de toegankelijkheid van het stembiljet te verbeteren voor kiezers. Het gebruik van logo’s van politieke groeperingen en mogelijk ook foto’s van kandidaten op het stembiljet kan daaraan bijdragen voor kiezers die laaggeletterd zijn. Daarnaast biedt het kleinere formaat van het stembiljet mogelijkheden om hulpmiddelen te ontwikkelen voor het gebruik van het stembiljet voor kiezers met een visuele beperking. Dat is met het huidige stembiljet niet mogelijk gebleken. Hierbij moet gedacht worden aan bijvoorbeeld een mal waarop voelbare informatie staat die te gebruiken is door kiezers met visuele beperkingen. Dergelijke hulpmiddelen worden ook in andere landen13 gebruikt. Duitsland is daar een voorbeeld van.

De regering heeft het voornemen om te experimenteren met model 1. Dat is het model waarmee ook bij de verkiezing van de leden van het Europees parlement op 22 mei 2014 is geëxperimenteerd voor de kiezers die vanuit het buitenland mogen stemmen. De reden daarvoor is dat daar goede ervaringen mee zijn opgedaan tijdens het experiment in mei 2014. Het model heeft ook de voorkeur van de Kiesraad, VNG en de NVVB.

Indien uit de evaluatie van deze experimenten zou blijken dat dit model stembiljet minder geschikt is, kan worden overwogen te experimenteren met model 2 of model 3. Bij de evaluatie zal de regering overigens ook, zoals de Kiesraad in zijn advies opmerkt17, rekening houden met de omstandigheid dat kiezers de tijd moet worden gegund om vertrouwd te raken met een nieuwe manier van stemmen. Naar aanleiding van de evaluatie worden derhalve ook de mogelijkheden onderzocht tot verbetering van de gekozen stemmethode of de voorlichting daarover. Indien de regering na een experiment van type stembiljet zou willen wisselen, zal daarvoor het Tijdelijk Experimentenbesluit stembiljetten en centrale stemopneming worden aangepast. De betrokkenheid van de Staten-Generaal is daardoor verzekerd, vanwege de voorhangprocedure die daarbij is voorgeschreven.

Van de zijde van de Tweede Kamer wordt al langer opgeroepen om plaatsing van de logo’s van politieke groeperingen en ook de foto de kandidaten mogelijk te maken.

Op alle modellen ontwerpstembiljetten kunnen de logo’s van politieke groeperingen worden afgebeeld. Het gebruik van logo’s op stembiljetten komt in andere landen voor. Voorbeelden van landen in Europa die logo’s op het stembiljet vermelden zijn België, Ierland (naast logo’s ook foto’s van kandidaten), Portugal en Spanje. Het ontwerpstembiljet model 2 biedt de mogelijkheid ook foto’s van kandidaten te plaatsen. Bij de ontwerpstembiljetten modellen 1 en 3 kan de foto van een kandidaat weliswaar niet op het stembiljet worden geplaatst, maar kan dit wel gebeuren op het overzicht dat in het stemhokje of stemlokaal aanwezig moet zijn waarop alle kandidaten zijn vermeld.

Doel van het vermelden van logo’s en eventueel ook foto’s is om niet alleen tekstueel, maar ook visueel tot uitdrukking te brengen op welke politieke groeperingen en kandidaten de kiezer kan stemmen. In publicaties18 over de wijze waarop laaggeletterden kunnen worden ondersteund, wordt naast het vereenvoudigen van de teksten ook het gebruik van afbeeldingen en foto’s aanbevolen. De Kiesraad wijst er in zijn advies op dat het plaatsen van foto’s op het stembiljet invloed kan hebben op het stemgedrag van kiezers.19 In een eerder advies heeft de Afdeling Advisering van de Raad van State er ook op gewezen dat logo’s en foto’s een sturende werking kunnen hebben en mede kunnen bepalen op welke partij of kandidaat kiezers stemmen. Bekend is dat, meer in het algemeen, de vormgeving van en de informatie op een stembiljet het stemgedrag van kiezers kan beïnvloeden. Het gaat dan om factoren als bijvoorbeeld het toegekende – lage of hoge – nummer van een kandidatenlijst, de positie van een kandidaat op een kandidatenlijst en het geslacht, de woonplaats en de geboortedatum van een kandidaat. Zelfs een opvallende achternaam kan het stemgedrag van een kiezer mede beïnvloeden. Van belang is dat al deze factoren weinig tot geen invloed hebben op kiezers die reeds voordat zij het stemlokaal binnen gaan, weten op welke kandidaat zij willen stemmen.20 De factoren kunnen wel invloed hebben op kiezers die het stemlokaal binnen gaan maar hun stemkeuze nog niet of nauwelijks hebben bepaald.

