Nr. 8 NOTA NAAR AANLEIDING VAN HET VERSLAG

Aanpassing van het toestemmingsvereiste is naar de mening van de initiatiefnemers een sympathiek idee, maar het is wel complex. Het toestemmingsvereiste van art. 1:88 BW beperkt de handelingsbevoegdheid van echtgenoten, omdat de in die bepaling genoemde rechtshandelingen niet zonder toestemming van de echtgenoot onaantastbaar kunnen worden verricht. Het gaat om rechtshandelingen met betrekking tot de echtelijke woning en de inboedel, giften, persoonlijke of zakelijke zekerheidsverschaffing voor schulden van derden en koop op afbetaling. Bij gebreke van toestemming zijn dergelijke rechtshandelingen immers in beginsel vernietigbaar. De gedachte achter deze bepaling is de bescherming van de andere echtgenoot tegen voor het gezinsleven ingrijpende rechtshandelingen, beter nog: de bescherming van de echtgenoten tegen zichzelf en tegen elkaar in verband met deze rechtshandelingen. De bepaling maakt inbreuk op de rechtszekerheid in het rechtsverkeer, aangezien de derde die met een echtgenoot een dergelijke rechtshandeling verricht, vaak niet op de hoogte zal zijn van de toepasselijkheid van deze bepaling en dus ook niet zal weten dat toestemming vereist is.

De bepaling geldt voor alle gehuwden, ongeacht het toepasselijke huwelijksgoederenregime, behalve na scheiding van tafel en bed (art. 1:92a BW). Het is mogelijk het toepassingsbereik van art. 1:88 BW te beperken door bijvoorbeeld de lijst van rechtshandelingen waarvoor toestemming nodig is, in te korten. Het is ook denkbaar dat het toepassingsbereik van de bepaling wordt beperkt tot de gevallen waarin geen sprake is van gemeenschap van goederen, en dus rechtshandelingen betreffende privévermogen uit te sluiten. De initiatiefnemers hebben er niet voor gekozen om deze materie aan te pakken in het initiatiefwetsvoorstel.

De initiatiefnemers begrijpen de behoefte om meer voorlichting te bieden aan aanstaande echtgenoten over de vermogensrechtelijke gevolgen van een huwelijk. Het zou mooi zijn als er, na inwerkingtreding van de wet, een grotere mate van bewustwording ontstaat bij aanstaande echtgenoten over het voortbestaan van hun eigen vermogens, zoals de aan het woord zijnde leden terecht aangeven.

De ambtenaar van de burgerlijke stand, bij wie het voornemen om een huwelijk aan te gaan moet worden aangegeven, is bij uitstek de functionaris die hieromtrent voorlichting kan geven. Maar ook notarissen en (familierecht)advocaten kunnen in die behoefte voorzien. De initiatiefnemers hopen en verwachten dat zowel de ambtenaren van de burgerlijke stand als de notariële beroepsgroep en de vFAS (vereniging Familierecht Advocaten Scheidingsbemiddelaars) deze oproep ter harte zullen nemen en zullen zorgen voor een goede voorlichting op dit punt. Ten slotte zal de centrale overheid ook aandacht moeten schenken aan de wijziging van de wet op dit punt, onder andere door voorlichting op rijksoverheid.nl of het beschikbaar stellen van folders.

De leden van de PvdA-fractie vroegen om een concretisering en enkele voorbeelden waaruit blijkt dat een beperkte gemeenschap van goederen beter aansluit bij de hedendaagse rechtsopvatting en rechtspraktijk dan de algehele wettelijke gemeenschap van goederen.

In de memorie van toelichting bij wetsvoorstel 28867 is destijds al geconstateerd dat veranderende relatiepatronen en een veranderende maatschappij belangrijke argumenten zijn voor de onderhavige aanpassing van ons basishuwelijksgoederenregime.1 Echtgenoten en partners blijven steeds minder vaak voor het leven samen. Het aantal echtscheidingen is de afgelopen 30 jaar met 13 procentpunt gestegen en het blijft stijgen, van 33,3% in 2002 naar maar liefst 38,1% in 2013. Daarbij heeft de emancipatie van de vrouw ertoe geleid dat vrouwen steeds vaker gaan werken en een eigen inkomen verwerven en vermogen opbouwen nog vóór zij in het huwelijk treden. Dat was vlak na de Tweede Wereldoorlog, toen ter gelegenheid van de parlementaire behandeling van het huidige Burgerlijk Wetboek werd gedebatteerd over de handhaving van de algehele gemeenschap van goederen, wel anders.

Professor W.D. Kolkman heeft in WPNR 2014/7044 nog eens op een rij gezet waarom de overstap naar een beperkte gemeenschap thans meer aansluit bij de hedendaagse rechtsopvatting en rechtspraktijk en dat een dergelijke aanpassing op forse steun kan rekenen:

• a. Zoals reeds in de memorie van toelichting is aangegeven, is door Netwerk Notarissen een groot onderzoek verricht onder aanstaande echtgenoten. Daaruit blijkt dat 61% van hen bij echtscheiding de bezittingen die ieder vóór het huwelijk had, niet met elkaar wil delen; 74% wil bij echtscheiding de schulden die ieder vóór het huwelijk had, niet met elkaar delen en 91% wil bij echtscheiding de erfenissen en schenkingen niet met elkaar delen.

• b. De forse steun voor een dergelijk basisregime blijkt reeds bij de voorbereiding van wetsvoorstel 28867. In het kader van deze «derde tranche» organiseerde de Koninklijke Notariële Beroepsorganisatie (KNB) een zestal gecombineerde ringvergaderingen. Meer dan 90% van de 835 deelnemers op de notariële ringbijeenkomsten verklaarde zich voorstander van het voorliggende wetsvoorstel. De KNB concludeerde in haar eindverslag: «Over het algemeen was een enkeling dan wel niemand voor de handhaving van de algehele gemeenschap van goederen. Voorkeur voor uitsluiting van elke gemeenschap met een verrekenstelsel werd uitgesproken door over het algemeen zo’n 5 personen. Een overgrote meerderheid koos voor de beperkte gemeenschap.»

• c. Ook in de wetenschap wordt het uitgangspunt toegejuicht dat slechts de huwelijkse aanwinsten worden gedeeld. Gewezen kan worden op de open brief in de NRC van 3 januari 2008, oproepende tot spoedige invoering van de beperkte gemeenschap van goederen. Ondertekenaars zijn onder anderen: S.E. Bartels, J.H.A. Lokin, M.J.A. van Mourik, A.J.M. Nuytinck, F.W.J.M. Schols, F. Sonneveldt, A.L.G.A. Stille, A.H.N. Stollenwerck, J.P.M. Stubbé, A.L.P.G. Verbeke, L.C.A. Verstappen en P. Vlaardingerbroek. Uit de recentere geschriften blijkt dit ook. Zo schrijft Gr. van der Burght: «een systeem waarbij alleen de huwelijkse aanwinsten gemeenschappelijk zijn heeft mijn volledige en hartgrondige steun, laat daar geen misverstand over bestaan». F.W.J.M. Schols: «de hoofdingreep als zodanig, te weten aanbreng, erfrecht en gift buiten de gemeenschap houden, juich ik toe», J.H. Lieber: «het uitgangspunt van de initiatiefnemers is mij uit het hart gegrepen», B.E. Reinhartz: «Op zich onderschrijf ik het uitgangspunt van de opstellers van het wetsontwerp: slechts datgene wat tijdens het huwelijk wordt verdiend door de echtgenoten, moet gezamenlijk zijn.», L.H.M. Zonnenberg: «Voor een wettelijke beperking van de toekomstige gemeenschap van goederen valt veel te zeggen. Dat het voorhuwelijks vermogen van rechtswege buiten de gemeenschap blijft, lijkt een groot goed.» Kolkman constateert overigens dat het ondersteunen van het uitgangspunt niet per se steun voor het wetsvoorstel impliceert. Maar dan gaat het over de technische uitwerking van de beperkte gemeenschap en niet (meer) over de principiële keuze voor een beperkte gemeenschap van goederen.

• d. Sinds 2013 beschikken we ook over de uitkomsten van de doorwrochte Europese studie over de «Principles of European Family Law regarding Property Relations between Spouses» (deel 33 in de serie «European Family Law», Intersentia, juli 2013). Onder leiding van de «Commission on European Family Law» vindt al sinds 2001 een zoektocht plaats naar de «common core» van het Europese familie(vermogens)recht, met als één van haar doelen de geleidelijke harmonisatie van dit rechtsgebied. Daarin wordt de beperkte gemeenschap aanbevolen. Van de naar schatting 220 miljoen gehuwde Europeanen is ongeveer 5 miljoen in algehele gemeenschap van goederen gehuwd. Dat is iets meer dan 2% en zij wonen grotendeels in Nederland.

De leden van de PvdA-fractie hebben gevraagd naar de stelsels in de ons omringende landen. Recentelijk heeft professor W.D. Kolkman in WPNR 2014/7044 een kort overzicht gegeven van de Europese stelsels, dat de initiatiefnemers hier gaarne overnemen:

• a. De continentaal-Europese stelsels kennen twee hoofdvarianten, te weten de beperkte gemeenschap van goederen en het verrekenstelsel. Bij de goederenrechtelijke regimes kan worden onderscheiden tussen de tijdens huwelijk bestaande gemeenschap en die welke eerst ontstaat bij het einde van het huwelijk. Landen uit de Romeinse rechtsfamilie kennen veelal een «limited community of property», zoals Frankrijk met zijn communauté légale (art. 1401 Code civil) en Spanje met zijn sociedad de ganaciales (art. 1347 Código civil). De uitgestelde gemeenschap van goederen treft men aan in Scandinavië: de Zweedse giftorättsgemenskap (Kap. 7 § 1 Äktenskapsbalken) en de Noorse felleseie (Kap. 6 Lov om ekteskap). De Duitse Zugewinngemeinschaft (§ 1363 BGB) is een goed voorbeeld van een wettelijk verrekenstelsel. De landen van de common law kennen geen huwelijksgoederenregime. Het is de rechter die in grote vrijheid een redelijke voorziening dient te treffen, met als uitgangspunt «fairness», welke meestal leidt tot een «equal division».

• b. Kolkman constateert dat in al deze stelsels opvalt de grondgedachte dat de echtgenoten gezamenlijk gerechtigd worden tot hetgeen waartoe hun inspanningen tijdens het bestaan van het huwelijk hebben geleid. Vermogen dat vóór het huwelijk is verkregen, alsmede vermogen dat om niet gedurende de rit aan de echtgenoten is toegevallen (krachtens erfrecht of schenking), blijft buiten de te verdelen of te verrekenen massa.

• c. Dit is ook terug te vinden in de genoemde «principles». De «Commission on European Family Law» legde in 2013 als uitgangspunten aan haar «principles» ten grondslag: «sharing, fairness, solidarity, flexibility, legal certainty, protection of the weaker spouse and the promotion of party autonomy». Dit leidde tot twee wenselijke stelsels: de beperkte gemeenschap van goederen en het verrekenstelsel. Beide stelsels beschouwen voorhuwelijks vermogen, giften en erfrechtelijke verkrijgingen als persoonlijke goederen die bij het einde van het huwelijk niet worden gedeeld of verrekend. Het onderhavige wetsvoorstel sluit daarbij aan.

