Nr. 11 NOTA NAAR AANLEIDING VAN HET NADER VERSLAG

De regering is de leden van de fracties erkentelijk voor de voortvarendheid waarmee de Kamer na indiening van het wetsvoorstel het nader verslag heeft uitgebracht.

Het betreft het voorstel van rijkswet tot goedkeuring van het verdrag en het wetsvoorstel tot uitvoering van het verdrag. De nota naar aanleiding van het nader verslag bij het voorstel van rijkswet tot goedkeuring van het verdrag wordt mede namens de Minister van Buitenlandse Zaken aangeboden. De nota naar aanleiding van het verslag bij het wetsvoorstel tot uitvoering van het verdrag wordt mede namens de Minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties aangeboden.

Zoals de leden van de fractie van de VVD terecht opmerken, heeft het Hof van Justitie in de uitspraak van 18 maart 2014 (zaak C-363/12) geoordeeld dat het VN-verdrag inzake de rechten van personen met een handicap geen directe werking heeft in het Unierecht. In het arrest van het Hof van Justitie EU gaat het om de vraag of de geldigheid van een handeling van de Unie kan worden getoetst aan het verdrag. Het gaat om de vraag of het verdrag in het Unierecht rechtstreekse werking heeft. De criteria die het Hof van Justitie in het algemeen hanteert voor de beoordeling of sprake is van rechtstreekse werking zijn weliswaar verschillend van de criteria die de Nederlandse rechter hanteert voor de beoordeling of sprake is van rechtstreekse werking in Nederlands-constitutionele zin, maar zij komen qua strekking en uitwerking met elkaar overeen1. De regering is tot de conclusie gekomen dat wat betreft de een ieder verbindendheid van de bepalingen uit het VN-verdrag, het karakter van het verdrag – zoals bevestigd door het Hof van Justitie – naar Nederlands constitutioneel recht programmatisch is en er in het kader van dit verdrag geen andere bepalingen zijn die rechtstreeks werkend zijn in de Nederlandse rechtsorde dan al geregeld in eerdere algemene verdragen (zoals ook verwoord in de memorie van toelichting). Het verdrag verplicht de regering tot het aannemen van wettelijke maatregelen en bevat derhalve overigens geen bepalingen die onvoorwaardelijk en voldoende nauwkeurig zijn om naar hun inhoud een ieder te kunnen verbinden.

De bestaande Nederlandse regelgeving is overigens naar het oordeel van de regering in overeenstemming met de verplichtingen die uit het verdrag voortvloeien dan wel wordt daarmee via een tweetal aanpassingen van de wetgeving (Wgbh/cz en Kieswet) in overeenstemming gebracht.

De verplichting om redelijke aanpassingen te treffen, is geen zelfstandig mensenrecht. Het kan noodzakelijk zijn in een concrete situatie redelijke aanpassingen te treffen om te voorkomen dat het recht op gelijke behandeling in die concrete situatie wordt geschonden. Hierbij gaat het om noodzakelijke en passende wijzigingen, en aanpassingen die geen disproportionele of onevenredige, of onnodige last opleggen.

Een en ander is ook verwoord in de bestaande wetgeving. In artikel 2 van de Wgbh/cz is de verplichting tot het treffen van doeltreffende aanpassingen opgenomen.

De in artikel 2 van de Wgbh/cz opgenomen verplichtingen om doeltreffende aanpassingen te verrichten komt voort uit de verplichting tot het treffen van redelijke aanpassingen uit het verdrag.

Artikel 2 van de Wgbh/cz bepaalt dat men verplicht is een doeltreffende aanpassing te verrichten, tenzij deze onevenredig belastend is.

Het verzoek om een doeltreffende aanpassing te verrichten kan spelen in heel verschillende situaties. Een verzoek om een doeltreffende aanpassing dient in ieder individueel geval beoordeeld te worden. Als in een bepaald geval een bepaalde doeltreffende aanpassing is verricht, betekent dat niet dat men enkel om die reden een soortgelijke aanpassing in een ander geval kan verlangen.

Ten aanzien van de onevenredige belasting het volgende. Of er sprake is van een onevenredige belasting hangt af van de omstandigheden van het geval. Het houdt een weging in van enerzijds de belangen van de persoon met de handicap en anderzijds de belangen van de betrokken organisatie of onderneming. Bij die afweging zal rekening worden gehouden onder meer met de volgende in de memorie van toelichting van de uitvoeringswet genoemde factoren:

• – de omvang en de middelen van de organisatie of onderneming,

• – de geraamde kosten,

• – het belang van de aanpassing voor de desbetreffende persoon met de handicap,

• – de operationele en technische haalbaarheid van de aanpassing, en

• – de vraag of de betrokken aanpassing onuitvoerbaar of onveilig is.

Als er sprake is van een onevenredige belasting, dan kan de aanpassing dus achterwege blijven.

Voorbeelden van gevallen die wel of niet onevenredig belastend zijn, zijn de volgende.

• 1. Iemand die slecht ter been is moet om een kapperszaak binnen te gaan twee treden op. Als betrokkene als doeltreffende aanpassing van de kapper vraagt om een lift aan te brengen, zal die lift naar mag worden aangenomen voor de kapper een onevenredige belasting vormen. Indien betrokkene de kapper vraagt om een handje te worden geholpen of om een loopplank neer te leggen, zal dat, afgezien van bijzondere omstandigheden, geen onevenredige belasting vormen.

• 2. Iemand met een rolstoel kan niet zelfstandig een restaurant binnen gaan doordat er drie treden voor de ingang liggen en de deur ook smal is. In dat geval kan een doeltreffende aanpassing zijn dat een werknemer van dat restaurant op verzoek van deze persoon hem een handje helpt bij het binnengaan. Naar mag worden aangenomen, is deze aanpassing niet onevenredig belastend. Indien het verzoek is om de entree van het restaurant te veranderen waar een verbouwing voor nodig is, dan zal er sprake zijn van een onevenredige belasting.

• 3. Er kan sprake zijn van een onevenredige belasting wanneer er te veel hulp en begeleiding nodig is. Het College voor de Rechten van de Mens (CRM) oordeelde dat een onderwijsstichting geen verboden onderscheid maakte door een meisje met down syndroom niet door te laten gaan op de reguliere school (oordeelnummer 2011–144). Door het gedrag van het meisje kwamen de belangen van de andere leerlingen in het gedrang. Ook was te veel begeleiding nodig. Daarmee was er sprake van een onevenredige belasting voor de onderwijsstichting. Het CRM oordeelde dat bij de benodigde begeleiding sprake was van individuele begeleiding waardoor de leerling eigenlijk geen deel meer uit maakte van het groepsproces, waarmee het doel van de wet niet meer wordt bereikt.

• 4. Iemand met een visuele beperking vraagt in een restaurant aan iemand van het personeel om de menukaart voor te lezen. Dit zal over het algemeen niet als onevenredig belastend worden aangemerkt. Indien deze persoon verzoekt om een menukaart in braille, dan zal dat voor een restaurant dat niet beschikt over een dergelijke menukaart naar mag worden aangenomen wel onevenredig belastend zijn.

• 5. Een scholier die in een rolstoel zit, wil lessen in de klas kunnen volgen en vraagt de school als doeltreffende aanpassing een lift aan te brengen. Naar verwachting is dat voor de school onevenredig belastend. De school kan wel een andere doeltreffende aanpassing verrichten, bijvoorbeeld door het lesrooster zo in te richten dat de scholier op de begane grond de lessen in de klas kan volgen. Daarvan mag worden aangenomen dat het niet onevenredig belastend is.

• 6. Als iemand met een taxi vervoerd wil worden, kan betrokkene vooraf het taxibedrijf vertellen wat voor hem nodig is. Als het bedrijf een geschikte auto heeft, zal dat bedrijf die auto sturen. Is het een klein taxibedrijf, dat niet over een dergelijke auto beschikt, dan kan ook van dit taxibedrijf als onevenredig belastend niet worden geëist dat het als doeltreffende aanpassing een speciale stoel in de auto zet of een ingreep toepast die het mogelijk maakt met de rolstoel de auto in te gaan.

• 7. Een vrouw met obesitas solliciteerde als promotiemedewerker bij een bedrijf. De verplichte werkkleding paste haar niet en zij werd niet aangenomen. Zij diende een klacht in bij het CRM. Het CRM oordeelde dat het bedrijf in deze zaak niet verplicht is de vrouw aan te nemen, omdat aparte werkkleding erg duur is en daarmee onevenredig belastend. Door uitsluitend twee kledingmaten beschikbaar te stellen, kan dit bedrijf een betaalbaar product aanbieden en zijn positie op de markt behouden. Dit belang weegt in deze zaak zwaarder dan het belang van de vrouw om te worden aangenomen als promotiemedewerker. Bovendien bood dit bedrijf de vrouw een vergelijkbare functie aan, met kleding in haar eigen maat.

• 8. Iemand met een verstandelijke beperking die slecht kan lezen, wil bij een reisbureau een vakantie boeken. De tekst van de brochure kan hij niet goed begrijpen. Voor hem is het dan ook moeilijk te bepalen welke reis voor hem geschikt is. De doeltreffende aanpassing die in dit geval verricht wordt, is dat de medewerker van het reisbureau betrokkene uitlegt wat de verschillende reismogelijkheden zijn en hem zo nodig verdere assistentie verleent. Dit is niet onevenredig belastend omdat dit past binnen de dienstverlening die een reisbureau doorgaans biedt.

Allereerst wordt benadrukt dat het verdrag uitsluitend verplicht tot het treffen van redelijke aanpassingen in een concreet geval in een specifieke situatie, tenzij deze een onevenredige belasting vormen. Het verdrag verplicht dus niet om preventief, los van de behoefte van een persoon in een concrete situatie, voorzieningen te treffen of obstakels te verwijderen.

Het verdrag verplicht de caféhouder dus niet om zijn zaak in het algemeen rolstoelvriendelijk te maken. Mogelijk is dat als er meerdere personen zijn die bij zijn zaak verzoeken om een vergelijkbare soort doeltreffende aanpassing, de caféhouder besluit om toch een algemene voorziening te treffen. Hij kan hier zelf toe beslissen, bijvoorbeeld omdat hij inschat dat hij daarmee een grotere klantenkring kan bereiken, maar hij is hier niet toe verplicht.

Over het begrip handicap in de zin van het verdrag het volgende.

Het begrip handicap wordt in het verdrag niet enkel vanuit de medische hoek benaderd. Zoals in de preambule onder e staat opgenomen, wordt erkend dat handicap een begrip is dat aan verandering onderhevig is en voortvloeit uit de wisselwerking tussen personen met functiebeperkingen en sociale en fysieke drempels die hen belet ten volle, effectief en op voet van gelijkheid met anderen te participeren in de samenleving. Artikel 1 van het verdrag bepaalt dan ook dat personen met een handicap omvat personen met langdurige beperkingen die hen in wisselwerking met diverse drempels kunnen beletten op voet van gelijkheid met anderen te participeren in de samenleving. Of een bepaalde beperking of handicap medisch gezien «erkend» wordt is dus niet bepalend voor de vraag of een persoon een handicap heeft in de zin van het verdrag.

In het arrest van 18 december 2014 (C-354/13) kwam de vraag aan de orde of zwaarlijvigheid een handicap in de zin van Richtlijn 2000/78/EG is. Het Hof van Justitie EU oordeelt dat zwaarlijvigheid als zodanig geen handicap vormt. De zwaarlijvigheid valt wel onder het begrip handicap, aldus het Hof van Justitie EU, als zij gezien de omstandigheden, leidt tot een beperking die met name het gevolg is van lichamelijke, geestelijke of psychische aandoeningen die in wisselwerking met diverse drempels deze persoon kunnen beletten volledig, daadwerkelijk en op voet van gelijkheid met andere werknemers aan het beroepsleven deel te nemen, en die beperking langdurig is. Het Hof van Justitie EU oordeelt vervolgens (r.o. 60):

«Dat zou met name het geval zijn als de zwaarlijvigheid van de werknemer hem belet volledig, daadwerkelijk en op voet van gelijkheid met andere werknemers aan het beroepsleven deel te nemen als gevolg van een verminderde mobiliteit of van het feit dat zich bij deze persoon ziekteverschijnselen voordoen die hem beletten zijn werk te verrichten of hem belemmeren bij de uitoefening van zijn beroepsactiviteit.»

Ook voor wat betreft het begrip handicap in de zin van de Wgbh/cz is obesitas als zodanig geen handicap, maar kan dat onder omstandigheden wel zijn4.

Met het wetsvoorstel tot uitvoering van het verdrag wordt de Wgbh/cz uitgebreid met het terrein goederen en diensten. Voor de aanbieder van goederen en diensten is er de verplichting om doeltreffende aanpassingen te verrichten, tenzij deze onevenredig belastend zijn (artikel 2 van de Wgbh/cz). De aanbieder hoeft echter geen aanpassingen aan het goed of de dienst zelf te doen, omdat de uitbreiding van de Wgbh/cz zich richt op het doen van doeltreffende aanpassingen bij het aanbieden van en verlenen van toegang tot het goed of de dienst. Vliegtuigmaatschappijen zijn dus niet verplicht om in een geval dat obesitas een handicap in de zin van de Wgbh/cz vormt twee stoelen voor dezelfde prijs te geven.