De regering is evenwel van mening dat het voor het ontwerpen van een stembiljet van belang is dat de kiezer weet op welke lijst en kandidaat hij stemt. Nu partijlogo’s en foto’s van kandidaten daarbij kunnen ondersteunen, vindt de regering het wenselijk deze bij het experiment met een nieuw stembiljet te betrekken.

De experimentenwet kent al regels over het aanleveren van logo’s bij de registratie van de aanduiding van politieke groeperingen. De registratieprocedure voor de logo’s is al toegepast bij het experiment dat is gehouden bij de verkiezing van de leden van het Europees parlement in 2014. Het registratieproces is toen goed verlopen. Overigens hebben niet alle politieke groeperingen die hebben meegedaan aan die verkiezing destijds een logo laten registreren. Vijf van de negentien politieke groeperingen hebben ervoor gekozen geen logo te laten registreren. In het geval er geen logo geregistreerd is, wordt alleen de naam van politieke groepering vermeld. Dit wetsvoorstel regelt dat bij de experimenten met een nieuw model stembiljet in het stemlokaal dezelfde registratieprocedure van toepassing is als voor de experimenten met het stembiljet voor de kiezers in het buitenland. Immers die procedure is reeds beproefd en heeft goed gewerkt. Voor een nadere toelichting op de procedure wordt verwezen naar de artikelsgewijze toelichting.

Het wetsvoorstel regelt hoe de foto’s van kandidaten kunnen worden aangeleverd bij het inleveren van de kandidatenlijsten. De foto van een kandidaat wordt gevoegd bij de instemmingsverklaring van de kandidaat. De kandidaat beslist daardoor zelf of een foto van hem op het stembiljet wordt getoond. De kandidaat is hiertoe dus niet verplicht. Als hij geen foto aanlevert, wordt op het stembiljet geen foto van hem geplaatst. Voor een nadere toelichting op de registratieprocedure van foto’s van kandidaten wordt verwezen naar de artikelsgewijze toelichting.

De drie modellen zijn veel kleiner dan het huidige stembiljet dat maakt dat de stembiljetten beter te hanteren zijn. De reductie in omvang kan alleen worden bereikt door ofwel niet alle kandidaten op het biljet te vermelden (maar alleen hun kandidaatsnummer) danwel door voor iedere lijst een apart biljet te gebruiken. De kiezer moet in beide gevallen twee keuzes maken. Eerst kiest hij een lijst, daarna een kandidaat. Dit introduceert de mogelijkheid dat de kiezer het stemproces niet voltooit en er mee volstaat een lijst te selecteren, zonder dat hij aangeeft op welke kandidaat hij stemt. Dit is met het huidige stembiljet niet mogelijk. Immers in ons kiesstelsel wordt gestemd op personen en niet op lijsten. Uiteraard zal er voorlichting worden gegeven aan de kiezer over de wijze waarop geldig met het nieuwe stembiljet gestemd moet worden. Voor het experiment dat is gehouden bij de verkiezing van de leden van het Europees parlement op 22 mei 2014 is verschillend voorlichtingsmateriaal ontwikkeld. Zo is er een digitale oefenvoorziening gecreëerd waarmee de kiezer kon oefenen met het invullen van het nieuwe stembiljet. Door gebruik te maken van deze oefenvoorziening kan de kiezer toetsen of hij het stembiljet juist invult. Lukt dat niet dan wordt bij het uitvoeren van de oefening gemeld wat er fout gaat en waarom dat leidt tot een ongeldige stem. Ook is er papieren voorlichtingsmateriaal ontwikkeld waarin uitleg wordt gegeven. Beide vormen van voorlichting zijn gebruikt bij het experiment dat in 2014 is gehouden. Het is de bedoeling om dit voorlichtingsmateriaal ook te gebruiken voor de toekomstige experimenten.

