Nr. 66 VERSLAG VAN EEN WETGEVINGSOVERLEG

Voorzitter: Van der Burg

Griffier: Post

De voorzitter: Goedemorgen, dames en heren. Vandaag staat op het programma het wetgevingsoverleg over de wijziging van de Wet werk en bijstand en enkele andere sociale zekerheidswetten. De spreektijden verschillen per lid.

Ik heet de Staatssecretaris van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, haar staf, de mensen die dit debat volgen en de Kamerleden van harte welkom. De aanwezige Kamerleden zijn mevrouw Karabulut van de SP, de heer Potters van de VVD, mevrouw Voortman van GroenLinks, de heer Kerstens van de Partij van de Arbeid, de heer Van Weyenberg van D66, de heer Heerma van het CDA en de heer Klein van 50PLUS. Mevrouw Schouten van de ChristenUnie komt iets later.

We gaan nu van start met de eerste termijn van mevrouw Karabulut.

Mevrouw Karabulut (SP): Voorzitter. «Ik hoop dat iedere burger zal beseffen dat hij met opgeheven hoofd een beroep op deze wet kan doen.» Deze woorden sprak Minister van Maatschappelijk Werk, Marga Klompé, bijna 50 jaar geleden in het parlement toen zij haar wetsvoorstel voor de Algemene Bijstandswet presenteerde. De wet werd in 1963 door de Tweede Kamer en vervolgens door de Eerste Kamer aangenomen en trad in 1965 in werking.

Tot zo'n beetje de middeleeuwen waren de armen paria's van de samenleving. De Algemene Bijstandswet was een heel andere dan de eerdere armenwetten van 1854 en 1912. De overheid erkende voor het eerst haar plicht tot bijstandsverlening aan alle burgers die niet in de noodzakelijke kosten van het bestaan konden voorzien. Het was niet langer een gunst, want bijstand werd een recht. Een belangrijk principe hierbij was dat de hoogte van de bijstand gekoppeld werd aan de algemene welvaartsontwikkeling. Armen werden ook niet langer als sociaal problematisch gezien. De armoede was een maatschappelijk probleem en de bijstand werd een puur financiële ondersteuning.

De Algemene Bijstandswet was de kroon op het werk van vadertje Drees die met de AOW, de WW en de WAO het fundament had gelegd van de sociale verzorgingsstaat. Met de invoering van de bijstandswet werd ook een belangrijke stap gezet in de emancipatie van vrouwen en om sociale belemmeringen weg te nemen bij bijvoorbeeld dak- en thuislozen.

Inmiddels zijn we heel wat jaren verder en zitten we in een heel andere fase. De sociale zekerheid wordt door veel machthebbers in Nederland, maar zeker ook daarbuiten, niet langer gezien als een oplossing, maar veel meer als een probleem. In de jaren negentig en in 2003 is de bijstand flink verbouwd. Niet alleen staat veel meer het principe van werk voorop, maar ook is met de introductie van de Wet werk en bijstand een belangrijke basis gelegd voor steeds meer betutteling, repressie en sterke vooroordelen jegens bijstandsgerechtigden. Steeds meer uitkeringsgerechtigden moeten werken zonder loon.

Door vage regels en decentralisatie zijn grote verschillen ontstaan in armoederegelingen. De charitas is terug van weggeweest. Voedselbanken, kledingbanken en cadeaubanken zijn de best groeiende banken in Nederland. En de neoliberale ideologie dat armoede en werkloosheid een individueel probleem is en niet een maatschappelijk probleem, is levend en hardnekkig. Ondertussen is in al die jaren de armoede en werkloosheid niet opgelost. Zelfs het Amerikaanse verschijnsel van de working poor, de werkende armen, is Nederland opgekomen.

Sinds ik in de Kamer zit – dat is vanaf 2006 – is de bijstand nog een paar keer gewijzigd. Iedere keer werd het weer strenger, met iedere keer meer wantrouwen richting werklozen. Het is onder dit gesternte dat wij vandaag weer spreken over een aanscherping, een fikse aanscherping van de bijstandswet.

Alvorens in te gaan op de afzonderlijke wetsonderdelen stip ik een paar algemene punten aan. Onder het mom van participatiesamenleving wordt de sociale zekerheid de das omgedaan. Dat is Europa en Nederland anno 2013. De armoede groeit, de middenklasse verarmt en de werkloosheid bereikt recordhoogtes. Terwijl de allerrijksten en degenen die de crisis hebben veroorzaakt, veelal buiten schot blijven, leven in Nederland meer dan 1,2 miljoen mensen in armoede.

384.000 kinderen leven in armoede, evenals bijna 400.000 werkenden. Nederland telt bijna 700.000 werklozen en de prognoses vertellen ons dat dit aantal alleen maar hoger wordt. Van die werklozen zitten er zo'n 400.000 in de bijstand. Wat doet het kabinet? Het straft de armen en de werklozen. Miljarden worden bezuinigd op de eerste levensbehoeften van mensen, op werk, inkomen, zorg en onderwijs. Niet slim, niet rechtvaardig. Dom en oneerlijk. Je zou toch anders verwachten, zeker van een Staatssecretaris die altijd deed voorkomen alsof zij het opnam voor de mensen die het minst mogen delen in rijkdom en welvaart.

Ik heb het de Staatssecretaris eerder gevraagd, maar ik vraag het haar nog een keer. Wil de echte Jetta opstaan? Wie is nu de echte Jetta? Is het de Jetta van het sterfhuis voor de sociale werkvoorziening, of de Jetta van het Malieveld? Is het de Jetta die haar beklag deed over de kortingen op de uitkeringen, of de Jetta die nu vooroploopt met het korten van uitkeringen? Is het de aardige, vriendelijke, innemende Jetta, die strijdt voor gelijke rechten voor chronisch zieken, gehandicapten en werklozen, of de Jetta die bezig is de grondrechten van deze groepen af te breken door bijna 3 miljard euro te bezuinigen op werklozen, mensen met een arbeidsbeperking, mantelzorgers en zieken? Bij een eerder debat kreeg ik geen duidelijk antwoord. Ik hoop dat vandaag wel te krijgen.

«Het is de toon die de muziek maakt», zei de Staatssecretaris gisteren. Zeker, voorzitter, dat kan ik bevestigen. De toon van de Staatssecretaris mag dan, voor zover zichtbaar voor het grote publiek, altijd zacht en vriendelijk zijn, haar wetsvoorstel is dat zeker niet. Dat straalt in mijn ogen een enorm wantrouwen en een ongekende hardheid uit. Niemand wordt gespaard. Om te beginnen de werklozen zelf natuurlijk, of ze nu oud zijn of jong, ziek of gezond, een beperking hebben of niet: iedereen krijgt een keiharde behandeling door dit wetsvoorstel. Het uitgangspunt lijkt te zijn dat mensen niet willen, een behandeling waar de uitvoerders die straks te maken krijgen met deze wet, ook absoluut niet blij mee zijn. Niet voor niets kondigen mensenrechtenadvocaten aan, dat het voor hen een feest zal worden. Dit wetsvoorstel, zo stellen zij, is in strijd met de mensenrechten, omdat er sprake is van sociale uitsluiting en ongekend harde, disproportioneel harde sancties.

Het meest bizarre en surrealistische is misschien nog wel de Haagse werkelijkheid waar de Staatssecretaris door verblind lijkt te zijn. In een tijd waarin steeds meer mensen werkloos raken, doet het kabinet aan tsjakka-politiek. Tekort aan banen? Welnee, werkloosheid is je eigen schuld, beter je best doen! Een arbeidsbeperking? Ach nee, we bezuinigen gewoon de beperking weg. Werklozen moeten door strenge straffen geprikkeld en geactiveerd worden. Alsof iedereen maar in een hangmat achterover leunt, genietend van zijn uitkering! Is het omdat de Staatssecretaris en Minister Asscher er simpelweg niet in slagen om de werkgelegenheid te bevorderen?

Deelt de Staatssecretaris mijn mening dat met deze politiek en dit wetsvoorstel sociale grondrechten zoals ook neergelegd in de artikelen 19 en 20 van onze Grondwet onder druk komen te staan? Deelt de Staatssecretaris mijn mening dat de verhuisplicht, subjectieve normen voor kleding en het gedrag van werkzoekenden, het onderwerpen van mensen met ongelijke kansen en arbeidsbeperkingen aan disproportioneel zware straffen, met daarbij een introductie van een soort omgekeerde bewijslast, haaks staan op grondrechten? Meent ook de Staatssecretaris dat de sociale zekerheid door korting op de laagste inkomens, vergaande bureaucratisering en een lappendeken aan ingewikkelde regelingen niet toekomstbestendig wordt gemaakt, zoals de Staatssecretaris zegt te willen bereiken, maar juist dreigt ten onder te gaan?

Wanneer sociale zekerheid voor velen sociale onzekerheid met zich meebrengt, moet de Staatssecretaris zich dan niet achter de oren krabben? Wat is het nut van de introductie van een kostendelingsnorm zoals de Staatssecretaris wil, als deze leidt tot sociale uitsluiting van mensen met beperkingen? Als mensen verder in het moeras worden geduwd in plaats van eruit getrokken worden? Waarom wordt de sociale participatie die dit kabinet predikt, voor grote groepen Nederlanders zo ontzettend moeilijk gemaakt? Waarom mogen we van dit kabinet niets doen aan de topsalarissen, aan de miljardenvermogens van de allerrijksten, maar moeten we het volstrekt normaal, rechtvaardig en acceptabel vinden dat de allerarmsten en de middeninkomens weer moeten inleveren?

Waar staat de Staatssecretaris? Vindt de Staatssecretaris armoede en werkloosheid de eigen schuld van mensen – hadden ze maar niet zo dom moeten zijn of harder moeten werken – of vindt zij dat we best streng maar ook rechtvaardig moeten zijn? Dat er wel werk moet zijn? Dat armoede ook draait om keiharde centen of, beter gezegd, een gebrek daaraan? Of zoals iemand zei: armoede gaat om een gebrek aan cash, het is geen kwestie van domheid; je kunt jezelf niet aan je eigen haren uit het moeras trekken als je kaal bent.

U zult allen begrijpen dat ik niet vrolijk word van deze wet. Uiteindelijk gaat het bij deze wet, zoals ik wel vaker zie bij dit kabinet, niet primair om mensen, maar staat de bezuiniging van bijna 400 miljoen euro voorop. Samen met de bezuiniging op sociale werkplaatsen en jonggehandicapten gaat het om bijna 2 miljard euro. Nu al heeft een groot deel van bijstandsgerechtigden een arbeidsbeperking of andere medische beperking, fysiek dan wel geestelijk. Straks gaan twee aparte wetten, de Wet sociale werkvoorziening en de Wet werk en arbeidsondersteuning jonggehandicapten, samengevoegd worden met de bijstandswet, inclusief de wijzigingen die wij vandaag bespreken. Dat betekent dat een nog grotere groep mensen met beperkingen straks te maken krijgt met al deze strafmaatregelen, met korting op hun uitkering, met strafkorting als zij niet goed genoeg gekleed of verzorgd zijn. Wil de Staatssecretaris bij iedere vraag die ik stel de arbeidsgehandicapten van nu maar ook die nog volgen in de toekomst, in het achterhoofd houden?

Waarom zou mijn fractie in hemelsnaam moeten instemmen met deze wet en straks met de samenvoeging van de Wet Wajong en de WSW onder de noemer «participatiewet»? Deze vraag heb ik ook alvast aan mijn collega's die dit kabinet als gedogers steunen om 6 miljard nieuwe bezuinigingen binnen te schrapen. Waarom zouden zij instemmen met dit wetsvoorstel? Maar vooral, ten koste van wat en wie?

Wat staat er nu allemaal in het wetsvoorstel? Daar kom ik nu uitgebreid bij stil te staan. Ik begin met het goede nieuws. Ja, dat is er ook. Daarna zal ik ingaan op de nieuwe norm voor sociale uitkeringen, op de plannen voor armoedebestrijding en de tegenprestaties, vervolgens de verhuis- en kleedplicht, om te eindigen met de vierwekentermijn en de aanscherping van het beleid voor alleenstaande ouders.

Het goede nieuws. De SP-fractie is content met het feit dat de koopkrachttegemoetkoming weer toekomt aan de ouderen. Dat betekent dat de tegemoetkoming voor koopkracht niet meer afgetrokken wordt van de aanvullende bijstandsuitkering wanneer AOW'ers hierop aangewezen zijn vanwege een bestaand AOW-gat. Wel heb ik een vraag. Wordt deze meevaller niet tenietgedaan door introductie van de kostendelersnorm?

Het tweede punt dat op goedkeuring van mijn fractie kan rekenen, is de aanscherping ten aanzien van zeer ernstige misdragingen. Ernstige misdragingen jegens publieke ambtsdragers zijn onacceptabel. In dit wetsvoorstel zit een aangepaste regeling, zodat ernstige misdragingen een zelfstandige grond vormen voor het opleggen van sancties. Dat was tot op heden niet het geval, wat redelijk absurd was. Dit is dus een goede maatregel die op mijn steun kan rekenen.

Minder fraai is dat 98% van het voorliggende wetsvoorstel niet deugt, te beginnen bij de kostendelersnorm. De regering wil door introductie van de kostendelersnorm een nieuwe systematiek invoeren waarbij rekening wordt gehouden met de voordelen van het delen van de kosten binnen een huishouden. De doelstelling die zij hierbij noemt, is het betaalbaar houden van de sociale regelingen in de bijstand, IOAW, IOAZ, de Nabestaandenwet en niet te vergeten het basispensioen, de AOW. Ook moet deze maatregel uiteraard activeren naar meer werk en werk lonender maken. De uitkeringen worden wanneer je samenwoont met meerdere personen, niet zijnde gehuwd of ongehuwd samenwonend, verlaagd, omdat – zo is de redenering – je voordelen hebt van het delen van de kosten binnen een huishouding.

De leidende gedachte hierbij is ook dat als je uitkeringen maar zo veel mogelijk verlaagt, steeds meer mensen zullen gaan werken. Dit uitgangspunt klopt om te beginnen al niet. Het is te algemeen en ook uit recent onderzoek blijkt dat het zo niet werkt. Hoe harder de vernedering, hoe groter de sociale problemen. De bereidheid en wil om te gaan werken, hangen nauw samen met het arbeidsethos en dat zit volgens mij in Nederland wel goed.

Verder kun je mensen wel suf prikkelen om een baan te accepteren, maar die banen moeten er dan natuurlijk wel zijn. Ten slotte moeten mensen ook kunnen werken of passend werk kunnen vinden. Voor een groot deel van de langdurig werklozen is dat helemaal niet zo eenvoudig. Voor AAW'ers die ook geraakt worden door de korting op de uitkering, geldt dat zij niet meer hoeven te werken. Dus dat argument gaat daar niet op. Dat deze maatregel mogelijk zal bijdragen aan meer werk en werkgelegenheid, is dus lariekoek.

De samenwoonboete, zoals ik de maatregel van de Staatssecretaris ook wel noem, neemt als basis een uitkering van 50% voor paren of ongehuwd samenwonenden. Hoe meer personen, hoe lager de individuele norm, want er zouden dan schaalvoordelen zijn. Maar zijn die er wel? Daar wordt in dit wetsvoorstel helemaal niet naar gekeken. De Staatssecretaris schrijft: met de kostendelersnorm meent de regering onderbouwde, duidelijk toepasbare WWB-normen te hebben ontwikkeld, die enerzijds rekening houden met schaalvoordelen en het anderzijds mogelijk blijven maken voor mensen in meerpersoonshuishoudens om rond te komen.

Wij hebben deze normen als het gaat sociale participatie laten doorrekenen door het Nibud op basis van een minimaal uitgavenpakket. De resultaten zijn confronterend. Allereerst blijkt dat alleenstaanden en paren in de bijstand nu al over onvoldoende inkomen beschikken voor sociale participatie. Dat heeft nog niets te maken met de verlaging en mogelijke verlaging. Ten tweede blijkt dat juist zorgbehoevenden en jonggehandicapten sociaal worden uitgesloten door deze samenwoonboete. Ook mantelzorgen wordt op deze wijze ontmoedigd. En dat terwijl de Staatssecretaris verderop schrijft: omdat de schaalvoordelen op basis van equivalentiefactoren hoger liggen dan de kostendelersnorm zullen bijstandsgezinnen met meerderjarige kinderen ook onder de nieuwe normen geld overhouden voor sociale participatie. Uit datzelfde Nibudonderzoek blijkt dat dit voor een aantal huishoudens totaal niet het geval is.

Het Nibud berekende de gevolgen. Voorzitter. Ik wil het onderzoek via u aan de Staatssecretaris doen toekomen. Excuses voor de collega's, maar ik heb nog geen kopietjes kunnen maken, maar jullie hebben allemaal een iPad en het onderzoek staat op de site.

In dat onderzoek werd gekeken naar alle inkomsten en noodzakelijke uitgaven, zoals woonlasten, zorgkosten en energiekosten. Daaruit bleek dat een alleenstaande ouder met een thuiswonend meerderjarig kind in de bijstand na de samenwoonboete voor beiden € 61 per maand overhoudt om van te leven en om sociaal te participeren. Twee gehuwde jonggehandicapten die met de plannen van Klijnsma naar de bijstand moeten vanuit de Wajong, houden gezamenlijk € 56 over om sociaal te participeren. Dat kan dus gewoon niet. Wat de Staatssecretaris dan ook stelt in haar stukken, namelijk dat daarnaar is gekeken en dat op basis van geobjectiveerde criteria nieuwe normen zijn bepaald waarmee mensen gewoon kunnen leven en deel kunnen nemen – voor zover ze dat natuurlijk al niet deden – klopt dus gewoon niet. Alles behalve zelfs.

Het kabinet spreekt over een participatiesamenleving, maar maakt het voor mensen met een beperking of een dunne portemonnee onmogelijk om echt mee te doen. Mensen worden op deze manier, als dit door zou gaan, moedwillig in een isolement gebracht. Ook mensen die samenwonen en voor elkaar zorgen, worden zo gestraft. Het is ook een indirecte aanval op mantelzorgers. In Nederland kennen we duizenden overbelaste mantelzorgers en een deel van hen zal nu dus extra financiële problemen krijgen. De negatieve inkomenseffecten voor uitkeringsgerechtigden lopen op tot wel 34%. Het bedrag dat mensen na aftrek van de vaste lasten overhouden voor sociale participatie, wordt in sommige situaties tot wel 92% minder. Wat is de reactie van de Staatssecretaris hierop?

Wat is de rechtvaardiging voor de verlaging van de AOW-normen? Het gaat immers om het basispensioen en om mensen van wie je weet dat ze hun inkomenspositie sowieso niet zullen kunnen verbeteren. Het is in dit verband ook raar dat voor mensen die voor elkaar zorgen, hetgeen zeker bij ouderen vaak het geval is, geen uitzondering wordt gemaakt, temeer omdat van ditzelfde kabinet steeds meer ouderen met zwaardere ziektes moeten samenwonen en wij allemaal lief voor elkaar moeten zijn en voor elkaar moeten zorgen. Is de Staatssecretaris, mede gegeven de resultaten van het Nibud-onderzoek, bereid om in ieder geval mensen met een arbeidsbeperking uit te zonderen van de kostendelersnorm? Is zij ook bereid om de kostendelersnorm, die een belemmering vormt voor mantelzorgers, weg te nemen door mensen die voor elkaar zorgen, uit te zonderen van de korting op sociale uitkeringen?

Ik vraag de Staatssecretaris of zij bereid is om te reageren op het volgende voorbeeld, een melding van een mevrouw uit Leidschendam. Ik citeer: «De gezinsbijstand betekent in de problemen komen. Ik woon nu acht jaar bij mijn moeder. Zij heeft AOW. Ik heb bijstand, ben al ruim tien jaar ziek en ga steeds meer achteruit. Ik kan nooit meer aan het werk en heb niet eens een normaal leven. Omdat ik mezelf nog net kan douchen, krijg ik geen tien uur zorgindicatie, maar ik ben wel ernstig ziek. Ik ben altijd thuis, kan geen boodschappen doen en niet koken. Met mijn eigen bijstandsuitkering lukt het net om het hoofd boven water te houden. Mijn moeder is inmiddels bijna 70 jaar. Zij heeft een AOW-uitkering en een klein pensioen. Waarom wordt zij gestraft voor het feit dat zij de volgende dingen voor mij doet? Helpen met aan- en uitkleden, douchen, traplopen, soms met naar de wc gaan en soms met lopen binnenshuis – buitenshuis gebruik ik een rolstoel en een scootmobiel – mijn boodschappen doen, kleding wassen, strijken, mijn eten klaarmaken, mijn bed opmaken, mijn scootmobiel opladen, mijn kamer schoonhouden en telefoneren.» Deze mevrouw heeft namelijk ook last van uitval van spraak. Zij heeft ons ook eerder geschreven. «Zoals ik vorig jaar heb laten weten, ben ik 100% arbeidsongeschikt. Hoewel ik een medische grondslag heb voor een CIZ-indicatie, wordt deze niet toegekend omdat mijn moeder van 71 verplicht is om mantelzorg te verlenen en ik verder maar gebruik moet maken van hulpmiddelen». Ze gaan hier nog tegen in beroep. «Maar de angst voor een korting op onze uitkeringen is groot, daar het er op neer lijkt te komen dat we in de toekomst ook zelf hulp moeten gaan inkopen. Dat geld is er nu al niet. Een Wajong-uitkering met terugwerkende kracht aanvragen schijnt tegenwoordig ook bijna onmogelijk te zijn.» Sterker nog, het wordt binnenkort ook onmogelijk of schier onmogelijk als de andere plannen van de Staatssecretaris doorgaan. Ik wil graag een reactie van de Staatssecretaris. Ik kan mij toch echt niet voorstellen dat de Staatssecretaris dit soort maatregelen met deze gevolgen wil doorvoeren en mensen op deze manier ongelooflijk hard wil aanpakken.

Als het goed is, heeft de Staatssecretaris ons eigen onderzoek De bijstandsgerechtigde aan het woord al van A tot Z bestudeerd, want het dateert van een aantal maanden geleden. Ook uit dit onderzoek bleek dat het voor velen moeilijk is om rond te komen van de bijstand. Zes van de tien respondenten kan niet van de bijstand rondkomen en de vaste lasten betalen. Een bijstandsgerechtigde drukte het zo uit: «De armenzorg van de kerk moet steeds bijspringen of geld lenen.» Dat beeld klopt aardig met de doorrekening van het Nibud die wij vandaag hebben gekregen. Daaruit blijkt dat zonder de samenwoonboete van de Staatssecretaris alleenstaanden en paren in de bijstand nu al tekortkomen voor sociale participatie. Wat gaat de Staatssecretaris met deze informatie doen?