Vooropgesteld wordt dat de informatie die verzekeraars nodig hebben om een risicobeoordeling te kunnen maken, kan verschillen al naar gelang het (type) risico. In het algemeen maken verzekeraars bij de risicobeoordeling gebruik van actuariële of statistische gegevens. Het is denkbaar dat in voorkomende gevallen en met inachtneming van de Wet op de medische keuringen ook gebruik gemaakt wordt van medische gegevens, indien dat voor een individuele risicobeoordeling nodig is.

De voorgestelde wijziging van de Wgbh/cz leidt ertoe dat financiële diensten onder de werking van deze wet worden gebracht. De wijziging heeft tot gevolg dat direct onderscheid op grond van handicap of chronische ziekte niet is toegestaan. Indirect onderscheid kan onder omstandigheden gerechtvaardigd zijn. Personen met een (bepaalde) chronische ziekte of handicap kunnen dus niet op grond van die ziekte of handicap anders worden behandeld dan andere verzekeringnemers. Dit geldt ook voor verzekeringen.

Een zorgvuldige risicobeoordeling kan ertoe leiden dat de verzekeringnemer die een handicap of chronische ziekte heeft, een verzekering kan sluiten met dezelfde premie en onder dezelfde voorwaarden als een ander die deze handicap of chronische ziekte niet heeft. Artikel 3 van de Wgbh/cz sluit echter niet uit dat betrokkene als gevolg van de risicobeoordeling de verzekering onder omstandigheden slechts tegen betaling van een hogere premie of met een beperktere dekking kan sluiten (net als dat bij andere verzekeringnemers het geval kan zijn). De rechter en het College voor de Rechten van de Mens zijn desverzocht bevoegd om te toetsen of hierbij geen ontoelaatbaar (indirect) onderscheid op grond van handicap of chronische ziekte plaatsvindt.

Het uitgangspunt is een progressieve verwezenlijking van het verdrag, dat programmatisch van aard is en waarbij gewerkt wordt aan een samenleving die steeds meer inclusief en toegankelijk wordt. Het verdrag geeft hierbij de richting aan.

De regering is met de belangrijkste betrokkenen zoals (vertegenwoordigers van) de doelgroep van het verdrag, werkgevers, bedrijfsleven en gemeenten, na een uitvoerige gedachtewisseling ter zake, van mening dat de implementatie van het verdrag vooral een proces van cultuurverandering en vernieuwing is dat zijn beslag moet krijgen in de samenleving, met name op lokaal niveau en met inachtneming van ieders verantwoordelijkheid. Het realiseren van een inclusieve samenleving is immers geen kwestie van op landelijk niveau «op een knop drukken». Bovendien is op voorhand niet vast te stellen welke maatregelen in de samenleving «in het algemeen» genomen moeten worden. Er moet, zoals reeds vermeld, op de diverse terreinen van het verdrag gewerkt worden aan progressieve verwezenlijking. Het verdrag expliciteert niet welke maatregelen de staat dient te nemen en op welke wijze. Er bestaat voor staten, zo ook voor Nederland, veel vrijheid in de wijze waarop aan de verwezenlijking daarvan wordt gewerkt.

De regering is daarbij van oordeel dat dit de inzet vergt van veel verschillende maatschappelijke partijen, binnen de vele verschillende beleidsdomeinen die het verdrag bestrijkt.

Het plan van aanpak beschrijft, zoals de leden van de fractie van het CDA opmerken, derhalve inderdaad een procesaanpak om te komen tot gerichte acties in de samenleving. Zoals eerder is toegelicht, zal met de inrichting van een bestuurlijk overleg en een platform inclusie (werktitel) worden ingezet op het bereiken van concrete afspraken door allerlei organisaties en combinaties van organisaties, die bestaande of nieuwe activiteiten gaan uitvoeren. Onder andere zijn dat (vertegenwoordigers van) de doelgroep van het verdrag, werkgevers, bedrijfsleven, gemeenten, rijksoverheid en een groot aantal andere maatschappelijke organisaties. Op 26 augustus jl. heeft een dergelijk bestuurlijk overleg plaatsgevonden op het Ministerie van VWS. De begrijpelijke en terechte wens zoals geformuleerd door meerdere fracties om een concretiseringslag te maken is daarbij uitgebreid aan de orde gekomen. De door partijen breed gedeelde opvatting is dat deze concretiseringslag inderdaad van grote waarde is. Tevens tussen betrokken partijen gedeeld dat de beste manier om dit te bereiken is door concrete doelstellingen te formuleren op basis van daadwerkelijk door mensen ervaren problemen. Op die manier wordt gestreefd naar een eenvoudige, praktische aanpak op lokaal en landelijk niveau die voor mensen daadwerkelijk tot verbeteringen leidt op korte- en lange termijn.

Een andere vorm waarbij partners zich kunnen committeren is het ondertekenen van een zogenoemde «pledge»: een plechtige belofte waarin de doelen, activiteiten en het delen van de voortgang en ervaringen beschreven staan en wat de partners concreet zullen doen. Met een pledge betuigen organisaties hun steun aan de doelstelling om te komen tot een inclusieve samenleving. Het is een verklaring waarmee de organisaties die de pledge ondertekenen de verantwoordelijkheid op zich nemen om hun ambities en voornemens in concrete activiteiten en resultaten om te zetten en over de voortgang daarvan te rapporteren. De inhoud van de pledge is aan de betrokken partijen. Aangezien deze pledges vanuit deze partijen zelf worden opgezet en partijen zich hieraan committeren, verwacht de regering dat deze pledges ook daadwerkelijk zullen worden waargemaakt door de betrokken partijen. Het bestuurlijk overleg, daarin gevoed door het platform inclusie, moet bewaken dat de pledges voldoende concreet zijn en ook werkelijk worden uitgevoerd, mede om te voorkomen dat pledges te vrijblijvend worden, een risico waar de leden van de fractie van de ChristenUnie op wijzen. Daarmee is de regering van mening dat er wel degelijk concrete doelen zullen worden geformuleerd, maar dan wel op basis van wat er op dat moment, afhankelijk van de situatie en op basis van hetgeen er in samenspraak met de verschillende betrokken partijen als kans of knelpunt wordt gezien, nodig is. De uitwerking van de concrete doelen zal dan ook in de praktijk dicht bij de burger op lokaal/gemeentelijk niveau plaats vinden. Bijvoorbeeld via de lokale agenda’s voor inclusie die ook door de Alliantie worden geopperd. Het zal een proces zijn, waarbij steeds wisselende accenten moeten kunnen worden gelegd.

In overleggen met de vertegenwoordigers van de doelgroepen en ook tijdens de hoorzitting van uw Kamer, komen steeds twee zaken naar voren: het vergroten van de bewustwording en de noodzaak voor een lokale aanpak «dicht bij de burger». Deze zaken staan in het huidige plan van aanpak genoemd. Daar moet naar de mening van de regering nu als eerste de aandacht naar uit gaan en acties op worden ontwikkeld op de wijze zoals hierboven is toegelicht.

De regering is voornemens om in het najaar een kwartiermaker aan te stellen die in nauw overleg met de beoogde partners, toewerkt naar een concrete beschrijving van de externe en interne werkwijze van het platform. Het platform moet werkzaam zijn uiterlijk op het moment van inwerkingtreding van het verdrag waarmee een «vliegende start» mogelijk wordt. Door VWS worden middelen beschikbaar gesteld voor de activiteiten van het platform inclusie om tot concrete afspraken te komen.

De staat ratificeert het verdrag en is als verdragspartij verantwoordelijk voor de uitvoering ervan. Nadat het verdrag is geratificeerd, ligt de «verzekerende rol» van de uitvoering van het verdrag dus bij de overheid. Dit betekent dat de overheid ervoor verantwoordelijk is dat het verdrag wordt nagekomen en dat nieuwe wet- en regelgeving niet in strijd is met het verdrag. De staat moet op grond van het verdrag ook twee jaar na ratificatie en daarna elke vier jaar een rapport indienen bij het VN-comité voor de rechten van personen met een handicap over de maatregelen die zijn genomen en over de voortgang die is geboekt.

In artikel 33 van het verdrag staat beschreven dat lidstaten binnen hun bestuurlijke organisatie een of meer contactpunten dienen aan te wijzen. In de memorie van toelichting bij de goedkeuringswet staat dat het Ministerie van VWS de rol van contactpunt op zich zal nemen. Dit betekent dat de coördinerende rol is belegd bij de bewindspersoon van VWS. Vanuit die rol is de bewindspersoon van VWS te samen met de voor de diverse onderwerpen verantwoordelijke andere bewindspersonen aanspreekbaar op het realiseren van voortgang in de implementatie. Vanuit deze stelselverantwoordelijkheid is de regering ook aanspreekbaar op mogelijke belemmeringen in landelijk beleid. In de komende periode maakt de regering zoals eerder toegelicht, afspraken met partijen zoals vertegenwoordigers van de doelgroep van het verdrag, werkgevers en gemeenten, die een onmisbare rol hebben bij de implementatie. De regering heeft daarbij vooral een agenderende en aanjagende taak. Het bestuurlijk overleg is bedoeld om met deze partijen de voortgang van de implementatie van het verdrag te analyseren en waar nodig bij te sturen door landelijke stimulansen te bespreken, in gevallen waarin bepaalde onderwerpen op lokaal of sectoraal niveau onvoldoende worden opgepakt.

Ten aanzien van de rol van gemeenten het volgende. Zoals vermeld is de regering aanspreekbaar op haar stelselverantwoordelijkheid en maakt zij in dat verband afspraken met belangrijke partijen. Zo ook met gemeenten aangezien zij dicht bij de burger staan en verantwoordelijk zijn voor een groot aantal zaken die de positie van mensen met een beperking in de samenleving direct beïnvloeden. Hierbij gaat het bijvoorbeeld om wonen, werken, ondersteuning, openbaar vervoer, de gemeentelijke infrastructuur en het onderwijs. Met de Wmo 2015 hebben gemeenten bovendien de expliciete opdracht om de zelfredzaamheid, eigen regie en maatschappelijke participatie van mensen met een beperking te vergroten. Gemeenten spelen derhalve een belangrijke rol bij de implementatie van het verdrag. In samenwerking met vertegenwoordigende organisaties van mensen met een beperking kunnen gemeenten beleid maken dat het beste past bij wat lokaal nodig is.

Het uitgangspunt van inclusief beleid is dat vooraf goed wordt nagedacht over toegankelijkheid.

Hoe toegankelijker een samenleving is, hoe meer personen met een beperking zelfstandig aan de samenleving kunnen deelnemen. Dit heeft mede tot gevolg dat minder of minder snel een beroep op (financiële) ondersteuning door de overheid zal worden gedaan. Bovendien kan worden aangenomen dat hoe toegankelijker de samenleving is, hoe minder er in een concreet geval een verzoek om een redelijke aanpassing zal worden gedaan. De regering is het eens met de leden van de fractie van GroenLinks dat de overheid daarbij een voorbeeldfunctie heeft. Overigens dient de overheid hier zelf ook nog wel de nodige stappen in te zetten. Zo is er ook binnen de overheid nog meer bewustwording noodzakelijk bijvoorbeeld ten aanzien van toegankelijkheid van informatie en gebouwen. Dit zal in het kader van de verdere tenuitvoerlegging van het verdrag dan ook nog de nodige aandacht moeten krijgen in samenspraak met de maatschappelijke partijen via de wijze zoals eerder is beschreven. Een mogelijkheid is dat de overheid dit doet in de vorm van een pledge.

De regering roept ten behoeve van de implementatie een bestuurlijk overleg en het platform inclusie (werktitel, hierna het platform) in het leven. Zowel in het bestuurlijk overleg als in het platform komen de maatschappelijke partijen die nauw betrokken zijn bij de implementatie samen.

In het bestuurlijk overleg hebben in ieder geval zitting de Alliantie VN-verdrag (waarin Ieder(in), LPGGz, LFB, Per Saldo en de Coalitie voor Inclusie zijn verenigd), de VNG, VNO NCW/MKB NL en de Staatssecretaris van VWS als coördinerend bewindspersoon. Wanneer nodig kunnen bewindspersonen van relevante ministeries bij het bestuurlijk overleg worden uitgenodigd indien het gaat om thema’s waarvoor zij beleidsinhoudelijk verantwoordelijk zijn en waarvoor er behoefte is om nadere afspraken over te maken of indien er vragen leven ten aanzien van de uitvoering van beleid. Het bestuurlijk overleg komt meerdere malen per jaar samen.