Bij het experiment dat in 2014 is gehouden bij de verkiezing van de leden van het Europees parlement is het bij de kiezers die vanuit het buitenland hebben gestemd in enkele gevallen voorgekomen dat alleen een keuze is gemaakt voor een lijst en geen keuze is gemaakt voor een kandidaatsnummer. De wetgever heeft het in die gevallen wenselijk geacht te voorkomen dat de stem die wel op een lijst maar niet op een kandidaat is uitgebracht ongeldig zou worden verklaard.21 Hij overwoog daarbij dat allereerst moet worden voorkomen dat er een ongelijkheid ontstaat met kiezers die niet meedoen aan een experiment. Wanneer deze stem als ongeldig wordt aangemerkt, geldt voor de kiezer die meedoet aan het experiment een extra grond waarop zijn stem ongeldig wordt verklaard, ten opzichte van de kiezer die niet meedoet aan een experiment. Dat zou onwenselijk zijn. Daarnaast kan de kiezer aan de vormgeving van het stembiljet het gerechtvaardigde vertrouwen ontlenen dat hij een keuze voor alleen een lijst mág maken. Als de kiezer daarop afgaat, alle voorlichting en instructies ten spijt, dan is het niet redelijk dat zijn stem ongeldig wordt verklaard. Voor het experiment met een nieuw stembiljet voor kiezers buiten Nederland heeft de wetgever overwogen dat de kiezer in dat geval heeft bedoeld zijn stem op de lijsttrekker uit te brengen. Daardoor wordt de keuze van de kiezer het beste vertaald in de verkiezingsuitslag. De wettelijke regeling houdt dan ook in dat de stem wordt beschouwd als uitgebracht op de eerste kandidaat van de lijst waarop deze stem is uitgebracht.22

De regering is voornemens inzake de betekenis en geldigheid van de uitgebrachte stemmen bij de experimenten met het stembiljet in Nederland aan te sluiten op deze keuze die is gemaakt voor kiezers buiten Nederland. Van belang is ook dat daarmee wordt voorkomen dat voor kiezers buiten Nederland een ander regime geldt inzake de geldigheid en betekenis van een stem dan voor kiezers in Nederland.

Dit wetsvoorstel biedt de grondslag om bij wijze van experiment op onderdelen af te wijken van de geldende regels en procedures van de Kieswet, ten einde het ontwikkelen van een nieuw beleid rondom het stembiljet mogelijk te maken. In het algemeen geldt dat de regering terughoudend met de figuur van een experimentenwet wil omgaan. Experimenten kunnen tenslotte leiden tot spanning met het gelijkheid- en het rechtszekerheidsbeginsel. Hoewel door dit wetsvoorstel de Kieswet in hoofdzaak blijft gelden, zal in bepaalde gemeenten een andere dan het in de Kieswet neergelegde proces worden gevolgd. Aan deze keuze liggen met name twee overwegingen ten grondslag. Ten eerste is het niet verstandig bij verkiezingen risico’s te nemen door dusdanige ingrijpende wijzigingen definitief (in één keer) in te voeren, omdat de parlementaire democratie afhankelijk is van het goede verloop van verkiezingen. Ook al hebben er reeds testen plaatsgevonden en is er geëxperimenteerd bij kiezers buiten Nederland, acht de regering het nodig eerst op beperkte schaal de effecten te ondervinden voor de kiezers in Nederland die stemmen in het stemlokaal. Testen kunnen, hoe grondig ook uitgevoerd, namelijk nooit de werkelijkheid volledig simuleren. De groep kiezers die vanuit het buitenland reeds met het nieuwe stembiljet heeft gestemd is niet helemaal vergelijkbaar met kiezers die in Nederland in het stembureau stemmen. De kiezers die vanuit het buitenland mogen stemmen doen dat per brief. Dat betekent dat zij het stembiljet onder andere omstandigheden invullen. Veelal thuis waar men bijvoorbeeld makkelijk nog voorlichtingsmateriaal kan raadplegen. Het is daarom goed om niet zonder meer aan te nemen dat de ervaringen met de kiezers die vanuit het buitenland mogen stemmen 100% te extrapoleren zijn naar het stemmen met hetzelfde model door kiezers in het stemlokaal.