Ik kom bij het onderdeel armoedebeleid. De Staatssecretaris heeft 100 miljoen extra gereserveerd voor armoedebestrijding. Nu is dat natuurlijk hartstikke goed. Ik had graag willen applaudisseren en alle lof willen spreken, maar helaas kan ik dat niet. En waarom kan ik dat niet? Omdat er tegelijkertijd 400 miljoen wordt bezuinigd, alleen al met dit wetsvoorstel. Dan heb ik het nog niet eens over de 1 miljard korting op sociale uitkeringen die al is ingezet onder Rutte I en nu, en de komende achttien jaar, doorloopt. Dan is die 100 miljoen toch wel erg karig. Ik vraag de Staatssecretaris of zij dat ook vindt. Wat wil het kabinet vervolgens doen met de instrumenten voor armoedebestrijding? Daarover hebben wij het immers.

Deze wet biedt gemeenten instrumenten om armoede te kunnen bestrijden. Terwijl het aantal kinderen in armoede groeit, wordt de categoriale regeling voor gezinnen met kinderen die van weinig geld moeten rondkomen, afgeschaft. Hiervoor in de plaats moet alles individueel geregeld worden. Dat wordt dan maatwerk genoemd. Het klinkt goed, maar het betekent in de praktijk meer bureaucratie en formulieren om voor inkomensondersteuning in aanmerking te komen. Gemeenten kunnen straks alleen nog categoriale bijstand verstrekken voor een collectieve aanvullende zorgverzekering, als het aan de Staatssecretaris ligt. De regeling voor chronisch zieken, gehandicapten en voor ouderen en de langdurigheidstoeslag verdwijnen. De langdurigheidstoeslag is een toeslag die mensen omdat ze heel lang van een laag inkomen moeten rondkomen, krijgen na drie of vijf jaar. Dit wordt allemaal geïndividualiseerd.

Het recht verdwijnt. Daarvoor in de plaats wordt tot de AOW-leeftijd bij personen die langdurig van een laag inkomen moeten rondkomen en die geen zicht hebben op verbetering, gelet op hun individuele omstandigheden, gekeken naar de kracht en de bekwaamheden van de betreffende personen alsmede de inspanning die de personen hebben verricht om tot inkomensverbetering te komen. Dan kán het college na individuele toetsing en het tellen van alle bonnetjes overgaan tot het verstrekken van een toeslag. Wat is dit nu? Hoe moeten mensen in hemelsnaam weten waar zij recht op hebben? Wat bedoelt de Staatssecretaris met «krachten en bekwaamheden»? Wanneer heeft iemand zicht op verbetering? Nu zijn er objectieve criteria en weten mensen waar zij recht op hebben. Die worden straks vervangen door subjectieve criteria en eenzijdige beoordelingen. Dat leidt tot willekeur. Is dat de bedoeling? Is het de bedoeling dat er nog meer geld opgaat aan bureaucratie? Klopt het dat de gemeente, als aan alle voorwaarden wordt voldaan, een individuele toeslag kan en niet moet verlenen en dat bijstandsgerechtigden het recht dat zij nu hebben, dus simpelweg kwijtraken?

De VNG en heel veel afzonderlijke gemeenten roepen op om deze maatregel niet door te voeren. Allerlei maatschappelijke organisaties sluiten zich hierbij aan. Waarom? Het kost meer geld, het is ingewikkelder en de bureaucratie neemt toe. Daarmee wordt het ingewikkelder voor mensen die het geld hard nodig hebben. De VNG schrijft zelfs dat zij een verdubbeling van de capaciteit verwacht nodig te hebben om dit alles individueel te toetsen en te beoordelen. Doorrekeningen van de gemeenten Utrecht, Breda en Heerlen bevestigen dat. Er is alle reden om aan te nemen dat verdere individualisering van de categoriale regelingen zal leiden tot minder gebruik. Dat kan misschien de bedoeling zijn van de VVD maar toch niet van de Staatssecretaris? De Staatssecretaris schrijft in de memorie van toelichting: door deze wijziging komt de inkomensondersteuning gerichter terecht bij de mensen die deze het hardst nodig hebben en kunnen gemeenten een integrale maatwerkaanpak leveren. Hoe komt het kabinet hierbij? Waarop baseert de Staatssecretaris de veronderstelling dat het geld nu niet goed terechtkomt bij de mensen die het nodig hebben? Waaruit blijkt dat dit met de nieuwe maatregel wel zal gebeuren? Graag krijg ik daarop een reactie.

Ik kan mij toch niet aan de indruk onttrekken dat deze maatregel meer is gestoeld op vooroordelen en gemis aan kennis van de praktijk dan dat hij ook maar iets verbetert aan de praktijk van armoedebestrijding. Sterker, de sociaal raadslieden, maatschappelijke opvanggroep en allerlei andere organisaties voorspellen dat mensen nog meer dan nu zullen worden aangewezen op de charitas. Dat is geen vooruitgang maar we gaan daardoor terug naar de tijd van de Armenwet.

Is de Staatssecretaris bereid om deze voorstellen in te trekken en bestaande regelingen juist te vereenvoudigen? Want door bezuinigingen, ingewikkelde formulieren of onbekendheid is het niet-gebruik van voorzieningen nu al ontzettend groot. Of is dat juist de bedoeling van de Staatssecretaris?

Ook heb ik tal van voorstellen gedaan ter bestrijding van de kinderarmoede. Wat er bij mij echt niet in gaat, is dat zelfs de verordeningsplicht voor gemeenten om te komen tot beleid ter bestrijding van kinderarmoede verdwijnt. Dat is nota bene een maatregel die door Spekman en Van Hijum van de Partij van de Arbeid en het CDA een paar jaar geleden is ingevoerd. Ik heb allerlei voorstellen gedaan om dit te voorkomen, en zal daartoe ook allerlei amendementen rondsturen. Kan de Staatssecretaris ons ook vertellen op welke manier de afschaffing, of in ieder geval het ingewikkelder maken van deze maatregel, zal leiden tot een extra beroep op hulpschuldverlening, maatschappelijke opvang et cetera?

Dan kom ik bij het onderdeel waarvoor wij vanochtend op het Plein stonden, namelijk de tegenprestatie. Dat is weer zo'n verhullende term. Eigenlijk gaat het hierbij simpelweg om werken zonder loon. Dat is althans de praktijk. Volgens mij was het de bedoeling dat wij geheel en al vrijwillig zouden gaan vegen op het Plein, maar vanwege tijdsgebrek zijn wij daar niet aan toe gekomen. Er stonden daar heel veel werkzoekenden, die al heel lang verschrikkelijk boos zijn, omdat zij verkeerd en niet respectvol worden behandeld. Ook zijn zij boos, omdat zij werken zonder dat zij daarvoor worden beloond.

De bijstand is een laatste vangnet, een grondrecht waar iedereen een beroep op kan doen wanneer het nodig is. Steeds meer mensen belanden door de groeiende werkloosheid juist in de bijstand. Het kan ons allemaal overkomen. Ik ken heel veel bijstandsgerechtigden, van wie er heel weinig lekker lui ergens op het strand in een hangmat liggen. Ze doen mee. Ze ploeteren en maken er het beste van. De een is succesvoller dan de ander. Door de omstandigheden, de capaciteit en de kansen lukt dat bij de een simpelweg beter dan bij de ander. Ook akelig veel mensen in mijn directe omgeving raken werkloos. De crisis van het kapitaal raakt niet alleen de mensen met de laagste inkomens maar nu ook de middenklasse; iedereen eigenlijk, van hoger tot lager opgeleid. De werkloosheid groeit en voor velen komt het heel dichtbij. De poort naar de bijstand en de voedselbank is dan helaas dichterbij dan je een jaar geleden had kunnen bedenken. Wanneer dat gebeurt, moet iedereen zijn of haar best doen om aan het werk te komen. Daarover zijn wij het eens. Daarbij gelden nu al allerlei verplichtingen die de afgelopen jaren flink zijn aangescherpt, terwijl het beleid niet is meegegroeid. De kwaliteit van arbeidsbemiddeling – het toeleiden en begeleiden naar betere banen en grotere kansen op de arbeidsmarkt, en het opleiden van mensen daarvoor – is evenals de banen ver te zoeken, want niet alleen door de crisis maar ook door het kabinetsbeleid groeit de werkloosheid in de publieke en private sector.

Onder Rutte I is de tegenprestatie ingevoerd. Werklozen moeten verplicht vrijwilligerswerk gaan doen. Dat op zich is natuurlijk al heel curieus, maar de gevolgen in de praktijk, in combinatie met al bestaande instrumenten om werklozen zonder loon werk te laten verrichten dat voorheen door betaalde krachten werd gedaan, zijn schrijnend. Werk in de zorg, de plantsoenendienst, hovenierswerk, werk in de post: echt, eerlijk, betaald werk wordt nu zonder loon verricht door werklozen. Hun aantal groeit en neemt toe: ik zie het aan de meldingen die bij ons binnenkomen, ik zie het aan alle voorbeelden die de revue passeren en ik zie het aan de zwartboeken en de witboeken. Iedereen ziet het, als je het tenminste wilt zien. Hoewel de rechter er korte metten mee heeft gemaakt, wil deze Staatssecretaris door met deze verdringingspraktijken en door met deze wet. Dat wil zeggen: gemeenten worden verplicht tot het verplicht invoeren van de tegenprestatie voor alle bijstandsgerechtigden, behalve dan als ze echt helemaal niets kunnen.

Echt iedereen, wie je ook maar kunt bedenken – ik zou zeggen: bijna zelfs VVD-wethouders – probeert de Staatssecretaris duidelijk te maken dat ze hiermee moet stoppen. Dit beleid maakt meer kapot dan haar voorgangers in de afgelopen decennia hebben opgebouwd aan werknemersrechten. Van linkse tot rechtse wethouders, van uitvoerders tot belangenorganisaties, van managers tot werklozen zelf: niemand zit op deze maatregel te wachten. De redenen zijn zeer divers. Het inspectierapport Voor wat hoort wat levert heel veel interessante informatie op over de gemeentelijke praktijk. Sommige gemeenten zetten de tegenprestatie vooral in als ontmoedigingsbeleid. Ontmoedigen om een uitkering aan te vragen, dat kan toch nooit de bedoeling zijn? Andere gemeenten gebruiken de tegenprestatie als re-integratie-instrument, terwijl in de wet uitdrukkelijk staat dat de tegenprestatie niet als re-integratie-instrument mag worden ingezet. Wat is de reactie van de Staatssecretaris hierop?

Uit het rapport blijkt ook hoezeer gemeenten worstelen met dit heel rare instrument. Ze vinden het lastig om voldoende en geschikte activiteiten te vinden. Ze zijn niet alleen bang voor verdringing van echt werk, maar ook voor verdringing van vrijwilligers. Hoe gek wil je het organiseren in een land? Diezelfde vrijwilligers voelen zich, terecht, op hun ziel getrapt. Het is toch ongelooflijk hoe de Staatssecretaris erin slaagt om het vrijwilligerswerk te degraderen tot een dwanginstrument voor mensen die door pech of werkloosheid afhankelijk raken van een uitkering? De naam zegt het toch al? Vrijwilligerswerk is vrijwillig. Van verplicht vrijwilligerswerk kan gewoon geen sprake zijn, tenzij je er misbruik van wilt maken. De Vereniging Nederlandse Organisaties Vrijwilligerswerk (NOV) schrijft dat de tegenprestatie niet anders kan zijn dan vrijwilligerswerk of arbeidsverdringing. Het is het een of het ander. Dat laatste is fout en het eerste kan niet vrijwillig zijn. Nu doe ik al mijn hele leven – dat is een beetje overdreven, maar in ieder geval sinds ik een beetje volwassen ben – vrijwilligerswerk. Ik had nooit gedacht dat ik ooit zou moeten uitleggen wat vrijwilligerswerk is. De NOV geeft een prima omschrijving: vrijwilligerswerk is een uitdrukking van een samenleving waarin mensen andere mensen in principe met vertrouwen tegemoet treden en iets voor elkaar overhebben. Ik onderstreep hierbij het woord «vertrouwen». Mooier kan ik het niet uitdrukken. Is de Staatssecretaris zich ervan bewust wat een wantrouwen zij met deze maatregel schept en hoe zij met deze maatregel de Nederlanders, die met elkaar al 1 miljard uur vrijwilligerswerk verrichten, eigenlijk beledigt?

De vakbond, zo hebben we vanmorgen weer kunnen horen en zien, is woest, en terecht, vanwege de verdringingseffecten van betaalde arbeid door onbetaalde arbeid. Net zoals andere partijen heeft de vakbond aandacht gevraagd voor de kwalijke gevolgen van de huidige praktijk: vernedering, verdringing en ondermijning van het minimumloon en cao-lonen. Uit het SP-onderzoek De bijstandsgerechtigde aan het woord komt hetzelfde beeld naar voren. Uitkeringsgerechtigden zetten zich in, doen heel graag iets voor de maatschappij en doen dat ook, maar niet als het echt werk is. En dat gebeurt nu wel degelijk met de tegenprestatie en allerlei andere mogelijkheden die al in de wet zitten om te werken zonder loon. We hebben de voorbeelden gezien. Ik voorspel dat de voorbeelden nog talrijker zullen worden als de Staatssecretaris doorgaat en de gedogers en de coalitiepartijen – waaronder de Partij van de Arbeid, die dat voorheen niet deed – dat steunen. Ik noem de straatveger uit Den Haag: eerst veegde hij betaald, vervolgens werd hij ontslagen en daarna moest hij voor € 400 minder hetzelfde werk doen. Tijdens het rondetafelgesprek hoorden we ook het voorbeeld van het werken in het Amsterdamse Bos: dagenlang, naar ik meen meer dan 32 uur per week, jarenlang. Het gebeurt allemaal. Ook wordt jongeren ieder perspectief ontnomen, waardoor ze gedesillusioneerd raken. Iemand schreef: omdat ik vanaf januari 2013 een bijstandsuitkering ontvang, heb ik ook te maken met werken met behoud van een bijstandsuitkering, en wel vanaf juni.

Haar consulent dacht eerst dat zij een andere baan zou kunnen krijgen vanwege haar opleiding, maar dat viel tegen; zij kon geen andere baan vinden. Zij schrijft verder: mijn werkzaamheden bestaan uit het modelleren van kunstbloemen waarvan het stof nog in je neus zit als je thuiskomt. Ik vul bovendien grote ijzeren platen een voor een met schroeven in de daarvoor bestemde duizenden gaatjes. Verder bestaan mijn werkzaamheden uit het tellen van printpapier en het maken van pakketjes met 50 kaarten en 50 enveloppen in verschillende kleuren en deze per kleur aftellen tot 10. Dit doe ik 32 uur per week, op maandag, dinsdag, woensdag en vrijdag van 8.00 uur tot 16.30 uur. Terwijl ik dit aan het typen ben, schieten de tranen mij in de ogen. Het voordeel is dat ik veel sociale contacten opdoe, maar ik vraag mij net als veel andere mensen werkelijk af wat dit met werkervaring te maken heeft. Ik wil best iets doen voor mijn uitkering, daar gaat het niet om. Ik solliciteer ook omdat ik graag aan het werk wil en op die manier vooruit kan komen in mijn leven en niet omdat ik moet solliciteren van de uitkeringsinstantie. In het begin heb ik dan ook gevraagd om vrijwilligerswerk te mogen doen op een basisschool, om zo mijn kennis bij te kunnen houden, ook al is het maar een dag in de week. Dat is niet toegestaan, omdat dit mijn doorstroom naar regulier werk in de weg zou staan.

Mevrouw Karabulut (SP): Beterschap! Ik wens ook Meldy beterschap toe, want zij heeft al meer dan een jaar niets meer kunnen doen met haar diploma. Bovendien bevordert het werk dat zij 32 uur per week doet zonder loon haar doorstroom naar regulier werk niet. Dit is een voorbeeld, maar er zijn er zo veel. Wij zien dit ook in de zorg. Ik begrijp de redenering van partijen zoals de Partij van de Arbeid niet. Als ik het goed begrijp, zegt de Partij van de Arbeid: ja, er moeten nadere regels gesteld worden, maar ondertussen gaan wij wel door met verder aanscherpen en de invoering van de algehele verplichting tot tegenprestatie.

Ik hoop dat de heer Kerstens mij gaat zeggen dat dit niet waar is. Ik hoop dat de PvdA de situatie niet eerst nog meer gaan verslechteren en gaat stemmen voor een wet die leidt tot verdringing en een straf maakt van vrijwilligerswerk om vervolgens een beetje te gaan fröbelen met reparatie. Ik hoop dat de heer Kerstens dat niet gaat zeggen. Of is hij zo ontzettend bang voor de heer Potters? Of heeft de heer Potters zo ontzettend veel invloed?

Ik ben ontzettend nieuwsgierig naar de gedoogpartners: hoe staan zij daar tegenover? Halen de ChristenUnie, de SGP en D66 de schouders op? Kijken ze weg? Zitten zij ook onder de Rutte-plak? Of heeft de heer Potters ook daarop ontzettend veel invloed? Ik hoop dat ik vandaag zal horen dat zij ten halve keren.

Deze absurde, haast surrealistische maatregelen moeten zo snel mogelijk van tafel. In mijn ogen druisen zij in tegen ons mens-zijn. Zij moeten van tafel omdat ze leiden tot verdringing, dwangarbeid, tot uitsluiting, tot werken zonder loon en tot armoede, maar vooral omdat het overgrote deel van de mensen – ja, ook bijstandsgerechtigden – al maatschappelijk participeert. De 1% of 5% die dat niet doet en graait op kosten van de samenleving, mag worden verplicht om een maatschappelijke tegenprestatie te leveren. Laten we dan maar beginnen bij de bankiers die zichzelf hebben verrijkt, en dan het liefst ook nog via de belastingen, maar doe dit de rest van de samenleving niet aan. Ik doe hier nogmaals een klemmend beroep op de Staatssecretaris en op mijn collega's.

Mevrouw Karabulut (SP): Ik heb wel een vraag gehoord, voorzitter, en het antwoord daarop heb ik eigenlijk al gegeven, dus ik zal het kort houden.

Wat de Partij van de Arbeid heeft beloofd, maakt zij niet waar. De Partij van de Arbeid heeft namelijk beloofd dat de sociale werkvoorziening beschermd zou worden. De sociale werkvoorziening wordt echter een sterfhuis onder de Partij van de Arbeid. De Partij van de Arbeid heeft beloofd dat jonggehandicapten niet herkeurd zouden worden, maar zij worden wel herkeurd. De Partij van de Arbeid vond het verschrikkelijk als de sociale uitkeringen zouden worden verlaagd, maar die worden nu wel verlaagd.

Mevrouw Karabulut (SP): Natuurlijk moet het niet ophouden als mensen niet willen meewerken aan re-integratie of aan het krijgen van een baan. Dan volgen er sancties. Maar als het gaat om vrijwilligerswerk, en daar gaat het om bij een tegenprestatie, dan moet je naar mijn mening niet korten op de uitkering. Het heeft immers niets te maken met de re-integratie. Wat wel kan, is zeggen: omwille van je re-integratie en het verkrijgen van een baan achten wij het noodzakelijk dat je sociaal geactiveerd gaat worden. Wij willen dat je bij wijze van oefening een tijdje gaat meelopen in een bejaardenhuis.

Dan gebeurt het echter door middel van een gesprek. Dan zijn er geen uniforme, strenge wet en regels nodig die dat normale sociale en menselijke verkeer tussen gemeenten, bijstandsconsulenten en cliënten regelen.

Mevrouw Karabulut (SP): Het spijt me zeer, maar daar gaan we weer! De heer Potters zet dat beeld van bijstandsgerechtigden graag neer. Zijn voorgangers deden dat ook. De voormalig Staatssecretaris deed dat ook. Ik ben het beu. Ik ben het ontzettend zat. Tegenover het recht van een uitkering staan verplichtingen om zo snel mogelijk weer aan betaald werk te komen. Ik herhaal: als mensen niet meewerken aan hun verplichtingen, dan vindt de heer Potters mij aan zijn zijde. Het is echter een heel ander verhaal als het gaat om vrijwilligerswerk. Dat kun je niet bij wetten vatten. Als de heer Potters nu stelt dat dit zo'n gigantisch probleem is dat we daarvoor de hele wereld en heel Nederland overhoop moeten halen door iets wat je niet verplicht kunt stellen – vrijwilligerswerk – verplicht te stellen, met alle nare gevolgen van verdringing van betaald werk en vrijwilligerswerk van dien, dan wil ik van hem wel bewijs zien.

Hoeveel mensen werken er niet mee? Hoeveel mensen weigeren dan? Uit alle rapporten en alle onderzoeken die ik heb gezien, ook van de Staatssecretaris en ons eigen onderzoek, blijkt dat dit niet het geval is. Bijstandsconsulenten kiezen soms een andere route en hanteren dus niet direct de stok van de heer Potters, maar gaan juist met mensen het gesprek aan. Die vrijheid hebben zij. Daarbij blijkt dat zij dan uiteindelijk duurzaam resultaat boeken. Dat wil de VVD-fractie allemaal wegnemen. Soms vraag ik mij af of de heer Potters en ik wel dezelfde wereld bewonen. Ik adviseer hem om alle bestaande feiten te analyseren en om eens wat vaker met mensen in gesprek te gaan.

Mevrouw Karabulut (SP): Dat is zeker waar, voorzitter.

Ik heb nog een aantal specifieke vragen naar aanleiding van de stukken van de Staatssecretaris. In de memorie van toelichting laat de Staatssecretaris heel duidelijk blijken dat als de omstandigheden daartoe noodzaken, verdringing ook georganiseerd mag worden. Er staat letterlijk: «Bij werkzaamheden die in het kader van de tegenprestatie opgedragen kunnen worden is sprake van additionele onbeloonde maatschappelijk nuttige werkzaamheden. Het onderscheid tussen betaalde en onbetaalde werkzaamheden is afhankelijk van onder meer economische factoren en van keuzes die mede op basis daarvan door het bedrijfsleven en/of de overheid worden gemaakt.»

Ik snap dat het gaat om heel veel wetsonderdelen en dat sommige mensen een en ander misschien nog een keer moeten lezen, maar ik moest deze passage een paar keer lezen om zeker te weten dat dit er stond. Het kan vriezen of het kan dooien. Met andere woorden, als het economisch slecht gaat en de gemeente bijvoorbeeld genoodzaakt is te bezuinigen op de plantsoenendienst, dan mag het werk straks als additioneel onbetaald maatschappelijk werk betiteld worden? Zeg mij dat dit niet waar is, zo vraag ik de Staatssecretaris. Is zij bereid om deze passage te schrappen of om in ieder geval hier bij de wetsbehandeling te zeggen dat dit absoluut niet de bedoeling is?