In het bestuurlijk overleg zullen alle ontwikkelingen met betrekking tot de rechten van mensen met een beperking aan de orde kunnen worden gesteld. Zoals hiervoor aangegeven, moeten daadwerkelijk door mensen ervaren problemen daarbij leidend zijn teneinde tot een praktische aanpak te komen. Hier wordt bovendien de voortgang van de implementatie in de samenleving door de betrokken partijen geanalyseerd, bewaakt en waar nodig en mogelijk bijgestuurd. Het overleg biedt de mogelijkheid voor gezamenlijke reflectie en bespreking van mogelijke initiatieven die (lokaal) het beoogde effect zouden kunnen sorteren. Dit kan gevoed worden vanuit het platform dat bijvoorbeeld aan de hand van pledges kan beoordelen of er voldoende beweging gaande is in de samenleving, maar dit kan ook door vertegenwoordigende partijen zelf worden aangekaart. Daarmee wordt voorzien in het zicht houden of er in Nederland activiteiten worden ontplooid die bijdragen aan de implementatie van het verdrag.

Ten aanzien van de in de memorie van toelichting bij de rijkswet tot goedkeuring van het verdrag genoemde stuurgroep VN-verdrag Handicap zal worden bezien of deze op ambtelijk niveau nog een rol kan vervullen als voorbereidend gremium op het bestuurlijk overleg en schakel met het platform. Dit zal tijdens de kwartiermakersfase, mede aan de hand van de voorstellen van de kwartiermaker, worden bezien.

Nadat het verdrag is geratificeerd ligt de «verzekerende rol» van de uitvoering van het verdrag bij de overheid. De Staat is partij bij het verdrag en daarmee juridisch gebonden aan de verplichtingen die volgen uit het verdrag. De coördinerende rol ligt bij de Staatssecretaris van VWS.

Op landelijk niveau wordt een coördinatiepunt ingericht waarin de Staatssecretaris van VWS in zijn coördinerende rol en de voor de diverse onderwerpen verantwoordelijke andere bewindspersonen samen met vertegenwoordigers van cliënten, werkgevers en gemeenten het proces beschouwen en mogelijkheden van landelijke stimulansen bespreekt, in gevallen waarin bepaalde onderwerpen op lokaal of sectoraal niveau onvoldoende worden opgepakt.

Vanwege de federale structuur van Duitsland, ligt een belangrijk onderdeel van de implementatie bij de Duitse deelstaten. De federale regering heeft op 15 juni 2011 een plan van aanpak goedgekeurd, met daarin een algemene strategie op lange termijn voor de implementatie van het verdrag. De maatregelen die daarin zijn opgenomen zijn met name gericht op het dichten van de bestaande kloof tussen de juridische situatie en de praktijk. Het actieplan van de federale overheid wordt aangevuld met andere actieplannen van de deelstaten, gemeenten en maatschappelijke organisaties, alsmede aanbieders van diensten voor personen met een handicap.

De meeste deelstaten hebben eigen actieplannen ontwikkeld of zijn nog bezig om die te ontwikkelen. Op basis hiervan heeft de regering vastgesteld dat de situatie in het eigen land leidend is voor de wijze waarop de implementatie van het verdrag wordt vormgegeven. Dit betekent dat bij het opstellen van het plan van aanpak vooral de situatie in Nederland als uitgangspunt is genomen. Nederland is een netwerksamenleving waarin de verhoudingen horizontaler zijn dan vroeger en met meer bestuurslagen. Dit leidt er toe, zoals ook eerder is toegelicht, dat er samenwerking nodig is in brede netwerken, waarbij partijen zelf de verantwoordelijkheid nemen. Cultuurverandering kan in Nederland niet top-down, met een druk op de knop, worden gerealiseerd. Dat is een belangrijk vertrekpunt voor de aanpak voor de implementatie van het verdrag.

Inleidende opmerking:

De vraag van de leden van de fractie van de SP lijkt aan te geven dat de regering van bepaalde zaken in het verdrag wil afzien. De vraag van de leden van de fractie van de PvdA gaat uit van het botsen van nationale wetgeving met verdragsbepalingen. Van belang is dat de regering gekozen heeft voor het afleggen van interpretatieve verklaringen. Zoals de regering in de toelichting bij het wetsvoorstel heeft aangegeven, zal het verdrag worden nageleefd en gevolgd. De verklaringen dienen ter verduidelijking op welke wijze het verdrag door Nederland wordt geïnterpreteerd. Met de gegeven verduidelijking is geen sprake van een botsing tussen de verdragsbepalingen en nationale wetgeving en praktijk, en wordt niet van de verdragsbepalingen of onderdelen daarvan afgezien.

Artikel 10 ziet op de beschermwaardigheid van het leven, zoals die ook reeds is vastgelegd in artikel 6 IVBPR en artikel 2, eerste lid, van het EVRM. De tekst van de bepaling in dit verdrag wijkt wel af van de andere verdragen. De vertalingen van dit verdrag laten ruimte open voor de vraag hoe het begrip «eenieder» moet worden ingevuld, zoals in de toelichting bij het wetsvoorstel is aangegeven. Waar de Franse tekst het heeft over een «personne humaine» gaat het in de Engelse versie over een «human being». Dit roept de vraag op in hoeverre «eenieder» nu juist als persoon, of eerder als menselijk wezen moet worden gezien. Het verdrag legt daarnaast een positiefrechtelijke verplichting op aan staten die partij zijn om maatregelen te nemen teneinde te waarborgen dat personen met een handicap op voet van gelijkheid met anderen ten volle het inherente recht op leven kunnen genieten.

Onduidelijk is daarmee in hoeverre de bepaling eenzelfde reikwijdte heeft als vergelijkbare bepalingen in andere verdragen. Ten aanzien van de reikwijdte van het recht op leven zoals dat in artikel 2 van het EVRM is vastgelegd is de nodige discussie geweest. Er bleek behoefte aan meer duiding van dat recht. Als voorbeeld van een nadere uitwerking kan genoemd worden de uitspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in de zaak van Vo t. Frankrijk (EHRM 08 juli 2004, nr. 53924/00). In die uitspraak heeft het Hof aandacht besteed aan de vraag waar het recht op leven uit die verdragsbepaling precies begint. Het Hof kwam tot de conclusie dat de verdragsbepaling een zekere beoordelingsmarge overlaat aan de bij het verdrag aangesloten staten. Het is aan de bij het verdrag aangesloten staten om in nationale wetgeving een nadere uitwerking te geven. De regering acht het van belang bij de nieuwe formulering in dit verdrag aan te geven dat aansluiting wordt gezocht bij artikel 2 van het EVRM, en de invulling van het recht in nationale wetgeving nader is uitgewerkt. Meer specifiek gaat het daarbij om de afweging die in Nederland is gemaakt om een zwangerschap af te mogen breken totdat de vrucht naar redelijkerwijs verwacht mag worden in staat is buiten het moederlichaam in leven te blijven, zoals vastgelegd in het Wetboek van Strafrecht en de Wet afbreking zwangerschap. Ook betreft het mogelijkheden om in een latere fase de zwangerschap actief te beëindigen, zoals opgenomen in de Regeling late zwangerschapsafbreking en levensbeëindiging pasgeborenen, en de afweging die is gemaakt omtrent het gebruiken van embryo’s voor andere doeleinden dan het tot stand brengen van een zwangerschap, zoals geregeld in de Embryowet.

De nationale wetgeving die betrekking heeft op artikel 12, vierde lid, van het VN-verdrag Handicap betreft onder meer Boek 1 Titels 17, 19 en 20 van het Burgerlijk Wetboek, die recentelijk zijn gewijzigd door de Wet wijziging curatele, beschermingsbewind en mentorschap. De wet biedt de mogelijkheid om ondercuratelestelling te verzoeken. Ondercuratelestelling heeft tot gevolg dat de handelingsbekwaamheid wordt beperkt. Nederland begrijpt artikel 12, vierde lid, zo dat plaatsvervangende besluitvorming (zoals bij ondercuratelestelling) is toegestaan in bepaalde (uitzonderlijke) situaties. In de nota naar aanleiding van het verslag over de goedkeuringswet heeft de regering gewezen op de noodzaak van het als ultimum remedium kunnen inzetten van de ondercuratelestelling.5 Het verdrag biedt deze ruimte volgens Nederland.

De regering heeft echter kennisgenomen van «General Comment nr. 1 on Article 12» van het Comité voor de rechten van personen met een handicap (hierna: VN-comité) waaruit blijkt dat dit VN-comité de opvatting heeft dat uit artikel 12, vierde lid, van het VN-verdrag Handicap zou volgen dat elke vorm van plaatsvervangende besluitvorming («substituted decision-making») vervangen moet worden door ondersteunende besluitvorming («supportive decision-making»).6 Het VN-comité onderkent dat «its understanding of Article 12 diverges from the understanding common to the Contracting States, as evidenced by all the initial reports of State Parties so far».

Over de status van deze «general comment» merkt de regering het volgende op. Een «general comment» van een verdragscomité kan een waardevol instrument zijn om lidstaten te ondersteunen bij de interpretatie en implementatie van de rechten die in het verdrag worden gewaarborgd. De «general comment» heeft echter een niet-bindend karakter en de verplichtingen die lidstaten bij ratificatie van het verdrag zijn aangegaan kunnen niet met een dergelijk instrument worden opgerekt. Dit laatste is met name van belang te noemen nu een meerderheid van de lidstaten (zo niet alle) artikel 12, vierde lid, van het VN-verdrag op een wijze interpreteert waaruit volgt dat plaatsvervangende besluitvorming in bepaalde gevallen mogelijk blijft.

Over artikel 14 het volgende.

Het Committee on the Rights of Persons with Disabilities heeft in een «general comment» van maart 2014 gesteld dat uit artikel 12 in samenhang met een aantal andere verdragsbepalingen voortvloeit dat het verdrag gedwongen zorg bij mensen met een handicap verbiedt. De regering is van mening dat het standpunt van het Committee betekent dat de enkele aanwezigheid van een handicap nooit voldoende is als grondslag voor gedwongen zorg. Er moet sprake zijn van gedrag dat voortvloeit uit de handicap en dat leidt tot ernstig nadeel. Gedwongen zorg is op grond van het wetsvoorstel Wet verplichte geestelijke gezondheidszorg (Wvggz) en het wetsvoorstel Wet zorg en dwang psychogeriatrische en verstandelijk gehandicapte cliënten (Wzd) altijd pas mogelijk als een uiterst middel nadat de mogelijkheden tot vrijwillige zorg zijn uitgeput en er geen andere mogelijkheid meer is om ernstig nadeel te voorkomen, (het «nee, tenzij»-principe) en nadat daarvoor een zorgvuldige procedure is doorlopen. Het gaat erom dat enkel de handicap als zodanig geen rechtvaardiging is voor gedwongen zorg en dat gedwongen zorg alleen als uiterste middel mogelijk is en met juridische waarborgen moet zijn omkleed. Dit standpunt van Nederland over gedwongen zorg is in lijn met de mensenrechtelijke standaarden van de Raad van Europa. Om hierover geen onduidelijkheid te laten bestaan, legt de regering hierover bij artikel 14 een interpretatieve verklaring af. Die interpretatieve verklaring is daarnaast wenselijk om duidelijk te stellen dat de eisen die artikel 14 aan gedwongen zorg stelt, ook van toepassing zijn bij de noodzakelijke behandeling van een psychische stoornis. Australië en Noorwegen hebben reeds over dit artikel een vergelijkbare interpretatieve verklaring afgelegd als de Nederlandse regering voornemens is af te geven.

De tweede volzin van artikel 15, eerste lid, ziet op deelname aan medisch-wetenschappelijk onderzoek. Het verdrag stelt als voorwaarde dat deelname steeds berust op in vrijheid gegeven toestemming.

Toestemming is een belangrijk en fundamenteel uitgangspunt ter waarborging van de belangen van proefpersonen. Bij het vormgeven van de bescherming die proefpersonen behoeven is essentieel dat niet alleen gelet wordt op de risico’s en belasting van deelname aan medisch-wetenschappelijk onderzoek. Ook de vooruitgang van de medische wetenschap gericht op het tot stand brengen van betere behandelmethoden of diagnostiek voor alle patiënten moet daarin meegewogen worden. Bij kwetsbare groepen, die niet in staat zijn zelf toestemming voor deelname aan onderzoek te kunnen geven, gaat het om het vinden van de juiste balans. Recent is de Verordening betreffende klinische proeven met geneesmiddelen voor menselijk gebruik en tot intrekking van Richtlijn 2001/20/EG vastgesteld (Verordening 536/2014). Voor kinderen en wilsonbekwame volwassenen is in de verordening een nadere invulling aan deze weging gegeven. Eerder dit jaar is aan uw Kamer een voorstel gestuurd tot het aanpassen van de wijziging van de Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen in verband met het wijzigen van de mogelijkheden voor het verrichten van medisch-wetenschappelijk onderzoek met minderjarigen en meerderjarige wilsonbekwamen (Kamerstukken II 2014/15, 33 508, nr. 13). Het voorstel behelst het opnemen van de Europese norm in de Nederlandse wet voor alle vormen van medisch-wetenschappelijk onderzoek. De norm reflecteert dat wanneer kwetsbare groepen meedoen aan medisch-wetenschappelijk onderzoek de risico’s en belasting moeten worden beperkt, maar deelname zonder toestemming van deze proefpersonen zelf niet wordt uitgesloten. Van belang is dat ook voor deze groepen nieuwe wetenschappelijke inzichten mogelijk gemaakt worden. Hun betrokkenheid bij de uitvoering kan daarvoor noodzakelijk zijn. Hoe het vereiste van toestemming door de proefpersoon zelf, zoals dat in het verdrag is opgenomen, moet worden gelezen verdient daarom enige uitleg. De regering zal de interpretatieve verklaring die bij ondertekening is afgelegd herhalen en herzien, om te reflecteren op welke wijze het met de verdragsbepaling te bereiken belang wordt gediend.