• d. De Scandinavische landen kennen een uitgestelde gemeenschap van goederen, die bijvoorbeeld in Zweden bij het eindigen van het huwelijk nagenoeg algeheel kan worden genoemd. Er bestaat een groot verschil met het Nederlandse stelsel van algehele gemeenschap van goederen, omdat in Zweden «tijdens de rit» in het geheel geen gemeenschap van goederen bestaat. Opmerkelijk is dat ook in Zweden de «algeheelheid» van de uitgestelde gemeenschap onder vuur ligt. De Zweedse kritiek komt erop neer dat het systeem, dat dateert van het begin van de vorige eeuw, niet meer van deze tijd is: men beschouwt het gemeenschappelijk worden van voorhuwelijks, geschonken en vererfd vermogen als het zwakke punt van het stelsel. Dat blijkt ook uit Kap. 12 § 1 Äktenskapsbalken en de jurisprudentie over deze bepaling: op grond van onder andere de korte duur van het huwelijk (in de regel: korter dan vijf jaar) wordt bij echtscheiding van de gelijke verdeling afgeweken.

• e. Er is nog een ander initiatief dat het waard is om vermeld te worden. Tussen Duitsland en Frankrijk is een overeenkomst gesloten ter invoering van een gezamenlijk nieuw keuzestelsel. Deze beide landen – in economisch en familierechtelijk opzicht goed vergelijkbaar met Nederland – kennen sinds 2013 de «Community of Accrued Gains». Dit behelst een verbintenisrechtelijk stelsel dat aan het einde van het huwelijk tot verrekening van de huwelijkse aanwinsten leidt.

De leden van de PvdA-fractie vroegen een nadere onderbouwing waarom niet bij voorwaarden afgeweken kan worden van het uitgangspunt dat erfenissen en schenkingen niet in de gemeenschap vallen. Anders dan deze leden aannemen, is het wél mogelijk om bij huwelijkse voorwaarden af te wijken van het uitgangspunt van de voorgestelde beperkte gemeenschap, dat voorhuwelijks vermogen, erfenissen en giften niet van rechtswege gemeenschappelijk worden. Echtgenoten die een algehele gemeenschap van goederen willen doen ontstaan zoals deze thans geldt, kunnen dat eenvoudig bewerkstelligen door dit bij aanvang van hun huwelijk (of daarna) bij huwelijkse voorwaarden te bepalen. Daardoor valt het voorhuwelijks vermogen wél in de gemeenschap. De door de leden gestelde vragen hieromtrent kunnen echter ook betrekking hebben op de werking van de door de erflater of schenker opgelegde uitsluitingsclausule, meer in het bijzonder de vraag waarom de uitsluitingsclausule dwingt en dus voorgaat op datgene wat echtelieden bij huwelijkse voorwaarden overeenkomen.

De Hoge Raad heeft in zijn arrest van 21 november 1980 beslist dat de uitsluitingsclausule dwingt in die zin, dat het de echtgenoten niet vrijstaat bij huwelijkse voorwaarden zodanige regelingen te treffen dat het effect van een uitsluitingsclausule ongedaan wordt gemaakt.2 In zoverre gaat de wil van de erflater en schenker vóór op de contractsvrijheid van echtelieden. Dit is echter niet buiten discussie. Verstappen heeft uitgebreid gemotiveerd dit standpunt weerlegd.3 Echter, de wetgever heeft bij de behandeling van het wetsvoorstel verrekenbedingen expliciet te kennen gegeven deze jurisprudentie te willen handhaven.4 Bij deze stand van zaken is het onverstandig deze lijn in jurisprudentie en wetgeving in het onderhavige wetsvoorstel te verlaten.

De leden van de PvdA-fractie vragen naar welke vormen van bewijs met betrekking tot de administratie van het persoonlijk vermogen een juridische basis hebben, en welke niet. De initiatiefnemers kunnen daarop als volgt antwoorden. Het voorgestelde art. 1:94 lid 8 BW, dat niet verschilt van het huidige lid 6 van dit artikel, bepaalt dat, als tussen echtgenoten een geschil bestaat aan wie van hen beiden een goed toebehoort en geen van beiden zijn recht op dit goed kan bewijzen, dit goed als gemeenschapsgoed wordt aangemerkt. Art. 1:131 lid 1 BW bepaalt vervolgens dat, wanneer tussen niet in gemeenschap van goederen gehuwde echtgenoten een geschil bestaat aan wie van hen beiden een recht aan toonder of een zaak die geen registergoed is, toebehoort en geen van beiden zijn recht op dit goed kan bewijzen, het goed wordt geacht aan ieder der echtgenoten voor de helft toe te behoren. In beide gevallen werkt het vermoeden niet ten nadele van de schuldeisers van de echtgenoten. Art. 1:130 BW geeft vervolgens een bewijsvoorschrift jegens schuldeisers: een echtgenoot kan tegen derden zijn aanbreng van bij huwelijkse voorwaarden buiten de gemeenschap gehouden goederen, voor wat betreft rechten aan toonder en zaken die geen registergoederen zijn, slechts bewijzen door hun vermelding in de akte van huwelijkse voorwaarden of in een door de partijen en de notaris ondertekende, aan de minuut van die akte vastgehechte beschrijving. Indien de vermelding van een goed geen afdoende omschrijving daarvan biedt, kan aanvullend bewijs door alle middelen worden geleverd; ten aanzien van goederen die een echtgenoot buiten diens weten opgekomen waren, kan het bewijs door alle middelen worden geleverd. Wat de vorm van het bewijs betreft geldt dat, indien het bewijs moet worden geleverd in een geschil tussen echtgenoten, alle bewijsmiddelen zijn toegelaten, terwijl wanneer het een geschil betreft tussen een echtgenoot en een schuldeiser over de aanbreng van bij huwelijkse voorwaarden buiten de gemeenschap gehouden goederen, het bewijs slechts geleverd kan worden door hun vermelding in de akte van huwelijkse voorwaarden of in een door de partijen en de notaris ondertekende, aan de minuut van die akte vastgehechte beschrijving. Deze bepaling is dus niet van toepassing op krachtens de wet tot het privévermogen behorende goederen, zoals het voorhuwelijks vermogen, erfenissen en giften.

Voor geschillen met schuldeisers hieromtrent geldt dus de hoofdregel dat geen bijzondere vormen voor het bewijs zijn voorgeschreven. In faillissement geldt echter art. 61 lid 4 Fw, dat wel een bewijsvoorschrift inhoudt: «De goederen, voortgesproten uit de belegging of wederbelegging van gelden aan de echtgenoot of geregistreerde partner van de gefailleerde buiten de gemeenschap toebehorende, worden insgelijks door die echtgenoot onderscheidenlijk geregistreerde partner teruggenomen, mits de belegging of wederbelegging, in geval van geschil, door voldoende bescheiden, ten genoegen van de rechter, zij bewezen». Echter, in het wetsvoorstel wordt voorgesteld om deze bepaling te laten vervallen.

De leden van de SP-fractie vroegen zich af in hoeverre de in het notariaat gangbare praktijk gezien moet worden als een representatieve situatie voor Nederland in het algemeen. Deze leden deden dat naar aanleiding van de stelling van de initiatiefnemers in de toelichting dat het voorstel bovendien beter aansluit bij de in de notariële praktijk gangbare situatie dat echtelieden het als normaal beschouwen dat zij na een echtscheiding verdelen wat zij tijdens het huwelijk aan gemeenschappelijk vermogen hebben opgebouwd.

Ter beantwoording van deze vraag moet eerst de in het notariaat gangbare praktijk nader worden toegelicht. De initiatiefnemers hebben vooral gekeken naar het standaard opnemen van uitsluitingsclausules in testamenten. Al is daar statistisch geen onderzoek naar gedaan (hetgeen niet kan omdat testamenten geheim zijn), toch is in het notariaat algemeen bekend dat deze clausule in vrijwel elk van de 275.000 testamenten die jaarlijks worden opgesteld, voorkomt. Dat betreft de gehele testamentenpraktijk en mitsdien is het representatief voor de situatie in het algemeen. Voorts kan gewezen worden op de percentages gemaakte voorhuwelijkse huwelijkse voorwaarden, dat – zoals ook al aangegeven in de memorie van toelichting – het hoogste percentage van alle Europese landen is, voor zover daarvan cijfers bekend zijn. Ook dat gegeven is representatief voor geheel Nederland. Daaruit kan voor geheel Nederland de conclusie worden getrokken dat het stelsel in de praktijk in hoge mate wordt gecorrigeerd. Deze notariële praktijk zegt dus niet alleen wat over de mensen die willen huwen, maar ook over de testateurs en schenkers. Een zekere representativiteit kan aan die gegevens niet ontzegd worden. Het zegt immers iets over de mate waarin het huidige stelsel van de algehele gemeenschap van goederen gecorrigeerd wordt. Daarbij moet echter worden opgemerkt dat de notaris de categorie die uiteindelijk geen huwelijkse voorwaarden maakt, niet structureel op zijn kantoor zal zien. In zoverre is de in het notariaat gangbare praktijk ook beperkt.

De initiatiefnemers baseren zich niet enkel op datgene wat door mensen die huwelijkse voorwaarden maken, wenselijk wordt geacht, maar nemen daarvoor in bredere zin de gevoelens en gedachten mee, die zij te horen krijgen op werkbezoeken en via contacten met mensen in het land. Zij zijn van mening dat de beperking van de gemeenschap van goederen in lijn is met wat de meerderheid, met name ook onder jongeren, wenst. Dit wordt ook bevestigd door de inmiddels verrichte onderzoeken. Voor wat betreft de vraag wat aanstaande echtelieden wensen, bestaan drie onderzoeken.

• a. In het Nipo-onderzoek is aan alle Nederlanders gevraagd naar wat men het meest wenselijke huwelijksgoederenregime vindt. De meerderheid heeft zich in die enquête uitgesproken voor het beginsel dat alles gemeenschappelijk hoort te zijn. Echter, als gevraagd wordt naar de consequenties van die opvatting, blijkt een grote meerderheid die juist niet voor wenselijk te houden:

  • i. 55% van de ondervraagden vindt dat geërfde familiestukken van degene die geërfd heeft, moet blijven bij het aangaan van een huwelijk;

  • ii. 75% van de ondervraagden (72% van de gehuwden, 84% van de samenwonenden en 78% van de alleenstaanden) is tegen het verdelen van geërfde familiestukken in geval van echtscheiding;

  • iii. bijna 60% van de ondervraagden (in de beantwoording was weinig verschil tussen gehuwden, samenwonenden en alleenstaanden) was tegen verdeling van geërfde familiestukken in geval van overlijden;

  • iv. 85% van de ondervraagden was tegen het verdelen van door de langstlevende geërfde familiestukken;

  • v. 59% van de ondervraagden (in de beantwoording was weinig verschil tussen gehuwden, samenwonenden en alleenstaanden) is erop tegen dat geërfd geld bij overlijden moet worden verdeeld.

• b. Dan is er het meer uitgebreide onderzoek van Netwerk Notarissen. Uit onderzoek van Netwerk Notarissen onder 3.000 aanstaande echtgenoten blijkt dat 61% van hen bij echtscheiding de bezittingen die ieder vóór het huwelijk had, niet met elkaar wil delen; 74% wil bij echtscheiding de schulden die ieder vóór het huwelijk had, niet met elkaar delen en 91% wil bij echtscheiding de erfenissen en schenkingen niet met elkaar delen.

  Het verschil tussen beide onderzoeken is dat in het eerste onderzoek alle Nederlanders ondervraagd zijn en in het tweede onderzoek alleen aanstaande echtelieden. Dat maakt uit, aangezien het wetsvoorstel zich in eerste instantie uiteraard richt tot de laatste groep en niet tot alle Nederlanders. Daarom legt deze uitkomst meer gewicht in de schaal.