Ik vraag de Staatssecretaris ook om tien werkzaamheden op te noemen die toelaatbaar zijn als vorm van maatschappelijke tegenprestatie. Ofwel: welk werk ziet zij als additioneel onbetaald maatschappelijk werk? Daarbij wil ik horen of deze werkzaamheden door vrijwilligers worden gedaan of dat het werkzaamheden betreft die door betaalde krachten worden of werden verricht. Wellicht biedt deze exercitie ook ruimte in het hoofd van de Staatssecretaris voor een nieuwe invalshoek op dit punt.

Dan kom ik bij de uniformering van arbeidsverplichtingen. Ook dit onderdeel van het wetsvoorstel straalt een enorm wantrouwen uit. Niet op basis van feiten, maar op basis van een onderbuikgevoel worden de plichten voor uitkeringsgerechtigden zwaarder. De straffen op het niet nakomen van deze plichten worden disproportioneel zwaar. Uitvoerders worden opgezadeld met regels waarbij het haast onmogelijk is de menselijke maat toe te passen. Niet alleen worden strenge eisen geformuleerd voor het vinden en het behouden van werk dat er niet is, maar ook wordt de bewijslast omgedraaid en moeten uitkeringsgerechtigden bewijzen dat zij aan de verplichtingen voldoen. Voldoe je er niet aan, dan volgt een heel zware 100%-maatregel. Dat betekent 100% korting op je uitkering gedurende drie maanden. Gemeenten dienen deze regel zonder uitzondering toe te passen.

De Staatssecretaris baseert deze maatregelen – het kan niet anders – op de resultaten van een eerder onderzoek, die onder voormalig Staatssecretaris De Krom aan ons zijn overhandigd. Hierover ging ook de discussie die ik zojuist met de heer Potters voerde. Uit dit onderzoek zou blijken dat klantmanagers een te grote beoordelingsvrijheid hebben en dat er onvoldoende dwang en drang wordt toegepast en dat uitkeringsgerechtigden onvoldoende onzekere banen accepteren. Daarom zouden er meer ge- en verboden moeten komen. Nu al moeten mensen in de bijstandswet algemeen geaccepteerde arbeid en alles wat daarmee samenhangt, aanvaarden en behouden en moeten zij meewerken aan voorzieningen op straffe van sancties. Daarop kunnen ook heel heftige kortingen volgen.

Wat de Staatssecretaris nu wil invoeren, is werkelijk stuitend. Zo wil zij bijvoorbeeld uitvoering geven aan de door het college opgelegde verplichting om ingeschreven te staan bij een uitzendbureau. Wij krijgen echter van uitkeringsgerechtigden te horen dat zij heel vaak worden geweigerd door een uitzendbureau en dat zij zich dus helemaal niet kunnen inschrijven. In het wetsvoorstel worden zij daartoe verplicht en ze moeten vervolgens dus bewijzen dat ze geweigerd zijn. Hoe gaat dat er in de praktijk uitzien?

Een andere nieuwe eis is het naar vermogen verkrijgen van algemeen geaccepteerde arbeid in een andere gemeente dan de gemeente van inwoning, alvorens naar die gemeente te verhuizen. Men moet bereid zijn om te reizen over een afstand van in totaal drie uur of om te verhuizen, indien dat noodzakelijk is voor het naar vermogen verkrijgen van arbeid. Het verkrijgen en behouden van kennis en vaardigheden en het naar vermogen verkrijgen, aanvaarden of behouden van algemeen geaccepteerde arbeid niet belemmeren door kleding, gebrek aan persoonlijke verzorging of gedrag: op basis van deze uitgangspunten, en nog een aantal meer, komt de regering tot een geüniformeerde verplichting. Dat wil zeggen dat gemeenten er niet van af mogen wijken.

Een verhuisplicht! Hoe moet ik dat voor mij zien? Moeten mensen uit Limburg straks verplicht huis en haard verlaten om een tijdelijke baan in Den Helder aan te nemen? Dat is niet alleen een ongelooflijk grote stap voor een overheid en een enorme inbreuk op iemands persoonlijke leven, maar ook een maatregel die gezinnen zal ontwrichten en mensen uit hun sociale omgeving zal trekken. Moeten kinderen dan naar een andere school? Hoe zit het met de opvang en de verzorging van kleine kinderen? Krijgen we straks een karavaan van werklozen die door het hele land tijdelijk werk moeten aannemen op straffe van het intrekken van de uitkering? Hoe ziet verder de nieuwe verplichting eruit voor kleding en persoonlijke verzorging? Welke criteria worden gehanteerd? Wordt de modepolitie ingeschakeld? Of is het afhankelijk van de smaak van ambtenaren en werkgevers? Hoe ziet de Staatssecretaris deze verplichting voor zich in het geval van mensen die er vanwege een ziekte of een beperking gewoon wat anders uitzien dan de mainstream? Waarom wantrouwt de Staatssecretaris deze mensen toch zo?

Mevrouw Karabulut (SP): Voorzitter. Ik vroeg het al: welke criteria en normen worden bij de kledingvoorschriften gehanteerd? De heer Potters begon erover. Acht de Staatssecretaris en achten de andere partijen dit ook goede voorwaarden voor werkloze ex-politici? Neem de tegenprestatie. Wie weet moeten ex-politici ooit in een pakje straten vegen, in plaats van maatpakken dragen. Wij moeten gewoon stoppen met dit soort absurde maatregelen. Die eis moet eruit. Deelt de Staatssecretaris mijn mening dat dit een forse inbreuk betekent en dat mensen stimuleren en begeleiden naar ander werk echt op andere manieren kan en moet? In het geval van gezinnen gaat het niet eens om de uitkeringsgerechtigde alleen, maar ook om een eventuele partner en kinderen. Als de Staatssecretaris wil volharden in deze maatregel, omdat de heer Potters denkt dat het zo'n goede uitwerking zal hebben, is zij dan ook van plan om een verhuisvergoeding te regelen, zodat mensen de verhuiskosten echt kunnen betalen? Zoals bekend, zijn het vaak mensen die geen groot vermogen bezitten.

Hoe moeten mensen bewijzen dat zij bijvoorbeeld goed gekleed naar een sollicitatie gaan? Moet dat middels een webcam tijdens de sollicitatie? Of moeten zij een whatsapp met een foto naar de bijstandsconsulent sturen? Wanneer ben je «goed gekleed» en wanneer gedraag je je goed, volgens de Staatssecretaris of volgens de ambtenaren? Hoe moet je hier in godsnaam objectieve criteria voor verzinnen? Wanneer is een houding verkeerd? Dan kun je daar rekening mee houden en het opleggen van een 100%-maatregel gedurende drie maanden voorkomen.

Ik zei het al: als je al deze verplichtingen niet nakomt, dan moet de gemeente uniform een maatregel opleggen, namelijk 100% korting gedurende drie maanden. Moeten mensen na afloop van die drie maanden opnieuw een uitkering aanvragen? Geldt dan bijvoorbeeld wederom de zoektermijn van vier weken die de Staatssecretaris ook wil invoeren? Ook advocaten en andere mensen die heel veel verstand hebben van wetten en regels, zeggen dat dit een disproportioneel zware maatregel is, die strijdigheid oplevert met het grondrecht op bijstand en die indruist tegen het vangnetkarakter.

Rechters zullen er gehakt van maken, is de voorspelling. De VNG zegt, zeg ik ook tegen de heer Potters, dat niet-willers nu al heel hard aangepakt kunnen worden. De VNG vindt dat het kabinet kiest voor harde maatregelen die kunnen en zullen leiden tot schrijnende gevallen, grotere schulden en hogere maatschappelijke kosten elders. Wat doet de Staatssecretaris met deze informatie? De Raad van State adviseert de Staatssecretaris ook om af te zien van deze maatregelen, want, zegt hij, het is een disproportioneel zware maatregel en heeft een punitief karakter.

Het kabinet wil een zoektermijn invoeren van vier weken alvorens een uitkering aangevraagd kan worden. Dat geldt nu al voor jongeren onder de 27 jaar. Het kabinet wil het dus voor iedereen invoeren. Positief gezien wordt hiermee de discriminatie van jongeren ongedaan gemaakt. Zo bezien, zou je het een goede maatregel kunnen noemen. Maar helaas is het een heel slechte maatregel. De SP voorziet samen met heel veel maatschappelijke organisaties grote problemen. De Staatssecretaris wil feitelijk met deze maatregel de werkloosheid en ook dat vangnet een maand uitstellen, en daarmee besparen. Maar mensen doen een beroep op de bijstand juist omdat het een laatste vangnet is, omdat zij geen geld meer hebben.

Je kunt denken, en dat is volgens mij de redenering: ik ga centjes uitsparen, want er zijn minder uitkeringen. Maar je krijgt het natuurlijk als een boemerang terug in de vorm van grotere schulden en verlies van contact in plaats van het aangrijpen van sociaal contact voor begeleiding/ondersteuning met als doel snellere uitkeringsonafhankelijkheid. De Staatssecretaris wijst als rechtvaardiging van deze maatregel naar de successen van de bestaande maatregel. Maar wat bedoelt zij dan? Het feit dat de gemeentelijke informatie niet op orde is? Zo blijkt namelijk uit het rapport van de inspectie. Dat gemeenten geen idee hebben wie hun werkzoekende jongeren zijn? Of doelt de Staatssecretaris op het onderdeel dat juist hulpbehoevende jongeren uit beeld raken en de hulpverlening later krijgen, met alle gevolgen van dien? Dat lijkt mij zeer, zeer onverstandig. Ik zeg: niet doen. Om het maar weer in euro's uit te drukken: goedkoop is duurkoop.

In de memorie van toelichting staat ook dat als mensen zich onvoldoende hebben ingespannen om werk te vinden, het college de uitkering met 100% verlaagt. Maar hoe kan iets wat niet toegekend is met 100% worden verlaagd? Wat als mensen meerdere keren per jaar een beroep moeten doen op de bijstand vanwege tijdelijk werk, vanwege onzeker werk? Geldt dan iedere keer weer die zoektermijn van vier weken? Hoe ziet de Staatssecretaris dit voor zich?

Ah, en hier was de Staatssecretaris vanmorgen mee in het nieuws: zij schrijft dat die vier weken echt geen problemen zullen opleveren, want er kan een voorschot verstrekt worden. Maar, zo staat in de wet, «indien onevenredig bezwarende individuele omstandigheden daartoe noodzaken». Dit is dus in zeer uitzonderlijke gevallen. Ik hoor graag van de Staatssecretaris of zij een aantal voorbeelden kan geven van wat dit behelst. Wat zijn onevenredig bezwarende individuele omstandigheden die noodzaken tot het verstrekken van een voorschot? Volgens mij is het namelijk of het een of het ander.

Ik kom bij de vrijstelling van de sollicitatieplicht voor alleenstaande ouders met kinderen tot vijf jaar. Wat mijn fractie betreft, moet de mogelijkheid van ontheffing van de arbeidsplicht voor alleenstaande ouders met kinderen jonger dan vijf jaar, in stand blijven. Ook alleenstaande ouders in de bijstand moeten als de omstandigheden daartoe noodzaken en indien zij dit wensen, de mogelijkheid krijgen om voor het eigen kind te zorgen, ook als dit betekent dat zij tijdelijk geen betaald werk kunnen aanvaarden. In dat geval is het soms beter dat volgen van scholing en opleiding mogelijk worden gemaakt, zodat de alleenstaande ouders het zorgen voor hun kinderen kunnen combineren met het vergroten van de toekomstige kans op de arbeidsmarkt. Maar ook gewoon om jezelf te kunnen blijven ontwikkelen, natuurlijk.

Het kabinet heeft een aantal nieuwe gedoog- of coalitiepartijen. Het is jammer dat juist de ChristenUnie en de SGP er nu niet zijn, want ik heb gehoord en gelezen dat de ChristenUnie nogal moeite zou hebben met deze maatregelen. Klopt het dat er een akkoordje ligt om deze maatregel in ieder geval te schrappen? Zo ja, waar blijft dan de nota van wijziging? Of komt er een amendement, bijvoorbeeld gesteund door de Partij van de Arbeid? Ik zou daar blij mee zijn, maar ik verwacht dus nog wel enige actie. Ik had nog wat vragen aan de collega's, maar ze zijn er niet. Dat komt dan misschien in tweede termijn.

Voordat mensen denken «ze gaat nog uren door» – ik zou dat wel kunnen, maar dat doe ik niet – kom ik nu langzaam maar zeker toe aan een afronding. De heer Heerma daagt mij stiekem uit, maar ik zal niet happen.

Het is inmiddels wel duidelijk dat mijn fractie dit een treurig wetsvoorstel vindt. De Staatssecretaris maakt van de Wet werk en bijstand, de wet wantrouwen werklozen, want dat is wat deze wet vooral uitstraalt, met spierballentaal en gedrag dat voorbijgaat aan wel degelijk bestaande problemen in de praktijk. Werkloosheid bestrijden, zorgen voor eerlijk werk, met eerlijke loon, echt goede arbeidsbemiddeling, gelijke kansen voor mensen met en zonder arbeidsbeperking, er is ontzettend veel te doen. Het treurige is dat in plaats van verbeteringen werklozen de afgelopen jaren mikpunt van spot zijn geworden. Daar doet deze Staatssecretaris met deze wet tien scheppen bovenop.

Uit een eerder dit jaar door de SP verricht onderzoek onder ruim 1.700 uitkeringsgerechtigden blijkt dat zij ervaren dat de samenleving een vrij negatief beeld heeft van uitkeringsgerechtigden. U zag er zojuist een voorbeeldje van. De respondenten uit het onderzoek ontvangen, zo zeggen zij, veelal negatieve of neutrale reacties. Volgens veel van hen wordt er in zijn algemeenheid gedacht dat de uitkeringsgerechtigden niet willen werken en dat zij profiteren van de samenleving. Ik wil de Staatssecretaris vragen of zij met deze wet bijdraagt aan een beter beeld of dat bijstandsgerechtigden door deze wet juist allemaal worden behandeld als niet-willers, als profiteurs die hard aangepakt moeten worden.

Uit hetzelfde onderzoek blijkt ook dat 95% van de bijstandsgerechtigden, althans van de respondenten, niet kan rondkomen van de uitkering. Die is onvoldoende om de vaste lasten van te betalen, zo zegt 62%, of om onverwachte uitgaven van te kunnen doen. Veel gemeenten bezuinigen ook op het gemeentelijk armoedebeleid zoals aanvullende uitkeringen. Meent de Staatssecretaris nu echt dat door introductie van de samenwoonboete, de zogenaamde kostendelersnorm, ontmoediging van zorgen voor elkaar en het nog ingewikkelder maken inkomensondersteuning en verlagen van sociale uitkeringen uitkeringsgerechtigden rond zullen kunnen gaan komen of het iets beter kunnen gaan krijgen? Of kan de Staatssecretaris aantonen dat zij met deze wet extra banen schept, eerlijke banen voor eerlijk loon? Het merendeel van de uitkeringsgerechtigden wil namelijk werken. De meesten zouden dat ook kunnen, zegt de Staatssecretaris: 30% zonder meer en de helft ervaart wat belemmeringen. De belangrijkste belemmeringen zijn een lichamelijke beperking, de leeftijd en een verouderde opleiding. Helaas wordt er te weinig rekening gehouden met deze belemmeringen en beperkingen, zo zegt een groot deel van de respondenten.

Mevrouw Karabulut (SP): Dat denk ik niet. Ik ken dat rapport. Dat mensen geen dwang en drang ervaren betekent natuurlijk niet dat zij in vrijheid en blijheid leven en niet verplicht worden tot het meewerken aan het vinden van een baan. Uit datzelfde inspectierapport blijkt namelijk dat bijstandsconsulenten, in tegenstelling tot het beeld dat werd neergezet in de media, zeggen: in eerste instantie zijn wij niet altijd bereid om de stok te pakken, omdat de wortel beter werkt en we daarmee betere resultaten voor de langere termijn bereiken. Dat staat in datzelfde onderzoek.

De vraag of je bereid bent om al het werk te accepteren, is er eentje in een reeks van vragen. Als je mensen vraagt welk werk zij willen doen, is het toch logisch dat zij het liefst werk willen doen dat bij hen past? Dat betekent niet dat de sancties niet werken. Waarom zou de VVD de afgelopen jaren anders hebben gejubeld over de Wet werk en bijstand? Ik heb in al die jaren nog nooit gehoord dat het slecht werkt, behalve toen er opnieuw moest worden bezuinigd.

Voorzitter. Er wordt dus te weinig rekening gehouden met belemmeringen en beperkingen. Met deze wet worden werklozen gestraft wanneer zij zich niet goed kleden of gedragen, zonder dat dit echt kan worden bewezen en zonder dat er objectieve criteria voor zijn. Bijna drie kwart van de respondenten vindt ook dat hen te weinig hulp wordt geboden vanuit de gemeente bij het vinden van werk. Zo blijkt uit nieuwe inspectierapporten dat gemeenten er nauwelijks in slagen om mensen met een arbeidsbeperking aan het werk te helpen, terwijl dat straks een heel grote groep wordt. Zo is er nauwelijks opleiding en scholing. Wel ervaren respondenten in dit onderzoek – dat moet de heer Potters blij maken – heel veel druk als het gaat om solliciteren en wordt er al snel gedreigd, zo zeggen zij, met het korten op uitkeringen. Ze voelen zich vaak respectloos behandeld. Is het dan de oplossing om de duimschroeven nog verder aan te halen? Kan de Staatssecretaris zich voorstellen wat dit doet met de waardigheid van mensen?

Verdringing komt ook naar voren uit bestaand onderzoek, net zoals de bijzondere positie van chronisch zieken en gehandicapten. Ze hebben hoge zorgkosten en steeds minder inkomsten of aanvullende inkomensondersteuning. Ze kunnen onmogelijk voldoen aan alle strenge eisen die straks ook keihard voor deze groep mensen gelden. Het gaat om respect, voorzitter. Het belangrijkste is dat mensen allereerst willen worden gerespecteerd. Zij willen mogelijkheden krijgen om aan te tonen dat zij meedoen en nog veel meer zouden kunnen meedoen, ook via betaald werk. In mijn ogen is dit wetsvoorstel alles behalve respectvol.

De Staatssecretaris gaat sterk toe naar een wet waarin de bijstand weer iets van genade wordt. Ik wens haar dat niet toe. Niemand is gelukkig met het wetsvoorstel en het lost geen problemen op. Ik roep de Staatssecretaris tot slot dus op om dit wetsvoorstel in te trekken en te komen met een nieuw voorstel, waarmee zij zich vooral richt op het bestrijden van de werkloosheid en de armoede.

Mevrouw Karabulut (SP): Ik reageer toch even op het eerste punt dat de heer Heerma aanstipte. Het is beslist niet mijn bedoeling om persoonlijk te worden. We zitten hier een politieke context; het gaat over de politiek waar de Staatssecretaris voor staat of zegt te staan. Ik strijd tegen deze maatregelen en voor goede maatregelen. Als ik dat later, God verhoede, niet meer zou doen, moet men mij ook daarmee confronteren. Dat is het enige wat ik doe: ik confronteer de Staatssecretaris met eerdere beloftes. Dat doe ik niet voor mijzelf, niet om vervelend te doen en niet om persoonlijk te worden, maar gewoon omdat mensen hoge verwachtingen hebben. Ik doe het ook omdat ik nog steeds hoop dat de Staatssecretaris afziet van dit pad en een ander pad gaat bewandelen.

Dan de tweede vraag van de heer Heerma. Zoals ik in mijn betoog al heb proberen aan te geven, is de geest van de wet haast niet te repareren. Als hij echter kiest voor het terugdraaien van de korting op de inkomens van chronisch zieken en gehandicapten en van mensen met een arbeidsbeperking, voor het tegengaan van het werken zonder loon en voor het ons veel meer richten op de wijze waarop we mensen echt vooruit kunnen helpen door middel van opleiding en begeleiding, zal ik dat natuurlijk steunen. Ik zal iedere verbetering in die richting steunen.

Ik ben erg benieuwd of het CDA bijvoorbeeld mijn voorstel wil steunen om mantelzorgers, zorgbehoevenden en mensen met een arbeidsbeperking uit te sluiten van de kostendelersnorm en van de samenwoonboete.

De heer Heerema (VVD): Ik reageer even op beide punten. In diverse vorige debatten heeft mevrouw Karabulut gesproken van «ijzeren Jetta». Ik vind dat niet aansluiten bij het beeld dat zijzelf schetst over wat er het doel van is dat zij dit persoonlijk doet. Ook van dit debat is de eerste samenvatting in het nieuws: «harde aanval op Staatssecretaris Klijnsma». Ik blijf het gevoel houden dat het beter is om je echt op de zaak te richten. Daarbij heb ik het vooral over het begin van het betoog van mevrouw Karabulut. Daarvan heb ik een andere appreciatie dan zij.

Dan de tweede vraag. Concludeer ik terecht dat voor haar ten eerste het uitzonderen van de kostendelersnorm voor chronisch zieken, gehandicapten en mantelzorgers en ten tweede geen algemene plicht tot tegenprestatie de twee belangrijkste punten zijn?

De heer Potters (VVD): Voorzitter. Ik denk dat ik geen anderhalf uur zal nodig hebben, maar ook ik zal mijn tijd nodig hebben om de bijdrage van de VVD uit te spreken.

Voor een arbeidsmarkt die klaar is voor de toekomst hebben wij iedereen hard nodig. Wij hebben de komende jaren immers te maken met een afname van de beroepsbevolking. Dat betekent dat iedereen die kan werken, ook aan de slag moet. Als je een uitkering ontvangt, moet daar een actieve houding tegenover staan, vindt de VVD. Voor mensen die het echt hard nodig hebben, is er in Nederland de bijstand. Zo hoort het ook in een beschaafd land, vindt de VVD. Laat ik dat nog maar eens heel nadrukkelijk zeggen. Ook de VVD is voor een sociaal vangnet voor de mensen die het hard nodig hebben. De bijstand is een tijdelijk, laatste vangnet, opgebracht door de belastingbetaler en door de mensen die zelf hard aan het werk zijn. Zit je in de bijstand, dan zet je alles op alles om aan een baan te komen. Daarbij hoort ook de juiste instelling: niet achterover leunen, maar ervoor zorgen dat je zelf de kans op een baan vergroot. Je werkt aan je dagritme, je zorgt dat je je sociale netwerken verder uitbouwt. Aan een potentiële werkgever laat je zien dat je graag de mouwen wilt opstropen. Ook in de bijstand sta je dus wat de VVD betreft zelf actief aan het roer. Het zal dan ook niet verbazen dat de VVD erg blij is met de aanscherping van de Wet werk en bijstand. Voor wie echt niet kan werken, is er immers een vangnet, maar met niet-willers hebben wij veel minder.