Dit artikel gaat over de eerbiediging van de woning en het gezinsleven. Meer in het bijzonder ziet het eerste lid, onder b, van artikel 23 onder meer op beslissingen omtrent gewenst aantal kinderen en geboortespreiding en over toegang tot leeftijdsrelevante informatie. De aanhef van het artikel geeft aan dat het staten verplicht daartoe doeltreffende en passende maatregelen te treffen. Onderdeel b benadrukt dat personen met een handicap van alle noodzakelijke middelen worden voorzien om te waarborgen dat de rechten om in vrijheid en bewust te kunnen beslissen over het gewenste aantal kinderen en geboortespreiding en op toegang tot leeftijdsrelevante informatie, voorlichting over reproductieve gezondheid en geboorteplanning worden erkend.

Voor zover de plicht aan staten onder onderdeel b meer zou omvatten dan het waarborgen van toegang tot informatie en voorlichting, is de vraag hoe ver deze plicht om personen met een handicap te voorzien van noodzakelijke middelen om deze rechten uit te oefenen, precies gaat. Dit is in het bijzonder het geval bij de vraag wat als verantwoorde medische zorg moet worden gezien in het kader van hulpverlening gericht op het tot stand brengen van zwangerschappen. Een dergelijke plicht bestaat immers niet in algemene zin ten aanzien van eenieder. Bovendien dient bij de verplichting tot het beschikbaar stellen van de noodzakelijke middelen niet alleen rekening gehouden te worden met de belangen van de wensouders, maar zal ook gelet moeten worden op de belangen van het toekomstige kind. In het tweede lid van hetzelfde artikel is benadrukt dat bij zaken omtrent onder meer voogdij en adoptie in alle gevallen de belangen van het kind voorop dienen te staan. Bij onderdeel b van het eerste lid van artikel 23 heeft de regering aangegeven de bij ondertekening afgelegde verklaring bij bekrachtiging te zullen herhalen. Die verklaring geeft aan dat bij de verplichtingen die voortvloeien uit het eerste lid, onder b, van artikel 23 eenzelfde lezing past, zodat ook daar de belangen van het – in dit geval toekomstige – kind voorop staan. Het gaat hier specifiek om de toegang tot vruchtbaarheidstechnieken. Daarbij is er geen uitzonderingspositie voor personen met een handicap. Van belang is wel dat rekening gehouden kan worden met de belangen van het toekomstige kind. Deze praktijk wordt geacht in lijn te zijn met de wijze waarop naar opvatting van de regering deze verdragsbepaling moet worden gezien, zoals moge blijken uit de bij ondertekening afgelegde en bij bekrachtiging te herhalen verklaring.

In de beantwoording van de vragen van de PvdA in de nota naar aanleiding van het verslag is uitgegaan van het advies dat het College voor de Rechten van de Mens aan de regering heeft uitgebracht. In dat advies is geen specifieke aandacht besteed aan de bij ondertekening van het verdrag overlegde interpretatieve verklaring bij artikel 25 van het verdrag. In 2014 heeft het College ook een advies aan de Tweede Kamer uitgebracht. Daarin wordt wel specifiek stilgestaan bij artikel 25, en de door de regering voorziene interpretatieve verklaringen.

Het College meent allereerst dat met de interpretatie die bij onderdeel a van artikel 25 wordt gegeven, een onderscheid wordt gemaakt tussen (wens)ouders met en zonder handicap dat zich niet verhoudt met het discriminatieverbod zoals dat in artikel 5 van het verdrag wordt bepaald. De interpretatieve verklaring zou daarmee haaks staan op de eerbiediging van het gezinsleven uit artikel 23, eerste lid, van het verdrag.

Het recht op het genot van het hoogst haalbare niveau van gezondheid is vastgelegd in artikel 25. Passende maatregelen moeten door staten die partij zijn bij het verdrag worden genomen personen met een handicap de toegang te waarborgen tot diensten op het gebied van seksespecifieke gezondheidszorg. Specifiek is aangegeven dat staten personen met een handicap voorzien van hetzelfde aanbod met dezelfde kwaliteit en volgens dezelfde normen voor gratis of betaalbare zorg op het gebied van seksuele en reproductieve gezondheid. Van belang is dat er geen verboden onderscheid wordt gemaakt bij aanspraken en vergoedingen. Tegelijk moet in ogenschouw genomen worden dat toegang tot hulpverlening op medisch inhoudelijke gronden wordt vastgesteld. In het geval van IVF worden medische factoren die de kans op succes bepalen meegenomen in afwegingen omtrent het aanbod, alsook de situatie waarin het kind terecht komt en de belangen van het kind daarin. Dit betekent dat specifieke eigenschappen van de wensouders, die ook – maar zeker niet uitsluitend – kunnen samenhangen met een handicap, de toegankelijkheid van dergelijke vruchtbaarheidstechnieken kunnen bepalen. Hiertoe zal een interpretatieve verklaring bij dit onderdeel van artikel 25 worden afgelegd bij bekrachtiging. Zoals in de toelichting bij het wetsvoorstel is aangegeven, zijn de aanspraken die verzekerden op grond van het Nederlandse stelsel van sociale ziektekostenverzekeringen kunnen inroepen wettelijk verankerd. De regering wordt geadviseerd door de het College voor zorgverzekeringen over het verzekerde pakket, en maakt daarbij budgettaire afwegingen. Niet alles wat mogelijk is in de gezondheidszorg kan ook in het pakket worden opgenomen.

Ten aanzien van onderdeel f van artikel 25 merkt het College op dat een interpretatieve verklaring om de autonomie van de patiënt te benadrukken bij keuzes van de patiënt zelf rondom medische behandeling, voedsel en vocht, overbodig is. In onderdeel f van artikel 25 gaat het om de verplichting aan staten te voorkomen dat gezondheidszorg, -diensten, voedsel en vloeistoffen op discriminatoire gronden vanwege een handicap worden ontzegd. Het onderdeel is volgens het College bedoeld om mensen met een beperking er tegen te beschermen dat door beslissingen van derden hen zorg wordt ontzegd. Het vloeit uit de algemene beginselen van het verdrag voort dat de wil en voorkeuren van mensen met een beperking moet worden gerespecteerd. De interpretatieve verklaring voegt hier niets aan toe, aldus het College.

De verdragsbepaling stelt dat staten moeten voorkomen dat op discriminatoire gronden personen zorg, voedsel of vocht wordt ontzegd. De regering wil met de verklaring de autonomie van de persoon met een handicap juist onderstrepen. Van belang is dat de keuze van de persoon zelf om af te zien van behandeling of voedsel en vocht door de omgeving en hulpverlening wordt gerespecteerd. Om die reden is bij ondertekening een verklaring afgelegd, die aangeeft dat dit onderdeel in het licht van de genoemde autonomie van de patiënt wordt gelezen. Dit beginsel van zelfbeschikking is uitgangspunt voor veel gezondheidsrechtelijke wetgeving, en in dit kader vastgelegd in de Wet op de geneeskundige behandelingsovereenkomst. Een persoon met een handicap kan voor palliatieve sedatie en daarmee samenhangend het staken van vocht en voedsel kiezen.

Voor wat betreft artikel 29 van het verdrag is er geen sprake van een mogelijke botsing tussen een verplichting op grond van het Verdrag en nationale wetgeving, maar van mogelijke strijdigheid van verschillende verplichtingen die artikel 29 van het Verdrag in het leven roept. Door het afleggen van een interpretatieve verklaring bij deze bepaling wordt getracht hieromtrent duidelijkheid te scheppen.

Artikel 29 verplicht de partijen bij het Verdrag ertoe om de stemvrijheid en het stemgeheim van personen met een handicap te waarborgen. Om dit mogelijk te maken moet onder meer ondersteuning zijn toegestaan bij het uitbrengen van de stem. Nu artikel 29 geen onderscheid maakt naar de aard van de handicap is het noodzakelijk hier duidelijkheid over te scheppen, omdat anders het stemgeheim en de stemvrijheid van personen met een verstandelijke beperking niet kunnen worden gegarandeerd. De interpretatieve verklaring moet duidelijk maken dat de term «ondersteuning» in artikel 29, onderdeel a, onder iii, naar het oordeel van de regering moet worden opgevat als ondersteuning buiten het stemhokje, behoudens voor zover het fysiek noodzakelijke ondersteuning betreft. Alleen dan wordt uitvoering gegeven aan de in artikel 29 van het Verdrag verankerde bescherming van het recht van personen met een handicap om in het geheim en zonder intimidatie hun stem uit te brengen en ter waarborging van de vrije wilsuiting van personen met een handicap. De Nederlandse wetgeving regelt in artikel J 28 Kieswet, dat bijstand in het stemhokje slechts aan kiezers is toegestaan vanwege hun lichamelijke gesteldheid. Buiten het stemhokje kan vanzelfsprekend alle gewenste ondersteuning worden geboden (zoals uitleg over het stembiljet), maar het uitbrengen van de stem is iets wat de kiezer zelfstandig moet doen. Alleen zo kunnen de stemvrijheid en het stemgeheim worden gewaarborgd.

Door verschillende verdragspartijen zijn verklaringen afgelegd en voorbehouden gemaakt. Een vermelding van de afgelegde verklaringen en gemaakte voorbehouden, met vermelding van de eventueel gemaakte bezwaren door andere verdragspartijen is opgenomen op de website https://verdragenbank.overheid.nl/nl/Verdrag/Details/011595 b.html.

De huidige stand van zaken van augustus 2015 wordt hier opgenomen.

Australia recognizes that persons with disability enjoy legal capacity on an equal basis with others in all aspects of life. Australia declares its understanding that the Convention allows for fully supported or substituted decision-making arrangements, which provide for decisions to be made on behalf of a person, only where such arrangements are necessary, as a last resort and subject to safeguards;

Australia recognizes that every person with disability has a right to respect for his or her physical and mental integrity on an equal basis with others. Australia further declares its understanding that the Convention allows for compulsory assistance or treatment of persons, including measures taken for the treatment of mental disability, where such treatment is necessary, as a last resort and subject to safeguards;

Australia recognizes the rights of persons with disability to liberty of movement, to freedom to choose their residence and to a nationality, on an equal basis with others. Australia further declares its understanding that the Convention does not create a right for a person to enter or remain in a country of which he or she is not a national, nor impact on Australia’s health requirements for non-nationals seeking to enter or remain in Australia, where these requirements are based on legitimate, objective and reasonable criteria.

Canada recognises that persons with disabilities are presumed to have legal capacity on an equal basis with others in all aspects of their lives. Canada declares its understanding that Article 12 permits supported and substitute decision-making arrangements in appropriate circumstances and in accordance with the law.

To the extent Article 12 may be interpreted as requiring the elimination of all substitute decision-making arrangements, Canada reserves the right to continue their use in appropriate circumstances and subject to appropriate and effective safeguards. With respect to Article 12 (4), Canada reserves the right not to subject all such measures to regular review by an independent authority, where such measures are already subject to review or appeal.

Canada interprets Article 33 (2) as accommodating the situation of federal states where the implementation of the Convention will occur at more than one level of government and through a variety of mechanisms, including existing ones.

The Permanent Mission of Canada to the United Nations presents its compliments to the Secretary-General of the United Nations and has the honour to refer to the Convention on the Rights of Persons with Disabilities, and the Secretary-General's communication of 9 April 2014, numbered C.N.186.2014.TREATIES-IV.15, relating to that treaty.

The Permanent Mission of Canada notes that this communication was made pursuant to the Secretary General's capacity as Depositary for the Convention on the Rights of Persons with Disabilities. The Permanent Mission of Canada notes the technical and administrative role of the Depositary, and that it is for States Parties to a treaty, not the Depositary, to make their own determination with respect to any legal issues raised by instruments circulated by a depositary.

In that context, the Permanent Mission of Canada notes that «Palestine» does not meet the criteria of a state under international law and is not recognized by Canada as a state. Therefore, in order to avoid confusion, the Permanent Mission of Canada wishes to note its position that in the context of the purported Palestinian accession to the Convention on the Rights of Persons with Disabilities, «Palestine» is not able to accede to this convention, and that the Convention on the Rights of Persons with Disabilities does not enter into force, or have an effect on Canada's treaty relations, with respect to the «State of Palestine».