• c. Ten slotte is er in een algemeen maandelijks onderzoek van Motivaction onder ruim 1.000 personen een aantal specifieke, op deze materie gerichte vragen gesteld. Daaruit blijkt dat:

  • i. 74% van de respondenten bij echtscheiding de schulden die er vóór het huwelijk waren, niet wil delen;

  • ii. 91% van de respondenten bij echtscheiding de erfenissen die ieder heeft ontvangen, niet wil delen.

Van de fracties van de initiatiefnemers hebben destijds de fracties van D66 en VVD tegen het amendement gestemd en de fractie van de PvdA voor. De insteek van de PvdA-fractie was daarbij niet zozeer gericht tegen de wijziging, zij konden zich vinden in de stap naar voren, maar niet tegen de veronderstelde rompslomp van een verplichte administratie waarmee gehuwden opgezadeld zouden worden. In het amendement-Anker vonden zij, gegeven de context van het toen voorliggende wetsvoorstel, een middel administratieve lasten te verlichten.

Het amendement werd door de Tweede Kamer aangenomen en maakte daarmee deel uit van het wetsvoorstel dat aan de Eerste Kamer werd voorgelegd. Daarover heeft in die Kamer dus geen afweging per stemming plaatsgevonden. Wel was de Eerste Kamer kritisch over de gevolgen van het amendement-Anker en heeft die Kamer op verzoek van onder anderen senatoren van het CDA en de PvdA de verantwoordelijke Minister om reparatiewetgeving verzocht teneinde door het amendement ontstane gebreken te herstellen.

De initiatiefnemers delen de opvattingen van Reinhartz niet. Anders dan zij stelt, is het voor het bewijs van het privékarakter van ten huwelijk aangebrachte vermogensbestanddelen, erfenissen of giften, geenszins in alle gevallen noodzakelijk een boekhouding bij te houden met kasstromen en registratie van nieuwe verkrijgingen. De wet maakt het bijhouden van een dergelijke administratie niet noodzakelijk. Ook zonder het bijhouden van een dergelijke administratie kan bewijs geleverd worden van het privékarakter van bepaalde vermogensbestanddelen. Ten aanzien van het voorhuwelijks vermogen volgt het bewijs bij registergoederen al uit de leveringsakte en de inschrijving in de openbare registers, bij vorderingen het tijdstip waarop de vordering is ontstaan. Datzelfde geldt ook voor de schulden van de echtgenoten. Voor roerende zaken kan het bewijs ook volgen uit een aankoopbon op naam of een bancaire overboeking. Erfenisgoederen kunnen blijken uit testamenten of verdelingsakten, schenkingen kunnen blijken uit schenkingsakten. Van erfenissen en substantiële schenkingen worden belastingaangiften gedaan en dergelijke aangiften worden lang bewaard. Bij onroerende zaken zijn de gegevens van de Dienst van het Kadaster en de Openbare Registers (KADOR) langer dan een leven lang beschikbaar. Voor zover die goederen nog aanwezig zijn aan het einde van het huwelijk, is bewijs dus eenvoudig te leveren. Wanneer goederen worden verkocht en met de opbrengst andere goederen worden aangeschaft, dan zal uit ver- en aankoop moeten blijken hoe de herbelegging is geschied. Maar ook dat kan worden bewezen zonder te beschikken over een uitgebreide administratie.

Ook het bepalen van wat bij het einde van het huwelijk tot de ontbonden gemeenschap behoort en wat niet, hoeft niet zo ingewikkeld te zijn als Reinhartz voorstelt. De «marsroute» van de notaris wordt bepaald door het voorgestelde lid 8 van art. 1:94 (thans lid 6) BW: alles wordt geacht gemeenschappelijk vermogen te zijn, tenzij echtgenoten aantonen dat het tot het privévermogen behoort. Nergens in het Nederlandse recht staat dat de notaris niet zou mogen afgaan op verklaringen van partijen en dat hij daarom de kasstromen zou moeten nagaan om de (her)belegging vast te stellen, nog afgezien van de vraag of kasstromen daarvoor bepalend zijn. Overigens is ook niet gebleken dat echtgenoten die zijn gehuwd met gescheiden vermogens, doordat zij in hun huwelijkse voorwaarden iedere gemeenschap hebben uitgesloten of een beperkte gemeenschap zijn aangegaan, grote (bewijs)problemen ervaren ter beoordeling van de vraag of het goed wel of niet gemeenschappelijk is, bij toepassing van het vergelijkbare art. 1:131 BW.

De bespreking door Reinhartz van het voorgestelde art. 1:96 lid 3 BW geschiedt aan de hand van een nogal gezochte casus die bepaald niet maatgevend is voor het probleem dat met deze bepaling wordt opgelost.

Haar belangrijkste kritiekpunt op het voorgestelde art. 1:95 lid 3 BW is of het werkbaar is in de praktijk. Deze bepaling heeft tientallen jaren – sinds 1970 – bestaan (art. 1:126 oud BW) voor de beperkte gemeenschappen van winst en verlies en van vruchten en inkomsten, en in die jaren is uit rechtspraak niet gebleken dat die bepaling bij de echtgenoten die onder dit regime waren gehuwd, onwerkbaar is. Haar vermoeden is onzes inziens niet onderbouwd en lijkt op gespannen voet te staan met de ervaringen inzake art. 1:126 oud BW in het verleden. Hetzelfde geldt wat de initiatiefnemers betreft ten aanzien van de toepassing van het voorgestelde art. 1:96 lid 7 BW, dat gelijk is aan art. 1:127 oud BW.

In het algemeen wordt opgemerkt dat de stellingen van Reinhartz niet worden onderbouwd met feitelijke gegevens. Verreweg de meeste landen in Europa hebben stelsels waarin voorhuwelijks vermogen, erfenissen en giften niet van rechtswege gemeenschappelijk worden en in al die landen is niet van substantiële problemen gebleken. Het geschetste beeld wordt door de initiatiefnemers daarom ook als te negatief beoordeeld.

De visie van de initiatiefnemers is dat de vermogensrechtelijke gevolgen van het huwelijk, op de gronden als vermeld in de memorie van toelichting, moeten aansluiten bij het meest wenselijke systeem. Het door de initiatiefnemers voorgestane model erkent ten volle de lotsverbintenis die het huwelijk tot stand brengt door het goede en het «slechte» dat voortkomt uit het huwelijk met elkaar te delen en waarvan de basis voortvloeit uit het ongewijzigde art. 1:81 BW in titel 6. De gemeenschap van goederen blijft de standaard voor goederen en schulden die worden verkregen tijdens het huwelijk. Slechts uitgesloten wordt dat vermogen dat reeds voorafgaand aan het huwelijk vergaard is en daarmee volgens de initiatiefnemers, gegeven de veranderde sociale werkelijkheid, het meest tot zijn recht komt als privévermogen. Voor diegenen die om hen moverende reden een eventueel (substantieel) voorhuwelijks vermogen deel willen laten uitmaken van de gemeenschap van goederen, staat altijd nog de weg van de huwelijkse voorwaarden open, zoals die nu ook openstaat voor diegenen die dat niet willen.

Het onderhavige wetsvoorstel brengt meer balans in de uitgangspunten die professor A.L. Verbeke al noemde in zijn hiervoor reeds aangehaalde publicatie: het uitgangspunt voor een billijke en evenwichtige vermogensregeling tussen echtgenoten is het evenwicht tussen de basiscomponenten van elke huwelijksrelatie: autonomie, gelijkwaardigheid en solidariteit. Het houdt rekening met de wenselijkheid om bij echtscheiding de erfenissen en giften die van de eigen familie zijn verkregen, niet (in beginsel verplicht) te hoeven delen met de andere echtgenoot. Men kan dit zien als een individualistische benadering, maar de initiatiefnemers zien het meer als het brengen van meer evenwicht in de huidige wettelijke regeling. Zoals reeds hiervoor werd aangegeven, moet terdege rekening worden gehouden met de mogelijkheid van echtscheiding. Zoals eveneens reeds hiervoor werd aangegeven, is het percentage echtscheidingen in 2013 gestegen naar 38,1%. Ongetwijfeld zal een deel van de gehuwden of de huwenden het huwelijk beschouwen als een levenslange lotsverbondenheid tussen twee personen. In dat geval zal gedurende deze levenslange lotsverbondenheid het opgebouwde vermogen tot de gemeenschap behoren. Maar deze zienswijze leidt er niet noodzakelijkerwijs toe dat daarom al het vermogen zomaar altijd gemeenschappelijk zou moeten worden. Zo is het best mogelijk dat na het overlijden van een echtgenoot de langstlevende een nieuwe levenslange lotsverbondenheid in de vorm van een nieuw huwelijk aangaat. Indien de eerste relatie kinderen heeft voortgebracht en de nieuwe partner ook kinderen «meebrengt» in de nieuwe relatie, is naar de overtuiging van de initiatiefnemers het nieuwe stelsel te prefereren boven het thans geldende. Het huwelijk zien als een levenslange lotsverbondenheid leidt dus bepaald niet tot een stelsel dat alles in vermogensrechtelijk opzicht gemeenschappelijk moet worden. Ook in kringen waarin het huwelijk als levenslange lotsverbondenheid wordt beschouwd, kunnen op goede gronden huwelijkse voorwaarden gemaakt worden.

Voor de vraag naar het meer of minder individualistische karakter van het huwelijk verwijzen de initiatiefnemers naar het eerder geciteerde art. 1:30 lid 2 BW, waaruit blijkt dat de wetgever heeft beoogd zich juist met dat soort vragen niet in te laten.

De leden van de ChristenUnie-fractie vroegen welke problemen op dit moment worden geconstateerd door de initiatiefnemers en hoe omvangrijk deze problemen zijn.

De volgende problemen doen zich voor:

• a. Het huidige stelsel van algehele gemeenschap van goederen wordt door veel aanstaande echtelieden niet voor wenselijk gehouden. Het sluit dus niet aan bij wat mensen willen.

• b. Om het basishuwelijksgoederenregime te corrigeren worden standaard in testamenten en schenkingsakten zogenaamde uitsluitingsclausules opgenomen.

• c. Voor zover er Europese cijfers bekend zijn, kent Nederland het hoogste percentage voorhuwelijkse huwelijkse voorwaarden. De huidige wetgeving leidt er dus toe dat burgers onnodig op kosten worden gejaagd.

• d. Nederland loopt in internationaal verband uit de pas: indien op een internationaal huwelijk het Nederlandse huwelijksvermogensrecht van toepassing is, worden buitenlanders geconfronteerd met een letterlijk wereldvreemd stelsel met voor hen onaangename en ongewenste consequenties.

• e. Het stelsel pakt willekeurig uit als de door de ene echtgenoot verkregen erfenis voorzien is van een uitsluitingsclausule en die van de andere echtgenoot niet.

• f. Het huidige stelsel maakt het betrekkelijk eenvoudig om zich via de algehele gemeenschap van goederen vermogen «toe te eigenen»; dit doet zich vooral voor bij de groep (vermogende) ouderen, die opnieuw in het huwelijk treden. Indien er kinderen zijn, kan de vermogensverschuiving die veroorzaakt wordt door onnodig alle bestanddelen tot de gemeenschap te rekenen, ook erfrechtelijk ongewenste effecten hebben.

• g. Het is onterecht dat de voorhuwelijkse schulden van een echtgenoot vanwege het huidige stelsel mede ten laste van de andere echtgenoot komen.