Iedereen in de bijstand moet zijn uiterste best doen om aan het werk te komen. Als hem dat niet lukt, dient een bijstandsgerechtigde een tegenprestatie te leveren, bijvoorbeeld door een aantal uren in de week een maatschappelijk nuttige activiteit te verrichten voor de samenleving. De VVD vindt het belangrijk dat bijstandsgerechtigden ook zelf initiatieven kunnen ondernemen. Daarom is de VVD voorstander van het Australische systeem Work for the dole. Daarbij organiseer je vooral zelf je eigen tegenprestatie.

Mevrouw Karabulut (SP): De heer Potters is een warm voorstander van werken zonder loon. Hij spreekt al een aantal debatten over het recht op inspraak van bijstandsgerechtigden.

Nu schrijft de Staatssecretaris in de nota naar aanleiding van het verslag dat zij dat allemaal leuk en aardig vindt, maar dat de gemeente uiteindelijk bepaalt. Ik heb nog geen amendement van de VVD gezien. Welk concreet voorstel gaat zij doen op dit punt?

De heer Potters (VVD): Nee, dat laatste zeg ik niet. Ik wil alleen ruimte laten aan de colleges om daar de goede afweging in te maken. Dat vereist echt maatwerk. Daar ga ik nu geen ja of nee op zeggen. Ik vind dat we dat juist in het kader van beleidsvrijheid aan gemeenten moeten overlaten.

Laat het helder zijn dat voor de VVD betaald werk of re-integratie altijd vooropstaat. Een maatschappelijke tegenprestatie mag dat niet in de weg staan. We zijn dan ook absoluut tegen verdringing. Post bezorgen bijvoorbeeld kan geen tegenprestatie zijn. Laat dat hier helder gezegd zijn.

Wat zijn goede voorbeelden van een tegenprestatie? Wat ons betreft is dat bijvoorbeeld een ochtend koffie schenken in een verzorgingstehuis voor mensen die daar behoefte aan hebben, in de winter helpen met sneeuw schuiven, klaar-over zijn bij scholen of helpen bij sportactiviteiten voor jongeren, bijvoorbeeld als coach. Zo kunnen we nog heel veel andere voorbeelden noemen, die op onze website staan. Mocht men daar dus nog nadere vragen over hebben, dan verwijs ik naar de website.

De VVD is blij met de uitkomsten van het rapport «Voor wat, hoort wat» van de Inspectie SZW, waar een grote meerderheid van de Kamer om gevraagd heeft. Twee van de drie gemeenten geven daarin aan dat zij positief staan tegenover de tegenprestatie en dat dit bijdraagt aan een positieve cultuurverandering. Het belangrijkste punt is dat 0% van de bijstandsontvangers aangeeft negatief tegenover de tegenprestatie te staan. Ja, u hoort mij goed: 0% was tegen de tegenprestatie.

Mevrouw Karabulut (SP): In datzelfde inspectierapport staat dat gemeenten dit instrument veelal gebruiken als re-integratiemiddel of als een drempel, dus als middel om te voorkomen dat mensen de uitkering aanvragen.

Dat is allebei niet de bedoeling van de wet. Is dat de manier waarop de tegenprestatie dan moet worden vormgegeven? En wat is de reactie van de VVD op al die gemeenten en bestuurders die zeggen: ga dit niet standaard als verplichting opleggen, want daar komen ongelukken van? Gaat de heer Potters daaraan tegemoetkomen?

De heer Heerma (CDA): Ik heb nog een vraag in het verlengde hiervan. De VVD is ongeveer de enige die zich op dit moment al een zeer warm voorstander van de wet in zijn huidige vorm verklaart. Zowel bij de hoorzittingen als breed in de Kamer is er veel kritiek te horen over de manier waarop deze wet richting de gemeentes handelt. Ik noem de discussies over kan- en moet-bepalingen, strijdigheid met de gedachte van decentralisaties en het vertrouwen in gemeentes. Mijn inschatting is dat de VVD er veel aan is gelegen om breed maatschappelijk maar ook politiek draagvlak voor deze wet te krijgen.

Is de VVD-fractie bereid om breder dan alleen op het vlak van de tegenprestatie te bekijken of de wet op bepaalde punten inderdaad te dwingend is voor de gemeenten en om zaken eventueel aan te passen, zodat er zowel in de maatschappij als in de Kamer meer draagvlak voor deze wet ontstaat?

De heer Potters (VVD): Er is natuurlijk altijd een verschil in visie op wat je centraal wilt doen en wat je juist wilt decentraliseren. Wij vinden dat voor een bijstandsuitkering een tegenprestatie gevraagd mag worden van iedereen. Daarom willen wij dit centraal stellen. Daarnaast vinden wij dat dit veel beter is voor het toekomstperspectief van mensen, in het kader van niet thuis op de bank blijven zitten maar vooral actief blijven. Dat is de maatschappelijke visie van de VVD. Daar staan wij achter. Daarom staat het op deze manier in de wet. Wij kunnen ons daar volledig in vinden.

Verder blijkt uit het rapport dat vier op de vijf gemeenten aangeven dat bijstandontvangers zelf invloed uitoefenen op hun activiteiten. Dat is heel mooi. Dat is precies waar wij voor staan, want ook in de bijstand blijf je zelf aan het roer staan.

Naast de invoering van de verplichte tegenprestatie is de VVD erg blij met de beperking van de categoriale vorm van bijstand. Mensen die langdurig van een laag inkomen rond moeten komen zonder zicht op verbetering, krijgen op individuele basis een toeslag. De categoriale langdurigheidstoeslag verdwijnt. De mogelijkheden voor categoriale bijzondere bijstand voor aannemelijke kosten worden beperkt. De aanscherping van de Wet werk en bijstand kent nog veel meer positieve punten, aldus de VVD.

De heer Potters (VVD): Mevrouw Karabulut kan ontzettend goed mensen woorden in de mond leggen. Ik heb helemaal niet gezegd dat ik voorstander ben van meer bureaucratisering. Dat is absoluut niet het geval. Ik ben wel voorstander van meer controle als dat nodig is en, helaas, de praktijk wijst uit dat dat ook echt wel nodig is. Het nadeel van een langdurigheidstoeslag is dat mensen langdurig in een situatie verkeren waarin zij een uitkering ontvangen en, als ze aan de slag gaan, straks netto minder ontvangen dan wanneer zij de uitkering houden. Dat moeten we voorkomen, want dat is een negatieve prikkel. Die prikkel willen wij eruit halen. Individuele gevallen moeten individueel worden beoordeeld. De gemeenten krijgen daar ook meer ruimte voor. Daar zijn wij ook voorstander van, maar niet van categoriale vormen van bijzondere bijstand.

Ernstige misdragingen en geweld tegen ambtenaren moeten onmiddellijk leiden tot stopzetting van de bijstand. Handen af van de baliemedewerker. Geweld mag nooit lonen. We zijn er dan ook blij mee dat iemand die zich ernstig misdraagt, nu echt wordt gekort op zijn uitkering. De VVD pleit echter ook voor een automatische signalering bij het loket van mensen met losse handjes. Het kan toch niet zo zijn dat agressors shoppen bij gemeenten voor een uitkering? Gemeenten moeten deze informatie automatisch kunnen uitwisselen, bijvoorbeeld via Suwinet. Als je je in de gemeente Amsterdam hebt misdragen en je verhuist naar bijvoorbeeld de gemeente Utrecht, dan stel ik mij voor dat de baliemedewerker met één druk op de knop – ik zeg nadrukkelijk: met één druk op de knop – moet kunnen zien dat je je hebt misdragen, wat er dan toe leidt dat je ook daar geen bijstandsuitkering krijgt.

Kan de Staatssecretaris toezeggen dat dit ook geregeld wordt per 1 juli 2014 als deze wet wordt aangescherpt? Wat is haar visie in dezen? Zoals ik al heb aangekondigd, overweegt de VVD hierover een motie in te dienen.

Punt 2. Voor iedereen die zich voor eerst meldt voor een bijstandsuitkering, gaat een zoektermijn van vier weken gelden. Dit geldt overigens niet voor mensen die vanuit de WW in de bijstand belanden. Laat dat helder zijn. De VVD is een groot voorstander van de zoektermijn van vier weken. Uitkeringsaanvragers jonger dan 27 jaar, moeten nu al vier weken zoeken. Ook zijn er gemeenten, bijvoorbeeld Rotterdam, die de zoektijd al hanteren voor uitkeringsaanvragers van 27 jaar en ouder. En met succes! Meer mensen vinden een baan, minder mensen hebben een uitkering, actief zoeken werkt dus.

Punt 3. Mensen die geen Nederlands spreken en het ook niet willen leren, worden gekort op hun uitkering. Als je de Nederlandse taal niet beheerst, verkleinen je kansen op werk drastisch. Wie de taal niet beheerst, moet het daarom gaan leren. Wil je niet meewerken, dan draag je de gevolgen. Mensen die wel bereid zijn om de taal te gaan leren, behouden uiteraard hun recht op een uitkering. Ook is er nadrukkelijk ruimte voor maatwerk. De een leert de taal nu eenmaal sneller dan de ander.

De heer Potters (VVD): Daar zijn wij in principe geen voorstander van, omdat wij vinden dat je zo snel mogelijk de bijstand uit moet, het liefst met betaald werk. Als dat 40 uur per week is, is het gewoon 40 uur, net zoals voor de rest in Nederland.

Mevrouw Voortman sprak ook van een amendement, maar ik heb dat nog niet gezien. Ik wil eerst even haar bijdrage afwachten en bekijken wat dat amendement inhoudt. Wellicht kunnen wij elkaar op een aantal punten vinden.

Mevrouw Voortman (GroenLinks): Veel mensen vinden vanuit de bijstand wel een parttime baan, maar het probleem is dat dit leidt tot armoedeval. Als de VVD zegt dat zij niet wil dat die mensen in een bijstandsuitkering blijven zitten, zou het toch logisch zijn dat de VVD mensen in de gelegenheid stelt om naast een parttime baan ook parttime bijstand te krijgen? Anders houd je mensen juist wel in een uitkering.

Wat de heer Potters zegt over het amendement, kan wel interessant worden.

De heer Potters (VVD): Ik bedoel parttime werk. Misschien moet GroenLinks achter het standpunt van de VVD staan, namelijk dat we categoriale vormen van bijstand niet meer moeten willen. We zouden deze mensen volledig moeten laten werken in plaats van voor de helft in een uitkering te laten zitten.

Voorzitter. Ik kom tot een afronding. Bij de WWB gaan we nu een kostendelersnorm hanteren. Mensen die samenwonen, hebben gezamenlijk minder kosten. De uitkeringen die zij gezamenlijk ontvangen, worden daar nu op aangepast. Dat is een goede zaak voor de VVD. Samenwonen is immers ook samen kosten delen. Echter, bij meer dan vijf bijstandsontvangers komt een gezin alsnog boven het modale inkomen uit van € 32.500 per jaar. De VVD vindt dat dit niet moet kunnen, aangezien daarmee de prikkel wordt beperkt om nog aan de slag te gaan.

Maar we kunnen ons niet voorstellen dat van de zes bijstandsontvangers in een gezin er niet een gewone baan kan vinden. Een bijstandsplafond, zoals wij dat eerder hebben voorgesteld, is in lijn met wat bijvoorbeeld David Cameron heeft gezegd. Kunnen wij niet gewoon aangeven wat het maximale aantal bijstandsuitkeringen in een gezin zou moeten zijn? Is de Staatssecretaris bereid om te onderzoeken – ik vraag niet om een oordeel – in hoeverre een stapeling van meer dan vijf uitkeringen mensen belemmert om aan de slag te gaan? Ik vraag dat, omdat we activering allemaal willen.

Ik wijs in dit verband graag op het antwoord van de regering op bladzijde 16 van de schriftelijke beantwoording. Daar staat in de voorlaatste alinea het volgende standpunt: de regering vindt het, ongeacht het aantal huishoudens waarin de geschetste situatie voorkomt, onwenselijk dat het verzamelinkomen in verband met het ontvangen van meerdere uitkeringen binnen het huishouden hoger kan zijn dan een huishouden met maar een kostwinner die modaal verdient. Dat is een antwoord op een vraag van de SP. Hoe beoordeelt de Staatssecretaris dit en is zij bereid om het verder te onderzoeken?

Mevrouw Karabulut (SP): Aan die vragen aan de Staatssecretaris zou ik graag de vraag toevoegen om hoeveel mensen het gaat en hoe vaak het voorkomt.

Uit de doorrekening van het Nibud blijkt dat heel veel gezinnen in de bijstand niet sociaal kunnen participeren. Voor gehuwden in de bijstand met een thuiswonend kind staat € 200 voor sociale participatie, maar zij komen € 50 per maand tekort. Dit zijn de minimale normen. Is de heer Potters bereid om deze normen aan te passen en om in ieder geval mantelzorgers en zorgbehoevenden uit te sluiten van die norm?

Mevrouw Karabulut (SP): Ik bedank de heer Potters hartelijk voor het feit dat hij zo helder de geest van deze wet typeert. Ik ben erg benieuwd om te horen of de Staatssecretaris zich daar ook in kan vinden.

Gaat de heer Potters nu ook voor mijn voorstel stemmen om al die fijne prikkels om de wet activerend te maken, de tegenprestatie, de verhuisplicht en de kleedplicht, voor ex-politici in te voeren? Ik vraag dat, omdat de VVD hier de vorige keer tegen heeft gestemd. Ik begrijp dat de heer Potters nu het licht heeft gezien en dat de VVD voor mijn voorstel gaat stemmen.

Mevrouw Voortman (GroenLinks): Voorzitter. Nederland is over het algemeen en fatsoenlijk land. Dat vertaalt zich bijvoorbeeld in de achterliggende gedachte van de bijstand. We laten niemand aan zijn of haar lot over en iedereen heeft recht op bijstand op een bestaansminimum. De overheid heeft daarin ook een bijzondere verantwoordelijkheid. De bestaanszekerheid en spreiding van de welvaart zijn voorwerp van zorg van de overheid. Nederlanders die niet in hun bestaan kunnen voorzien, hebben een bij wet te regelen recht op bijstand van overheidswege, zo stelt artikel 20 van de Grondwet. Het sociale grondrecht dat in artikel 20 van de Grondwet wordt verwoord, staat met de maatregelen in de Wet werk en bijstand onder druk. Het gaat, ondanks de vrij verwoorde rechtvaardiging in het regeerakkoord Bruggen slaan dat het activerende karakter van de bijstand moet worden vergroot, vooral om het creëren van stokken om mensen mee te kunnen slaan.

Ik vind dat er sprake is van een grove schending van een grondrecht. Bijstandsgerechtigden worden verder gemarginaliseerd. En het was al bar en boos met de huisbezoekwet en de afschaffing van de heffingskorting, waardoor bijstandsgerechtigden er op termijn 14% op achteruitgaan. Bijstandsgerechtigden krijgen, als dit voorstel doorgaat, steeds minder rechten en steeds meer plichten. Je moet je de eerste vier weken eerst zelf maar zien te redden. Als je eenmaal een bijstandsuitkering hebt, moet je verplicht een tegenprestatie leveren. Als bijstandsgerechtigde heb je alles maar te slikken, want anders verlies je voor drie maanden je volledige uitkering. Door de kostendelersnorm kan je uitkering fors worden ingeperkt. De categoriale bijstand wordt afgeschaft. Als nieuwkomer ben je helemaal de klos. Tenminste als ik nog steeds af kan gaan op wat er in het regeerakkoord staat. Wie geen Nederlands spreekt, krijgt geen bijstandsuitkering, terwijl de overheid zelf op de inburgeringsbudgetten heeft bezuinigd. Wie binnen zeven jaar na aankomst in Nederland bijstand aanvraagt, raakt zijn of haar verblijfsvergunning kwijt. Voor hen geldt artikel 20 van de Grondwet dus helemaal niet.

Voor ons is het duidelijk. Deze slag heeft de Partij van de Arbeid als coalitiepartner verloren en twee sociaaldemocraten voeren trouwhartig VVD-beleid uit. Dat doen ze weliswaar niet in de ongegeneerde VVD-taal, maar wel in hetzelfde VVD-frame. Even een rijtje uitspraken uit het VVD-persbericht van woordvoerder Potters, die de inhoud net even anders formuleert: wie niet wil, komt van een koude kermis thuis, je doet stinkend je best om een nieuwe baan te vinden en je vraagt of je iets terug kan doen voor de gemeenschap. Alsof uitkeringsgerechtigden al niet hard genoeg hun best doen om aan het werk te komen. Waarom al deze verdachtmakingen aan het adres van mensen die het al moeilijk genoeg hebben?

De voor de hand liggende vraag is natuurlijk: gaat deze harde benadering werken? Zal deze aanpak daadwerkelijk mensen ertoe aanzetten om weer zelfvoorzienend te worden? Een ding lijkt zeker, het beroep op de bijstand wordt minder, maar de maatschappelijke rekening wordt waarschijnlijk slechts verschoven als mensen geen baan vinden. En banen zijn er niet! Dit gaat dus niet werken.

Gemeenten hebben ook serieuze twijfels over de uitvoerbaarheid van dit voorstel. De VNG zegt dat de meeste bijstandsgerechtigden op termijn via tijdelijke werkplekken meer kans op een langdurig werkverband hebben. De arbeidsmarkt is flexibel, maar de bijstandswet niet. Dat wringt en staat re-integratie op de arbeidsmarkt in de weg. Maatwerk is nagenoeg onmogelijk.

Bij de begrotingsbehandeling van het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid noemden wij al het voorbeeld van een parttime postbezorger die zijn baan moest opzeggen omdat hij anders niet fulltime aan zijn arbeidsplicht kon voldoen en dus geen uitkering zou krijgen. Te zot voor woorden.

Er wordt een geüniformeerde arbeidsverplichting ingevoerd. Wie niet daaraan voldoet en wordt afgewezen voor een baan, moet zelf aantonen dat dit niet aan hem lag. Een draconische straf van drie maanden geen bijstandsuitkering ligt op de loer. Kennelijk ligt de bewijslast bij de persoon zelf.

Mevrouw Voortman (GroenLinks): Het allerbeste zou zijn als mensen vanuit de bijstand een fulltime baan kunnen vinden. Zoals ik net echter al aangaf, zijn die banen er niet. Ze liggen niet voor het oprapen. Laten we er dan blij mee zijn wanneer iemand een parttime baan vindt in plaats van hem te straffen door meteen te zeggen dat hij zijn uitkering dan kwijtraakt. Dan zorg je er juist voor dat mensen er in inkomen op achteruitgaan. Ik kom trouwens nog terug op dit voorstel.

Voorzitter. Voor de sanctie op alle overtredingen – dat zijn er heel veel – geldt hetzelfde: een korting van 100% gedurende drie maanden. Gemeenten hebben ook grote moeite met de invulling van de tegenprestatie. Gemeenteraden moeten een verordening opstellen, maar van gemeentelijke beleidsvrijheid is geen sprake. De categoriale bijstand mag niet, hetgeen leidt tot een hoop extra bureaucratie voor gemeenten. Kortom, gemeenten zien niets in deze voorstellen en geloven niet dat deze maatregelen effectief zullen zijn.

Daarbij komt dat niemand zicht heeft op het stapelingseffect. Dit wetsvoorstel staat immers niet op zichzelf en gaat min of meer gelijk op met de Participatiewet. Het is nog ongewis wat de opeenstapeling zal betekenen voor ex-Wajongers, maar wie niet heel snel een baan vindt, gaat er zeker niet op vooruit. Deze kwetsbare groep zal in 2014 en in 2015 worden geconfronteerd met de implementatie van deze wetten, met grote gevolgen voor hun rechtspositie. Het nu al harde WWB-regime is ongeschikt voor mensen met een beperking die nu in de Wajong zitten. GroenLinks wil dus minimaal een uitzondering van de sancties voor mensen met een beperking. De VNG bepleit dat de Participatiewet en deze maatregelen gelijktijdig worden ingevoerd. Dat is, ook gezien het belang van het voorkomen van uitvoeringsproblemen, een heel zinnig voorstel.

Deze decentralisatie is symptomatisch. Het kabinet hevelt taken over naar gemeenten maar wil zowel zelf tot in de details de regie houden als veel goedkoper uit zijn. Daardoor worden gemeenten geconfronteerd met een enorm uitvoeringsprobleem. Dan ontbreekt het ook nog eens aan samenhang met de andere decentralisaties. Gemeenten, u zoekt het maar uit, lijkt wel het devies. Onuitvoerbaar en disproportioneel, zo oordelen Divosa en de VNG. Het UWV zegt dat met name de toepassing van de kostendelersnorm de uitvoering complexer maakt. De rechterlijke macht zegt dat dit wetsvoorstel qua uitvoering door de rechterlijke macht structureel zo'n 15,6 miljoen euro gaat kosten. De mensen om wie het gaat, schieten er ondertussen geen bal mee op.

Ik neem een aantal maatregelen door. In artikel 41 wordt bepaald dat een bijstandsaanvraag pas vier weken na een melding kan worden ingediend. Dat geldt nu al voor 27-minners. Voor 27-plussers is de situatie wel anders. Zij komen veel moeilijker aan het werk en hebben doorgaans zwaardere zorgverplichtingen voor hun gezin. Maatwerk, zo blijkt in de gemeenten waar de zoektermijn wordt toegepast, is noodzakelijk. Juist dat is met dit wetsvoorstel niet mogelijk.

Ik kom bij de verplichte tegenprestatie. Wie een bijstandsuitkering krijgt, moet daarvoor iets terugdoen. Dat kan van alles zijn, variërend van papierprikken tot het organiseren van een wedstrijd weerman of weervrouw van de buurt.

Het zal gemeenten ook hierbij ontbreken aan mogelijkheden om maatwerk te leveren. Gemeenten en bijstandsgerechtigden moeten creatief kunnen zijn in het ontdekken van levensvatbare trajecten waarmee echt de weg richting de arbeidsmarkt kan worden ingeslagen. Als dat ontbreekt, is een tegenprestatie wederom een extra hindernis voor een bijstandsuitkering. Ook de Raad van State betwijfelt of de activerende werking van dit wetsvoorstel met het opleggen van een tegenprestatieplicht wordt bereikt.