Whereas the Persons with Disabilities Law, as this has been harmonized with the Council Directive 2000/78/EC of 27 November 2000 establishing a general framework for equal treatment in employment and occupation, prescribes in section 3A thereof that the said Law shall not apply as regards employment:

(a) to the armed forces, to the extent that the nature of the work requires special abilities which cannot be exercised by persons with disabilities, and

(b) to occupational activities where by reason of the nature or the context in which they are carried out, a characteristic or an ability which is not possessed by a person with a disability, constitutes a genuine and determining occupational requirement, provided that the objective is legitimate and the requirement is proportionate, taking into account the possibility of adopting reasonable measures,.

the Republic of Cyprus declares that it ratifies the Convention with a reservation in respect of Article 27(1) of the Convention, to the extent that the provisions thereof are in conflict with the provisions of section 3A of the Persons with Disabilities Law.

The Government of the Republic of El Salvador signs the present Convention on the Rights of Persons with Disabilities and the Optional Protocol thereto, adopted by the United Nations General Assembly on 13 December 2006, to the extent that its provisions do not prejudice or violate the provisions of any of the precepts, principles and norms enshrined in the Constitution of the Republic of El Salvador, particularly in its enumeration of principles.

26-09-2008 – Objection by Austria

30-11-2009 – Objection by Czech Republic

28-01-2010 – Objection by Germany

22-01-2009 – Objection by Netherlands, the Kingdom of the

23-09-2009 – Objection by Portugal

28-09-2010 – Objection by Slovakia

23-01-2009 – Objection by Sweden

15-04-2014 – Objection by Switzerland

The European Community states that pursuant to Community law (notably Council Directive 2000/78/EC of 27 November 2000 establishing a general framework for equal treatment in employment and occupation), the Member States may, if appropriate, enter their own reservations to Article 27(1) of the Disabilities Convention to the extent that Article 3(4) of the said Council Directive provides them with the right to exclude non-discrimination on the grounds of disability with respect to employment in the armed forces from the scope of the Directive. Therefore, the Community states that it concludes the Convention without prejudice to the above right, conferred on its Member States by virtue of Community law.

Article 44(1) of the United Nations Convention on the Rights of Persons with Disabilities (hereinafter referred to as the «Convention») provides that a regional integration organisation in its instrument of formal confirmation or accession is to declare the extent of its competence with respect to matters governed by the Convention.

The current members of the European Community are the Kingdom of Belgium, the Republic of Bulgaria, the Czech Republic, the Kingdom of Denmark, the Federal Republic of Germany, the Republic of Estonia, the Hellenic Republic, the Kingdom of Spain, the French Republic, Ireland, the Italian Republic, the Republic of Cyprus, the Republic of Latvia, the Republic of Lithuania, the Grand Duchy of Luxembourg, the Republic of Hungary, the Republic of Malta, the Kingdom of the Netherlands, the Republic of Austria, the Republic of Poland, the Portuguese Republic, Romania, the Republic of Slovenia, the Slovak Republic, the Republic of Finland, the Kingdom of Sweden and the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland.

The European Community notes that for the purpose of the Convention, the term «State Parties» applies to regional integration organisations within the limits of their competence.

The United Nations Convention on the Rights of Persons with Disabilities shall apply, with regard to the competence of the European Community, to the territories in which the Treaty establishing the European Community is applied and under the conditions laid down in that Treaty, in particular Article 299 thereof.

Pursuant to Article 299, this Declaration is not applicable to the territories of the Member States in which the said Treaty does not apply and is without prejudice to such act or positions as may be adopted under the Convention by Member States concerned on behalf and in the interests of those territories.

In accordance with Article 44(1) of the Convention, this Declaration indicates the competences transferred to the Community by the Member States under the Treaty establishing the European Community, in the areas covered by the Convention.

The scope and the exercise of Community competence are, by their nature, subject to continuous development and the Community will complete or amend this Declaration, if necessary, in accordance with Article 44(1) of the Convention.

In some matters the European Community has exclusive competence and in other matters competence is shared between the European Community and the Member States. The Member States remain competent for all matters in respect of which no competence has been transferred to the European Community.

At present:

1. The Community has exclusive competence as regards the compatibility of state aid with the common market and the common custom tariff.

To the extent that provisions of Community law are affected by the provision of the Convention, the European Community has an exclusive competence to accept such obligations with respect to its own public administration. In this regard, the Community declares that it has power to deal with regulating the recruitment, conditions of service, remuneration, training etc. of non-elected officials under the Staff Regulations and the implementing rules to those Regulations.8

2. The Community shares competence with Member States as regards action to combat discrimination on the ground of disability, free movement of goods, persons, services and capital agriculture, transport by rail, road, sea and air transport, taxation, internal market, equal pay for male and female workers, Trans-European network policy and statistics.

The European Community has exclusive competence to enter into this Convention in respect of those matters only to the extent that provisions of the Convention or legal instruments adopted in implementation thereof affect common rules previously established by the European Community. When Community rules exist but are not affected, in particular in cases of Community provisions establishing only minimum standards, the Member States have competence, without prejudice to the competence of the European Community to act in this field. Otherwise competence rests with the Member States. A list of relevant acts adopted by the European Community appears in the Appendix hereto9. The extent of the European Community's competence ensuing from these acts must be assessed by reference to the precise provisions of each measure, and in particular, the extent to which these provisions establish common rules.

3. The following EC policies may also be relevant to the UN Convention: Member States and the Community shall work towards developing a coordinated strategy for employment. The Community shall contribute to the development of quality of education by encouraging cooperation between Member States and, if necessary, by supporting and supplementing their action. The Community shall implement a vocational training policy which shall support and supplement the action of the Member States. In order to promote its overall harmonious development, the Community shall develop and pursue its actions leading to the strengthening of its economic and social cohesion. The Community conducts a development cooperation policy and economic, financial and technical cooperation with third countries without prejudice to the respective competences of the Member States.

The French Republic declares that it will interpret the term «consent» in article 15 of the Convention in conformity with international instruments, in particular those that relate to human rights and biomedicine, and with national legislation, which is in line with these instruments. This means that, as far as biomedical research is concerned, the term «consent» applies to two different situations:

• 1. Consent given by a person who is able to consent, and

• 2. In the case of persons who are not able to give their consent, permission given by their representative or an authority or body provided for by law.

The French Republic considers it important that persons who are unable to give their free and informed consent receive specific protection, without prejudice to all medical research of benefit to them. In addition to the permission referred to under paragraph 2 above, other protective measures, such as those included in the above-mentioned international instruments, are considered to be part of this protection.

With regard to article 29 of the Convention, the exercise of the right to vote is a component of legal capacity that may not be restricted except in the conditions and in accordance with the modalities provided for in article 12 of the Convention.

In accordance with article 33 of the Convention and by Decree No. 78–2009, it has been agreed to designate the National Council for te care of Persons with Disabilties (CONADI) as the government agency responsible for addressing issues relating to compliance with and implementation of the Convention on the Rights of Persons with Disabilities and for producing the reports required under that Convention.

... with regard to Article 46, the Islamic Republic of Iran declares that it does not consider itself bound by any provisions of the Convention, which may be incompatible with its applicable rules.

01-11-2010 – Objection by Austria

28-06-2010 – Objection by Belgium

28-07-2010 – Objection by Czech Republic

30-03-2010 – Objection by France

01-11-2010 – Objection by Germany

22-10-2010 – Objection by Latvia

22-10-2010 – Objection by Mexico

02-11-2010 – Objection by Portugal

04-11-2010 – Objection by Slovakia

15-04-2014 – Objection by Switzerland

The State of Israel expresses its reservation with regard to the provisions concerning marriage in Article 23 (1) (a) of the Convention, to the extent that the laws on personal status, which are binding on the various religious communities in Israel, do not conform with these provisions.

16-05-2014

The Permanent Mission of Israel to the United Nations presents its compliments to the Secretary-General of the United Nations, in his capacity as depositary to the Convention on the Rights of Persons with Disabilities, and refers to the communication by the depositary, dated 9 April 2014, regarding the Palestinian request to accede to this Convention (Reference number CN.186.2014.TREATIESIV.15).

«Palestine» does not satisfy the criteria for statehood under international law and lacks the legal capacity to join the aforesaid convention both under general international law and the terms of bilateral Israeli-Palestinian agreements.

The Government of Israel does not recognize «Palestine» as a State, and wishes to place on record, for the sake of clarity, its position that it does not consider «Palestine» a party to the Convention and regards the Palestinian request for accession as being without legal validity and without effect upon Israel's treaty relations under the Convention.

Subject to reservations concerning the provisions of article 18, subparagraph 1(a), and article 23, paragraph 2.

Article 12, paragraph 2: The enjoyment of legal capacity shall be subject to the conditions applicable under Kuwaiti law.

Article 19, paragraph (a): This paragraph shall not be interpreted to permit illicit relations outside legitimate marriage.

Article 25, paragraph (a): The care in question shall not imply recognition of illicit relations outside legitimate marriage.

Malaysia acknowledges that the principles of non-discrimination and equality of opportunity as provided in articles 3 (b), 3 (e) and 5 (2) of the said Convention are vital in ensuring full and equal enjoyment of all human rights and fundamental freedoms by all persons with disabilities, and to promote respect for their inherent dignity, which shall be applied and interpreted on the basis of disability and on equal basis with others. Malaysia declares that its application and interpretation of the Federal Constitution of Malaysia pertaining to the principles of non-discrimination and equality of opportunity shall not be treated as contravening articles 3 (b), 3 (e) and 5 (2) of the said Convention.

Malaysia recognizes the participation of persons with disabilities in cultural life, recreation and leisure as provided in article 30 of the said Convention and interprets that the recognition is a matter for national legislation.

The Government of Malaysia ratifies the said Convention subject to the reservation that it does not consider itself bound by articles 15 and 18 of the said Convention.

24-06-2011 – Objection by Austria

28-06-2011 – Objection by Belgium

03-08-2011 – Objection by Germany

01-08-2011 – Objection by Hungary

26-07-2011 – Objection by Portugal

18-07-2011 – Objection by Slovakia

06-07-2011 – Objection by Sweden

15-04-2014 – Objection by Switzerland

[...] Pursuant to Article 25 of the Convention, Malta makes the following Interpretative Statement – Malta understands that the phrase «sexual and reproductive health» in Art 25 (a) of the Convention does not constitute recognition of any new international law obligation, does not create any abortion rights, and cannot be interpreted to constitute support, endorsement, or promotion of abortion. Malta further understands that the use of this phrase is intended exclusively to underline the point that where health services are provided, they are provided without discrimination on the basis of disability.

Malta's national legislation considers the termination of pregnancy through induced abortion as illegal.

[...] Pursuant to Article 29 (a) (i) and (iii) of the Convention, while the Government of Malta is fully committed to ensure the effective and full participation of persons with disabilities in political and public life, including the exercise of their right to vote by secret ballot in elections and referenda, and to stand for elections, Malta makes the following reservations:

With regard to (a) (i):

Malta reserves the right to continue to apply its current electoral legislation in so far as voting procedures, facilities and materials are concerned.

With regard to (a) (iii):

Malta reserves the right to continue to apply its current electoral legislation in so far as assistance in voting procedures is concerned.

The Government of the Republic of Mauritius makes the following reservations in relation to Article 11 of the United Nations Convention on the Rights of Persons with Disabilities which pertains to situations of risk and humanitarian emergencies.

The Government of Mauritius signs the present Convention subject to the reservation that it does not consider itself bound to take measures specified in article 11 unless permitted by domestic legislation expressly providing for the taking of such measures.

08-01-2010

The Republic of Mauritius declares that it shall not for the time being take any of the measures provided for in Articles 9.2 (d) and (e) in view of their heavy financial implication.

With regard to Article 24.2 (b), the Republic of Mauritius has a policy of inclusive education which is being implemented incrementally alongside special education.

The Political Constitution of the United Mexican States, in its articIe 1, establishes that: «(...) any discrimination on the grounds of ethnic or national origin, gender, age, disability, social status, health, religion opinion, preference, civil status or any other form of discrimination that is an affront to human dignity and is intended to deny or undermine the rights and freedoms of persons is prohibited».

In ratifying this Convention, the United Mexican States reaffirms its commitment to promoting and protecting the rights of Mexicans who suffer any disability, whether they are within the national territory or abroad.

The Mexican State reiterates its firm commitment to creating conditions that allow all individuals to develop in a holistic manner and to exercise their rights and freedoms fully and without discrimination.

Accordingly, affirming its absolute determination to protect the rights and dignity of persons with disabilities, the United Mexican States interprets paragraph 2 of article 12 of the Convention to mean that in the case of conflict between that paragraph and national legislation, the provision that confers the greatest legal protection while safeguarding the dignity and ensuring the physical, psychological and emotional integrity of persons and protecting the integrity of their property shall apply, in strict accordance with the principle pro homine.

03-01-2012

Withdrawal of interpretative declaration.

The Government of His Serene Highness the Prince of Monaco declares that implementation of the Convention must take into account the unique features of the Principality of Monaco, particularly the small size of its territory and the needs of its people.

The Government of His Serene Highness the Prince of Monaco considers that articles 23 and 25 of the Convention must not be interpreted as recognizing an individual right to abortion except where expressly provided for under national law.