Over de vraag naar mogelijke andere oplossingsrichtingen merken de initiatiefnemers het volgende op. In het verleden is uitgebreid onderzoek gedaan naar het meest wenselijke huwelijksgoederensysteem. Ter zake van de voorgeschiedenis van de wetsvoorstellen met betrekking tot het huwelijksvermogensrecht wordt verwezen naar de memorie van toelichting bij het voorstel van wet inzake de wijziging van de titels 6 en 8 van Boek 1 van het Burgerlijk Wetboek8 en naar het rapport van de Commissie rechten en plichten van echtgenoten van december 1997. Het rapport is tezamen met de brief van de Staatssecretaris van Justitie van 23 december 1997 aan de Tweede Kamer toegezonden.9 Door het Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatie Centrum van het Ministerie van Veiligheid en Justitie (WODC) is in het kader van de voorbereiding van wetsvoorstel 28867 aan het Molengraaff Instituut voor Privaatrecht van de Universiteit Utrecht opdracht gegeven een rechtsvergelijkend onderzoek uit te voeren.10 Op 15 november 2000 werd een notitie met een aantal personen uit wetenschap, rechtspraktijk en rechterlijke macht besproken. Op 22 november 2000 is over het rechtsvergelijkend rapport en de notitie een studiemiddag te Utrecht gehouden. Naar aanleiding van deze studiemiddag is een bundel verschenen: «Algehele gemeenschap van goederen: Afschaffen!?».11 In al die studies en consultaties zijn verschillende stelsels vergeleken en daaruit is de conclusie getrokken dat een voorkeur bestaat voor de invoering van een beperkte gemeenschap van goederen, zoals is voorgesteld in wetsvoorstel 28867, dat in de kern gelijk is aan het onderhavige wetsvoorstel. De initiatiefnemers vinden dat al dit onderzoek zijn waarde niet heeft verloren en dat het daarmee niet nodig is dit over te doen. Daar komt bij dat de destijds gemaakte keuze wordt bevestigd door de in 2013 verschenen «Principles of European Family Law regarding Property Relations between Spouses» van de «Commission on European Family Law».

Aanpassing van de zakelijke uitsluitingsclausule hebben de initiatiefnemers niet overwogen, omdat een dergelijke aanpassing het fundamentele probleem niet redresseert.

Het is de initiatiefnemers niet duidelijk wat de vraagstellers bedoelen met «de verknochtheid van schulden», zij moeten op dat punt dus helaas een antwoord schuldig blijven. Het leerstuk van verknochtheid is immers een geheel ander dan dat van de uitsluitingsclausule en het heeft op zichzelf niets te maken met de invoering van een beperkte gemeenschap.

De initiatiefnemers verwijzen hiervoor deels naar hetgeen reeds geantwoord is op de vragen van de leden van de fracties van de PvdA en het CDA over het instituut huwelijk. In dit initiatiefwetsvoorstel wordt geen afbreuk gedaan aan het huwelijk. Slechts de vermogensrechtelijke gevolgen van het huwelijk worden aangepast. De achterliggende visie is – in de kern – dat de lotsverbintenis die het huwelijk inhoudt, met zich brengt dat alleen hetgeen door de inspanningen van de echtelieden gezamenlijk wordt verkregen ook juridisch gemeenschappelijk wordt. Die lotsverbondenheid brengt niet met zich dat ook voorhuwelijks vermogen, erfenissen of giften van rechtswege gemeenschappelijk zouden moeten worden. Het is uiteraard het meest wenselijk dat een huwelijk, voor zover dit is te beschouwen als een levenslange verbintenis, ook zo eindigt. Het zal bij weinigen op bezwaar stuiten als bij het huwelijk als ideaalbeeld wordt meegegeven dat het eindigt door de dood van één van de echtelieden in plaats van door echtscheiding. Maar de realiteit van vandaag de dag houdt ook in dat men oog moet hebben voor het hoge echtscheidingspercentage, dat in 2013 38,1% bedroeg volgens cijfers van het CBS. Gegeven de echtscheidingscijfers verderop in deze nota naar aanleiding van het verslag betekent het huwelijk tegenwoordig in bijna 40% van de gevallen een tijdelijke verbintenis. Voor een meerderheid van ruim 60% is het nog steeds een verbintenis die voor het leven duurt. Het wetsvoorstel stuurt daarin niet.

De wetgever maakte voorts al eerder de keuze het huwelijk niet in een religieuze of ideologische context te plaatsen (art. 1:30 lid 2 BW) en echtscheiding casu quo ontbinding mogelijk te maken. Dat doet ook in de ogen van de initiatiefnemers niet af aan het (buitenwettelijke) ideaalbeeld van een duurzame levenslange verbintenis.

De initiatiefnemers delen de opvatting van de leden van de SP-fractie dat er geen ernstige afwikkelingsproblemen zijn met de uitsluitingsclausules. Daarom leggen zij juist het geldend recht in de wet vast. Onder het kopje «Uitvoerbaarheid en administratieve lasten» hebben de initiatiefnemers in de memorie van toelichting de afhandeling van uitsluitingsclausules aangehaald als voorbeeld van een veelgebruikt middel waardoor feitelijk ook beperkte gemeenschappen van goederen ontstaan. Het betreft dus vooral een vergelijking die ziet op problemen ten aanzien van het naast elkaar bestaan van vermogens. Daarvan is in het huidige systeem, waarin uitsluitingsclausules al tientallen jaren standaard worden opgenomen in testamenten en schenkingsakten, niet gebleken.

Uitgangspunt van de wetgever behoort immers te zijn dat het meest wenselijke recht in de wet moet staan en uit efficiency-, maar ook uit kostenoverwegingen niet steeds moet worden gecreëerd door het maken van uitsluitingsclausules. Door de nieuwe wettelijke regeling bestaat minder noodzaak om huwelijkse voorwaarden en testamenten op te stellen. Daarmee worden de lasten van burgers verlicht.

De initiatiefnemers kunnen daarop als volgt ingaan. Een keihard bewijs van de uitwerking van een wet na invoering van een nieuwe wettelijke regeling is vooraf vrijwel nooit te leveren. Dat kan immers slechts proefondervindelijk worden vastgesteld, maar daarvoor is juist invoering van de nieuwe hoofdregel vereist. In die zin kan moeilijk aan een dergelijk verzoek om keihard bewijs te leveren, worden voldaan. In de toelichting en hiervoor is wel bewijs geleverd dat het huidige stelsel gebrekkig functioneert en steeds wordt gecorrigeerd (huwelijkse voorwaarden/uitsluitingsclausule) en dat het in internationaal verband enorm uit de pas loopt. Daarmee is naar de mening van de initiatiefnemers ook aangetoond dat aanpassing wenselijk is.

Met dit wetsvoorstel wordt overgestapt naar een internationaal gangbaar stelsel dat in veel landen al decennia bestaat en goed functioneert. Met het uitgebreide onderzoek van de «Commission on European Family Law», dat heeft geresulteerd in de «Principles of European Family Law Regarding Property Relations Between Spouses»,12 is op zijn minst genomen aannemelijk gemaakt dat, als het systeem in de rest van Europa al decennia goed werkt, dit in Nederland ook kan werken. De onderbouwing van de stelling dat in geen enkel land in de wereld een dergelijk stelsel op onaanvaardbare afwikkelingsproblemen stuit, is daarin gelegen dat de initiatiefnemers geen literatuur of onderzoek kennen waarin het tegenovergestelde wordt beweerd en aangetoond.

De initiatiefnemers merken op dat rondom verrekenbedingen vrijwel uitsluitend problemen bestaan wanneer het gaat om het niet uitgevoerde Amsterdamse verrekenbeding, hetgeen periodieke verrekening van in een tijdvak genoten (overgespaarde) inkomsten inhoudt. Een periodiek verrekenbeding betrekt in een tijdvak genoten inkomsten in de verrekening, hetgeen naar de letter leidt tot het jaarlijks moeten vaststellen van vorderingen die aan het einde van het huwelijk bij elkaar opgeteld moeten worden. De optelsom staat echter in geen verhouding tot hetgeen daadwerkelijk nog aan het einde van het huwelijk aanwezig is. Daarom heeft de Hoge Raad in 1995 het niet uitgevoerde periodieke verrekenbeding getransformeerd in een finale verrekenplicht ter zake van het aan het einde van het huwelijk aanwezige vermogen. Niet uitgevoerde periodieke verrekenbedingen leiden bij echtscheiding tot de vraag welk vermogen moet worden verrekend als het resultaat van de jaarlijks overgespaarde inkomsten. Daarbij is vooral de uitleg van het begrip inkomen, zoals dat in de huwelijkse voorwaarden is geformuleerd, problematisch. Dergelijke problemen worden veelal niet ondervonden bij zogenaamde finale verrekenbedingen, waarbij meestal helder is welk vermogen moet worden verrekend en waarbij veelal louter gekeken hoeft te worden naar wat aan het einde van het huwelijk aan vermogen aanwezig is. Ingevolge de opgestelde huwelijkse voorwaarden is dit meestal geformuleerd als een verrekenplicht alsof er een algehele gemeenschap van goederen zou zijn geweest, veelal met uitzondering van voorhuwelijks vermogen, erfenissen en giften (afhankelijk van de vraag hoe het huwelijk eindigt). Voor zover bekend werken de finale verrekenbedingen dus vaak als een finale verrekenplicht alsof er een beperkte gemeenschap van goederen zou zijn geweest. Omdat een beperkte gemeenschap niet uitgaat van de verrekenplicht ter zake van periodiek genoten inkomsten, zal de problematiek zoals zojuist beschreven bij periodieke verrekenbedingen zich daar dan ook niet voordoen.

Er zijn geen problemen bekend met betrekking tot de stelsels van vruchten en inkomsten en van winst en verlies, waarvan de wettelijke regeling per 1 januari 2012 is komen te vervallen. Dat die in het verleden niet vaak bij huwelijkse voorwaarden zijn overeengekomen, heeft veel te maken met het gegeven dat zij die huwelijkse voorwaarden overeenkomen, met name bescherming zochten voor de verregaande bescherming van schuldeisers. Daarvoor is in ieder geval vereist dat de gemeenschap van goederen als zodanig geheel is uitgesloten, dus ook geen beperkte gemeenschap van winst en verlies of van vruchten en inkomsten bestaat.