Wat betreft de samenwoonstraf staat dit wetsvoorstel haaks op het andere streven van het kabinet om mensen vooral voor elkaar te laten zorgen. Gehandicapten en ouderen, kwetsbaren kortom, zijn voortaan vooral aangewezen op hun eigen sociale vangnet. Wie als uitkeringsgerechtigde voor iemand anders zorgt of het initiatief neemt om zorg gezamenlijk te regelen, waartoe Staatssecretaris Van Rijn juist expliciet oproept, wordt afgestraft met een korting die er niet om liegt. Samenwonende ouders die beiden AOW-gerechtigd zijn, gaan er 31% op achteruit. Alleenstaande ouders in de bijstand met een thuiswonend kind in de bijstand gaan er 17,5% op achteruit. Dat zijn forse aanslagen op het bestaansminimum waardoor mensen ertoe gedwongen worden om hun relatie te verbreken en kostenbesparende arrangementen op te heffen. Hoe dom kun je zijn?

Ik kom op de sancties met betrekking tot kleding. Hoe kan het kabinet constateren dat dit dé reden is dat mensen niet aan het werk komen? Ook hierbij vraag ik hoe dit zit in relatie tot de Participatiewet. Wij denken dat de Participatiewet in elk geval gaat mislukken als de aanscherping van de Wet werk en bijstand zo in de Participatiewet wordt gevoegd. Dan zullen immers alle mensen met een beperking ook aan dit strakke regime moeten voldoen. Mensen met een verstandelijke beperking, psychische problemen of een psychiatrische stoornis raken totaal de weg kwijt als zij gedwongen vrijwilligerswerk moeten doen of zware sancties krijgen als zij zich niet netjes gedragen. Dit kille regime is volstrekt contraproductief voor de meeste WWB'ers, maar voor deze groep kan het betekenen dat zij uit balans raken of over het randje worden geduwd.

Wij willen dit pesterige beleid dus niet. Met een rotschop krijg je niemand uit de bijstand. Het «eigen schuld, dikke bult»-denken is niet dat van ons. Zoals het Kamerlid Klijnsma ooit al zei: mensen zitten niet voor niets in de bijstand en zij zitten daar ook niet te genieten van hun minimale uitkering. Gemeenten krijgen weer nieuw beleid uit te voeren met weer minder middelen. De nadruk verschuift van begeleiding naar werk, naar handhaving van de regels. Op de hoorzitting rekende de Rotterdamse wethouder Marco Florijn voor dat hij maar liefst 200 mensen zou moeten aannemen om de nieuwe bijstandsregels te handhaven. Dat is dus geld dat niet geïnvesteerd wordt in mensen die werkloos zijn. Gemeenten krijgen ook steeds minder zeggenschap over de wijze waarop zij de bijstandsregels willen toepassen. De regels moeten onafhankelijk van de omstandigheden van het geval, uniform en integraal worden toegepast. In de bewoordingen van de Raad van State luidt het: «Bevoegdheden worden omgezet in verplichtingen.» Natuurlijk moet wie een medewerker bedreigt, flink aangepakt worden, maar geldt dit ook voor iemand die in een slobbertrui gaat solliciteren? Het moet toch gaan om iemands kwaliteiten en niet om uiterlijk vertoon?

De mooie woorden in de memorie van toelichting ten spijt, heeft de verplichte tegenprestatie een duidelijk verdringingseffect. Wat ooit gewone banen waren, moet binnenkort worden gedaan voor een uitkering. Dat is een miskenning van belangrijke werkzaamheden. Het aantal ex-banen zal alleen maar toenemen. Mij bereikte het voorbeeld van een medewerker van een gemeentelijke reinigingsdienst die na zijn gedwongen ontslag, iets terug mocht doen voor de samenleving door zijn oude werk te hervatten. Geef mensen daarin zeggenschap. Laat hen zelf creatieve ideeën ontwikkelen om op voort te bouwen op de arbeidsmarkt. Stimuleer ondernemerschap. Als mantelzorg, voor elkaar zorgen en elkaar bijstaan al niet meer worden gezien als iets fantastisch terugdoen voor mens en samenleving, weet ik het ook niet meer.

Ook GroenLinks wil, net als elke andere partij, dat mensen iets van hun leven kunnen maken en zelf in hun eigen levensonderhoud kunnen voorzien. Daarvoor is geen dwang nodig maar goede begeleiding voor hen die het op eigen kracht niet redden. Denk aan de oudere leraar die na een lang dienstverband genadeloos op straat wordt gezet. Zijn diploma's zijn verouderd en er is geen werkgever die hem hartelijk verwelkomt. Voor die mensen moeten creatieve oplossingen gevonden worden. Wij willen op maat gesneden maatwerk. De standaardtrajecten volstaan zelden. Mij trof het voorbeeld dat de FNV tijdens de hoorzitting aandroeg. Een man bezorgt parttime de post, maar hij kan daar niet van rondkomen en vraagt een bijstandsuitkering aan. Daarvoor moet hij fulltime re-integreren in de groenvoorziening, maar om in aanmerking te komen voor de bijstand, moet hij dan dus zijn parttimebaan opzeggen. Dat is de omgekeerde wereld.

Wat te denken van werkloze jongeren die, als zij weer naar school willen, moeten wachten tot september omdat er maar één instroommoment is per jaar of hooguit twee als er in februari ook een is?

De bijstand moet kunnen inspelen op actuele ontwikkelingen op de arbeidsmarkt. Op de hedendaagse arbeidsmarkt zijn tijdelijke en parttimebanen gebruikelijk. Nagenoeg niemand rolt direct in een vaste fulltimebaan. Vele gemeenten weten dat ook. Wie een parttimebaan accepteert, vergroot zijn kansen op de arbeidsmarkt. Alle reden dus om werken in en naast de bijstand eenvoudiger te maken. Zodra je baan afloopt, verval je echter weer in de bijstandsloze wachtperiode. Dat stimuleert niemand om tijdelijk en parttime werk te accepteren. Dat leidt namelijk tot inkomensverlies of tot extra rompslomp.

Veel gemeenten hanteren eigen regels voor bijverdienen met een uitkering. In de ene gemeente wordt een deel van het loon niet meegeteld, terwijl een andere gemeente het verdiende loon in mindering brengt op de bijstandsuitkering. Mensen die maar voor een deel in hun eigen levensonderhoud kunnen voorzien, moeten ook kunnen terugvallen op deeltijdbijstand.

Ons voorstel is dus: zorg ervoor dat gemeenten met de bijstand kunnen inspelen op de arbeidsmarktontwikkelingen. Zorg ervoor dat werk en bijstand gecombineerd kunnen worden en dat gemeenten een toegekende bijstandsuitkering on hold kunnen zetten zodra iemand tijdelijk aan de slag kan. Daar zouden we gemeenten en de mensen om wie het gaat pas echt mee helpen. Wij zijn daarom ook bezig met een amendement hierover. Geef mensen daarnaast de mogelijkheid om parttime bijstand te krijgen naast hun parttimebaan. Ook hierover werken we aan een amendement. Doe dus iets aan die beperkte instroommogelijkheden. Ik weet dat deze Staatssecretaris er niet over gaat, maar het zou goed zijn als zij met haar collega van Onderwijs in overleg gaat over het vergroten van het aantal instroommomenten in het onderwijs, zodat jongeren die werkloos zijn zo snel mogelijk weer kunnen beginnen aan een baan.

GroenLinks wil dat de samenwoonstraf of kostendelersnorm wordt geschrapt. Met de Raad van State zijn wij van mening dat deze norm haaks staat op wat in andere situaties juist door dit kabinet gepropageerd wordt. In de vele zorgdebatten wordt regelmatig benadrukt dat de overheid bij zorg niet langer vanzelfsprekend verantwoordelijk is. Tegelijk worden mensen die voor elkaar zorgen of via kosteninitiatieven kosten met elkaar delen door de kostendelersnorm getroffen. Meer in het algemeen maak ik mij er grote zorgen over dat velen door de toepassing van deze samenwoonstraf onder het bestaansminimum zullen geraken. Dat mag niet gebeuren. Daartoe heb ik samen met de SP een amendement ingediend. Ook met betrekking tot de tegenprestatie heb ik samen met de SP een amendement ingediend.

Tot slot. Wat GroenLinks betreft moet de bijstand geen valkuil maar een springplank zijn. Voor bijstand lever je geen tegenprestatie maar span je je in om weer in je eigen levensonderhoud te kunnen voorzien. Gemeenten zijn partners op weg naar de arbeidsmarkt en geen toezichthouders om je terug te fluiten zodra je ook maar iets verkeerd doet. Dat noemen wij regelrechte uitsluiting. Mensen worden dan juist in hun participatiemogelijkheden belemmerd. Dat alles is gestoeld op een mensbeeld dat mijlenver afstaat van dat van GroenLinks en tot voor kort ook van dat van de Partij van de Arbeid. Fatsoen jegens de mensen die het al moeilijk genoeg hebben, is in deze voorstellen ver te zoeken.

De heer Kerstens (PvdA): Voorzitter. De bijstandswet is het vangnet onder onze verzorgingsstaat. Voor het noodzakelijke draagvlak om de verzorgingsstaat in stand te houden en de wet toekomstbestendig te maken, is regelmatig onderhoud nodig. Met het onlangs door het kabinet ingediende wetsvoorstel, dat we hier vandaag bespreken, worden duidelijke en eenduidige regels beoogd, alsook stimulering van mensen om weer mee te doen op de arbeidsmarkt. Dat eerste is nodig, dat laatste is belangrijk. Het uitgangspunt is immers dat wie niet kan, wordt geholpen en dat wie niet wil – laat ik er maar gelijk bij zeggen dat dit een heel kleine minderheid is – een probleem heeft. Niemand zal het daarmee oneens zijn, in ieder geval niet de vele mensen die ik in de aanloop naar dit wetsvoorstel heb gesproken. Overigens wordt met dit voorstel ook flink wat extra geld uitgetrokken voor de bestrijding van armoede, vooral bij gezinnen met kinderen: volgend jaar 80 miljoen en daarna elk jaar opnieuw 100 miljoen. Ik wil dat toch even gezegd hebben.

We hebben het vaak over «de bijstandswet», maar voluit heet die wet: Wet werk en bijstand. Dat is niet zomaar.

De heer Kerstens (PvdA): Ik houd niet zo van termen als «enkeltje bijstand», zeker als die niet terecht zijn.

Met de drie wetten die straks onder de nieuwe Participatiewet gaan vallen – de Wet werk en bijstand, de Wajong en de WSW – is nu 11,5 miljard euro gemoeid. Na invoering van de Participatiewet zal dat nog altijd in de buurt van de 12 miljard liggen. Er wordt dus niets kapot bezuinigd en er wordt niets de nek omgedraaid. Mensen krijgen echt geen enkeltje bijstand. Ik denk dat gezien de ruimte die gemeenten krijgen in de Participatiewet en de betrokkenheid van de sociale partners – vakbonden en werkgevers – de Participatiewet in combinatie met deze wet mensen juist kansen gaat bieden. Ik heb overigens nog wel het een en ander te zeggen over deze wet. Dat zal in het vervolg van mijn betoog aan de orde komen.

Zoals ik al zei, leef je niet om te werken. Werk is echter wel vaak de manier om mee te doen. Eenmaal in de bijstand is het niet eenvoudig om eruit te komen en weer aan de slag te gaan. Dat komt door de voortdurende economische crisis waardoor veel mensen hun werk zijn kwijtgeraakt en de banen niet voor het oprapen liggen. Toch geldt het ook meer in algemene zin. Mensen komen vaak in de bijstand na langdurige werkloosheid of omdat zij er na een scheiding of een overlijden alleen voor zijn komen te staan. Dat zijn geen gemakkelijke situaties en daarom is hulp bij het weer aan de slag komen belangrijk.

Die hulp wordt geboden door de gemeenten. In de kern is elke stap richting meedoen op de arbeidsmarkt er één, ook al is het maar een stapje en ook al is het niet direct die droombaan met het bijbehorende salaris. Het helpt wel om arbeidsritme en werknemersvaardigheden op te doen, structuur en vastigheid aan je leven te geven, sociale contacten op te doen en jezelf te ontwikkelen. Dat zijn allemaal dingen die van belang zijn en die helpen om zelf in je eigen levensonderhoud te kunnen voorzien. Mensen die aangewezen zijn op een bijstandsuitkering mogen zulke hulp van de gemeenten verwachten. Dat is hulp die perspectief biedt. De gemeente mag echter ook verwachten dat een bijstandsgerechtigde zelf initiatief neemt, die hulp aanneemt en ermee aan de slag gaat, juist omdat die perspectief biedt.

De hulp van gemeenten verloopt vaak goed, maar vaak – misschien wel te vaak – ook niet. Het is in ieder geval regelmatig puzzelen wat je van elkaar mag verwachten als gemeente en als bijstandsgerechtigde. Aan het feit dat het niet goed gaat, wordt aandacht besteed. Vanochtend gebeurde dat nog door de FNV op het Plein hier voor de Kamer. De vakbond deed dat ook al eerder, bijvoorbeeld in een aan ons overhandigd zwartboek. Dat is terecht, maar ik en mensen die op een bijstandsuitkering zijn aangewezen, hebben vooral behoefte aan een witboek, een boek met goede voorbeelden. Ik ben niet zo van wat er niet kan, maar hoor liever hoe het wel kan. Ik denk dat we daar veel meer aan hebben. Tijdens de begrotingsbehandeling van twee weken geleden heb ik de Staatssecretaris dan ook gevraagd hoe zij staat tegenover de mogelijkheid voor gemeenten om bijstandsgerechtigden te stimuleren in hun stappen richting de arbeidsmarkt. Dat kan bijvoorbeeld door het geven van een bonus op de uitkering. Dat is dan geen bonus aan de top, maar een bonus naar de top. Dat lijkt me beter werken dan mensen bij wijze van spreken geld laten meebrengen als ze hun best doen, door hen bijvoorbeeld van hun uitkering reiskosten en kinderopvang te laten betalen. Ik ben blij dat de Staatssecretaris dat met mij eens was. Ook hierbij doe ik nogmaals een oproep aan gemeenten: stimuleer mensen om aan de slag te gaan, prikkel hen desnoods, maar laat het geen plagen en pesten worden.

De heer Van Weyenberg (D66): De heer Kerstens zei net in een tussenzin dat het moet-bepalingen zijn, maar hij zegt tegelijkertijd dat er heel veel ruimte voor maatwerk is. Het is toch van tweeën één?

Is de heer Kerstens met mij van mening dat een wet die nu aan gemeenten vraagt om van 400.000 mensen in de bijstand een maatschappelijke tegenprestatie te vragen, onwenselijk is, niet alleen omdat dit vaak niet de beste manier is, maar ook omdat daardoor verdringing onvermijdelijk wordt? Dat zouden we dus niet moeten willen.

De heer Kerstens (PvdA): Ik zei: laat er geen misverstand over bestaan, uiteindelijk moet gewoon werk natuurlijk gewoon worden betaald. Bij het weer aan de slag helpen van mensen mag dan ook geen verdringing plaatsvinden. Andere mensen mogen hun baan niet verliezen. Niet van flexbanen naar ex-banen, zoals de vakbeweging zegt. Als wij met het sociaal akkoord elders op de arbeidsmarkt perspectief willen bieden, dan moeten wij dat zeker ook hier doen, aan de onderkant van de arbeidsmarkt, zoals het zo oneerbiedig heet. Daar hebben mensen dat zeker net zo hard, zo niet harder nodig. Daarom heb ik bij de begrotingsbehandeling niet alleen aandacht gevraagd voor een goede en fatsoenlijke manier van het stimuleren van mensen, maar ook een motie ingediend waarin ik heb gevraagd om spelregels met objectieve en duidelijke criteria, juist om verdringing te voorkomen. Om maar wat te noemen: geen mensen met een bijstandsuitkering – zonder loon, zoals de vakbond dat tegenwoordig noemt – op functies waarvoor een vacature bestaat of recentelijk nog heeft bestaan.

Ik vraag de Staatssecretaris wanneer de Kamer deze objectieve criteria tegemoet kan zien. Dat is dus de uitvoering van mijn motie. Spelregels en perspectief: daar gaat het mij in dit opzicht om. Als wij dat voor elkaar krijgen, dan zou deze wet, zeker in combinatie met de Participatiewet die wij over een tijdje behandelen, weleens een stukje minder beroerd kunnen zijn dan je nu vaak hoort en dan veel mensen denken. Spelregels en perspectief: dat zou in ieder geval al een stap vooruit zijn ten opzichte van hetgeen nu vaak in de praktijk te zien is.

In dit kader heb ik al verschillende keren gepleit voor het afbreken van allerlei bureaucratische regeltjes die bijstandsgerechtigden en gemeenten in de weg zitten als de bijstandsgerechtigde bijvoorbeeld tijdelijk aan de slag gaat voor een uitzendbureau of zo. Ik ben dan ook blij dat ik mevrouw Voortman daar vandaag over heb gehoord. Het stimuleert niet, om het netjes te zeggen, als mensen na een tijdelijke job weer de hele molen door moeten om opnieuw een bijstandsuitkering aan te vragen. Als we mensen echt perspectief willen bieden en bijvoorbeeld willen stimuleren om zonder al te veel risico ook tijdelijk werk aan te pakken, iets wat extra inkomsten oplevert en regelmatig een eerste stap is naar een vaste baan, dan moeten we dat ook mogelijk maken. Ik wil dat in ieder geval en ik vraag de Staatssecretaris dan ook om die in-de-weg-zitregeltjes te schrappen en om de kansen van mensen te vergroten, ook bij het opstarten van een eigen bedrijfje of het aan de slag gaan als zzp'er.

De heer Kerstens (PvdA): Ik heb geprobeerd om me zo zorgvuldig mogelijk uit te drukken. Ik heb allerlei woorden zoals «moties» en «amendementen» vermeden. Het gaat mij inderdaad om meer dan om een vage toezegging van de Staatssecretaris.

Ik vervolg mijn betoog. Ik had het net over de manier waarop nu tegen dit wetsvoorstel wordt aangekeken. Dat is niet altijd even fraai, om het zo maar uit te drukken. Het lijkt erop dat gemeenten zich straks allemaal als boemannen moeten gaan opstellen. Alle mensen met een bijstandsuitkering krijgen de eerste maand geen geld en ze moeten daarna verplicht vanaf dag 1 vrijwilligerswerk gaan doen. Vergeten ze vervolgens een formuliertje in te vullen of verschijnen ze niet in driedelig pak op een sollicitatiegesprek, dan raken ze hun uitkering per direct voor drie maanden kwijt. Dat is natuurlijk flauwekul, maar het wordt wel verteld. Het zijn indianenverhalen, niet bedoeld om de wet beter te maken maar om mensen – kiezers – op het verkeerde been te zetten.

Wat ik wil, is de wet beter, fatsoenlijker en zorgvuldiger maken. Hoewel de voorbeelden die ik zojuist noemde, zoals gezegd niet kloppen, is het noodzakelijk dat de Staatssecretaris de onrust die daardoor is ontstaan, wegneemt.

De heer Kerstens (PvdA): Ik begin met een reactie op de laatste zin van de heer Heerma. Ik sla helemaal niets plat en ik neem alles wat gezegd wordt serieus, zeker ook datgene wat in de hoorzitting aan de orde is geweest. Ik hoop overigens dat de heer Heerma dat ook gemerkt heeft in mijn bijdrage aan het begrotingsdebat. Hij zal dat wellicht ook opmaken uit het vervolg van mijn inbreng van vandaag. De voorbeelden die ik heb genoemd, zijn overigens niet allemaal door wethouders tijdens de hoorzitting genoemd. Ik lees ook wel eens een krant.

Zoals ik al heb gezegd, wil ik de wet beter, fatsoenlijker en zorgvuldiger maken. Hoewel de voorbeelden die ik zojuist noemde niet kloppen, is het noodzakelijk dat de Staatssecretaris de onrust die daardoor is ontstaan, wegneemt door iets te zeggen over dergelijke voorbeelden. Zit iedereen straks echt eerst vier weken zonder geld? Moet iedereen daarna direct de hele tijd verplicht vrijwilligerswerk doen? Raak je je uitkering echt meteen drie maanden kwijt als je vergeet een formuliertje in te vullen of niet in pak op gesprek verschijnt?

Ik denk dat ik de antwoorden van de Staatssecretaris ken. De indianenverhalen die worden verteld, zijn niet waar. Wat wel waar is, is dat er veel onduidelijkheid over deze wet bestaat, bijvoorbeeld over de zogenaamde verplichte tegenprestatie.

De heer Kerstens (PvdA): Er bestaat veel onduidelijkheid over deze wet, bijvoorbeeld over de zogenaamde verplichte tegenprestatie. Volgens mij gaat die echt niet voor iedereen in alle situaties gelden. Het is belangrijk dat de Staatssecretaris die onduidelijkheid wegneemt. Afhankelijk van de antwoorden zou dat weleens niet genoeg kunnen zijn en zou ik wat meer en wellicht ook wat anders van de Staatssecretaris willen horen. Op de hoorzitting die we als Kamer een tijdje geleden organiseerden, is ook kritiek geuit die ik niet met de term «indianenverhalen» zou willen kwalificeren of die niet alleen uit onduidelijkheid voortvloeit. Er is kritiek geuit die hout snijdt. Die kritiek wordt door de Partij van de Arbeid gedeeld. Ik heb die kritiek ook al eerder geuit. De Staatssecretaris zou hier wat mee moeten doen.

Ik heb het dan vooral over de ruimte die gemeenten hebben of niet hebben, maar wel zouden moeten hebben om rekening te kunnen houden met persoonlijke omstandigheden. Dat kan natuurlijk geen onbeperkte ruimte zijn, want ik ben – iedereen die mij wel eens heeft horen spreken over deze en andere wetten, weet dat – een voorstander van spelregels en handvatten. Handvatten geven meer grip, maar je kunt als gemeente wel blijven sturen, blijven besturen. Het is belangrijk om te kunnen doen wat in een bepaald geval nodig is en om iets niet te kunnen doen als dat averechts zou werken. Die ruimte, die vrijheid in beleid en uitvoering zou wat mij betreft op een aantal punten in de wet moeten worden verbeterd.

Ik denk dan bijvoorbeeld aan de nu in de wet voorgestelde verplichte vierwekenzoektermijn. Die termijn komt erop neer dat iemand die een bijstandsuitkering aanvraagt, die uitkering pas en onder voorwaarden na vier weken krijgt. In het debat over de begroting heb ik gezegd dat we ons met een dergelijke regeling niet te snel rijk moeten rekenen. Het feit dat iemand na die vier weken niet terugkomt en dus uiteindelijk geen uitkering aanvraagt, is niet per se winst. Als iemand in die tijd een baan heeft gevonden – en zo'n zoektermijn kan daarbij prima helpen – is dat prima. Als iemand op een andere nette manier in zijn levensonderhoud kan voorzien, dan is dat ook goed, maar als we de problemen van mensen alleen maar groter maken of verplaatsen, dan doen we iets niet goed. Daarom heb ik inmiddels diverse keren gevraagd om meer inzicht. Waar blijven die mensen? Daarom heb ik gevraagd helderder te zijn over de mogelijkheden om mensen toch een voorschot te verlenen. En daarom heb ik ook tijdens de begrotingsbehandeling, samen met collega Schouten van de ChristenUnie, een motie ingediend waarin de regering wordt gevraagd, gemeenten in staat te stellen dat noodzakelijke maatwerk te leveren. Ik bedoel niet in de zin van: nou gemeente, nu hoeft u helemaal niets meer. Ik zou namelijk wel graag zien dat gemeenten nadenken over de vraag in welke gevallen zo'n zoektermijn wel goed zou kunnen werken, maar dan wel zo dat ze de ruimte hebben om het goede te doen.