The Government of His Serene Highness the Prince of Monaco considers that the purpose of the Convention is to eliminate all discrimination on the basis of disability and to ensure that persons with disabilities have full enjoyment of all human rights and fundamental freedoms on an equal basis with others, but that the Convention does not imply that persons with disabilities should be afforded rights superior to those afforded to persons without disabilities, especially in terms of employment, accommodation and nationality.

• 1. consent given by a person who is able to consent, and

• 2. in the case of persons who are not able to give their consent, permission given by their representative or an authority or body provided for by law.

The Netherlands considers it important that persons who are unable to give their free and informed consent receive specific protection. In addition to the permission referred to under 2. above, other protective measures as included in the above-mentioned international instruments are considered to be part of this protection.

The Permanent Observer of the State of Palestine to the United Nations presents his compliments to the Secretary-General of the United Nations, in his capacity as Depositary, and has the honor to refer to depositary notification C.N.299.2014.TREATIES-IV.15, dated 22 May 2014, conveying a communication of Israel regarding the accession of the State of Palestine to the Convention on the Rights of Persons with Disabilities, dated 13 December 2006.

The Government of the State of Palestine regrets the position of Israel, the occupying Power, and wishes to recall United Nations General Assembly resolution 67/19 of 29 November 2012 according Palestine «non-member observer State status in the United Nations». In this regard, Palestine is a State recognized by the United Nations General Assembly on behalf of the international community.

As a State Party to the Convention on the Rights of Persons with Disabilities, which entered into force on 2 May 2014, the State of Palestine will exercise its rights and honor its obligations with respect to all States Parties. The State of Palestine trusts that its rights and obligations will be equally respected by its fellow States Parties.

The Permanent Observer of the State of Palestine to the United Nations presents his compliments to the Secretary-General of the United Nations, in his capacity as Depositary, and has the honor to refer to depositary notification C.N.281.2014.TREATIES-IV.15, dated 22 May 2014, conveying a communication of Canada regarding the accession of the State of Palestine to the Convention on the Rights of Persons with Disabilities, dated 13 December 2006.

The Government of the State of Palestine regrets the position of Canada and wishes to recall United Nations General Assembly resolution 67/19 of 29 November 2012 according Palestine «non-member observer State status in the United Nations». In this regard, Palestine is a State recognized by the United Nations General Assembly on behalf of the international community.

As a State Party to the Convention on the Rights of Persons with Disabilities, which entered into force on 2 May 2014, the State of Palestine will exercise its rights and honor its obligations with respect to all States Parties. The State of Palestine trusts that its rights and obligations will be equally respected by its fellow States Parties.

25-09-2012

The Republic of Poland understands that Article 23.1 (b) and Article 25 (a) shall not be interpreted in a way conferring an individual right to abortion or mandating state party to provide access thereto, unless that right is guaranteed by the national law.

Article 23.1(a) of the Convention refers to the recognition of the right of all persons with disabilities who are of marriageable age to marry and to found a family on the basis of free and full consent of the intending spouses. By virtue of Article 46 of the Convention the Republic of Poland reserves the right not to apply Article 23.1(a) of the Convention until relevant domestic legislation is amended. Until the withdrawal of the reservation a disabled person whose disability results from a mental illness or mental disability and who is of marriageable age, can not get married without the court's approval based on the statement that the health or mental condition of that person does not jeopardize the marriage, nor the health of prospective children and on condition that such a person has not been fully incapacitated. These conditions result from Article 12 § 1 of the Polish Code on Family and Guardianship (Journal of Laws of the Republic of Poland of 1964, No. 9, item 59, with subsequent amendments).

The Republic of Poland declares that it will interpret Article 12 of the Convention in a way allowing the application of the incapacitation, in the circumstances and in the manner set forth in the domestic law, as a measure indicated in Article 12.4, when a person suffering from a mental illness, mental disability or other mental disorder is unable to control his or her conduct.

(...) with a reservation on the provision regarding life insurance in the paragraph (e) of the Article 25.

03-12-2009 – Objection by Spain

The Republic of Singapore's current legislative framework provides, as an appropriate and effective safeguard, oversight and supervision by competent, independent and impartial authorities or judicial bodies of measures relating to the exercise of legal capacity, upon applications made before them or which they initiate themselves in appropriate cases. The Republic of Singapore reserves the right to continue to apply its current legislative framework in lieu of the regular review referred to in Article 12, paragraph 4 of the Convention.

• 2. The Republic of Singapore recognises that persons with disabilities have the right to enjoyment of the highest attainable standards of health without discrimination on the basis of disability, with a reservation on the provision by private insurers of health insurance, and life insurance, other than national health insurance regulated by the Ministry of Health, Singapore, in Article 25, paragraph (e) of the Convention.

• 3. The Republic of Singapore is fully committed to ensuring the effective and full participation of persons with disabilities in political and public life, including through the protection of the exercise of their right to vote by secret ballot in elections and public referendums without intimidation. With respect to Article 29, subparagraph (a) (iii) of the Convention, the Republic of Singapore reserves the right to continue to apply its current electoral legislation which requires that assistance in voting procedures shall only be effected through a presiding officer who is appointed by the Returning Officer and has signed an oath to safeguard voting secrecy.

26-06-2014 – Objection by Romania

Slovakia

In accordance with article 46 of the United Nations Convention on the rights of persons with disabilities and article 19 of the Vienna convention on the law of treaties:

The Slovak Republic shall apply the provisions of article 27(1)(a) on condition that the implementation of the prohibition of discrimination on the basis of disability in setting conditions of recruitment, hiring and employment shall not apply in the case of recruitment for service as a member of the armed forces, armed security forces, armed corps, the National Security Office, the Slovak Information Service and the Fire and Rescue Corps.

The Kingdom of Thailand hereby declares that the applcation of Article 18 of the Convention shall be subject to the national laws, regulations and practices in Thailand.

30-11-2009 – Objection by Czech Republic

23-09-2009 – Objection by Portugal

28-09-2010 – Objection by Slovakia

27-07-2009 – Objection by Spain

28-07-2009 – Objection by Sweden

Work and Employment – Convention Article 27 mainly

The United Kingdom accepts the provisions of the Convention, subject to the understanding that none of its obligations relating to equal treatment in employment and occupation, shall apply to the admission into or service in any of the naval, military or air forces of the Crown.

Education – Convention Article 24 Clause 2 (a) and 2 (b)

The United Kingdom reserves the right for disabled children to be educated outside their local community where more appropriate education provision is available elsewhere. Nevertheless, parents of disabled children have the same opportunity as other parents to state a preference for the school at which they wish their child to be educated.

Liberty of Movement

The United Kingdom reserves the right to apply such legislation, insofar as it relates to the entry into, stay in and departure from the United Kingdom of those who do not have the right under the law of the United Kingdom to enter and remain in the United Kingdom, as it may deem necessary from time to time.

Equal Recognition Before the Law – Convention Article 12.4

The United Kingdom's arrangements, whereby the Secretary of State may appoint a person to exercise rights in relation to social security claims and payments on behalf of an individual who is for the time being unable to act, are not at present subject to the safeguard of regular review, as required by Article 12.4 of the Convention and the UK reserves the right to apply those arrangements. The UK is therefore working towards a proportionate system of review.

Education – Convention Article 24 Clause 2 (a) and (b)

The United Kingdom Government is committed to continuing to develop an inclusive system where parents of disabled children have increasing access to mainstream schools and staff, which have the capacity to meet the needs of disabled children.

The General Education System in the United Kingdom includes mainstream, and special schools, which the UK Government understands is allowed under the Convention.

21-12-2011

Withdrawal of reservation under Article 12.4.

Artikel 2 van de Wgbh/cz bevat de verplichting doeltreffende aanpassingen te verrichten, tenzij deze onevenredig belastend zijn. In het voorliggend wetsontwerp van de uitvoeringswet wordt het terrein van goederen en diensten onder de werkingssfeer van de Wgbh/cz gebracht. Dit heeft tot gevolg dat de verplichting om doeltreffende aanpassingen te verrichten ook op het terrein van goederen en diensten van toepassing zal zijn.

Bij een doeltreffende aanpassing gaat het om een aanpassing die in een concrete situatie wordt verzocht. Wat een doeltreffende aanpassing in die concrete situatie is, hangt af van de omstandigheden in dat specifieke geval. Het verzoek om een doeltreffende aanpassing kan in allerlei heel verschillende situaties spelen. Aangezien de omstandigheden zo verschillend kunnen zijn is het niet mogelijk in het algemeen aan te geven welke aanpassingen waar getroffen moeten worden. Het plan van aanpak heeft dan ook geen betrekking op de verplichting doeltreffende aanpassingen te verrichten.

De bestaande wetgeving is niet in strijd met het verdrag.

In het artikelsgewijs deel van de memorie van toelichting bij de goedkeuringswet is per artikel uiteengezet wat er in Nederland is aan wetgeving of beleid op het desbetreffende terrein.

Waar voor wat betreft de burgerlijke en politieke rechten de situatie in Nederland niet in overeenstemming is met de verplichting uit het verdrag, is dat in het artikelsgewijze deel bij het desbetreffende artikel aangegeven (zie bij artikel 5 voor de wijziging van de Wgbh/cz en bij artikel 29 voor de wijziging van de Kieswet). In het wetsvoorstel tot uitvoering van het verdrag zijn de wijzigingen van de Wgbgh/cz en de Kieswet opgenomen die nodig zijn om tot bekrachtiging van het verdrag te kunnen overgaan.

Ook voor de economische, sociale en culturele rechten is in de memorie van toelichting per artikel aangegeven wat in Nederland op het desbetreffende terrein is en wordt gedaan. Aan de verdere verwezenlijking van de economische, sociale en culturele rechten dient te worden gewerkt (artikel 4, tweede lid, van het verdrag). Het verdrag schrijft niet voor hoe dat moet gebeuren en op welke termijn. Een staat heeft een grote mate van vrijheid bij de wijze waarop aan de verwezenlijking wordt gewerkt.

In Nederland geldt, net zoals in andere landen, dat van mensen verwacht wordt dat zij financieel bijdragen aan hun zorg en ondersteuning. Voor zowel ondersteuning op grond van de Wmo 2015 als voor Wlz-zorg gelden landelijke regels waardoor de eigen bijdrage per huishouden gemaximeerd is en juist wordt voorkomen dat de eigen bijdrage niet zou kunnen worden betaald

en mensen als gevolg van de eigen bijdrage noodzakelijke zorg zouden mijden. De hoogte van de eigen bijdrage is afhankelijk van het inkomen, vermogen, de gezinssituatie en de leeftijd van een persoon (pensioengerechtigde leeftijd ja/nee).

Inderdaad speelt UWV een rol bij zieke werknemers als poortwachter en vangnetbegeleider, en is verantwoordelijk voor het treffen van arbeidsplaatsaanpassingen van zieke werknemers.

UWV is op grond van de Wet WIA bevoegd om arbeidsplaatsaanpassingen te verstrekken aan mensen met een (structurele functionele) beperking. Daarbij kan het ook gaan om arbeidsplaatsaanpassingen voor mensen die na een ziekteperiode gaan werken.

Verder kan UWV op grond van de Wet Wajong arbeidsplaatsvoorzieningen verstrekken aan jonggehandicapten die recht hebben op arbeidsondersteuning.

In onderstaande tabellen is het gebruik van voorzieningen weergegeven over de periode 2009 t/m 2014. De aantallen/kosten van de voorzieningen van vóór 2012 zijn niet beschikbaar per categorie.

Daarnaast had UWV vóór 2009 – naast de verstrekking van arbeidsplaatsvoorzieningen – op grond van de artikel 2.17 van de Wet Invoering en financiering van de Wet werk en inkomen naar arbeidsvermogen (IWIA)12 ook de taak om te bevorderen dat de belemmeringen, die personen vanwege ziekte of gebrek ondervinden bij het volgen van onderwijs, worden weggenomen. Vanaf 2009 voert UWV deze taak uit voor de Minister van OCW.

In de registratie van UWV van vóór 2009 (en in 2009 t/m 2011 voor wat betreft de afwikkeling van de toepassing van artikel 2.17 van de Wet IWIA) werd geen onderscheid gemaakt tussen beide soorten voorzieningen. Daarom kunnen over jaren van vóór 2009 (en 2009 t/m 2011) geen exacte gegevens worden gegeven over de in die jaren verstrekt arbeidsplaatsvoorzieningen. De in onderstaande overzichten weergegeven daling van de meeneembare voorzieningen is het gevolg van het feit dat met ingang van 2013 de zorgverzekeraar ook verantwoordelijk is voor de hoortoestellen die uitsluitend voor het werk noodzakelijk zijn.