Professor E.M. Meijers, de ontwerper van het huidige BW, schreef in 1932 reeds naar aanleiding van de cijfers over gemaakte huwelijkse voorwaarden: «Niet minder merkwaardig is, dat niettegenstaande jaarlijks meer dan 50 huwelijken met deze gemeenschap tot stand komen, er sinds 1838 nog altijd maar één vonnis betreffende deze gemeenschap gewezen is (Rb. ’s-Hertogenbosch 24 juni 1910, W. 9094), een vonnis dat een zeer slechte pers heeft gehad.» En verder: «Dit zal vooral door hen bejammerd worden, die met mij deze gemeenschap als een der meest billijke regelingen van het huwelijksgoederenrecht beschouwen. Ik voor mij zou haar zelfs als den wettelijken gemeenschapsvorm wensen. De veel verkondigde meening dat de gemeenschap van winst en verlies en die van vruchten en inkomsten in de praktijk tot allerlei lastige complicaties bij de liquidatie moeten leiden, wijst slechts op onkunde met die praktijk.»13

De initiatiefnemers merken op dat helaas het misverstand ontstaan is dat een volledige administratie moet worden bijgehouden enkel voor het doel om privévermogensbestanddelen privé te houden. Daartoe verplicht het wetsvoorstel geenszins. Een administratie is niet vereist, wel het bewijs dat de privégoederen behoren tot het voorhuwelijkse vermogen dan wel krachtens erfrecht of gift zijn verkregen, indien de andere echtgenoot dat betwist. Het is de initiatiefnemers verder helaas niet duidelijk met welke aanvullende omstandigheden volgens de leden van de SGP-fractie rekening moet worden gehouden. Het basishuwelijksgoederenstelsel moet volgens de initiatiefnemers tot uitgangspunt nemen dat de huwelijkse aanwinsten gemeenschappelijk worden. Dat wordt uitgewerkt in de eenvoudige regeling dat alle goederen gemeenschappelijk zijn behoudens – kort gezegd – voorhuwelijks vermogen, erfenissen en giften. Het gaat daar om de aard van de verkrijging in plaats van het moment van verkrijging. Voor zover sprake is van een herbelegging tijdens het huwelijk, bepaalt art. 1:95 BW of dit goed in de gemeenschap valt of niet. Indien het bij de verkrijging voor meer dan de helft is gefinancierd met privévermogen, wordt dit een privégoed. Daarin brengt dit wetsvoorstel geen verandering.

Het is de initiatiefnemers niet duidelijk waarop de vragensteller doelt als hij het heeft over «berekeningswijze» en «overeenstemming over de wijze waarop dat bepaald wordt». Voor uitvoering van de hoofdregel hoeft niets berekend te worden. Alles is immers gemeenschappelijk, behalve het voorhuwelijkse vermogen, de erfenissen en de giften. Het privékarakter van deze laatste vermogensbestanddelen moet – bij betwisting door de andere echtgenoot – worden aangetoond. Dat kan al bijvoorbeeld door een testament waarin een legaat van een goed is gemaakt.

a.

De leden van de CDA-fractie vroegen of kan worden aangegeven waarom het het «billijkst» is om uit te gaan van een stelsel dat alleen hetgeen uit en door het huwelijk gegenereerd is, bij ontbinding van het huwelijk moet worden gedeeld, en niet als het billijkste stelsel kan worden beschouwd om wat men ook buiten het huwelijk om heeft verkregen, te delen.

b.

De leden van de SP-fractie waren nieuwsgierig naar het onderzoek van Netwerk Notarissen. Zij vroegen om het aan de Kamer doen toekomen van het onderzoek en hadden vragen over de methodiek van het onderzoek. De leden van de CDA vroegen eveneens naar de representativiteit van het onderzoek.

De initiatiefnemers verwijzen naar de publiekelijk toegankelijke website van Netwerk Notarissen voor een verantwoording van de methodiek van het onderzoek.15

Ingaande op de zorgen van de leden van de SP- en CDA-fractie kan gesteld worden dat niet enkel mensen die reeds de gang naar de notaris wilden maken, aan het onderzoek meededen. Het onderzoek richtte zich in het algemeen op mensen met trouwplannen. Via advertenties in media, artikelen in regionale dagbladen en lokale weekbladen, en verspreiding via sociale netwerken werden deelnemers geworven om op www.huwelijksezakentest.nl de test in te vullen. De gedachte die is geuit, dat men niet aan de enquête wil meewerken omdat men niet zou willen meewerken aan een onderzoek dat als uitgangspunt neemt de vraag of men wil nadenken over een echtscheiding, achten de initiatiefnemers een vergezocht argument.

c.

De leden van de CDA-fractie vroegen hoe de initiatiefnemers het begrip «jongere generatie» definiëren en onderbouwing van de stelling dat deze generatie een beperkte gemeenschap van goederen wil.

Zonder uitgebreid onderzoek daarnaar te hebben verricht, kan men in de afgelopen decennia in onze maatschappij een aantal ontwikkelingen signaleren die van belang zijn voor de aanpassing van het huwelijksvermogensrecht. In de hierna volgende statistische gegevens wordt teruggegaan naar de jaren vijftig van de vorige eeuw, omdat de wetgever zich kort na de Tweede Wereldoorlog voor het laatst duidelijk voor de wettelijke gemeenschap van goederen heeft uitgesproken. In de eerste plaats de veranderende betekenis van het huwelijk. Zie ook de tabel met het aantal huwelijken die is weergegeven bij de beantwoording van de vragen van de leden van de PvdA-fractie. Men huwt nu gemiddeld op hogere leeftijd dan vroeger (in 1950 de man op gemiddeld 30-jarige leeftijd en de vrouw op gemiddeld 26,9-jarige leeftijd; in 2000 de man op gemiddeld 34,1-jarige leeftijd en de vrouw op gemiddeld 31,1-jarige leeftijd). In 2013 staat het gemiddelde op 37 respectievelijk 33,8 jaar.

Het huwelijk is verder al langere tijd niet meer een instituut dat enkel door de dood wordt ontbonden. Het huwelijk eindigt thans veel vaker dan vlak na de Tweede Wereldoorlog in een echtscheiding (in 1950 vonden 3,5 echtscheidingen per 1.000 inwoners plaats, in 2000 9,8 echtscheidingen per 1000 inwoners, bijna een verdrievoudiging dus. In 2013 bedroeg dit aantal 9,9 (bron: CBS).

Niet zelden wordt na de echtscheiding een andere relatie aangeknoopt, in de vorm van een huwelijk, een geregistreerd partnerschap of een ongehuwd en ongeregistreerd samenwonen. Daaruit kunnen ook weer kinderen worden geboren. De wetgeving rondom het huwelijksvermogensrecht dient derhalve thans meer dan vroeger rekening te houden met echtscheidingen en in verband hiermee met elkaar opvolgende relaties van verschillende aard en met kinderen uit verschillende relaties.

Het idee dat het huwelijk in vermogensrechtelijk opzicht dient te leiden tot een volledige vermenging van vermogens, omdat de relatie «for better and for worse» is aangegaan, wordt al lang niet meer in volle omvang door een ieder gedeeld. Huwenden plegen thans meer dan vroeger met een zekere zakelijkheid naar het huwelijk te kijken. Met een nuchtere blik op de realiteit is het voor aanstaande echtelieden bepaald niet meer vanzelfsprekend dat de wet als hoofdregel vooropstelt dat in beginsel alle ten tijde van het aangaan van het huwelijk en tijdens het bestaan daarvan opkomende goederen en schulden van rechtswege gemeenschappelijk worden.

In sociaaleconomisch opzicht kan gesteld worden dat de gemiddelde inwoner van Nederland steeds welvarender is geworden. Vlak na de oorlog was het de tijd van de wederopbouw: de meeste inwoners moesten van nul af aan een nieuw leven opbouwen. Men had bij overlijden niets of maar weinig na te laten en bij de echtscheiding maar weinig te verdelen. De omvang van de particuliere vermogens is echter de afgelopen decennia, maar vooral de laatste jaren, flink gestegen. Sinds 1995 is het vermogen van de gemiddelde huishouding zelfs gemiddeld 10% per jaar toegenomen (bron: persbericht CBS, PB 01–257 d.d. 13 november 2001). Meer dan vroeger moet derhalve ook in het huwelijksvermogensrecht rekening worden gehouden met grote(re) giften en erfenissen, verkregen vóór of tijdens het huwelijk. De jongere generatie doet dat ook meer dan de oudere generatie dat deed. Daar komt nog bij dat door de internationalisering steeds meer Nederlanders in aanraking komen met andere rechtsstelsels en dus ook met «vreemd» huwelijksvermogensrecht.

Al deze in het kort beschreven maatschappelijke en sociaaleconomische ontwikkelingen zijn mede een reden dat het percentage huwelijkse voorwaarden jaarlijks gestaag stijgt. In de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw maakte gemiddeld bijna 8% van de aanstaande echtgenoten huwelijkse voorwaarden, terwijl vanaf de jaren zeventig van de vorige eeuw dit percentage van 10,5% (1970) is opgelopen tot ongeveer 28% in 1996. Sedertdien is het percentage grosso modo op hetzelfde hoge niveau gebleven.

d.

De leden van de CDA-fractie vroegen de initiatiefnemers naar de definitie van «echtscheiding» en wilden weten of gescheiden echtgenoten daaronder vallen na latere hereniging.

Het feit dat in bijna elk testament een uitsluitingsclausule voorkomt, en het feit dat in Nederland voor zover statistieken bekend zijn het hoogste percentage voorhuwelijkse huwelijkse voorwaarden worden gemaakt, leiden tot de conclusie dat de algehele gemeenschap van goederen veelvuldig wordt gecorrigeerd. Het stelsel van de algehele gemeenschap van goederen kan daarom niet als succesvol worden bestempeld. Dit blijkt eveneens uit de vele kritieken en de diverse voorstellen die in de loop der tijd zijn gedaan om tot aanpassing van dit stelsel, althans van het in Nederland geldende huwelijksvermogensrecht, te komen.17

Het doel van het onderhavige wetsvoorstel is niet om een positieve bijdrage te leveren om het aantal echtscheidingen te verminderen. Dat zou alleen kunnen als er ook een aannemelijk verband zou bestaan tussen de aard van het huwelijksgoederenregime en het aantal echtscheidingen. Dat is echter niet bekend en daarom vooralsnog ook niet aannemelijk. Er zal, naar mag worden aangenomen, niet meer of minder van echt gescheiden worden als echtelieden voortaan in een beperkte gemeenschap trouwen. Niet aannemelijk is dat het onderhavige wetsvoorstel zorgt voor een onaanvaardbare toename van de indirecte lastendruk.

Het verband tussen de invoering van de beperkte gemeenschap van goederen en vechtscheidingen is naar de opvatting van de initiatiefnemers zeer hypothetisch. Vechtscheidingen komen in elk huwelijksgoederenregime voor. Het ligt ook niet in de reikwijdte van dit wetsvoorstel om de positie van kinderen in een echtscheidingssituatie te verbeteren.

De initiatiefnemers delen de zorgen van de leden van de CDA-fractie omtrent de gevolgen van vechtscheidingen voor kinderen. Zij verwijzen voor wat betreft de opvattingen van hun fracties over de aanpak van vechtscheidingen en het versterken van de positie van kinderen naar de inbreng van de leden Berndsen-Jansen (D66), Ypma (PvdA) en Van der Burg (VVD) tijdens het op 14 mei 2014 gehouden Algemeen overleg over vechtscheidingen van de vaste commissies Veiligheid en Justitie, en Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Door de verantwoordelijke bewindspersonen is reeds dit voorjaar een uitvoeringsplan opgesteld om de positie van kinderen in een vechtscheiding te verbeteren, waarover recent (3 november 2014) door hen over de uitvoering en voortgang is gerapporteerd. In dat plan en de uitvoeringsupdate wordt niet ingegaan op de gemeenschap van goederen.

De overheid kan een snelle en effectieve afwikkeling van de door echtscheiding ontbonden algehele of beperkte gemeenschap van goederen bevorderen door de procedures te stroomlijnen en te vereenvoudigen. Het Notarieel Instituut Groningen houdt zich thans bezig met het beter vormgeven van procedures inzake verdeling en verrekening, opdat langlopende en slepende echtscheidingen worden voorkomen.

Het verschil met echtscheidingen die minder problematisch verlopen, ligt niet zozeer in de juridisch-technische problematiek die om de hoek komt kijken, als wel in de houding van scheidende echtgenoten zelf. Scheidingsbemiddeling of mediation ter voorkoming van onnodig procederen kan daarbij een belangrijk middel zijn.

e.