De heer Kerstens (PvdA): Dank je wel.

Tijdens de begrotingsbehandeling zei de Staatssecretaris tegen mevrouw Schouten en mij dat we te vroeg waren met onze motie en dat die het beste aan de orde zou kunnen komen tijdens de wetsbehandeling. Daar zijn we nu mee bezig. Mijn vraag aan de Staatssecretaris is dan ook: bent u het met ons eens dat gemeenten meer vrijheid zouden moeten krijgen bij de vraag of en, zo ja, hoe ze met die vierwekenzoektermijn omgaan?

De heer Kerstens (PvdA): Voorzitter, vol verwachting klopt het hart van de heer Van Weyenberg.

Een vergelijkbaar verzoek aan de Staatssecretaris doe ik over de zogenaamde verplichte tegenprestatie. Daarover doen nu veel verhalen de ronde en er is dan ook nog veel onduidelijk. De Partij van de Arbeid wil, zoals gezegd, dat iedereen meedoet, het liefst natuurlijk in een betaalde baan. Als dat er niet in zit, dan moeten we een manier vinden die de kans op een baan vergroot. Zit ook dat er niet in, dan ben ik ervan overtuigd dat op een andere manier meedoen zinvol is, zowel voor de betrokkene zelf als voor de samenleving.

Ik vind het dan ook goed dat daar aandacht voor is, dat het aan mensen wordt gevraagd en dat mensen daar zelf een belangrijke stem in hebben, door bijvoorbeeld zelf activiteiten aan te dragen. De mensen die ik spreek, hebben daar geen moeite mee. Zij zien de voordelen voor henzelf en voor de maatschappij als geheel. Je komt ermee onder de mensen en je doet iets voor de mensen.

Eerder heb ik in dit kader al gewezen op het grote belang van mantelzorg, het letterlijk zorgen voor een naaste uit de familie of – ik ben blij met die uitbreiding door dit kabinet – vriendenkring. Dat is goed voor de naaste en goed voor onze samenleving. Het kabinet ziet dat ook en hecht terecht veel belang aan mantelzorg, een steeds groter wordend belang. Ik vind dan ook dat het verlenen van mantelzorg als een zinvolle invulling van de maatschappelijke tegenprestatie moet worden gezien. Ik vind echter ook dat het kabinet met een visie moet komen op mantelzorg, op wat het is en op wat het niet is, op hoe we het kunnen bevorderen en op hoe we voorkomen dat je het ergens anders in je beleid weer teniet doet. Ik vraag de Staatssecretaris om daar haar licht eens over te laten schijnen.

Dan ga ik terug naar de tegenprestatie. Voor veel mensen is nog verre van duidelijk hoe die tegenprestatie eruit gaat zien. Moet de gemeente straks iedereen vanaf dag één de hele tijd verplicht vrijwilligerswerk laten doen? Betekent dat echt dat de gemeenten daarvoor straks, zoals de wethouder uit Rotterdam tijdens de hoorzitting stelde, «ik weet niet hoeveel extra ambtenaren moeten inzetten», zodat ze aan het echte werk – mensen aan echt werk en dus uit de bijstand helpen – niet toekomen? Of valt dat mee? Is alle aandacht inderdaad in de eerste plaats gericht op wat re-integratie heet? Betekent alleen dat al dat lang niet iedereen, en ook niet vanaf dag één, verplicht vrijwilligerswerk gaat doen? Dat denk ik namelijk, en ik hoop dat de Staatssecretaris mijn uitleg kan bevestigen.

Eigenlijk zou ik ook in dezen graag willen zien dat de gemeenten ruimte krijgen om te doen wat nodig is en om af te zien van wat niet gaat werken. Ik vind dat gemeenten hun best moeten doen om samen met betrokkenen dat meedoen mogelijk te maken, het liefst op weg naar een baan, en anders op een andere nuttige manier. Maar ik vind ook dat de gemeenten daarbij rekening kunnen houden met persoonlijke omstandigheden, rekening móeten houden trouwens ook. De gemeenten hebben ons gevraagd om maatwerk om iets niet te doen, maar er moet ook maatwerk komen om iets wel te doen, niet zonder aanziens des persoons, maar juist gelet op de persoon. Ik ga ervan uit dat de gemeenten, die ons nu bij wijze van spreken om maatwerk vragen zodat zij iets niet hoeven te doen, hetzelfde maatwerk ook aan de dag leggen als ze wel met mensen aan de slag gaan, in het kader van de tegenprestatie of in het kader van re-integratie. Maatwerk de ene kant op is prima, maar dan moet het er ook zijn de andere kant op.

De heer Kerstens (PvdA): Dat de menselijke maat wordt gehanteerd en rekening wordt gehouden met persoonlijke omstandigheden zou ik ook willen zien als mensen niet aan de regels voldoen. Dat er regels zijn, prima. Dat ze eenduidig en helder zijn, graag zelfs. En dat je je eraan moet houden, natuurlijk. Ik heb er echter moeite mee dat mensen volgens deze wet moeten aantonen dat ze iets niet gedaan hebben, de zogenaamde omgekeerde bewijslast. Zo lijkt het dan. Als wij niet uitkijken, wordt het de omgekeerde wereld. Hoe toon je bovendien aan dat je iets niet hebt gedaan, dat je bijvoorbeeld niet door een sollicitatieronde bent gekomen door je kleding? Dat iemand bijvoorbeeld aan moet geven waar hij heeft gesolliciteerd en met wie hij een sollicitatiegesprek heeft gehad, zodat de gemeente daar desgewenst informatie over kan inwinnen, vind ik prima. Dat is niet meer dan normaal, maar daar is die omgekeerde bewijslast niet voor nodig. Wil de Staatssecretaris daar nog eens goed naar kijken?

Eenzelfde verzoek heb ik als het gaat om het standaard, in alle voorkomende gevallen opleggen van de zware sanctie van drie maanden geen uitkering. Overigens kan iemand aan die zware straf ontkomen door zijn gedrag te veranderen en tot inkeer te komen. Dat is op zich positief, maar wellicht kan ook hierbij maatwerk, rekening houden met persoonlijke omstandigheden, vooraf in de wet worden meegenomen. Misschien kunnen wij denken aan een soort «three strikes out»-systeem, waarbij de maximale straf bijvoorbeeld na drie keer zonder meer wordt opgelegd. Hoe staat de Staatssecretaris daartegenover?

Ik vraag haar ook om nog eens na te denken over de manier waarop de verhuisverplichting nu in de wet is neergeschreven.

Ten slotte wil ik nog aandacht vragen voor de positie van zogenaamde AIO's (Aanvullende Inkomensvoorziening Ouderen). Daarbij gaat het om mensen die op latere leeftijd naar Nederland zijn gekomen, die geen volledige AOW hebben opgebouwd en die in voorkomende gevallen een aanvulling vanuit de bijstand ontvangen. Een deel van hen zal geconfronteerd worden met de nieuwe kostendelersnorm en daardoor onder de 50% zakken die voor andere AOW'ers wel geldt. Wat kan de Staatssecretaris betekenen voor de huidige groep die met een inkomensachteruitgang wordt geconfronteerd?

Dat was het voor nu. Dank u, voorzitter en mijn collega's voor alle vragen uiteraard.

De heer Heerma (CDA): In ieder geval in de richting van de heer Kerstens.

Hij sloot heel snel af met de kostendelersnorm. Daar heeft niemand hem op geïnterrumpeerd. Volgens mij is het redelijk om op dat punt nog wat vragen toe te staan.

De heer Heerma (CDA): Ik ben voor eigen verantwoordelijkheid; ik heb goed geluisterd.

Ik heb een vraag over de kostendelersnorm. Er is een zeer beperkte bijstand voor jongeren van 18 tot 20 jaar. Die is net € 200 per maand. Jongeren van 18 tot 20 kunnen ook geen huurtoeslag krijgen. Er zijn allerlei zaken die niet gelden voor deze jongeren. FNV Jong heeft zich hier ook druk over gemaakt. Is het niet raar dat er in deze wet wel een uitzondering is voor studerende jongeren op de kostendelersnorm, maar dat er niets geldt voor jongeren die parttime, werken en nog bij hun alleenstaande ouder wonen met een bijstandsuitkering? Zou er voor hen ook niet een speciale regeling moeten zijn?

Mevrouw Karabulut (SP): Dank u, voorzitter.

De heer Spekman sprak als Kamerlid en mede collega over een brute schande. Dat betrof de gezinsbijstand die werd ingevoerd en het korten van de uitkeringen. Nu is er een aangepaste maatregel onder de noemer kostendelersnorm. In het verkiezingsprogramma van de Partij van de Arbeid staat: iedereen heeft recht op een menswaardig bestaan; de hoogte van de bijstand mag nooit zakken onder de norm van het Nibud, dat is niet veel maar toereikend. Vandaag heeft het Nibud voor ons een rapport gepresenteerd, waaruit blijkt dat juist de meest kwetsbare groepen – chronisch zieken en gehandicapten, jonggehandicapten, mensen die voor elkaar zorgen – onder die norm zakken. Ze zakken door het ijs. Deelt de fractie van de Partij van de Arbeid mijn mening dat deze mensen in ieder geval uitgezonderd moeten worden van die kostendelersnorm om die brute schande iets minder bruut te maken?

De heer Van Weyenberg (D66): Voorzitter. Dat heet een debat, zo zeg ik tot de heer Kerstens.

Voorzitter. De Wet werk en bijstand bestaat nu bijna tien jaar en is per saldo een succes geweest. Een combinatie van beleidsvrijheid voor gemeenten en een slimme financieringssystematiek heeft geleid tot actievere gemeenten en meer uitstroom van mensen uit de bijstand. Dat alles laat natuurlijk onverlet dat we in de economische crisis helaas hebben gezien dat het aantal mensen in de bijstand weer toeneemt. Het is dus belangrijk dat we de wet hebben om deze mensen een fatsoenlijk bestaansminimum te garanderen, maar we willen natuurlijk eigenlijk dat zo min mogelijk mensen ervan afhankelijk zijn. Het is een belangrijke vorm van onderlinge solidariteit die voor iedereen bestaanszekerheid biedt. Ja, die solidariteit hoort wederzijds te zijn. Het vangnet is er. Tegelijkertijd vragen we van mensen in de bijstand om er alles aan te doen om dat vangnet niet of zo kort mogelijk nodig te hebben. De meeste mensen in de bijstand zitten natuurlijk ook op die manier in de wedstrijd. Zij doen hun best om aan de slag te komen.

We kunnen echter ook niet ontkennen dat er problemen zijn bij de wet. Er zijn mensen die het geen enkel probleem vinden om op kosten van de belastingbetaler te leven in de bijstand. Gemeenten doen nog lang niet altijd genoeg om mensen zo snel mogelijk aan werk te helpen en om mensen daartoe aan te sporen. Vorig jaar bleek al uit onderzoek van de Inspectie SZW dat een groot deel van de mensen in de bijstand die moeten solliciteren, toch vaak weinig drang ervaren vanuit de gemeenten. Een rapport van dit jaar liet nog zien dat 40% van de mensen in de bijstand niet actief werkzoekend is, terwijl ze geen formele ontheffing van de arbeidsplicht hebben. Dat is toch een zorgelijk beeld. Na tien jaar Wet werk en bijstand valt er dus nog het nodige te verbeteren. Het doel van dit wetsvoorstel is om de bijstand activerender te maken, houdbaar en toegankelijk voor de toekomst. Mijn fractie kan dat doel op zich steunen. De maatregelen die in deze wet worden voorgesteld, lijken die doelen wat mij betreft echter voorbij te schieten.

Alle reacties op het wetsvoorstel waren kritisch, van de Landelijke Cliëntenraad tot de Raad van State, van FNV tot VNG. Het lijkt mij verstandig om niet doof te zijn voor die kritiek. De dwingende maatregelen die in de wetteksten zijn terug te vinden, maken maatwerk vaak moeilijker. De beleidsvrijheid van gemeenten staat onder druk, terwijl daar toch juist de kracht van de bijstandswet zit. Dat knelt extra aangezien we straks ook nog de Participatiewet krijgen, waarmee juist heel veel extra verantwoordelijkheid en beleidsvrijheid aan gemeenten wordt toegedicht in de overtuiging dat juist gemeenten in staat zijn om via maatwerk tot de beste oplossingen te komen om mensen te helpen weer een baan te vinden. Bij de begrotingsbehandeling is dan ook een motie aangenomen waarin staat dat daar waar gemeenten grote financiële gevolgen dragen, zij ook beleidsvrijheid moeten krijgen. Ik hoor graag van de Staatssecretaris hoe zij de verhouding ziet tussen deze motie, de Participatiewet en de vaak zeer dwingende wetsteksten van deze Wet werk en bijstand. Ik vraag de Staatssecretaris ook het volgende. Als zij de overtuiging heeft dat gemeenten meer moeten doen om mensen naar werk te begeleiden of hen daartoe aan te sporen, is het dan niet logischer om de prikkelwerking aan te scherpen in plaats van allerlei extra verplichtingen zeer gedetailleerd in de wet op te nemen?

Meer specifiek ga ik in op drie onderdelen waar het gebrek aan maatwerk en het gebrek aan beleidsvrijheid wat mij betreft zorgelijk zijn: de geüniformeerde verplichtingen, de tegenprestatie en de vierwekenzoektermijn. Voordat ik dat doe, wil ik ook iets positiefs zeggen, namelijk over de 100 miljoen extra voor armoedebestrijding. 11% van de kinderen groeit op in armoede. Dat het kabinet daarvoor 100 miljoen extra uittrekt, ook in deze economische tijden, vind ik prijzenswaardig. Het is geld dat voor een groot deel naar gemeenten gaat, die dat goed kunnen inzetten, maar dat voor een deel ook naar bijvoorbeeld het Jeugdsportfonds gaat. Dat vind ik buitengewoon verstandig.

Ik heb wel een vraag over de categoriale bijzondere bijstand. Ik steun op zich de lijn van de Staatssecretaris, die zegt dat het gaat om maatwerk voor de persoon in plaats van om het benaderen van mensen als groep. Nu hebben de gemeenten wel zorgen dat dit tot heel veel uitvoeringskosten leidt. Ik ben niet de eerste die hierover vragen stelt. Heeft de Staatssecretaris overwogen gemeenten de mogelijkheid te geven om in bijzondere gevallen categoriale bijstand of bijzondere bijstand toe te staan, anders dan in de twee voorbeelden die nu in de wet zijn opgenomen rondom de zorgverzekering?

Ik kom op de beleidsvrijheid op de drie punten waarover ik het net had, allereerst op de verplichtingen. Het zijn op zich geen nieuwe verplichtingen. Gemeenten kunnen ze nu ook al afdwingen. Ze doen dat alleen te weinig, vindt in ieder geval de regering. Dat is overigens een beeld dat mijn fractie wil steunen. Ik kan mij dus wel iets voorstellen bij het expliciet in de wet opnemen van die verplichtingen en de uniformiteit daarvan. Als echter blijkt dat iemand ze niet nakomt, moet de gemeente zijn uitkering ogenblikkelijk drie maanden stopzetten, en dat vind ik fors. Dan is het antwoord: ja, er is een inkeerbepaling; als iemand een dag later toch weer uitstraalt dat hij zich aan de regels gaat houden, draaien we het terug. Dat vind ik echter niet de goede volgorde. Is het niet veel verstandiger om gemeenten aan de voorkant ruimte te geven voor maatwerk? Dit kan door er in die zin een kan-bepaling van te maken dat zij zelf kunnen aangeven wat proportioneel en effectief is. Wij willen toch niet dat iemands uitkering drie maanden wordt stopgezet, als hij misschien één keer op slippers is gaan solliciteren, wat achteraf toch niet zo'n verstandige keuze was als je hoofd boekhouding wilt worden? Dat gaat wel heel erg ver.

Ik zie echt een spanning in de wet, namelijk een spanning tussen de wet, de toelichting en de interpretatie ervan die ik de Staatssecretaris er nog dit weekend over heb horen geven.

De heer Van Weyenberg (D66): Ik kom zo nog specifiek op deze verplichting. Met de norm dat je je best moet doen om een baan te vinden en dat dit zich ook moet uiten in de manier waarop je je presenteert – dat gaat heel breed – ben ik het eens. Om de uitkering echter, ongeacht de omstandigheden, in een keer stop te zetten en dan te zeggen dat er een inkeerbepaling is en dat de soep niet zo heet wordt gegeten, gaat mij inderdaad te ver.

Er zit dus een spanning tussen de wet, de toelichting en de interviews met de Staatssecretaris. Naarmate ik verder kom ik dat rijtje, neemt mijn enthousiasme voor de wet toe, zo zeg ik ook tegen de Staatssecretaris. Als ik de wet lees, staat het er gewoon: «Het college verlaagt in ieder geval de bijstand met 100% voor een periode van drie maanden». Dat staat gewoon letterlijk in de wet. In de memorie gaat het over maatwerk, de menselijke maat en individuele beoordelingen van ieder geval. De heer Kerstens had het daar al over, maar in tegenstelling tot hem zijn dit wat mij betreft geen indianenverhalen. De wettekst is duidelijk. Kan de Staatssecretaris ingaan op de spanning tussen de wettekst, de memorie en haar toelichting en op mijn perceptie dat de wet een beetje is geschreven met het oog op de VVD en dat de Partij van de Arbeid daarvan nog het beste probeert te maken in de toelichting? Ik zie een soort schizofrene wet. Hoe zit dat nu eigenlijk? Ik zie dus inderdaad ook meer ruimte in de wettekst, niet omdat ik de norm niet deel, zeg ik wederom in reactie op onder anderen de heer Potters, maar wel omdat ik vind dat je, als iemand zich een keer vergist, hem eerst op het goede pad moet brengen. Ook vind ik dat je bij een klein vergrijp misschien minder heftig moet sanctioneren dan het stopzetten van de uitkering voor drie maanden.

Over een paar verplichtingen heb ik specifieke vragen, zoals de verplichting om een medische behandeling te ondergaan. De behandeling hier van deze wet is onderdeel van de wetsgeschiedenis. Ik hecht eraan dat de Staatssecretaris tijdens deze behandeling heel precies aangeeft wanneer een gemeente iemand kan dwingen om welke vormen van behandeling te volgen. Het principe dat iemand zelf bepaalt welke medische ingrepen voor hem of haar het meest toepassend zijn, mag nimmer ter discussie staan. Ik ben ervan overtuigd dat de Staatssecretaris dat volledig met mij eens is. Het lijkt mij goed als zij dat heel expliciet uitspreekt. Wat betekent deze verplichting voor gemeenten eigenlijk in de praktijk? Wat mag er wel en wat mag er niet? Hoe verhoudt zich dit tot de regels die wij nu reeds hebben?

Als er geen werk in de regio is, moet iemand bereid zijn om te verhuizen. Hoe moeten we die verhuisplicht toepassen als iemand op twee uur enkele reis een baan vindt voor 12 uur per week met een contract van een jaar? Moet er dan worden verhuisd? Een nadere afbakening lijkt mij daarbij wenselijk.

Dan kom ik bij de verplichting om netjes gekleed te zijn en je netjes te gedragen. In hoeverre biedt de huidige wet al afdoende instrumenten om op te treden? Hoe voorkomen we willekeur? Ik heb niets met piercings, maar misschien vindt de Staatssecretaris ze fantastisch mooi; ik zie haar bijna knikken. Hoe voorkomen we dat twee mensen door verschillende ambtenaren aan het loket op basis van hun persoonlijke smaak verschillend worden behandeld? Dat kan toch niet de bedoeling zijn. Ook ik zie daar een zekere spanning. Ook de heer Potters zegt terecht dat er sprake is van spanning. Je mag van mensen vragen zich deels aan het werk aan te passen, maar er is wel een grijs gebied. Ik vind dit een lastige. Hoe ziet de Staatssecretaris dit voor zich?

Onder anderen de heer Kerstens sprak over de bewijsverplichting. Iemand moet zelf aantonen dat hij zich aan de verplichtingen houdt. Dat is een omkering van de bewijslast. Dat lijkt mij toch in alle eerlijkheid redelijk ondoenlijk. Hoe wordt dit precies uitgelegd? Hoe staat de Staatssecretaris tegenover de bewijsverplichting?

In de bijstand zitten ook kwetsbare mensen. Met de Participatiewet zal dat een nog prangendere uitdaging worden. Als je een licht verstandelijke beperking hebt, kan dat misschien van invloed zijn op hoe je je kleedt, presenteert, verzorgt en gedraagt. Ik krijg ook veel e-mails van bezorgde ouders, die zich afvragen wat dit voor hen, met name voor hun kind, betekent. In het afgelopen weekend schreef een bezorgde moeder hierover een brief in de Volkskrant. Ik begrijp die zorg, maar in het wetsvoorstel staat dat de uitkering niet hoeft te worden verlaagd als «elke vorm van verwijtbaarheid ontbreekt». Dat is overigens een heel stringente formulering. Hoe moet dit worden uitgelegd? Kan de Staatssecretaris vandaag klip-en-klaar aangeven dat de uitkering vanzelfsprekend niet meteen voor drie maanden zal worden verlaagd als iemand als gevolg van zijn beperking een keer onvoldoende verzorgd op een gesprek verschijnt?

In het regeerakkoord staat dat de Partij van de Arbeid en de VVD willen dat iemand Nederlands moet spreken om voor een bijstandsuitkering in aanmerking te komen. Dat is, gelukkig maar, niet opgenomen in dit wetsvoorstel. De heer Potters heeft dat voornemen uit het regeerakkoord al afgezwakt tot «je best doen om het te leren». Dat lijkt mij al een behoorlijke verbetering. Hoe verhoudt zich dit echter tot de verplichting, die met dit wetsvoorstel expliciet wordt gemaakt, om kennis en vaardigheden te verkrijgen?