Met ingang van 1 juli 2011 heeft UWV het Protocol Jobcoach in overleg met het Ministerie van SZW aangepast. Om de kosten van de jobcoaching te beheersen is het maximum aantal begeleidingsjaren gesteld op drie jaar. Er geldt wel een tenzij-bepaling voor werkenden die permanente begeleiding nodig hebben. Zij kunnen langer dan drie jaar gecoacht worden. Dat er meer dan drie jaar gecoacht kan worden is nog eens expliciet bevestigd naar aanleiding van de motie Van Weyenberg c.s.13. Dat dit mogelijk is, is expliciet vermeld in de versie van het Protocol Jobcoach 2013. Met de wijzigingen in het protocol per 1 juli 2011 en daarop gemaakte aanvullingen is de daling van de inzet van de jobcoaching slechts ten dele te verklaren. Veel meer moet dit ook gezocht worden in economische factoren zoals het minder aan het werk zijn van mensen met een arbeidsbeperking (periode van recessie). Tot slot heeft de neerwaartse bijstelling ingaande laatste kwartaal 2012 van het uurtarief eveneens invloed op de daling van de kosten. Per januari 2014 indexeert UWV dit tarief weer.

Tot 2015 kon UWV ook arbeidsplaatsaanpassingen verstrekken voor mensen uit de gemeentelijke doelgroep, bijvoorbeeld een bijstandsgerechtigde met een beperking. Vanaf 1 januari 2015 zijn gemeenten hiervoor verantwoordelijk op grond van de Participatiewet.

De Staatssecretaris van SZW monitort de inzet van gemeenten van re-integratie-instrumenten – waaronder arbeidsplaatsaanpassingen – voor de populatie van de Participatiewet. De eerste gegevens van de monitor worden in het laatste kwartaal 2015 verwacht.

Naar aanleiding van de vraag van de leden van de fractie van het CDA naar de invulling van luistertoetsen voor leerlingen met een auditieve beperking kan het volgende worden opgemerkt. Luistertoetsen Engels – en in het voortgezet onderwijs ook de luistertoetsen voor andere moderne vreemde talen – maken onderdeel uit van de schoolexamens. Dove leerlingen die een moderne vreemde taal in hun profiel hebben, leggen deze toets ook af. Op dit moment maken zij daarbij meestal gebruik van een doventolk. Bij het gebruik van een doventolk wordt in de praktijk echter eerder de vaardigheid van de tolk dan de kunde van de leerling zelf gemeten. Recent is met de belangenorganisaties en instellingen voor dove leerlingen uitgebreid gesproken over het maken van een uitzondering voor dove leerlingen. Het veld bleek hier geen voorstander van, omdat op deze wijze dove leerlingen geen mogelijkheid geboden zou worden om getoetst te worden op hun vaardigheden.

OCW heeft Stichting Leerplan Ontwikkeling (SLO) en CINOP (Stichting gericht op het leren van jongeren en volwassenen voor de arbeidsmarkt en samenleving van morgen) daarom verzocht om in samenwerking met Siméa, Cito en het College voor toetsen en examens een handreiking voor scholen in het voortgezet onderwijs en mbo-instellingen op te stellen. Deze handreikingen zijn sinds kort beschikbaar gesteld op de websites van Cito, Siméa en op http://www.steunpunttaalenrekenenmbo.nl/steunpuntmbo/p000913/nieuws/nieuws/handreiking-taalexaminering-dove-en-slechthorende-mboers. Een van de mogelijkheden in de handreiking om te toetsen is bijvoorbeeld om gebruik te maken van filmpjes met ondertiteling. Op deze wijze toetst de school niet direct het luisteren zelf (want dat valt uiteraard niet te toetsen bij dove leerlingen) maar wel communicatieve vaardigheden.

In het plan van aanpak zijn inderdaad geen passages gewijd aan het Caribische deel van Nederland. Bij het plan van aanpak zijn betrokken de organisaties die in het Europese deel van Nederland belangrijk zijn bij de verdere implementatie van het verdrag. In dit verband is van belang dat het verdrag vooralsnog niet voor het Caribische deel van Nederland zal gelden. Voor de toepassing van het verdrag in Caribisch Nederland is uitvoeringswetgeving nodig. Zoals toegezegd zal een inventarisatie worden uitgevoerd naar de implicaties van medegelding van het verdrag in Caribisch Nederland14.

Wel wordt gestimuleerd om in de tijd tussen goedkeuring en bekrachtiging van het verdrag materiële verbetering aan te brengen in de positie van mensen met een beperking in Caribisch Nederland. Zo kunnen de beschikbare middelen in de integrale aanpak van de sociaal economische problematiek ook worden ingezet voor het verbeteren van de positie van mensen met een beperking. Hierdoor ontstaat de mogelijkheid voor de eilandbesturen om projecten of pilots te starten voor activiteiten ten behoeve van mensen met een beperking in Caribisch Nederland gerelateerd aan de Wet maatschappelijke ondersteuning 2015. Op basis hiervan wordt bezien welke onderdelen van de Wet maatschappelijke ondersteuning op welke wijze en onder welke voorwaarden op de eilanden tot stand kunnen worden gebracht.

De leden van de fractie van GroenLinks opperen het idee om 2016 uit te roepen tot het jaar van inclusie en in dat jaar voortvarend maatregelen te nemen om die inclusie na te streven.

De regering acht het idee van de leden van de fractie van GroenLinks sympathiek. In 2016 zal er in het kader van de ratificatie van het verdrag en de start van het platform inclusie (werktitel) in ieder geval veel aandacht worden besteed aan inclusie. Hoe dit precies vorm gaat krijgen is nog onderwerp van nadere uitwerking. In 2016 is het streven dat met de inzet van het platform er voortvarend aan de slag wordt gegaan met de implementatie van het verdrag en in dat kader gekomen wordt tot concrete afspraken met betrokken organisaties die moeten leiden tot het naderbij brengen van de inclusieve samenleving.

De bestaande wetgeving is reeds getoetst en doorgelicht. In het artikelsgewijs deel van de memorie van toelichting bij de goedkeuringswet is per artikel uiteengezet wat er in Nederland is aan wetgeving of beleid op het desbetreffende terrein.

Waar voor wat betreft de burgerlijke en politieke rechten de situatie in Nederland niet in overeenstemming is met de verplichting uit het verdrag, is dat in het artikelsgewijze deel bij het desbetreffende artikel aangegeven (zie bij artikel 5 voor de wijziging van de Wgbh/cz en bij artikel 29 voor de wijziging van de Kieswet). In het wetsvoorstel tot uitvoering van het verdrag zijn de wijzigingen van de Wgbgh/cz en de Kieswet opgenomen die nodig zijn om tot bekrachtiging van het verdrag te kunnen overgaan.

Ook voor de economische, sociale en culturele rechten is in de memorie van toelichting per artikel aangegeven wat in Nederland op het desbetreffende terrein is en wordt gedaan. Aan de verdere verwezenlijking van de economische, sociale en culturele rechten dient te worden gewerkt (artikel 4, tweede lid, van het verdrag).

Zoals de Alliantie stelt, is het juist dat verdragspartijen verplicht zijn aan de verdere verwezenlijking van de economische, sociale en culturele rechten te werken. Het verdrag schrijft niet voor hoe dat moet gebeuren en op welke termijn. Het verdrag expliciteert niet welke maatregelen de staat dient te nemen en op welke wijze. Er bestaat voor staten, zo ook voor Nederland, veel vrijheid in de wijze waarop aan de verwezenlijking daarvan wordt gewerkt.

De regering is daarbij van oordeel dat dit de inzet vergt van veel verschillende maatschappelijke partijen, binnen de vele verschillende beleidsdomeinen die het verdrag bestrijkt.

In het plan van aanpak wordt daartoe een proces beschreven om te komen tot afspraken in de samenleving. Om tot die afspraken te kunnen komen, worden een bestuurlijk overleg en platform inclusie (werktitel) ingericht. Daarmee wordt nadrukkelijk beoogd om tot concrete afspraken te komen. Deze afspraken kunnen worden gemaakt op de vele domeinen van het verdrag, zoals toegankelijkheid, arbeidsmarkt en onderwijs. Deze concrete afspraken zullen worden gemaakt op basis van wat er op dat moment, afhankelijk van de situatie en op basis van hetgeen er in samenspraak met de verschillende betrokken partijen op dat moment als knelpunt wordt gezien, nodig is. De afspraken zullen dan ook in de praktijk dichtbij de burger met relevante sectoren tot stand komen. Al eerder is aangegeven dat ook gemeenten een belangrijke verantwoordelijkheid hebben en vanuit hun positionering ook bij uitstek kunnen invullen, daar waar het gaat om het bevorderen van de toegankelijkheid van lokale voorzieningen of het initiëren van nieuwe algemene voorzieningen.

De leden van de fractie van de PvdA vragen op welke wijze de Kamer wordt geïnformeerd over de monitor die de staat gaat uitvoeren en de rapportage aan het VN-comité.

Van belang is onderscheid te maken tussen de verschillende rapportages aan het VN-comité. In de eerste plaats zal de staat een rapport uitbrengen waarin per artikel van het verdrag wordt toegelicht hoe het verdrag wordt uitgevoerd. De rapportage biedt daarmee een overzicht van de stand van zaken op alle domeinen van het verdrag. De Staatssecretaris van VWS zal als coördinerend bewindspersoon deze rapportage aan uw Kamer doen toekomen.

Daarnaast zal het College voor de Rechten voor de Mens als onafhankelijke instantie om de uitvoering van het verdrag te bevorderen, beschermen en monitoren een monitor ontwikkelen om de voortgang van de implementatie van het verdrag in Nederland te meten. Hierover zal het College periodiek een rapportage uitbrengen aan het VN-comité.

Ten slotte zullen de vertegenwoordigende organisaties van mensen met een beperking, een zogenoemde schaduwrapportage indienen bij het VN-comité met de bevindingen vanuit

het perspectief van mensen met een beperking. Zowel het College als deze organisaties zullen, naar mag worden aangenomen, uw Kamer deze rapportages doen toekomen.

Zoals reeds is toegelicht op een soortgelijke vraag van de leden van de fractie van de PvdA, is het juist dat verdragspartijen verplicht zijn aan de verdere verwezenlijking van de economische, sociale en culturele rechten te werken. De regering is van mening dat de implementatie van het verdrag dat een programmatisch karakter heeft vooral een proces van cultuurverandering en vernieuwing is dat zijn beslag moet krijgen in de samenleving, met name op lokaal niveau en met inachtneming van ieders verantwoordelijkheid. Het realiseren van een inclusieve samenleving is immers geen kwestie van op landelijk niveau «op een knop drukken». Bovendien is op voorhand niet vast te stellen welke maatregelen in de samenleving «in het algemeen» genomen moeten worden.

De regering is daarbij van oordeel dat dit de inzet vergt van veel verschillende maatschappelijke partijen, binnen de verschillende beleidsdomeinen die het verdrag bestrijkt.

Het plan van aanpak beschrijft een procesaanpak om te komen tot afspraken in de samenleving. Om tot die afspraken te kunnen komen, worden een bestuurlijk overleg en een platform inclusie (werktitel) ingericht. Daarmee wordt nadrukkelijk beoogd om tot concrete afspraken te komen. De regering is van oordeel dat er wel degelijk concrete doelen zullen worden geformuleerd, maar dan wel op basis van wat er op dat moment, afhankelijk van de situatie en op basis van hetgeen er in samenspraak met de verschillende betrokken partijen op dat moment als knelpunt wordt gezien, nodig is. De uitwerking van de concrete doelen zal dan ook in de praktijk dichtbij de burger op lokaal/gemeentelijk niveau plaatsvinden.

Gemeenten hebben een belangrijke verantwoordelijkheid en kunnen die vanuit hun positionering ook bij uitstek invullen, daar waar het gaat om het bevorderen van de toegankelijkheid van lokale voorzieningen of het initiëren van nieuwe algemene voorzieningen.

De regering erkent het belang van verspreiding van kennis en bewustwording. Daar worden door kennisinstituten nu ook al de nodige activiteiten op ontplooid, ook in het meer integraal uitvoeren van programma’s waarin de diverse domeinen samenkomen. Er zijn dus al goede voorbeelden waarop kan worden voortgebouwd. Zo is er de Quickscan van Movisie met betrekking tot de vraag of maatjesprojecten een manier kunnen zijn om mensen met een lichte verstandelijke beperking te helpen om te gaan met voor hen lastige kwesties bij alledaagse activiteiten. Zoals het reizen met openbaar vervoer of het omgaan met formulieren en ICT. In het kader van de activiteiten van de agenda voor de toekomst informele zorg en ondersteuning zal de Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) goede praktijkvoorbeelden uit de sector verspreiden van hoe mensen met uiteenlopende beperkingen volwaardig kunnen meedoen in de samenleving. De kennis wordt gedeeld met gemeenten, bedrijven en sociale wijkteams, zodat zij handvatten hebben om in de wijk de omslag te maken. Gemeenten en veld (alsook aanbieders, professionals etc.) hebben kennisvragen en vinden het belangrijk dat er zowel regionaal als landelijk een kennisinfrastructuur is die deze vragen kan oppakken. Het gaat daarbij niet alleen om kennisvragen op het terrein van de Wmo maar om kennisvragen die betrekking hebben op het brede sociale domein, alsook op het snijvlak van domeinen. Met de voortgangsrapportage HLZ van 25 juni 2015 is uw Kamer geïnformeerd over de ingezette vernieuwing van de kennisinfrastructuur sociaal domein15. De regering zal met deze betrokken partijen bezien welke mogelijkheden er zijn om hieraan nog een verdere impuls te geven, bijvoorbeeld door middel van een meer intensieve samenwerking van kennisinstituten en stroomlijning van kennisinfrastructuren.