Ten tweede is het van belang dat in de experimenten ervaring wordt opgedaan met de consequenties voor de organisatie van de verkiezing. Bij het invoeren van een nieuw model stembiljet voor het stemmen in Nederland in het stemlokaal is noodzakelijk zorgvuldig te werk te gaan.

In het wetsvoorstel zijn verschillende waarborgen ingebouwd, die voorkomen dat in zeer ruime mate zou kunnen worden geëxperimenteerd buiten enige parlementaire betrokkenheid om. Het wetsvoorstel clausuleert de materie waarmee kan worden geëxperimenteerd, staat enkel gecontroleerde delegatie toe en is tijdelijk van aard.

De clausulering van de materie waarmee kan worden geëxperimenteerd, is als volgt vormgegeven. Allereerst wordt middels dit wetsvoorstel in artikel 2 van de Experimentenwet het doel en de functie van de onderhavige experimenten omschreven. De experimenten kunnen niet betrekking hebben op doelen die hier buiten vallen. Verder wordt in artikel 3 van de Experimentenwet geregeld dat de experimenten in beginsel plaatsvinden overeenkomstig hetgeen bij en krachtens de Kieswet is bepaald. Van de Kieswet kan slechts – tijdelijk – worden afgeweken op het naast lagere niveau van het bepaalde bij en krachtens de onderdelen van de Kieswet die specifiek in dat artikel zijn beschreven. Daarbij wordt niet alleen aangegeven van welke artikelen mag worden afgeweken, maar ook welke functie die afwijkingen mogen hebben. Voor een inhoudelijke beschrijving van deze clausulering wordt verwezen naar de artikelsgewijze toelichting.

De parlementaire betrokkenheid bij de experimenteerregeling is verzekerd doordat de algemene maatregel van bestuur zal worden «voorgehangen» bij de Tweede en de Eerste Kamer. Ook op gemeentelijk niveau is de democratische betrokkenheid verzekerd, doordat in een gemeente pas aan een experiment uitvoering kan worden gegeven, nadat de gemeenteraad daarmee heeft ingestemd.

De tijdelijke aard van het wetsvoorstel komt tot uitdrukking in de horizonbepaling van artikel 8 van de Experimentenwet. In dit wetsvoorstel wordt voorgesteld de werkingsduur van de Experimentenwet te verlengen van 1 januari 2018 naar 1 januari 2021. Ten eerste is er daardoor voldoende tijd om te experimenteren met een nieuw stembiljet in het stemlokaal. Deze experimenten kunnen worden gehouden – naast herindelingsverkiezingen – bij de Tweede Kamerverkiezing van 2017, de gemeenteraadsverkiezingen van 2018 en de verkiezing van het Europees parlement en provinciale staten in 2019. Vervolgens is er voldoende tijd om de regeling (eventueel) op te nemen in de Kieswet. Ten tweede acht de regering het wenselijk in ieder geval nog één keer te experimenteren met een nieuw stembiljet voor kiezers buiten Nederland voordat kan worden besloten deze regels in de Kieswet op te nemen. Nu de eerstvolgende verkiezing waaraan kiezers buiten Nederland kunnen deelnemen plaatsvindt in 2017 (de verkiezing van de Tweede Kamer) zou er onvoldoende tijd om vervolgens vóór 1 januari 2018 de regeling (eventueel) op te nemen in de Kieswet. Hetzelfde geldt voor de experimenten met het centraal tellen van stemmen. Door de werkingsduur van de Experimentenwet te verlengen, wordt hierin voorzien.

Tot slot volgt uit het wetsvoorstel dat er op de openbare lichamen Bonaire, Sint Eustatius en Saba geen experimenten plaatsvinden.