De leden van de CDA-fractie vroegen de initiatiefnemers of niet louter het financiële aspect ten grondslag ligt aan de stellingname dat het meest wenselijke regime in de wet dient te staan. Zij vroegen eveneens of de initiatiefnemers zich een voorstelling kunnen maken van het feit dat rationele gronden in casu meer behelzen dan enkel een financiële afweging.

Dat de initiatiefnemers tussen haakjes hebben aangegeven dat het belang van de mensen dat het meest wenselijke regime in de wet staat, ook een financieel belang heeft, duidt er huns inziens niet op dat dit het enige belang is. Zij hebben dat in ieder geval niet zo gesteld. Zij kunnen zich zeker voorstellen dat een redelijke afweging meer behelst dan enkel een financiële afweging. De rede, de ratio, beperkt zich immers niet enkel tot valuta.

Zoals hiervoor reeds uitgebreid aan bod is gekomen, geven rationele argumenten juist reden om over te stappen op een beperkte gemeenschap van goederen. Rationele argumenten kunnen meer behelzen dan alleen financiële argumenten. Rationele argumenten kunnen bijvoorbeeld ook gelegen zijn in een bijzondere gebondenheid aan een krachtens erfrecht of schenking verkregen goed dat op zichzelf niet veel financiële waarde vertegenwoordigt, maar wel emotionele waarde. Daarom is ook de argumentatie dat dit stelsel alleen opgeld doet in gevallen waarin echtelieden substantieel eigen vermogen bezitten, ook niet correct. Het wetsvoorstel biedt ook hun die niet daarover beschikken, uitzicht om dergelijke goederen voor zich te behouden.

f.

De leden van de CDA-fractie hadden enkele vragen over erfrechtelijke verkrijgingen. Zij vroegen of het niet primair de verantwoordelijkheid is van de ouders om een uitsluitingsclausule op te nemen als bekend is dat de beoogde ontvanger van de erfenis in gemeenschap van goederen is getrouwd. Voorts wilden zij weten welke mogelijkheden er zijn tot voorlichting over het nalaten en verkrijgen van een erfenis.

g.

De leden van de CDA-fractie vroegen ten aanzien van schulden die vóór het huwelijk zijn ontstaan, of de initiatiefnemers niet te weinig uitgaan van de eigen verantwoordelijkheid van aanstaande echtgenoten om elkaar hiervan op de hoogte te stellen. De leden van de SGP-fractie vroegen eveneens naar de wederzijdse verantwoordelijkheid binnen het huwelijk om een eerlijk beeld van de werkelijkheid te geven.

In het huidige stelsel vallen alle bestaande schulden in de gemeenschap, zo merken de initiatiefnemers op. Of de echtgenoot hiervan afwist of niet maakt niet uit. De andere echtgenoot die na het huwelijk wordt geconfronteerd met onbekende schulden, kan daar niets meer tegen doen. Dit geldt zelfs als de echtgenoot de eigen verantwoordelijkheid serieus heeft genomen en heeft gevraagd naar dergelijke schulden, maar geen of onjuist antwoord heeft gekregen. Het wetsvoorstel beoogt wat dit betreft een lacune op te vullen in het huidige wettelijke systeem.

Zoals reeds aangegeven, bestaat er inderdaad een wederzijdse verantwoordelijkheid om eerlijkheid te betrachten voor wat betreft het bestaan en de omvang van voorhuwelijkse schulden. Echter, ook de echtgenoten die de voors en tegens van een huwelijk tegen elkaar afwegen, behoren bescherming te genieten indien achteraf schulden blijken waarvan men het bestaan niet wist of misschien wel wist, maar heeft verzwegen. Het is natuurlijk mogelijk dat echtelieden bewust wel zowel de financiële lusten als de lasten met elkaar willen delen vanuit het idee van een levenslange lotsverbintenis.

h.

De leden van de CDA-fractie vroegen onder dit punt naar dezelfde aspecten als onder onderdeel f ten aanzien van eigen verantwoordelijkheid van gehuwden, hun schenkers en erflaters en de voorlichting die verbeterd zou kunnen worden.

De initiatiefnemers onderschrijven dat het belangrijk is voor een ieder die een huwelijkse relatie met een buitenlander aangaat, om zich op de hoogte te stellen van de vermogensrechtelijke consequenties. Dat neemt niet weg dat het belangrijk is en blijft dat Nederland niet al te zeer uit de pas loopt met zijn huwelijksgoederenregime.

Zoals hiervoor al werd weergegeven, bevinden volgens een schatting van de Europese Commissie in 2011 maar liefst 32 miljoen Europeanen zich in een «internationale relatie», met zo’n 650.000 internationale echtscheidingen per jaar. Zoals hiervoor reeds aangegeven, is van de naar schatting 220 miljoen gehuwde Europeanen ongeveer 5 miljoen in algehele gemeenschap van goederen gehuwd. Dat is iets meer dan 2% en zij wonen grotendeels in Nederland.

Er bestaan, voor zover de initiatiefnemers weten, geen statistieken met het percentage Nederlanders dat in een internationale relatie wel een voorkeur heeft voor de algehele gemeenschap van goederen. Zoals eerder meerdere malen aangegeven, wordt met dit wetsvoorstel juist aansluiting gezocht bij wat verreweg de meerderheid van de aanstaande echtelieden voor wenselijk houdt. De initiatiefnemers kunnen daarom de in de vraag besloten gelegen opvatting dat dit wetsvoorstel slechts voor een kleine groep relevant is, niet onderschrijven. Ook in de groep van Nederlanders die met een buitenlander trouwen, zal de wens bestaan om voorhuwelijks vermogen, erfenissen en giften apart te houden. Vrijwel zeker bestaat die wens bij die groep zelfs nog veel sterker dan bij de doorsnee Nederlander die met een Nederlander wil trouwen; «buitenlanders» zijn immers vrijwel nooit vertrouwd met de Nederlandse algehele gemeenschap van goederen.

i.

De leden van de CDA-fractie vroegen de initiatiefnemers naar de omvang van de veronderstelde problematiek bij grensoverschrijdende huwelijken en echtscheidingen. De vraag wordt gesteld of het aantal gevallen van de daarbij behorende landen niet eerder leidt tot meer voorlichting dan wijziging van het stelsel. De vraag is ook of verdere harmonisatie in de EU wenselijk en noodzakelijk is op het terrein van huwelijksvermogensrecht. De aan het woord zijnde leden vragen in hoeverre de initiatiefnemers in het rechtsvergelijkend onderzoek van de «Commission on European Family Law» (CEFL) ook een waardeoordeel hebben geconstateerd ten aanzien van het Nederlandse stelsel van algehele gemeenschap van goederen. Of leiden zij een negatief waardeoordeel af uit het gegeven dat dit stelsel niet wordt genoemd in het onderzoek?

Uit onderstaande statistieken blijkt dat het aantal «Nederlandse» huwelijken aan het dalen is, terwijl het aantal huwelijken waarvan een van de echtelieden of beide echtelieden uit het buitenland komt of komen, redelijk stabiel blijft.

Zoals ook al is gebleken uit het grote Europese onderzoek, dat heeft geleid tot de «Principles of European Family Law regarding Property Relations between Spouses», onder leiding van de «Commission on European Family Law», wordt bij het toenemend aantal internationale huwelijken het belang om meer eenvormige stelsels te hebben groter, opdat aanstaande echtelieden niet verrast worden met een voor hen vreemd stelsel. Juist bij internationale huwelijken is het voor de aanstaande echtelieden vaak niet eenvoudig te achterhalen wat het stelsel is waarin zij huwen, gegeven de betrekkelijk ingewikkelde regels van het internationaal privaatrecht. Waarom zou men aanstaande echtelieden opzadelen met het maken van huwelijkse voorwaarden als een beter stelsel in de wet kan staan? Hoe te garanderen dat die voorlichting in het buitenland structureel in alle opzichten, met name met het oog op de toepassing van de regels van het internationaal privaatrecht, sluitend verloopt?

Zoals hiervoor reeds aangegeven, zal de omvang van de problematiek niet verminderen, maar eerder toenemen bij een samenleving die steeds internationaler wordt.

In het rapport wordt op p. 231 geschreven: «Although expressed differently, in all the jurisdictions surveyed, except for the Netherlands, personal assets comprise, inter alia, all assets required, from whatever source, before the marriage [...]. The Netherlands apart, the only variations are Hungary, in which assets acquired during pre-marital cohabitation are regarded as part of the community [...], and Malta, where the «fruits» of a pre-marital gift or bequest received during the marriage is part of the community. The Netherlands, alone of the jurisdictions surveyed, treats pre-marital assets and assets acquired by gift or bequest, unless otherwise specified by the testator or donor, as belonging to the community [...].» Uit het gegeven dat de «Commission on European Family Law» een beperkte gemeenschap of een beperkt verrekenstelsel als de meest voor de hand liggende stelsels voorstelt, mag volgens de initiatiefnemers worden verondersteld dat het huidige Nederlandse stelsel niet als het meest gangbare wordt gezien.

j.

De leden van de CDA-fractie vroegen de initiatiefnemers in hoeverre goederen en/of privévermogen van de overledene, die door de gemeenschap van goederen zijn toegekomen aan de langstlevende echtgenoot, ook een sterk emotionele waarde kunnen hebben voor laatstgenoemde. De leden van de SGP-fractie vroegen aandacht voor de positie van de langstlevende echtgenoot.

De initiatiefnemers sluiten niet uit dat door de eerststervende krachtens erfrecht verkregen goederen ook voor de langstlevende een zekere affectiewaarde kunnen inhouden. Het ligt alleen meer voor de hand dat die emotionele gebondenheid eerder en sterker aanwezig is binnen de eigen familie. Daarbij komt dat de nieuwe regeling van de erfrechtelijke positie van de langstlevende echtgenoot in voldoende mate waarborgt dat die goederen ook bij de langstlevende terechtkomen via de zogenaamde wettelijke verdeling van art. 4:13 BW. Daar verandert het onderhavige wetsvoorstel niets aan.

Zoals reeds hiervoor weergegeven, verkrijgt de langstlevende echtgenoot ingevolge de regeling van het wettelijk versterferfrecht van rechtswege alle goederen van de nalatenschap van de eerststervende, dus ook het voorhuwelijks vermogen, de erfenissen en giften die op grond van de nieuwe wettelijke regeling niet meer van rechtswege gemeenschappelijk worden. De waarde daarvan wordt verdisconteerd in de vordering die de kinderen ingevolge de wettelijke verdeling op de langstlevende hebben.

Kijkend naar deze tabel, kan eveneens vanaf ongeveer € 100.000 gesproken worden van een omvangrijke nalatenschap. Welke gevolgen dit voor de verschillende inkomensschijven heeft ten aanzien van de erfbelasting die zou moeten worden afgedragen, is niet aan te geven, aangezien geen gegevens worden bijgehouden van de inkomensschijven waarin de verschillende erfgenamen of legatarissen zich bevinden. Evenmin kan worden aangegeven welk deel van de nalatenschap bestaat uit het voorhuwelijks vermogen en/of vermogen dat krachtens erfopvolging is verkregen. Daarvan worden geen statistieken bijgehouden.

Overigens speelt het argument van te veel betalen van erfbelasting, zoals in enkele consultaties en gepubliceerde artikelen naar voren kwam, slechts in sommige gevallen van vermogende erflaters. Deze fiscale bezwaren tegen het voorgestelde stelsel van een beperkte gemeenschap spelen in de praktijk in de meeste gevallen eenvoudigweg niet. Zeker niet voor personen met modale inkomens en vermogens, voor wie het wettelijk stelsel primair bedoeld is.