De heer Van Weyenberg (D66): Daarmee neemt de heer Potters een beetje afstand van zijn eigen eerste termijn. Daarin was hij namelijk nog opener en zei hij dat je het moet leren. Nu zegt hij dat je het moet leren en uiteindelijk moet spreken. Hij doet dus een stapje terug, maar beide uitspraken – waarvan de eerste mij overigens meer aansprak dan de tweede – wijken volgens mij af van de heel scherpe tekst in het regeerakkoord die stelt: gij zult Nederlands spreken. Ik hoor nu dat de nadruk ligt op «leren», en dat lijkt mij een stap vooruit. Kan de Staatssecretaris aangeven hoe zich dat verhoudt tot de huidige verplichting om kennis en vaardigheden ter verkrijgen en te behouden?

Dan kom ik te spreken over de maatschappelijke tegenprestatie. Voor mensen die lang aan de kant staan, kan die tegenprestatie eraan bijdragen om weer te gaan meedoen in de samenleving, om werkritme op te doen en een stap richting betaald werk te zetten. Het is een nuttig instrument voor activering en om mee te doen. Ik voeg er graag aan toe dat het ook een nuttig instrument is voor de handhaving. Ook voor handhaving kan het een heel nuttig instrument zijn om iemand die niet kan verschijnen op woensdag, een keer een maatschappelijke tegenprestatie te laten leveren.

D66 heeft echter veel minder met die «voor wat, hoort wat»-gedachte, die ik in het wetsvoorstel teruglees. Een stevige verankering in de wet helpt gemeenten om niet-willers een tegenprestatie te laten leveren. Tevens biedt het mensen die graag actief willen worden, die mogelijkheid. Ik heb alle stukken drie keer gelezen. Maar dan nog snap ik niet wat de bedoeling van het kabinet is. Dat zal vast aan mij liggen, maar hopelijk spreekt de Staatssecretaris het verlossende woord. Er blijft namelijk een spanning bestaan tussen wettekst en memorie, tussen VVD-taal en Partij van de Arbeid-taal. In de memorie staan mooie woorden zoals «beleidsvrijheid», «individuele gevallen», «eigen inzicht van gemeenten». De Staatssecretaris zei dit weekend op NU.nl dat mensen geen tegenprestatie hoeven te leveren als ze bijvoorbeeld net in de bijstand komen, druk aan het solliciteren zijn of werken aan hun integratie.

Dat lijkt me verstandig. Ik heb dat ook als een opening ervaren. Is de wettekst dan niet te stringent? Daarin staat dat het college aan personen het verrichten van een tegenprestatie opdraagt. Punt.

Wat is nu de bedoeling? Moeten de gemeenten aan alle 400.000 bijstandsgerechtigden een tegenprestatie vragen? Dat lijkt me onmogelijk. Dat lijkt me een uitvoeringshel voor gemeenten. Het lijkt me ook niet passen bij wat voor veel mensen de beste stap naar betaalde arbeid is. Het zal, denk ik, ook bijdragen aan verdringing en niemand in de Kamer wil dat. Kan de Staatssecretaris aangeven hoeveel mensen naar haar verwachting een tegenprestatie zullen leveren? Hoe moet ik het betreffende wetsartikel lezen? Is ze eigenlijk niet ook van mening dat het wetsartikel beter zou kunnen aansluiten bij de interpretatie van het doel, die ze ook zelf in interviews naar voren brengt?

Ik kom kort nog even op de uitvoeringskosten. Ik vind, eerlijk gezegd, de memorie op dat punt een beetje krom. Daarin staat dat gemeenten iets moeten gaan doen wat ze nu al mogen, en daarom zijn er geen extra kosten. De heer Florijn zei letterlijk: ik heb 200 extra mensen nodig als ik in Rotterdam iedereen aan de slag moet helpen middels een tegenprestatie. Tegelijkertijd wordt er geen enkele euro extra voor uitgetrokken. Ik zie dat dan maar als een bevestiging, zo zeg ik een beetje hoopvol, van de gedachte dat die wens van maatwerk en het alleen inzetten van de tegenprestatie waar dat nuttig is, eigenlijk ook de wens is die uit het wetsvoorstel spreekt. Dan hoeft dat nu alleen nog maar goed in wetteksten te worden gevangen. Ik krijg hierop graag een reactie.

De Staatssecretaris heeft in de media een aantal opmerkingen over mantelzorg als tegenprestatie gemaakt. Dat is wel een breuk met het verleden. Als ik het goed heb, is mantelzorg juist expliciet uitgesloten als tegenprestatie toen de tegenprestatie in de wet werd geïntroduceerd. In de memorie van antwoord van het wetsvoorstel staat letterlijk: «Het structureel verrichten van mantelzorg mag niet als een verplichte tegenprestatie worden gezien.» Ik begrijp dat de Staatssecretaris dit alsnog wil veranderen. Begrijp ik het goed dat de Staatssecretaris daarmee een andere keuze maakt dan de keuze tot nu toe op dit punt?

Over de zoektermijn van vier weken is al veel gezegd. Ook wat dit betreft stel ik de vraag: waarom geen kan-bepaling maar een moet-bepaling? Als er al zo veel ruimte is voor voorschotten, dan vraag ik me af wat het überhaupt nog toevoegt om dit in de wet op te nemen. Ik hoop in ieder geval dat de Staatssecretaris positief reageert op het verzoek van een aantal partijen, waarbij ik me heel graag aansluit, om te bekijken of het mogelijk is dat iemand niet continu opnieuw door de aanvraagprocedure heen moet als hij tijdelijk werk heeft aanvaard. Dat maakt het voor iemand zelf niet aantrekkelijk om voor een tijdelijke baan uit te stromen, maar ook gemeenten lopen daarvoor niet over van enthousiasme, en dat terwijl zo'n tijdelijke baan juist een perfecte stap kan zijn naar duurzamere arbeid. Ik hoor graag van de Staatssecretaris of ze bereid is om in de wet iets te regelen waardoor de bijstandsuitkering kan worden opgeschort, bijvoorbeeld voor een bepaalde termijn. Als iemand na tijdelijke arbeid dan weer terugkomt, dan gaat niet alleen die vierwekentermijn opnieuw gelden, maar kun je ook die hele rompslomp en bureaucratie vermijden. De VNG heeft hiervoor een expliciet voorstel gedaan. Dat lijkt me effectief en efficiënt. Hiermee ben ik aan het einde gekomen van mijn punten over de beleidsvrijheid.

Ik kom op de zeer ernstige misdragingen. Als iemand een ambtenaar bedreigt, kan de uitkering drie maanden worden stopgezet. Laat ik glashelder zijn: ook volgens D66 moet geweld tegen ambtenaren met kracht en harder worden bestreden. In mijn onderbuik voel ik sympathie met dit voorstel, maar ik heb wel zorgen en vraagtekens, net als de Raad van State, die de regering heeft geadviseerd om dit niet te doen, omdat het dubbel straffen is. Allereerst maak ik me echter zorgen over de precedentwerking. Nu gaat het over de sociale zekerheid. Bij geweld word je niet alleen volgens het strafrecht aangepakt – dat is terecht – maar wordt ook je uitkering ingehouden. Gaan we dit straks ook in de zorg doen? Gaan we zeggen: u bent agressief, dus u wordt niet meer behandeld? Hieronder zit een heel principieel debat. Dat moet wel worden gevoerd als we deze weg opgaan. Ik krijg hierop graag een reactie.

Daarnaast zegt de Raad van State: als je via zowel de socialezekerheidsregels als via het strafrecht mensen straft, dan is dat dubbel straffen, wat in strijd is met basale rechtsbeginselen en internationale verdragen. De regering zegt nu: dit is verholpen, want de gemeente mag zelf de hoogte en de duur van de straf bepalen. Maar: straf lijkt mij nog steeds straf. Heeft de Staatssecretaris deze oplossing voor die zeer fundamentele kritiek van de Raad van State getoetst bij de Raad van State of bij de landsadvocaat? Is zij bereid om dat alsnog te doen? We hebben in het verleden, in het afgelopen jaar, te vaak gezien dat wetgeving stukliep bij de rechter omdat ze toch in strijd bleek met het internationale recht. Het is helder: ik zie ernstige misdragingen liever alleen bestraft via het strafrecht. Dat is al aangescherpt, bijvoorbeeld doordat het Openbaar Ministerie bij geweld tegen ambtenaren een hogere straf eist.

Zou de Staatssecretaris kunnen toelichten hoe vaak van die nieuwe mogelijkheid al gebruik wordt gemaakt? Waarom is er niet voor gekozen om de strafrechtregels verder aan te scherpen, als de Staatssecretaris vindt dat het scherper moet? Dat is dan toch de manier om mensen te straffen die zich misdragen? Overigens is het een misdraging die in elk geval streng moet worden bestraft.

Wat mij ook verbaast, is dat het gaat om zeer ernstige misdragingen tijdens het verrichten van de werkzaamheden. Als ik dus tijdens het gesprek over mijn uitkering volledig door het lint ga en de ambtenaar neersla, dan kan ik op mijn uitkering worden gekort. Als ik mij echter weet in te houden en de ambtenaar de volgende ochtend opwacht voor hij bij zijn werk arriveert en hem dan in elkaar sla, dan kan ik mijn uitkering niet verliezen. Ik zeg dit nu een beetje met een knipoog, maar ik maak mij oprecht zorgen om de veiligheid van ambtenaren. We weten dat zij het best beschermd zijn op de werkplek. Daar zijn veiligheidsmaatregelen, aparte kamers, noodknoppen en lopen er beveiligers in de buurt. In de privésituatie lijkt een ambtenaar mij veel kwetsbaarder. Hoe ziet de Staatssecretaris het risico dat ambtenaren hierdoor juist kwetsbaarder worden? Ik denk dat ze kwetsbaarder zijn omdat mensen geen risico lopen qua uitkering als ze buiten werktijd uit hun plaat gaan, terwijl ze een verlaging krijgen als ze zich bij de sociale dienst misdragen.

Het principe van de kostendelersnorm kan ik volgen. Ik ben blij met de verbeteringen ten opzichte van de voorstellen van het vorige kabinet, omdat in dit voorstel werken altijd loont. Ik heb over twee punten echter nog zorgen. Allereerst betreft dat de mantelzorg. In de AOW worden mantelzorgers uitgesloten van de kostendelersnorm, maar in de bijstand niet. In de nota naar aanleiding van het verslag las ik dat dit niet zou passen bij het vangnetkarakter van de bijstand en bij de manier waarop we met partnerinkomen omgaan. Als een bijstandsgerechtigde zelf zorg nodig heeft en er komt tijdelijk een familielid of een vriend inwonen, dan gaat zijn uitkering toch significant omlaag. Een bijstandsgerechtigde zal dan dus eerder naar een instelling gaan om zorg te krijgen. Dat lijkt me echter niet het effect dat wordt nagestreefd. Kan mantelzorg die op deze manier wordt gegeven, worden uitgesloten van de kostendelersnorm? Als dat niet kan, welke andere manieren ziet de Staatssecretaris dan om het ondersteunen van mantelzorgers – dat is immers een insteek van het kabinet – vorm te geven? We zouden onszelf in de voet schieten als dit ertoe leidt dat mensen puur vanwege de uitkeringsgevolgen sneller de weg naar formele zorg zoeken. Dat is volgens mij niet de bedoeling.

Ik maak mij ook zorgen over de fraudegevoeligheid van de kostendelersnorm. We zien nu al dat er geregeld iets misgaat in de Gemeentelijke Basisadministratie voor persoonsgegevens. Mensen schrijven zich verkeerd in om bijvoorbeeld meer toeslag of meer studiefinanciering te krijgen. Dat kan straks ook aantrekkelijk worden om meer bijstand te krijgen. Een gezin van drie personen die allemaal bijstand ontvangen, beide ouders en een kind, gaat er € 530 op vooruit als een van die drie personen besluit om ergens anders te gaan wonen. Nu ken ik in Den Haag nog wel wat plekken waar je voor significant minder geld een appartementje of een kamer kunt huren. Wordt het hierdoor niet te aantrekkelijk om ergens anders te gaan wonen waardoor we per saldo meer uitkering gaan verstrekken? Dat is niet het doel van dit wetsvoorstel. Hoe ziet de Staatssecretaris dat risico?

De gemeenten maken zich zorgen over het feit dat er allerlei uitzonderingen zijn in de kostendelersnorm. Zij hebben liever een adresdelersnorm. Die is makkelijker in de uitvoering en leidt tot minder inkomensgevolgen. Het zou echter ook betekenen dat de huidige waardevolle uitzondering voor studerende kinderen vervalt. Kent de Staatssecretaris die ideeën van de gemeenten en waarom zijn die volgens haar minder goed dan de kostendelersnorm uit het wetsvoorstel?

Tot zover mijn vragen over de inhoud van de wet. Ik heb nog twee vragen over de procedure. De eerste gaat over de invoeringsdatum. Er is een grote samenhang met de Participatiewet. Gemeenten vragen om die wijzigingen in één keer te doen per 1 januari 2015. Ik kan dat wel volgen. Wat is de reden om daar niet voor te kiezen? Gaat dat puur om het besparingseffect?

Mijn tweede vraag gaat over de besparing die samenhangt met de verplichtingen. De besparing staat nu ingeboekt voor 60 miljoen. Op een bijstandsbudget van 6,2 miljard lijkt me dat een relatief klein bedrag. Dat is kleiner dan de reguliere ramingsbijstellingen die we bij een voorjaars- of najaarsnota verwerken. De Staatssecretaris schrijft dat het eigenlijk niet mogelijk is om te volgen of de besparing ook daadwerkelijk gerealiseerd wordt. Hoe moeten wij dan als Kamer controleren wat in de praktijk de effecten van het wetsvoorstel zouden zijn indien het op een meerderheid kan rekenen?

Tot slot. Ik kan de doelen van deze wet onderschrijven: een activerende, toegankelijke en houdbare sociale zekerheid.

Wat mij betreft is het vooral zaak om veel meer vrijheid en maatwerk in de uitvoering aan te brengen. Wij moeten vertrouwen schenken aan de gemeenten die wij straks met de Participatiewet juist heel veel extra taken geven om mensen aan de slag te helpen. Wij moeten vooral een aantal van de zaken die nu in de memorie op beleidsvrijheid lijken, goed wettelijk verankeren.

De heer Heerma (CDA): Voorzitter. Wij voeren vandaag een marathondebat over het aanscherpen van een bijstandswet. Ik zie daarin twee hoofddoelen. Het eerste is een meer activerende bijstand, met het doel, deze houdbaar te maken. Het tweede is het introduceren van een kostendelersnorm om te voorkomen dat een stapeling van uitkeringen tot hogere inkomsten leidt dan het inkomen dat met een baan wordt vergaard. Op zichzelf kan ik mij vinden in deze twee hoofdlijnen, maar toch heb ik een dubbel gevoel overgehouden aan de voorbereiding van dit debat. Dat zou te maken kunnen hebben met het feit dat ik vorige week de hele week met griep op bed gelegen heb, maar ik denk toch dat het meer ligt aan het feit dat de dubbele gevoelens juist groeien naarmate je meer weet van dit wetsvoorstel. Volgens mij komt dit omdat het wetsvoorstel op een aantal punten dubbelzinnig van aard is. Diverse sprekers – ook de vorige spreker, de heer Van Weyenberg – constateerden een verschil tussen de letterlijke tekst van de wet en de uitleg die de Staatssecretaris eraan geeft. Dat zorgt ervoor dat je op tal van punten twijfels kunt hebben. Lopen het doel van de wet en wat de wet feitelijk doet niet erg uit de pas? Zelfs de collega van de Partij van de Arbeid stipte heel veel punten aan. Hebben wij op dat alles voldoende beeld, nu wij deze wet aan het behandelen zijn?

De kritiek op deze wet is niet gering. Enkele weken geleden hadden wij een hoorzitting en de toon daar was ongekend kritisch. Ook de Raad van State heeft zich niet mild uitgelaten over dit wetsvoorstel. Wat mij betreft begint de kritiek bij de toonzetting in de wet richting de gemeenten en het spanningsveld die dit oplevert voor de aanstaande Participatiewet. Diverse collega's spraken al over de groep die straks, na bijvoorbeeld de herkeuring in de Wajong, met deze wet te maken krijgt en dus ook met deze aanscherping.

Wij moeten onszelf ook de vraag stellen of wij over een paar maanden of misschien zelfs al over een maand geloofwaardig met elkaar kunnen spreken over de Participatiewet waarin wij de gemeenten vertrouwen schenken, terwijl deze wet, als je het goed bekijkt, vol zit met wantrouwen richting de gemeenten. Ik hoop dat de Staatssecretaris dit spanningsveld weg kan nemen, niet alleen met haar woorden, maar ook via de letterlijke tekst van de wet.

De VNG en Divosa hebben zich ook zeer kritisch uitgelaten over deze wet, zowel in de hoorzitting als daarbuiten, omdat ze te weinig maatwerk kunnen leveren. Zij moeten aan te veel regels voldoen in plaats van dat ze mogelijkheden hebben. Zij vrezen ook voor de kosten. Zojuist werden in dit verband de woorden van de wethouder uit Rotterdam al een aantal keren aangehaald. De VNG en Divosa pleiten voor minder dwingende regelgeving en verplichtingen en juist voor meer handelingsvrijheid en maatwerk. Vanochtend zag ik een stuk op Binnenlands Bestuur waarin de PvdA-wethouder van Almere zich aansloot bij de stevige kritiek van de vele criticasters. Ik sluit mij aan bij veel kritiekpunten. De focus van kritiek ligt op drie punten: de termijn van vier weken, de tegenprestatie en de «automatische sanctiefabriek», zoals René Paas het noemde. Ik ben benieuwd of de Staatssecretaris in dit debat ietwat meer haar best kan doen om dit beeld te nuanceren.

De dubbelzinnigheid waar ik het al eerder over had, bleef namelijk na het lezen van de nota naar aanleiding van het verslag zeker hangen. Dat is het gevoel dat de wet A doet, terwijl de Staatssecretaris B zegt. Graag krijg ik daar een nadere toelichting op. Ik wil in dit kader specifiek refereren aan het interview van gisteren van de Staatssecretaris op NU.nl. Zij stelt daarin dat zij gemeenten met deze wet juist ontlast. Ik ben benieuwd of de Staatssecretaris van mening is dat de lokale bestuurders, de VNG en Divosa het allemaal verkeerd zien en dat er dus feitelijk sprake is van een ontlasting van de gemeenten, terwijl zij een zware belasting voorzien.

Nu stel ik een tussenvraag naar aanleiding van de bijdrage van de heer Potters. De taaleis zit niet in deze wet, terwijl die wel in het regeerakkoord staat. Is de Staatssecretaris van plan om de wet aan te passen en de taaleis alsnog in deze wet op te nemen, zoals de collega van de VVD zojuist vroeg?

Ook ik ben benieuwd of de Staatssecretaris vindt dat de taaleis zoals de heer Potters die zojuist uitlegde, een afzwakking is vergeleken met de letterlijke tekst in het regeerakkoord. Mijn collega van D66 interpreteerde dat zo, maar ik doe dat ook. Volgens mij wordt in het regeerakkoord namelijk niet gesproken over het leren van de taal, maar over het beheersen van de taal als voorwaarde voor een uitkering. Dat is een groot verschil. Graag hoor ik hierop een reactie van de Staatssecretaris.

De heer Heerma (CDA): Ik sta mevrouw Karabulut ook heel graag te woord, maar ik handhaaf dat wat de heer Potters hier zegt, iets anders is dan wat in het regeerakkoord staat. Ik probeer daarbij niet te zeggen dat ik het een verslechtering vind, want volgens mij is het een verbetering die een en ander ook beter uitvoerbaar maakt. Ik ben zeer benieuwd of de Staatssecretaris voornemens is om de taaleis uit te voeren langs de lijn die de heer Potters nu schetst en zoals het dus niet in het regeerakkoord staat.

Verder ben ik benieuwd of de Staatssecretaris conform de wens van de heer Potters van plan is om dit via een nota van wijziging alsnog bij dit wetsvoorstel te betrekken. Dat was volgens mij de vraag die de VVD zojuist stelde.

De heer Heerma (CDA): Op het tweede onderdeel zal ik apart reageren.

Ik heb diverse amendementen in voorbereiding, ook voor de plenaire afronding na het reces. Gedurende dit debat heb ik een groot aantal amendementen van mevrouw Karabulut langs zien komen. Ik heb ze nog niet allemaal tot me kunnen nemen. Ik weet dus niet in hoeverre die hetzelfde zijn als de amendementen die ik in voorbereiding heb. Ze gaan wel vaak over hetzelfde soort onderwerpen. Ik sluit dat dus niet uit, maar ik ga eerst bekijken of ik het nodig vind om een eigen amendement in te dienen of dat ik de amendementen kan steunen die mevrouw Karabulut heeft ingediend. Daarover wil ik met haar op een later moment spreken.

De kostendelersnorm bestond natuurlijk nog niet. Ik heb echter al in diverse debatten over de Participatiewet gezegd dat aan de herkeuring van Wajongers in de oude wet, de Wet werken naar vermogen, een minder hard regime vastzat dan nu het geval is. Bij herkeuring werd de uitkering weliswaar van 75% naar 70% verlaagd, maar de verschillende toetsen die in de bijstand van toepassing waren, golden daarvoor niet. De kostendelersnorm, die nu wel geldt, gold daarbij evenmin. Bij de behandeling van de Participatiewet heb ik daarom al een aantal keren aan de Staatssecretaris gevraagd of dat niet moet worden teruggedraaid of opgevangen. Ik sta dus ook positief tegenover de voorstellen die er zijn om dat aan te passen. Voordat ik zeg wat ik precies van de amendementen vind, wil ik die echt goed lezen. Dit ligt echter in lijn met hetgeen de CDA-fractie bij de behandeling van de Wet werken naar vermogen naar voren heeft gebracht en met hetgeen ik tijdens de diverse debatten over de Participatiewet naar voren heb gebracht.

De heer Heerma (CDA): Wij hebben bij de behandeling van de Wet werken naar vermogen echter wel steeds gepleit voor een zachtere landing voor Wajongers dan de regeling in de huidige wet. Dat is een consequente lijn. Vanuit die gedachte zal ik ook de voorstellen van mevrouw Karabulut bekijken. Ik zeg een voorzichtig «ja» op een deel van de samenvatting die zij zojuist gaf.

Ik hoor mevrouw Karabulut nog een opmerking maken. Een debat is altijd een semantische discussie.