De regering acht het niet wenselijk deze mogelijkheid open te stellen, vanwege de legislatieve terughoudendheid die ten aanzien van deze openbare lichamen wordt nagestreefd. Bovendien werden vóór de staatkundige herstructurering van het Koninkrijk al op Bonaire, Sint Eustatius en Saba stembiljetten gebruikt waarop symbolen stonden, waardoor men op de openbare lichamen met het gebruik van symbolen van politieke partijen meer vertrouwd kan zijn. Daarom wordt het nu niet nodig geacht Caribisch Nederland te betrekken bij de experimenten. Met experimenten in gemeenten in Europees Nederland kunnen de hypotheses die hieraan ten grondslag liggen in voldoende mate worden getoetst. Bovenstaande neemt uiteraard niet weg dat – indien de experimenten met het nieuwe stembiljet leiden tot landelijke invoering – er bijzondere aandacht zal zijn voor de invoering daarvan op Bonaire, Sint Eustatius en Saba.

De nieuwe modellen van de stembiljetten bevorderen naar de mening van de regering de kwaliteit van de stemopneming en in het bijzonder van de telling van de stembiljetten. Dat draagt bij aan de waarborgen integriteit, uniciteit en transparantie van het verkiezingsproces.

Daarnaast maakt het handzamere formaat van de nieuwe stembiljetten het mogelijk om hulpmiddelen te ontwikkelen die er toe bijdragen dat kiezers met beperkingen, waaronder kiezers met visuele beperkingen, ondersteund kunnen worden bij het zelfstandig uitbrengen van de stem. Ook in andere landen, zoals Duitsland, worden dergelijke hulpmiddelen gebruik. Dat kan een positieve invloed hebben op de toegankelijkheid van verkiezingen. Doordat deze kiezers met beperkingen minder snel zijn aangewezen op fysieke ondersteuning van een andere kiezer bij het uitbrengen van de stem, kan dat tevens bijdragen aan de waarborgen stemgeheim en stemvrijheid. Voor laaggeletterden kunnen de logo’s en foto’s een hulpmiddel zijn om de politieke groepering te herkennen waarop men wil stemmen. Ook dat kan een positieve bijdrage leveren aan de waarborg toegankelijkheid.

Anderzijds wordt onderkend dat de nieuwe modellen vereisen dat de kiezer begrijpt dat hij twee keuzes moet maken (concept 1) danwel eerst stembiljet moet selecteren van de lijst van waarop men wil stemmen en daarna het kiezen van een kandidaat op dat stembiljet (concept 2 en 3). Uit de evaluatie zal moeten blijken in hoeverre deze omstandigheden als belemmerend voor de toegankelijkheid van verkiezingen worden ervaren.

Voor de uniciteit van de stemmen is verder van belang dat bij de ontwerpstembiljetten modellen 2 en 3 de kiezer de mogelijkheid heeft om uit de uitstalling meer dan één stembiljet te pakken en in te vullen. Het risico dat de kiezer daadwerkelijk meer dan één keer zijn stem kan uitbrengen wordt echter teniet gedaan, doordat de kiezer zijn ingevulde stembiljet moet laten stempelen bij het stembureau. Pas daarna stopt de kiezer het stembiljet zelf in de stembus en heeft hij geldig kunnen stemmen.

De beperkte werkingsduur van de experimentenwet brengt met zich mee dat er uiteindelijk beslissingen dienen te worden genomen over het vervolg. Daarvoor is een evaluatieverplichting in dit wetsvoorstel opgenomen die verzekert dat deze evaluatie ten minste drie maanden voor het einde van de werkingsduur wordt gehouden. Bij de evaluatie vormen de doelstellingen die zijn op genomen in het wetsvoorstel het uitgangspunt. De evaluatie van de experimenten moet vaststellen in hoeverre deze doelstellingen zijn bereikt en welke andere effecten de experimenten hebben gehad. Experimenten zijn zinvol wanneer vooraf duidelijk is wat met de experimenten wordt beoogd en op basis van welke criteria te zijner tijd de effecten zullen worden beoordeeld. De criteria voor de evaluatie worden vastgesteld bij algemene maatregel van bestuur.