De initiatiefnemers hebben hiervoor al betoogd dat dit niet het geval is en willen dat wederom benadrukken. Het staat echtgenoten uiteraard vrij om te administreren, maar er is geen verplichting. Het bewaren van belangrijke papieren/gegevens is vaak al voldoende voor een reconstructie als die op een later moment nodig mocht zijn. Slechts indien een echtgenoot in geval van betwisting door de andere echtgenoot het privé zijn van een goed dient aan te tonen, kunnen bescheiden bijdragen aan het bewijs daarvoor. Onder het huidige systeem kiezen veel mensen er al voor om voorhuwelijks vermogen, erfenissen en giften buiten de gemeenschap te houden en zijn door de uitsluitingsclausule erfenissen en giften niet in de gemeenschap gevallen. Zij zijn ook naar huidig recht niet verplicht tot het bijhouden van een administratie. Dat zal nog steeds niet het geval zijn als de keuze van deze mensen de standaard wordt in het huwelijksvermogensrecht.

Wat bij betwisting door de andere echtgenoot tijdens of aan het einde van het huwelijk aangetoond moet worden is het privé zijn van de verkregen goederen. Daarvoor is geenszins in alle gevallen een waterdichte administratie nodig. Het kan gebeuren dat echtgenoten niet administreren en de vraag bij een scheiding opkomt of een bepaald goed in de gemeenschap valt of niet. In dat geval kan men kijken naar reeds aanwezige digitale administratie, zoals gedownloade bankafschriften, om aan te tonen dat een goed met privégelden is verkregen. In geval van gelegateerde goederen zal het gelegateerde goed in het testament zijn omschreven. Indien het schenkingen van geldbedragen betreft, zal veelal een schenkingsakte zijn opgemaakt, terwijl de schenking zelf veelal via een bancaire/girale betaling zal zijn ontvangen. Bij registergoederen kan eenvoudig aan de hand van de akte beoordeeld worden wanneer het goed is verkregen en veelal aan de hand van de afrekening van de notaris hoe de financiering ervan heeft plaatsgevonden. Het kan problematisch worden indien sprake is van (her)belegging van voorhuwelijks vermogen, erfenissen en giften. In dat geval zal aannemelijk moeten worden gemaakt dat de nieuw verkregen goederen in de plaats treden van de vervreemde goederen uit de erfenis of de schenking. Die problematiek bestaat ook reeds thans en – zoals de KNB reeds aangaf in haar advies – er is niet gebleken van omvangrijke problemen bij de toepassing of uitwerking van uitsluitingsclausules. Bovendien staat tegenover de eventuele goederenrechtelijke zaaksvervanging de verbintenisrechtelijke vergoedingsaanspraak (zie art. 1:95 lid 2/1:96 lid 3 BW), zodat in economische zin het goed veelal naar evenredigheid van de financiering uit de gemeenschap of uit privévermogen tot een afrekening tussen de echtgenoten leidt.

Mocht het niet mogelijk zijn bewijs te leveren, dan treedt de aanzuigende of absorberende werking van de wettelijke gemeenschap in werking, wat betekent dat goederen bij twijfel in deze gemeenschap vallen (zie het voorgestelde art. 1:94 lid 8 (thans lid 6) BW). Kortom: een bijgehouden administratie kan helpen bij eventuele bewijsproblemen, maar is niet noodzakelijk.

Dit is niet het geval. Met een vaststellingsovereenkomst kunnen echtgenoten die willen scheiden, gezamenlijk vaststellen dat een bepaald goed in de gemeenschap valt of één van de echtgenoten privé toebehoort. Maar deze vaststellingsovereenkomst bindt alleen partijen en niet derden, zoals schuldeisers. Stel, een schuldeiser S heeft een vordering op echtgenoot A en wil daarom beslag leggen op goed X. Als echtgenoot A met echtgenoot B vaststelt, ter beëindiging of ter voorkoming van onzekerheid of geschil omtrent hetgeen tussen hen rechtens is, dat het goed X aan echtgenoot B in privé toekomt, hoeft schuldeiser S zich daarvan niets aan te trekken, indien hij van oordeel is dat het om een gemeenschapsschuld gaat, omdat die vaststelling niet ook jegens hem werkt.

Ook voor vaststellingsovereenkomsten die worden gesloten met betrekking tot het oplossen van geschillen of onduidelijkheden rondom de vraag of goederen tot de huwelijksgemeenschap behoren of niet, geldt dat die aantastbaar zijn als sprake is van benadeling van schuldeisers (art. 3:45 BW en 42 Fw).

De initiatiefnemers menen dat de energie die eventueel gestoken wordt door aanstaande ex-echtelieden in het op elkaars Facebookpagina gaan speuren naar belastende berichten, beter ingezet zou kunnen worden om de echtscheiding in goede banen te leiden. De opmerking was slechts een illustratie van de voordelen die digitalisering biedt. Met de toegenomen digitalisering van vandaag de dag blijven heel veel gegevens langer bewaard en wordt de bewijslevering juist eenvoudiger. Waar vroeger een bonnetje gemakkelijk kwijtraakte, zal er nu vaak een digitale bevestiging zijn. Naar de mening van de initiatiefnemers zal dit juist conflicten voorkomen. Na verloop van tijd zal immers vaak niet meer zonder meer duidelijk zijn welk goed van wie is; als dan blijkt dat ergens nog terug te vinden is wat van wie is, zal dat de duidelijkheid ten goede komen. Daarbij komt dat het niet zozeer gaat om het verkrijgen van absoluut bewijs; een ontvangstbevestiging of een foto zegt immers niets over de titel. Dat is ook niet nodig: het gaat erom dat dergelijke berichten helpen het privékarakter aannemelijk te maken.

Duidelijk moet zijn dat met de toegenomen digitalisering van de samenleving het in toenemende mate eenvoudiger is geworden een zodanige administratie op meer duurzame wijze bij te houden, dat daaruit betrekkelijk eenvoudig aannemelijk gemaakt kan worden aan wie een goed toebehoort. Dergelijke informatie wordt in toenemende mate ook door derden bewaard, bijvoorbeeld banken of de belastingdienst (aangiften), terwijl «eigen» data in iClouds opgeslagen worden.

De in de vraagstelling besloten liggende veronderstelling dat steeds een volledige boekhouding is vereist voor een succesvolle beperkte gemeenschap, is volgens de initiatiefnemers niet juist.

Voor wat betreft de huidige praktijk met betrekking tot het naleven van huwelijkse voorwaarden met een beperkte gemeenschap of met een finaal verrekenbeding stellen zij het volgende. Het maakt uit of huwelijkse voorwaarden die een beperkte gemeenschap inhouden, dan wel huwelijkse voorwaarden die een finaal verrekenbeding inhouden, bij de echtscheiding moeten worden afgewikkeld. In het eerste geval moeten goederen verdeeld worden, in het tweede geval moet de waarde van goederen verrekend worden, hetgeen enkel tot een verrekenvordering leidt. In beide gevallen moet worden uitgemaakt welke goederen tot de te verdelen gemeenschap dan wel tot het te verrekenen vermogen behoren. Dat is een kwalificatievraag die in de meeste gevallen niet heel erg veel problemen oplevert. Wel problematisch wordt het wanneer een periodiek verrekenbeding ter zake van overgespaarde inkomsten uitgevoerd moet worden. In dat geval moet immers – als niet jaarlijks daadwerkelijk is verrekend – de zogenaamde beleggingsleer worden toegepast, neergelegd in de art. 1:141 en 142 BW. Maar deze problematiek is in het onderhavige wetsvoorstel in het geheel niet aan de orde.

Een goede boekhouding is behulpzaam bij de afwikkeling van beperkte gemeenschappen. Bewustwording bij echtelieden om ook een goede boekhouding bij te houden is daarom ook belangrijk. Maar zoals reeds meerdere malen aangegeven, is bepaald niet altijd een volledige boekhouding vereist om het privékarakter van een goed te kunnen aantonen. Het privékarakter van een gelegateerd goed kan bijvoorbeeld worden aangetoond door de uiterste wil waarin het legaat is neergelegd, over te leggen. Papieren schenkingen van geldbedragen kunnen worden aangetoond door de afschriften van schenkingsakten dan wel aangiften inkomsten- en erfbelasting waarin die voorkomen, over te leggen. Hetgeen krachtens verdeling van een erfenis is verkregen kan worden aangetoond met behulp van de verdelingsakte. In al deze gevallen is het aanhouden van een boekhouding in het geheel niet vereist om het bewijs eenvoudig te kunnen leveren.

Zoals hiervoor reeds werd aangegeven, is het hebben van daarop betrekking hebbende bescheiden behulpzaam bij het bewijs van het privé zijn van goederen. Zoals hiervoor reeds aangegeven, is het ook zonder het hebben van een volledige administratie mogelijk om het privé zijn van goederen te bewijzen. Het optimisme is vooral gericht op de mogelijkheden die bestaan om het privé zijn van goederen te kunnen aantonen ook zonder volledige en correcte administratie.

Toen het oorspronkelijke wetsvoorstel 28 867 in het parlement ter behandeling werd voorgelegd, heeft de KNB gevraagd om eerst de leden te mogen consulteren over dit wetsvoorstel. Het wetgevingsproces is toen stilgelegd om de KNB de gelegenheid te geven haar leden te consulteren. Dat is geschied in zes gecombineerde ringvergaderingen die uitsluitend over dit specifiek onderwerp zijn georganiseerd in de periode januari/februari 2003. Tijdens deze vergaderingen werd het concept toegelicht. Vervolgens werd aan de hand van een notitie met daarin opgenomen 9 vragen met korte toelichting discussie gevoerd en werden de vragen in stemming gebracht.

Meer dan 90% van de 835 deelnemers op de notariële ringbijeenkomsten verklaarde zich voorstander van het voorliggende wetsvoorstel. De KNB concludeerde in haar eindverslag: «Over het algemeen was een enkeling dan wel niemand voor de handhaving van de algehele gemeenschap van goederen. Voorkeur voor uitsluiting van elke gemeenschap met een verrekenstelsel werd uitgesproken door over het algemeen zo’n 5 personen. Een overgrote meerderheid koos voor de beperkte gemeenschap.» Mede gelet op dit volstrekt heldere resultaat, kan de stelling dat het wetsvoorstel juist vanuit het notariaat aan stevige kritiek is onderworpen, niet worden onderschreven. Zoals reeds uit de opsomming bij de beantwoording van de vragen van de PvdA-fractie is gebleken, bestaat juist grote, om niet te zeggen overweldigende steun voor het principiële uitgangspunt, zoals verwoord in het wetsvoorstel.

De initiatiefnemers zagen daartoe geen noodzaak, omdat over dit onderwerp in het verleden reeds heel erg veel is geschreven. Alle argumenten voor en tegen zijn al meerdere keren uitgewisseld. Een onderzoek naar de effecten van de nieuwe wettelijke regeling zal naar de overtuiging van de initiatiefnemers geen nieuwe feiten naar boven halen. Het buiten de gemeenschap houden van voorhuwelijks vermogen heeft specifieke redenen. In de eerste plaats betekent dit extra bescherming tegen onbekende schulden die een echtgenoot meebrengt bij het aangaan van het huwelijk. Voorts heeft het een functie indien men huwt na een of meer eerdere relaties met kinderen. In dergelijke gevallen van «patchwork families» is het belangrijk dat – zeker na een eerder overlijden van de eerste partner – de aanspraken van de kinderen op de langstlevende verwateren door het ontstaan van een gemeenschap van goederen in de nieuwe relatie. Dat wordt met het onderhavige wetsvoorstel juist voorkomen. Ten slotte wordt met dit wetsvoorstel ook het fenomeen «gold digging» voorkomen, wanneer via het huwelijksgoederenregime van de algehele gemeenschap van goederen vermogen zomaar voor de helft moet worden gedeeld met iemand die zich over een oudere heeft ontfermd met het oog op diens vermogen.