De leden van de fractie van de PvdA wijzen erop dat de Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) graag een aanpassing zou zien van de Kieswet om mogelijk te maken dat kiezers met een verstandelijke beperking kunnen stemmen met eventuele ondersteuning in het stemhokje. Zij vragen of de regering bereid is onderzoek te doen naar deze mogelijkheid, en willen weten hoe dan de keuze van diegene die stemt wordt geborgd en beïnvloeding van de stemmer wordt tegengegaan.

Op grond van de wetgeving passend onderwijs hebben alle scholen in het primair en voortgezet onderwijs zorgplicht: het bevoegd gezag van de school moet voor elke leerling met een extra ondersteuningsbehoefte die wordt aangemeld, binnen zes weken een passend aanbod doen. Verder zijn alle scholen en ook de instellingen in het mbo en hoger onderwijs verplicht om op grond van de Wet gelijke behandeling (Wgbh/cz) aanpassingen te doen voor leerlingen en studenten met een beperking. Het kan dan gaan om een aanpassing van de opleiding en de wijze van examinering aan de beperking van de student.

Het dient daarbij wel te gaan om een redelijke aanpassing voor de school of de instelling. Er is dus keuzevrijheid in de invulling van de voorzieningen. Zo kan voor een leerling in een rolstoel een aparte lift worden geregeld, maar kan ook gekeken worden of het mogelijk is het lesrooster zo aan te passen dat de leerling in de reeds toegankelijke lokalen onderwijs kan volgen. Bij de invulling dienen verder de wettelijke inrichtingsnormen in acht worden genomen en de aanpassingen mogen niet leiden tot verlaging van het niveau van de opleiding of het examen.

Goed onderwijs en goede extra ondersteuning van een leerling in de klas staat of valt met de inzet van de leraar. De leraar staat er niet alleen voor: hij ondersteunt de ontwikkeling van de leerlingen samen met het team, de school en het samenwerkingsverband. Parallel aan passend onderwijs wordt daarom geïnvesteerd in opbrengstgericht werken voor alle leerlingen én in de professionalisering van leerkrachten. In de zevende voortgangsrapportage passend onderwijs is nader ingegaan op competenties en betrokkenheid van onderwijspersoneel, en ook op de thema’s waar de regering in de komende periode extra aandacht aan zal geven:

https://www.passendonderwijs.nl./nieuws/zevende-voortgangsrapportage-passend-onderwijs/

De in het wetsvoorstel opgenomen uitbreiding van het werkingsgebied van de Wgbh/cz tot alle goederen en diensten leidt tot een duidelijker rechtskader en een betere bescherming van personen met een handicap of chronische ziekte. Dit geldt ook ten aanzien van financiële dienstverlening. Onderscheid op grond van handicap of chronische ziekte bij financiële diensten wordt expliciet verboden. Voor direct onderscheid is dit verbod absoluut. Indirect onderscheid kan onder omstandigheden gerechtvaardigd zijn. De reden hiervan is dat indirect onderscheid, op welke discriminatiegrond dan ook, nooit geheel is uit te sluiten en dat het volledig verbieden van indirect onderscheid op zichzelf tot onredelijke gevolgen kan leiden. Daarom is niet alleen in de Wgbh/cz maar ook in de andere gelijkebehandelingswetten16, overigens in navolging van de Europese richtlijnen op het gebied van gelijke behandeling, een geclausuleerde uitzondering opgenomen voor indirect onderscheid.

Van indirect onderscheid is sprake indien een ogenschijnlijk neutrale bepaling, maatstaf of handelwijze personen met een handicap of chronische ziekte, een bepaalde godsdienst, levensovertuiging, politiek gezindheid, ras, geslacht, nationaliteit, seksuele gerichtheid, burgerlijke staat of leeftijd in vergelijking met andere personen bijzonder treft. Indirect onderscheid doet zich bijvoorbeeld voor, indien voor de vervulling van een functie de eis wordt gesteld dat de werknemer de Nederlandse taal goed beheerst. Dit is op zich een neutraal criterium, maar het ligt in de rede dat deze eis in het bijzonder voor personen met een niet-Nederlandse achtergrond een hoge drempel kan vormen. De functie-eis leidt daarmee tot indirect onderscheid op grond van nationaliteit. Desondanks kan het gerechtvaardigd zijn om deze taaleis te stellen, bijvoorbeeld als het een functie betreft met veel mondelinge of schriftelijke publiekscontacten, zoals een receptionist of een conducteur.

Een vergelijkbare situatie kan zich voordoen op het gebied van financiële dienstverlening. Ook daar vindt de regering de geclausuleerde uitzondering voor indirect onderscheid gerechtvaardigd. Daarbij zij opgemerkt dat indirect onderscheid alleen is toegestaan indien het onderscheid objectief gerechtvaardigd is door een legitiem doel en de middelen voor het bereiken van dit doel passend en noodzakelijk zijn. Als voorbeeld ter verduidelijking nemen we de levensverzekering.

Een neutraal criterium dat bij dergelijke verzekeringen kan worden gebruikt in de beoordeling van, bijvoorbeeld, de hoogte van de premie, is de levensverwachting. Hoewel dit criterium neutraal is, ligt het voor de hand te veronderstellen dat sommige aandoeningen een nadelige invloed hebben op de levensverwachting. Dat kan ertoe leiden dat personen met een (bepaalde) handicap of chronische ziekte in vergelijking met andere personen onevenredig worden getroffen door het criterium «levensverwachting». Desondanks kan het objectief gerechtvaardigd zijn, het criterium «levensverwachting» te hanteren. Een solide, betaalbaar en rendabel stelsel van verzekeringen is immers niet goed denkbaar, indien gevallen waarin het verzekerde risico onvermijdelijk en snel zal intreden hetzelfde wordt behandeld als gevallen waarin de gebeurtenis onzeker is of naar verwachting pas na geruime tijd (en langdurige premiebetalingen) zal optreden. Dit betekent dat aan het ene uiterste de situatie staat van een persoon met een zodanig sterk verkorte levensverwachting door terminale ziekte, dat het redelijk kan worden geacht dat de mogelijkheid een levensverzekering af te sluiten niet aan de orde is. Aan het andere uiterste staat de persoon die gezond van lijf en leden is (en die voldoet aan de overige voorwaarden voor een levensverzekering), die zonder meer een levensverzekering kan afsluiten. Het gebied tussen deze twee uitersten is zeer gedifferentieerd.

Vanwege deze gedifferentieerdheid is het van belang dat, wil er sprake zijn van een objectieve rechtvaardiging voor het indirecte onderscheid, er niet alleen sprake moet zijn van een legitiem doel, zoals een solide, betaalbaar en rendabel stelsel van verzekeringen, maar ook dat de middelen voor het bereiken van dit doel passend en noodzakelijk zijn. Dit kan betekenen dat er in de concrete situatie gekeken moet worden, uiteraard binnen het kader van de Wet op de medische keuringen, of het als zodanig neutrale criterium van de levensverwachting, de wijze waarop dit criterium wordt toegepast en de resultaten daarvan, in de gegeven situatie passend en noodzakelijk zijn. Een aantal voorbeelden ter verduidelijking. Er zijn ziekten waarbij de levensverwachting nagenoeg gelijk is aan de levensverwachting van personen zonder handicap of ziekte. In die situaties zal een oordeel op basis van (voornamelijk) statistische en actuariële gegevens veelal afdoende zijn. Ook zijn er ziekten waarbij er tussen individuele personen met dezelfde ziekte medisch gezien beduidend verschillende verwachtingen zijn aangaande de levensverwachting. In dergelijke situaties is het enkel afgaan op statistische of actuariële gegevens mogelijk niet voldoende. Immers, de statistiek kan dan een gemiddeld lagere verwachting aangeven, terwijl die verwachting voor de individuele persoon niet of nagenoeg niet geldt gezien diens medische conditie, de verwachte ontwikkeling van zijn ziekte en de stand van de medische wetenschap. In een dergelijke situatie zou het louter afgaan op statistische en actuariële gegevens ertoe leiden dat de levensverwachting, een op het oog neutraal criterium, in de praktijk niet op noodzakelijke en passende wijze wordt toegepast. Een dergelijke situatie zou in het uiterste geval, namelijk indien er sprake is van categorische afwijzing, zelfs neer kunnen komen op verboden direct onderscheid. Een andere situatie waarbij de noodzakelijkheid en de passendheid van het middel extra goed in ogenschouw dienen te worden genomen, kan zich voordoen bij levensverzekeringen die gekoppeld zijn aan de looptijd van een hypotheek. Ook indien een persoon een zekere mate van verlaagde levensverwachting heeft, is het mogelijk dat dit gegeven als zodanig niet voldoende rechtvaardiging is om een onderscheid te maken. Dit kan bijvoorbeeld het geval zijn als een persoon op jonge leeftijd een hypotheek wil en de levensverzekering geldt voor de duur van de hypotheek, waarvan de einddatum ruim eerder ligt dan de levensverwachting van de verzekeringsnemer.

De toegankelijkheid van stemlokalen kent vele facetten. Belangrijk zijn niet alleen de bereikbaarheid van stemlokalen (kan men via de openbare weg bij het stemlokaal komen?), de betreedbaarheid daarvan (kan men vanaf de openbare weg tot in het stemlokaal komen?) en de bruikbaarheid (kan men de stemfaciliteiten in het stemlokaal gebruiken?), maar ook de communicatie daarover (hoe worden kiezers voorgelicht over adressen van toegankelijke stemlokalen?). In 2012 is in opdracht van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties de checklist «toegankelijkheidscriteria stemlokalen» opgesteld, waarin alle bovengenoemde uitgangspunten nader zijn uitgewerkt in een aantal criteria. De checklist is opgesteld in samenspraak met de voormalige Chronisch Zieken en Gehandicaptenraad (thans Ieder(in)). Een stemlokaal wordt geacht voldoende toegankelijk te zijn als wordt voldaan aan alle in de lijst opgesomde toegankelijkheidscriteria. Voorafgaand aan een verkiezing wordt de checklist aan gemeenten gestuurd, met het verzoek om met deze criteria rekening te houden bij het aanwijzen en inrichten van stemlokalen. Ook moeten gemeenten aan alle kiesgerechtigden kenbaar maken welke stemlokalen speciaal zijn ingericht voor mensen met een lichamelijke beperking.

Wat betreft de stemmiddelen kan worden gemeld dat er wordt gewerkt aan een nieuw model stembiljet dat mogelijk door blinde en slechtziende kiezers is te gebruiken en door het gebruik van logo's mogelijk toegankelijker is voor kiezers met een verstandelijke beperking. Tevens onderzoekt het kabinet de haalbaarheid van de invoering van een stemprinter zoals geadviseerd door de commissie Elektronisch stemmen en tellen in het stemlokaal. Daarbij wordt ook onderzocht of kiezers met beperkingen zelfstandig met een stemprinter overweg kunnen.

De toegankelijkheid van stemlokalen is tijdens de provinciale staten- en waterschapsverkiezingen van 18 maart 2015 opnieuw onderzocht. Uit dit onderzoek is gebleken dat 10 van de 54 geobserveerde, door gemeenten als toegankelijk aangewezen stemlokalen daadwerkelijk aan alle criteria voldeden. De regering zal in overleg met de VNG en de Nederlandse Vereniging voor Burgerzaken (NVvB) in aanloop naar de komende verkiezingen nagaan hoe gemeenten de toegankelijkheid van stemlokalen verder kunnen verbeteren. Daarbij zal gebruik worden gemaakt van de ervaringen (best practices) van gemeenten die in voormeld onderzoek goed scoorden.

Uit voormelde observatie blijkt niet dat het percentage stemlokalen dat daadwerkelijk toegankelijk is, samenhangt met de gemeentegrootte. Onder gemeenten die bovengemiddeld scoren bevinden zich zowel grotere als kleinere gemeenten, net als onder gemeenten die juist benedengemiddeld scoren.

Met de leden van de fractie van de PvdA ziet de regering het recht op participatie als een groot goed. Om die reden heeft zij enkele jaren geleden in samenspraak met de Chronisch Zieken- en Gehandicaptenraad (thans Ieder(in)) een checklist met toegankelijkheidscriteria voor stemlokalen ontwikkeld, die voorafgaand aan elke verkiezing aan alle gemeenten wordt gestuurd met het verzoek om met deze criteria rekening te houden bij het aanwijzen en inrichten van de stemlokalen. Daarnaast is al in artikel J 28 van de Kieswet vastgelegd dat kiezers die vanwege een lichamelijke beperking niet zelfstandig kunnen stemmen, zich in het stemhokje kunnen laten bijstaan bij het uitbrengen van hun stem.