Voor de evaluatie is van belang dat wordt onderzocht hoe lang de stemopneming duurt en wat de ervaringen van kiezers zijn met het nieuwe stembiljet en de kwaliteit van de voorlichting aan de kiezers. Voorts wordt ook de vraag betrokken of meer kiezers in staat worden gesteld zelfstandig hun stem uit te brengen. Tevens zal, zoals de Kiesraad aanbeveelt, bij de evaluatie worden onderzocht welke organisatorische consequenties het plaatsen van logo’s en/of foto’s heeft op het proces van de kandidaatstelling.23 Het is ook van belang te evalueren hoe vaak ongeldig is gestemd met het nieuwe stembiljet, de type fouten die kiezers maken, en de wijze waarop stembureaus de geldigheid van stemmen beoordelen. Daarbij wordt ook, zoals de Kiesraad heeft aanbevolen, onderzocht hoe vaak het voorkomt dat een kandidaat wel een lijst, maar geen kandidaat kiest. Deze evaluatie maakt het mogelijk om de vormgeving van het stembiljet gericht te verbeteren, alsmede de voorlichting daarbij. Voor deze evaluatie kan onder andere gebruik worden gemaakt van de processen-verbaal van stembureaus. Daarin staan gegevens over bijvoorbeeld het aantal ongeldige stemmen. Voorts kan stembureaus worden gevraagd voor de evaluatie bij te houden welke type fouten er zijn gemaakt met het nieuwe stembiljet.

Artikel 2 van de Experimentenwet wordt uitgebreid met de grondslag voor de Minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties om te besluiten te experimenteren met een ander stembiljet voor kiezers in het stemlokaal in Nederland. Deze mogelijkheid zal bestaan naast de reeds bestaande experimenteermogelijkheid voor een ander stembiljet voor kiezers in het buitenland. De experimenten kunnen betrekking hebben op de verkiezing van de leden van de gemeenteraden (inclusief herindelingsverkiezingen), de waterschappen, provinciale staten, de Tweede Kamer en het Europees parlement. Hoewel in het huidige artikel 2 ook beschreven is dat bij referenda kan worden geëxperimenteerd, is er geen aanleiding dit te doen voor het experiment met een nieuw stembiljet in het stemlokaal. Het stembiljet bij referenda is tenslotte geheel anders qua opzet – kiezers stemmen niet op kandidaten. De ruimte om te experimenteren met een stembiljet voor kiezers in Nederland wordt begrensd door een doelomschrijving. Het experiment met het stembiljet voor kiezers in Nederland heeft twee doelen. Ten eerste moet de snelheid en betrouwbaarheid van de stemopneming worden bevorderd. Ten tweede moet het zelfstandig stemmen worden bevorderd, waarbij met name gedacht moet worden aan kiezers met visuele beperkingen of kiezers die laaggeletterd zijn. Voor een nadere toelichting wordt verwezen naar het algemeen deel van deze memorie van toelichting.

Op grond van het huidige tweede lid van artikel 2 van de Experimentenwet wijst de Minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties de gemeenten aan waar een experiment wordt gehouden. Voorwaarde daarbij is dat de betrokken gemeenteraad instemt met een dergelijk experiment. Op deze wijze is de lokale democratie betrokken bij een experiment, en heeft een beslissende stem of een experiment plaatsvindt. Uit dit lid volgt dat de aanwijzing van een gemeente als experimenteergebied geldt voor die gemeente als geheel. Er is geen mogelijkheid om slechts in een deel van een gemeente te experimenteren.

Op grond van het huidige derde lid van dit artikel wijst de Minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties de voorzieningen aan. Hierbij wordt met name gedacht aan het model van de stembiljetten.

Op grond van artikel 3 van de Experimentenwet geldt het uitgangspunt dat de experimenten plaatsvinden overeenkomstig hetgeen bij en krachtens de Kieswet is bepaald. Het uitvoeren van de experimenten is evenwel niet mogelijk als niet op onderdelen van de Kieswet kan worden afgeweken. Bijvoorbeeld de wijze waarop het nieuwe model stembiljet wordt gebruikt, kan verschillen ten opzichte van het huidige stembiljet. Voor het experiment met een nieuw stembiljet in het stemlokaal wordt derhalve geregeld dat van bepaalde artikelen kan worden afgeweken. Een afwijking van de Kieswet geschiedt bij algemene maatregel van bestuur (welke wordt voorgehangen bij de Staten-Generaal). Een afwijking van het Kiesbesluit geschiedt bij ministeriële regeling. Om te voorkomen dat in zeer ruime mate zou kunnen worden geëxperimenteerd, is de grondslag nader geclausuleerd. Er is niet alleen vermeld van welke onderdelen van de Kieswet kan worden afgeweken, maar ook welke functie die afwijking mag hebben.