Het wetsvoorstel houdt ook aan de kant van de schuldeiser beperkingen in. In de eerste plaats zal de categorie privéschuldeisers groter worden vanwege het bestaan van privévermogen. Daartoe behorende schulden zullen immers voortaan privéschulden zijn met een andere, beperktere status. Die beperktere status blijkt bijvoorbeeld uit het voorgestelde art. 1:96 lid 3 BW. Daarin is immers geregeld dat privéschuldeisers zich voortaan niet meer volledig kunnen verhalen op goederen van de gemeenschap. De positie van privéschuldeisers – die in het huidige stelsel van de algehele gemeenschap van goederen exorbitant is – wordt met andere woorden tot normale proporties teruggebracht.

De initiatiefnemers hebben begrepen dat de uiteenlopende uitslagen zich laten verklaren door te wijzen op het verschil in grondigheid, diepgang en omvang waarmee de «volksraadpleging» in 2003 heeft plaatsgevonden, en de nogal vluchtige enquête die recentelijk heeft plaatsgevonden.

De opmerking van de KNB dat er geen onderzoek zou zijn gedaan naar de opvattingen van degenen die in gemeenschap van goederen zijn gehuwd, is juist. Dat is immers niet de categorie waarvoor dit wetsvoorstel wordt gemaakt. Het gaat om de toekomstige generaties die wensen te trouwen, niet om hen die al gehuwd zijn. Niet onderschreven wordt evenwel de stelling dat zij die in algehele gemeenschap van goederen gehuwd zijn, daar bewust voor hebben gekozen. Dat is niet het geval, nu nergens uit blijkt dat een dergelijke keuze bewust wordt gedaan. Het intreden van de algehele gemeenschap van goederen is immers een rechtsgevolg dat de wet verbindt aan het huwen zonder het maken van huwelijkse voorwaarden.

De initiatiefnemers beschouwen de vrees van Zonnenberg als ongegrond. Zij gaan hierna in op de volgende kritiekpunten: de voorgestelde regeling van art. 1:95 leden 3 en 4 BW en vruchten van verknochte goederen en de toepassing van het voorgestelde art. 1:94 lid 6 BW. De regeling van art. 1:95 leden 3 en 4 BW betreft niet vruchten, maar winsten en verliezen van een buiten de gemeenschap van goederen vallend ondernemingsvermogen. De reden om ondernemingswinsten en -verliezen juist wél in de gemeenschap te laten vallen schuilt in de gedachte achter de beperkte gemeenschap van goederen: wat door gemeenschappelijke arbeidsinspanningen is vergaard tijdens het huwelijk, moet ook gemeenschappelijk worden. Deze basisgedachte die aan het wetsvoorstel ten grondslag ligt, rechtvaardigt in dit opzicht af te wijken van de hoofdregel dat vruchten van privégoederen niet in de huwelijksgemeenschap vallen. Dat is met andere woorden niet een tegenstrijdigheid, maar een bewuste afwijking, nog even afgezien van het feit dat – zoals aangegeven – vruchten in de zin van het voorgestelde art. 1:94 lid 6 BW niet gelijkgesteld kunnen worden met winsten en verliezen in de zin van het voorgestelde art. 1:94 leden 3 en 4 BW. Overeenkomstig art. 1:141 leden 4 en 5 BW (en de vervallen regeling van art. 1:126 oud BW) moet het niet mogelijk zijn om winsten in een dergelijke onderneming op te potten, terwijl de geleden verliezen ook zouden moeten worden gedragen door de gemeenschap. Anders geformuleerd: ook de andere echtgenoot behoort te participeren in de winsten en verliezen die door arbeidsinspanningen van de ondernemende echtgenoot zijn gegenereerd in een niet tot de huwelijksgemeenschap behorende onderneming.

Het bepalen van de vergoedingsrechten en -plichten waartoe deze bepaling noopt, zal altijd maatwerk zijn, omdat ondernemingen in zoveel verschillende vormen en omvang voorkomen, dat het simpelweg niet mogelijk is scherpere criteria te ontwikkelen die op alle ondernemingen gelijkelijk van toepassing kunnen zijn. Overigens is het vaststellen van vergoedingsrechten en -plichten in het algemeen in alle gevallen maatwerk. De initiatiefnemers verwachten niet dat dit zal leiden tot een stroom van jurisprudentie en tot grote onduidelijkheid, rechtsonzekerheid en hoge proceskosten. Bedacht moet worden dat het juist voor ondernemers met voorhuwelijks of geërfd of geschonken ondernemingsvermogen raadzaam is huwelijkse voorwaarden te maken. De praktijk wijst ook uit dat zij in veel gevallen voorafgaand huwelijkse voorwaarden maken om dit nader, al dan niet in afwijking van de wettelijke bepalingen, te regelen. Van problemen die de vervallen regeling van art. 1:126 oud BW, waarop de voorgestelde regeling van art. 1:95 leden 3 en 4 BW grotendeels geënt is, met zich zou brengen, is in de rechtspraktijk overigens niet gebleken.

Vruchten van goederen die niet in de gemeenschap vallen, blijven buiten de gemeenschap. Echter, (her)beleggingen van verknochte goederen en de vruchten daarvan vallen niet automatisch buiten de gemeenschap. Zonnenberg bepleit dat daarvoor ook de zaaksvervangingsregel van art. 1:95 leden 1 en 2 BW zou moeten gelden. Het wetsvoorstel neemt in de – mede naar aanleiding van het advies van de Raad van State aangepaste – huidige versie tot uitgangspunt de rechtspraak van de Hoge Raad.19 In deze uitspraak oordeelt de Hoge Raad: «3.3 Onderdeel 1 van het middel, dat zich keert tegen het voormelde oordeel van het hof, gaat uit van de opvatting dat bij wederbelegging van goederen en/of gelden die door verknochtheid buiten de gemeenschap van goederen vallen, als sprake is van volledige financiering door en levering van deze goederen aan degene aan wie het verknochte goed toebehoorde, het nieuw verkregen goed op grond van zaaksvervanging eveneens buiten de gemeenschap blijft. Deze opvatting kan echter niet als juist worden aanvaard. Het antwoord op de vraag of een goed op een bijzondere wijze aan een der echtgenoten is verknocht, hangt immers af van de aard van het goed, zoals deze aard mede door de maatschappelijke opvattingen wordt bepaald (vgl. HR 3 november 2006, nr. R05/126, NJ 2008, 258). Hieruit vloeit reeds voort dat niet ieder goed dat in de plaats treedt van een verknocht goed, eveneens of op dezelfde wijze als aan een van de echtelieden verknocht kan worden beschouwd.»

Deze hoofdregel heeft zin. Ook voor goederen die in de plaats treden van goederen die verknocht zijn, en de vruchten van die laatste goederen behoort de verknochtheidstoets te gelden. De beantwoording van de verknochtheidsvraag ten aanzien van specifieke goederen is immers afhankelijk van de omstandigheden van het geval, waaronder met name de aard van dat goed respectievelijk die schuld, zoals deze mede door de maatschappelijke opvattingen wordt bepaald.20 De betekenis van deze regel kan aangetoond worden aan de hand van het aandeel in een personenvennootschap. Een aandeel in een personenvennootschap is een goed dat volgens heersende rechtspraak verknocht is. Maar als de vennoot uittreedt en in plaats van het aandeel een uitkoopsom komt, bestaat geen reden om die geldsom louter vanwege het gegeven dat die in de plaats komt van het aandeel in de personenvennootschap, buiten de gemeenschap te houden. De verknochtheid van een aandeel van een echtgenoot/vennoot in een personenvennootschap ziet immers op het besloten karakter van de personenvennootschap. Zou de regel van art. 1:95 leden 1 en 2 BW worden toegepast, dan zou ook de aanspraak op die uitkoopsom buiten de gemeenschap vallen, hetgeen duidelijk niet de bedoeling is. Worden echter de verknochtheidscriteria van de Hoge Raad toegepast, dan valt die aanspraak zonder meer in de huwelijksgemeenschap, omdat door het uittreden het bijzondere karakter zoals zojuist beschreven, is komen te ontvallen. De echtgenoot is immers door de uittreding geen vennoot meer. Datzelfde geldt ook voor een uitkering wegens vergoeding van immateriële schade vanwege bijvoorbeeld een ongeval. De Hoge Raad heeft daarvoor specifieke criteria ontwikkeld.21 Relevant is of de vergoeding naar haar aard uitsluitend is afgestemd op de aan de persoon van die echtgenoot verbonden nadelige gevolgen van het ongeval. Omdat ook dan de omstandigheden van het geval in aanmerking dienen te worden genomen, zal de echtgenoot die zich op art. 1:94 lid 3 BW beroept, ten minste (tevens) moeten stellen op welke schade(n) van de bij het ongeval betrokken echtgenoot de vergoeding betrekking heeft, opdat de rechter kan vaststellen of, en zo ja in hoeverre, die vragen ten aanzien van een of meer componenten van de vergoeding bevestigend moeten worden beantwoord. Eenmaal verknocht, zal deze verknochtheid niet licht komen te ontvallen als bijvoorbeeld de uitkering wordt belegd zonder dat de bestemming, te weten bestrijding van de nadelige gevolgen van het ongeval, daaraan kennelijk is komen te ontvallen. In die gevallen zal toepassing van de verknochtheidscriteria er juist toe leiden dat het vervangende goed – evenals het vervangen goed – buiten de huwelijksgemeenschap blijft. Er is geen reden om voor de vruchten een ander regime te aanvaarden.

In het algemeen zou het onwenselijk zijn, mede gelet op de rechtsonzekerheid die een dergelijke wijziging met het oog op bestaande algehele gemeenschappen van goederen tot gevolg zou hebben, om af te wijken van deze bestendige jurisprudentie van de Hoge Raad.

De initiatiefnemers achten het uit het oogpunt van rechtszekerheid niet wenselijk door middel van onmiddellijke werking de rechtsverhoudingen tussen echtelieden die reeds (lange tijd) getrouwd zijn, te veranderen. Daarom hebben zij ervoor gekozen in het wetsvoorstel – als afwijking van de hoofdregel – overgangsrecht met eerbiedigende werking op te nemen. Dat heeft tot gevolg dat nog lange tijd twee rechtssystemen naast elkaar bestaan, maar dit is niet minder overzichtelijk dan wanneer via onmiddellijke werking ingegrepen wordt in al bestaande rechtsposities.

Bij elke overgang naar een ander stelsel zal overgangsrecht spelen. Dat is niet te voorkomen. Het uitgangspunt van de eerbiedigende werking brengt met zich dat oude algehele gemeenschappen van goederen nog vele jaren zullen blijven voortbestaan. Maar dat is geen onoverkomelijk probleem, nu op eenvoudige wijze kan worden achterhaald of sprake is van een algehele gemeenschap dan wel van een beperkte gemeenschap. De huwelijksdatum is daarvoor beslissend en uiteraard het gegeven dat geen huwelijkse voorwaarden zijn gemaakt.

Berndsen-Jansen

Recourt

Van Oosten