In de huidige onderdelen van dit artikel staan reeds enkele relevante artikelen en hoofdstukken waarvan kan worden afgeweken ten behoeve van de experimenten. Het betreft bijvoorbeeld hoofdstuk N dat betrekking heeft op de wijze waarop de stemopneming plaatsvindt. De huidige afwijkingsmogelijkheden worden uitgebreid met de volgende artikelen.

Artikel J 4, eerste en vierde lid: de stemlokalen moeten geschikt zijn en zodanig ingericht dat de stemming op een goede manier kan verlopen.

Artikel J 6b: bij gecombineerde stemmingen kan het nodig zijn daarvoor afwijkende voorschriften vast te stellen om het goede verloop van de stemming te waarborgen.

Artikel J 9: een nieuw stembiljet kan het nodig maken dat bij een experiment de kandidatenlijsten op een andere wijze ter kennis worden gebracht van de kiezers.

Artikel J 12: het kan wenselijk blijken dat meer stembureauleden aanwezig zijn, dan wel dat hun rol verandert.

Artikelen J 16, J 18 en J 19: er moet een passende inrichting van het stemlokaal kunnen worden voorgeschreven. Het kan bijvoorbeeld nodig zijn dat in de stemhokjes posters met de kandidatenlijsten worden opgehangen.

Artikelen J 20 en J 21: de vormgeving en de beschikbaarstelling van het nieuwe stembiljet zal worden aangepast.

Artikelen J 25 tot en met 27, J 29, J 31, K 11 en L 17: de procedure en wijze waarop de kiezer zijn stem uitbrengt zal worden afgestemd op het nieuwe stembiljet. Dat geldt ook voor kiezers die met een kiezerspas of bij volmacht stemmen. Doordat van artikel J 31 kan worden afgeweken, kan ook van de regels die hierover in het Kiesbesluit staan, worden afgeweken.

Artikel V 4, vierde lid, vijfde zin: als het vertegenwoordigend orgaan besluit tot een hertelling, zullen de regels over het nieuwe stembiljet van toepassing moeten zijn. De hertelling moet plaatsvinden volgens de regels van het experiment, bijvoorbeeld met betrekking tot de beoordeling van de geldigheid van een stem. Voor het overige kan krachtens de Experimentenwet niet worden afgeweken van hoofdstuk V van de Kieswet. Dat betekent dat er geen experiment kan worden gehouden als het vertegenwoordigend orgaan besluit tot een herstemming, bedoeld in artikel V 6 Kieswet. Daardoor worden bij een herstemming de normale stembiljetten gebruikt en geldt de gebruikelijke wijze van tellen.

Op het nieuwe stembiljet kunnen de logo’s van politieke groeperingen worden aangebracht. Voor de procedure omtrent de registratie van deze logo’s wordt aangesloten bij de reeds bestaande procedure bij het experiment met een nieuw stembiljet voor kiezers buiten Nederland (artikel 4 Experimentenwet). Hieronder volgt een samenvatting van de de reeds bestaande procedure.

De procedure komt erop neer dat een logo van een politieke groepering uiterlijk de 42^e dag voor de kandidaatstelling kan worden geregistreerd in hetzelfde register als waarin de aanduiding van die politieke groepering is geregistreerd. Het centraal stembureau beslist op het verzoek om een logo te registeren, of het geregistreerde logo te wijzigen. Politieke groeperingen zijn overigens niet verplicht hun logo te registreren. Indien zij dat niet doen, wordt op het stembiljet geen logo van de partij getoond.

Bij het beoordelen van een registratieverzoek hanteert het centraal stembureau dezelfde eisen als bij de registratie van een aanduiding. Een logo mag namelijk niet strijdig zijn met de openbare orde, lijken op een al door het centraal stembureau geregistreerd logo, tot verwarring leiden, of anderszins misleidend zijn. Het logo mag ook niet lijken op een logo van een rechtspersoon die bij onherroepelijke rechterlijke uitspraak verboden is verklaard en deswege is ontbonden. Een extra eis is dat een logo alleen kan worden geregistreerd als ook de aanduiding van die politieke groepering is geregistreerd. Er moet voorkomen worden dat op een kandidatenlijst alleen een logo van een groepering staat, en geen aanduiding. Dat zou namelijk tot verwarring kunnen leiden bij kiezers. Derhalve wordt het logo van een politieke groepering geschrapt als de aanduiding van de politieke groepering wordt geschrapt.

In aanvulling op deze reeds bestaande procedure wordt met dit wetsvoorstel geregeld dat – net als bij de registratie van aanduidingen – als een logo is geregistreerd voor de Tweede Kamerverkiezing deze registratie doorwerkt op de provinciale staten-, waterschaps- en gemeenteraadsverkiezingen. Evenzo werkt de registratie bij de provinciale statenverkiezing door op de gemeenteraadsverkiezingen. Daarmee wordt voorkomen dat logo’s bij verkiezingen alsmaar opnieuw moeten worden geregistreerd. Doorwerking vindt overigens niet plaats als het logo geheel of in hoofdzaak overeenstemt met een logo dat reeds voor de verkiezing is geregistreerd en daardoor verwarring te duchten is. In dit verband is nog van belang dat doorwerking ook niet plaatsvindt als de geregistreerde aanduiding niet doorwerkt.

Overigens geldt dat een registratie van een logo in principe permanent is. Daar wordt mee bedoeld dat de logo’s die in het register van een centraal stembureau zijn geregistreerd, voor de daaropvolgende verkiezingen niet telkens opnieuw hoeven te worden geregistreerd.

Tegen de beslissing van het centraal stembureau omtrent de inschrijving van een logo in het register, staat rechtstreeks beroep open bij de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State. Dit volgt uit artikel 2 van bijlage 2 van de Algemene wet bestuursrecht (de regeling rechtstreeks beroep bij de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State). Bovendien gelden – net als bij de registratie van politieke groeperingen – dezelfde verkorte termijnen als bedoeld in artikel G 5 juncto artikel D 9 van de Kieswet.

Op het nieuwe stembiljet kunnen foto’s van kandidaten worden geplaatst. Het is ook mogelijk dat de foto’s worden geplaatst op het overzicht van alle kandidaten dat in het stemhokje of stemlokaal wordt opgehangen. Dit artikel regelt hoe foto’s kunnen worden aangeleverd.

De foto van een kandidaat wordt gevoegd bij de instemmingsverklaring van de kandidaat. De kandidaat beslist daardoor zelf of een foto van hem op het stembiljet wordt getoond. De kandidaat is hiertoe dus niet verplicht. Als hij geen foto aanlevert, wordt op het stembiljet geen foto van hem geplaatst. Van de kandidaat wordt verlangd dat hij op de instemmingsverklaring een verklaring aflegt dat op de foto de kandidaat zelf staat. Mocht nadien blijken dat een kandidaat niet op de foto staat, en dat de verklaring dus valselijk is afgegeven, dan is de kandidaat strafbaar wegens valsheid in geschrifte (artikel 225 van het Wetboek van Strafrecht). Bij ministeriële regeling worden nadere regels gesteld over de eisen waaraan foto’s van kandidaten moeten voldoen. Het gaat bijvoorbeeld om eisen die verzekeren dat de kandidaat zelf op de foto staat en eisen aan de wijze waarop de kandidaat op de foto mag staan. Tot slot worden ook regels gesteld over de wijze waarop de registratie van een foto moet plaatsvinden. Net als bij de registratie van een logo gaat het hier om bijvoorbeeld elektronische aanlevering, het bestandstype, de afmeting en andere technische specificaties.

Als bij de instemmingsverklaring geen foto wordt overgelegd, de verklaring van de kandidaat dat hij op de foto staat ontbreekt, of aan de nadere regels, gesteld bij ministeriële regeling, niet wordt voldaan, wordt de gelegenheid geboden binnen drie dagen dit verzuim te herstellen. Vervolgens beslist het centraal stembureau in de zitting omtrent de geldigheid van de kandidatenlijsten, tevens over de geldigheid van de ingeleverde foto’s.

Tegen deze beslissing staat rechtstreeks beroep open bij de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State. Daarbij gelden dezelfde verkorte termijnen als bij een beroep tegen de (on)geldigheid van de kandidatenlijst.