Ik vervolg mijn betoog met het tijdstip van invoering. Diverse gemeenten en organisaties hebben gepleit voor een gelijktijdig ingaan van deze wet en de Participatiewet. Ik begrijp zelfs dat bij rondgang binnen Divosa het als nummer 1 wens naar voren kwam dat deze wetten gelijktijdig zouden worden ingevoerd, om allerlei kosten qua invoering en voorlichting te ondervangen. Ik begrijp uit de antwoorden op de schriftelijke vragen van de heer Van Weyenberg dat dit cumulatief over een aantal jaren 65 miljoen zal kosten voor de rijksoverheid. Er staan wel allerlei kostenbesparingen van gemeenten tegenover als die twee wetten gelijktijdig worden ingevoerd. Biedt het dus niet heel veel voordelen om 1 januari 2015 als invoeringstermijn voor beide wetten te hanteren, om te voorkomen dat je twee keer in een halfjaar allerlei zaken moet omgooien? Ik ben specifiek benieuwd of het UWV er, met alle problemen die er ook rondom werk.nl zijn geweest, klaar voor is om per 1 juli gemeenten te ondersteunen via onder andere werk.nl. We hebben daarover al diverse debatten met elkaar gevoerd. Ik heb daar twijfels over. Ik wil op dat punt graag garanties van de Staatssecretaris hebben.

Ik kom te spreken over de kostendelersnorm. Ik vind de kostendelersnorm geen gekke gedachte. Het is ook niet helemaal een nieuwe gedachte. Als ik het me goed herinner, deed Kok bij zijn eerste proeve voor een regeerakkoord in 1994 al een voorstel voor een vorm van die kostendelersnorm. Dat was in zijn eerste aanzet, toen hij nog met niemand praatte.

Je kunt wel de nodige vragen stellen bij de kostendelersnorm zoals die er nu ligt. FNV Jong vraagt ook specifiek aandacht voor de categorie jongeren tussen 18 en 21 jaar. Volgens mij is hier sprake van een onderbelicht risico. Voor jongeren jonger dan 21 jaar, dus tussen 18 en 21 jaar, geldt dat ze geen recht hebben op een normale bijstandsuitkering. Voor hen geldt een aangepast bijstandsniveau van ongeveer € 200. Zij hebben bijvoorbeeld ook geen recht op huurtoeslag. Als je gaat kijken naar de stapeling die plaatsvindt voor eenoudergezinnen waarvan de ouder een bijstandsuitkering heeft en het kind 18 jaar wordt, dan zijn de gevolgen heel heftig. Het verhaal van de kostendelersnorm gaat bij die gezinnen maar ten dele op. Een jongere van 18 jaar die studeert, is uitgezonderd, maar een jongere met een parttime baan en een inkomen van € 250 of € 300, haalt die 50% van het minimumloon nooit. Die jongere krijgt veel minder dan 50% van het minimumloon. Zou dan ook voor deze categorie, gezinnen met kinderen tussen de 18 en de 21 jaar, niet een uitzondering moeten gelden, omdat zij anders harder worden getroffen dan anderen? Ze zakken ook onder de norm waar de kostendelersnorm van uitgaat. Wij hebben hiervan een voorbeeld aangedragen in de schriftelijke ronde. Ik wil hier nadrukkelijk aandacht van de Staatssecretaris voor vragen.

Ik wil me aansluiten bij de bijdragen van voorgaande sprekers over de mantelzorg. Ik wil me vooral aansluiten bij het betoog van de heer Van Weyenberg. Ik had dezelfde opmerkingen over de bijstand in mijn tekst staan. Ik noem voorts de vraag of datgene wat in de AOW geregeld is, in de bijstand ook niet als uitzondering zou moeten gelden. Ik hoor daarop graag een reactie van de Staatssecretaris.

Het laatste punt over de kostendelersnorm buiten de AOW betreft de suggestie die de VVD heeft gedaan over het plafond. Dat is een beetje in lijn met datgene wat de heer Cameron in Engeland heeft bepleit. De heer Potters stelde dat geen enkel gezin meer bijstand zou moeten krijgen dan het bedrag dat het gemiddelde gezin kan verkrijgen via werken. Ik vind de gedachte op zich niet gek. Hoe vaak komt dit voor? Er werd gesproken van zes bijstandsuitkeringen in één gezin. Ik vraag mij af hoe vaak dat voorkomt. De collega naast mij fluistert: komt het überhaupt voor? Ik ben benieuwd hoe vaak het voorkomt en wat de meerwaarde ervan is, wat het oplevert en wat het zou kosten om dat te controleren.

Ik kom op de kostendelersnorm binnen de AOW. Die is een beetje weggemoffeld in dit voorstel. We praten hier allemaal over de bijstand, over het activerend zijn van de bijstand en over niet meer uitkering krijgen dan het bedrag dat men verdient met werken. Daar zit iets geks in. De grootste besparing uit dit wetsvoorstel komt namelijk voort uit het korten van de AOW. De grootste groep die door dit wetsvoorstel wordt getroffen, betreft de AOW'ers, en dus helemaal niet mensen in de bijstand. De grootste inkomenseffecten die plaatsvinden, vinden ook plaats bij AOW'ers en helemaal niet bij mensen in de bijstand. Het verrast mij dat zowel de VVD als de Partij van de Arbeid hier helemaal niets over heeft gezegd in haar termijn, want het gaat hierbij om een groot deel van het wetsvoorstel. De AOW is geen inkomensvoorziening, maar een volksverzekering. De AOW hoeft ook niet activerender gemaakt te worden, ook al wordt dat hier te pas en te onpas aangegeven als aanleiding voor deze wet.

Ik vind dat de kostendelersnorm voor de AOW niet in deze wet thuishoort. De discussie over de toekomst van de AOW mag gevoerd worden, ook volgens het regeerakkoord. Ik heb de zinnen in het regeerakkoord daarover echt wel gezien. Zou die discussie niet in een volledig debat over de toekomst van de AOW moeten worden gevoerd. in plaats van een en ander weg te moffelen in een voorstel over de bijstand, dat an sich al ontzettend veel discussie oplevert? 58.000 AOW-huishoudens worden getroffen door deze wet. 52.000 van deze huishoudens bestaat uit één ouder met AOW en een inwonend kind dat volwassen is. Het betreft eerstegraads bloedverwanten die altijd uitgezonderd zijn van samenwonen in de AOW. Nogmaals, ik vind dat dit onderdeel er met de haren is bijgesleept.

Ik ben benieuwd of de Staatssecretaris ook iets kan zeggen over de handhaving in het kader van de AOW. Op basis van de verdragen zoals we die bijvoorbeeld met Marokko hebben, zouden we de samenlevingsvormen in Marokko en Turkije moeten controleren. Ik ben benieuwd hoe de Staatssecretaris denkt, dat te gaan doen. In het kader van de handhaving twijfel ik ook over de commerciële verhuur. Liggen er niet heel interessante constructies open, waarbij de kinderen van Pietje bij Marietje commercieel gaan huren en de kinderen van Marietje bij Pietje? Graag wil ik daarop een reactie, want juist met het «tweehuizenprincipe» dat eraan komt, kunnen er heel interessante situaties ontstaan, terwijl dat volgens mij niet de bedoeling is van de Staatssecretaris.

Ik kom op de vierwekentermijn. Hier is al heel erg veel over gezegd. Waarom wordt deze verplichting zo neergelegd? Het kan al. Er zijn al gemeenten die het ook doen, maar hierbij is maatwerk op zijn plaats, evenals het vertrouwen van gemeenten om daar een juiste beoordeling in te maken. Ik wil mij aansluiten bij alle voorgaande sprekers als het gaat over het tijdelijk stilzetten van een uitkering in plaats van die helemaal te stoppen en steeds opnieuw de vierwekentermijn te hanteren als mensen een tijdelijke baan hebben gekregen.

Ik vind het vragen van een tegenprestatie in de bijstand niet zo'n gek idee. Ook van bijstandsgerechtigden mag verwacht worden dat zij zich naar vermogen inzetten voor de maatschappij. Dat doen velen natuurlijk al. Dat willen zij ook. Het gaat mij niet puur om wederkerigheid. Dat is een spanningsveld dat ik in de nota naar aanleiding van het verslag ben tegengekomen. Het gaat echter ook om activering en om nieuwe perspectieven creëren.

Ook hier is de kern van de zaak dat gemeenten wel de vrijheid moeten behouden om die tegenprestatie naar eigen inzicht vorm en inhoud te geven. Ik sluit mij dus aan bij de woordvoerders voor mij die de Staatssecretaris vroegen om gemeenten hiervoor meer ruimte te laten. Ik verwijs daarbij nadrukkelijk naar collega Kerstens, omdat de Staatssecretaris over een hardheidsclausule spreekt. Een hardheidsclausule is echt een uitzondering op de regel en een heel groot deel van de Kamer wil juist meer ruimte voor de gemeenten bij die tegenprestatie. Ik ben zeer benieuwd naar wat de Staatssecretaris hierover zal zeggen.

Dat geldt ook voor de eisen die in artikel 18, lid 4 worden gesteld, namelijk de verhuisplicht en de eis dat mensen maximaal drie uur reistijd per dag moeten accepteren. Als je het hebt over een tijdelijke baan voor een beperkt aantal uren en zonder reiskostenvergoeding, dan gaan die eisen wel heel ver. Ik vind de antwoorden van de Staatssecretaris in het verslag op dit punt harder dan ik graag zou zien. Diverse sprekers voor mij hebben dat ook aangegeven en ik ben dan ook benieuwd te horen of de Staatssecretaris bereid is om in de richting van een kan-bepaling voor gemeenten te gaan, omdat daardoor echt maatwerk mogelijk blijft.

Ik vraag dit ook met zo veel klem vanwege het zware sanctieregime dat de wet kent. Een uitkering drie maanden stopzetten klinkt heel stevig, maar volgens mij kan het ook heel zware negatieve consequenties hebben als het wordt uitgevoerd op de manier die de wet nu vraagt. René Paas sprak in de hoorzitting over een volautomatische sanctiemachine en volgens mij moeten we dat niet willen.

Diverse sprekers voor mij spraken al over de bewijslast en het omdraaien van de bewijslast. Ik wijs de Staatssecretaris er op mijn beurt ook op dat de plek waar de bewijslast ligt en de mate waarin verwijtbaarheid bewezen moet worden, in het bestuursrecht niet altijd bij de bijstandsgerechtigde zelf ligt, omdat dat inherent is aan hoe het bestuursrecht werkt. Als de Staatssecretaris het met mij eens is over hoe het bestuursrecht werkt, hoe geeft zij dan invulling aan de in de nota naar aanleiding van het verslag aangehaalde mogelijkheid voor gemeenten om rekening te houden met verwijtbaarheid?

De inkeerregeling houdt in dat de uitkering op nul wordt gezet om te zien of men tot inkeer komt. Verdient een waarschuwingssysteem hier niet de voorkeur? Een gemeente kan dan waarschuwen «pas op, want anders zullen we die maatregel moeten nemen». Dat sluit overigens ook weer aan bij mijn voorkeur om het oordeel bij de gemeenten neer te leggen en niet te kiezen voor die volautomatische sanctiemachine.

Ik sluit mijn bijdrage af met de hoop uit te spreken dat de Staatssecretaris op een aantal punten die heel breed door de Kamer zijn aangedragen, bereid is om in de richting van meer ruimte voor gemeenten te bewegen. Zo niet, dan denk ik, gehoord dit deel van de sprekers, dat er meerderheden gevormd moeten kunnen worden om de wet te amenderen.

De heer Klein (50PLUS): Voorzitter. De kern van onze verzorgingsstaat is ons socialezekerheidsstelsel, zekerheid gebaseerd op een sociale en solidaire samenleving waarin we mensen niet uitsluiten. Bijstand is geen gunst, maar een sociaal recht. Dit recht is uiteraard geen vrijbrief om niks te doen en om geen inzet te tonen om je eigen inkomen te verwerven. Verwerven betekent ook dat je kijkt naar een goede wetgeving en goede wetgeving is in de Wet werk en bijstand de voorliggende aanscherping. Vervolgens kijken we naar die aanscherping en dan zijn er een paar elementen die wij graag naar voren brengen.

Ik begin met de kostendelersnorm. 50PLUS vindt het ten principale onjuist om net als in de Wet werk en bijstand bij de AOW een kostendelersnorm of een uitkeringsnorm in te voeren. De AOW is namelijk een volksverzekering, terwijl de Wet werk en bijstand een voorziening is. Bijstand is voor mensen een vangnet in tijden dat zij niet in een eigen inkomen kunnen voorzien en de AOW is een verplichte volksverzekering dat een minimum moet garanderen na de pensioengerechtigde leeftijd. Ik sluit mij aan bij de woorden die de heer Heerma zojuist over dit principiële verschil heeft gesproken.

Om aanspraak te kunnen maken op AOW moet iemand 50 jaar in Nederland gewoond en gewerkt hebben. Dat is een wezenlijk verschil met een bijstandsuitkering. Wat de bijstand betreft kan 50PLUS het kabinetsstandpunt op zichzelf onderschrijven dat het niet zo kan zijn dat het verzamelinkomen van huishoudens door de stapeling van uitkeringen zo hoog wordt dat het niet meer lonend is om op zoek te gaan naar werk. Dit doel kan zeker worden bereikt met deze wetswijziging. Maar zoals je een effectief geneesmiddel soms beter niet kunt innemen omdat de bijwerkingen te heftig zijn, zo heeft dit wetsvoorstel zodanig ongewenste effecten dat het zeer de vraag is of je het wetsvoorstel wel zou moeten invoeren. Dan kan het zijn dat het voorgeschreven medicijn tot meer ellende leidt en dat er dus naar een ander medicijn gezocht moet worden om het gewenste resultaat te bereiken.

Een eerste ongewenst neveneffect treedt op in situaties waarin een bijstandsgerechtigde mantelzorg verleent. Het verlenen van mantelzorg door bloedverwanten in twee- of meerpersoonshuishoudens vormt voor de regering geen reden om uitzonderingen te maken op de kostendelersnorm in de bijstand. De kostendelersnorm voor 50% per persoon zal op hen van toepassing worden. Als een ouder met een AOW bij zijn of haar kind intrekt om mantelzorg te krijgen, wordt de AOW-uitkering als gevolg van de invoering van de uitkeringsnorm AOW verlaagt. Dat is toch merkwaardig? De uitzondering voor mantelzorg geldt immers alleen indien de hulpbehoevende persoon en de mantelzorger beide AOW-gerechtigd zijn. Als een kind een bijstands-, IOAW-, IOAZ of Anw-uitkering ontvangt, zal deze als gevolg van de kostendelersnorm ook worden verlaagd. Is deze waarneming juist? Hebben we hier te maken met een, zoals de heer Heerma het noemde, weggemoffeld effect?

Is het ook niet logischer om de discussie over de AOW en de Wet werk en bijstand in samenhang te zien met het nog komende wetsvoorstel rond samenwonen en de AOW? Dit lijken 50PLUS onredelijke situaties en de vraag is of de regering in deze situaties een uitzondering kan maken. Het doel van de kostendelersnorm is immers om de bijstandsontvanger actiever te maken. Werken moet lonen, maar toch zeker niet voor mensen die een AOW ontvangen en niet meer in staat zijn om te werken en van wie niet eens meer wordt verwacht dat zij nog gaan werken. Zij verlenen zorg aan een hulpbehoevende ouder, ze werken niet meer, hebben ook geen reële kans meer op de arbeidsmarkt. Dan vreest 50PLUS dat de kostendelersnorm en de uitkeringsnormering een drempel zullen opleveren om al dan niet tijdelijk bij een ouder in te trekken om mantelzorg te gaan verlenen. De Raad van State heeft hier in zijn advies ook op gewezen en de regering gevraagd om het wetsvoorstel in die zin aan te passen. De inzet van het kabinet zou gericht moeten zijn op het wegnemen van belemmeringen voor het verrichten van mantelzorg. Nu is het beleid van de regering erop gericht om mensen juist langer thuis te laten wonen. Daar moet je aan werken. Dit vinden wij een contraproductieve regeling. Graag hoor ik hierop een reactie van de Staatssecretaris.

De inkomenseffecten van de kostendelersnorm voor de verschillende voorbeeldhuishoudens zijn enorm. Een alleenstaande AOW-gerechtigde met een zorgbehoefte van meer dan tien uur per week, met een thuiswonend, meerderjarig kind in de bijstand, gaat er maar liefst 25,5% op achteruit. Het afschaffen van de categoriale bijstand aan ouderen leidt daarnaast tot een inkomensverlies van zo'n € 250 per jaar.

Wat betekent dit in de praktijk voor de mensen? Helpen we hiermee de groep AOW'ers die nu nog relatief weinig armoede kent, alsnog de armoedegrens over? Is daar dan het potje voor het armoedeschuldenbeleid voor? Nee, 50PLUS vraagt de Staatssecretaris om tot in detail uit te werken wat dit nu werkelijk voor mensen betekent. Volgens de stukken worden maar liefst 58.000 mensen getroffen, niet alleen de nieuwe instroom, maar ook AOW'ers wier huishoudelijke situatie wijzigt en het zittend bestand na afloop van het overgangsrecht. Er geldt een overgangsrecht in een overgangsperiode van een jaar en een geleidelijk afbouwpad. Dat geleidelijke afbouwpad bestrijkt een periode van vijf jaar. Acht de regering dat voldoende voorbereidingstijd om een inkomensverlies te kunnen opvangen? Kan de regering voor de inkomensvoorbeeldhuishoudens aangeven hoe groot het inkomensverlies is, om wat voor bedragen het gaat en hoeveel deze mensen vanaf nu moeten sparen om het verlies te kunnen opvangen? Daar zien wij graag een gedetailleerd overzicht van. Wellicht sluit dat mooi aan bij wat ik vanochtend gelezen heb, namelijk het Nibud-onderzoek dat door de SP is opgevraagd.

De overheid hoort ook in een overgangstermijn een betrouwbare overheid te zijn. Volgens 50PLUS is het volstrekt onrealistisch om te veronderstellen dat mensen in vijf jaar genoeg kunnen sparen om het inkomensverlies op te vangen. Bovendien moeten mensen ook al gaan sparen voor hun inkomensverlies ten gevolge van het verhogen van de AOW-gerechtigde leeftijd, het zogenaamde AOW-gat. Dat moet ook nog opgevangen worden. Heeft de Staatssecretaris daar ook rekening mee gehouden?

Wat dit kabinet van plan is, lijkt ons heel duidelijk onbetrouwbaar beleid. Gaten dichten ten koste van de mensen die het minste hebben, en dan ook nog zonder duidelijke overgangstermijnen. Ter vergelijking is het wellicht goed om te zien hoe dat vroeger ging, en dan praat ik niet eens over zo heel lang geleden. Toen in 1995 besloten werd dat de AOW-partnertoeslag op de schop moest, koos het toenmalige kabinet-Kok I voor een overgangsperiode van maar liefst twintig jaar.

Uit onderzoek van verzekeraars was namelijk gebleken dat een periode van tien tot vijftien jaar een redelijke termijn is om een voorziening op te bouwen tegen een acceptabele verzekeringspremie. Dat getuigt van behoorlijk bestuur. Dat kun je van de overgangsregeling van dit VVD-PvdA-kabinet zoals die nu in het wetsvoorstel staat, niet bepaald zeggen.

Over de tegenprestatie hebben anderen al terecht gesproken. Terwijl gemeenten nu de wettelijke mogelijkheid hebben om een bijstandsgerechtigde de verplichting op te leggen om als tegenprestatie maatschappelijk nuttige werkzaamheden te verrichten, krijgen zij daartoe straks een verplichting. 50PLUS vindt het onjuist om die beleidsvrijheid van gemeenten verder in te perken. Bovendien is daar ook helemaal geen noodzaak toe. Eerder, overigens zeer beperkt, onderzoek van de Inspectie SZW geeft aan dat een en ander effectief kan zijn door de ruimte die gemeenten hebben en het maatwerk dat ze kunnen leveren. Er moet daarom voldoende mogelijkheid tot maatwerk blijven. Wij moeten vanuit Den Haag geen regelgeving opleggen waar de uitvoerders uiteindelijk niet mee uit de voeten kunnen. Daarnaast vraagt 50PLUS om een gelijktijdige invoering van de maatregelen die worden voorgesteld in de Wet werk en bijstand en die in de Participatiewet. Nu vallen beide data niet samen, terwijl ze wel met elkaar te maken hebben. Kan de Staatssecretaris uitleggen waarom daar niet voor gekozen is?

De tegenprestatie kent een heel specifiek element, namelijk dat zij verplicht is. Het gaat om een verplichte tegenprestatie. Volgens ons kan dat een opmaat zijn naar de oude verplichte werkverschaffing. Dat betekent dat gemeenten zo meteen werkverschaffingsprojecten zouden moeten verzinnen. Is de systematiek van de tegenprestatie een opmaat naar werkverschaffing en een uitnodiging aan gemeenten om daaraan te gaan doen?

De maatregelen die dit kabinet wil treffen in het kader van de Wet werk en bijstand, zullen nadelige effecten hebben op de kwetsbare arbeidsmarkt. De tegenprestatie die voor het verkrijgen van een uitkering wordt gevraagd, zorgt voor verdringing op de arbeidsmarkt. Dat kan niet anders, want naast een WW-uitkering mag slechts klassiek vrijwilligerswerk verricht worden. Het UWV ziet hier heel streng op toe om verdringing juist te voorkomen. Waarom geldt het criterium dat het UWV bij de WW hanteert, niet bij de Wet werk en bijstand? Het doel is immers om verdringing te voorkomen. Het is dan irrelevant of het om een WW- of bijstandsuitkering gaat. Verplicht vrijwilligerswerk kan niet, is maatschappelijk onjuist en doet geen recht aan de 4,5 miljoen echte vrijwilligers die graag vrijwillig een kopje koffie inschenken in een verzorgingstehuis.

Veel aandacht is er in dit hele verhaal uiteraard voor de positie van de bijstandsgerechtigde en de inzet om die naar de arbeidsmarkt te krijgen, maar dan moet er wel werk zijn en moeten vooroordelen bij werkgevers worden weggenomen. Wat heeft het voor zin om iedereen tot een tegenprestatie te verplichten terwijl onder 50-plussers vaak veel werkloosheid is en die mensen niet aan de bak komen?

Op een gegeven moment ontstaan niet alleen vooroordelen over de leeftijd maar zelfs over mensen die eventueel bereid zijn onder hun niveau te werken. Als mensen zeggen een lager salarisniveau te willen accepteren, zegt een werkgever: jij bent veel te hoog opgeleid, dus jij komt niet aan de bak. Wat is de visie van de Staatssecretaris op deze maatregelen? Hoe kunnen deze bijstandsgerechtigden aan een baan worden geholpen?

De 50PLUS-fractie heeft het kabinet in de schriftelijke vragenronde verzocht om mantelzorgers een ontheffing te verlenen voor het verrichten van een tegenprestatie. Het antwoord hierop was dat mantelzorgers een belangrijke taak verrichten bij de zorg en ondersteuning van zieke familieleden, naasten en vrienden. Het kabinet gaf voorts aan dat indien een uitkeringsgerechtigde mantelzorg als tegenprestatie wil invullen, het aan de gemeente is om dat te beoordelen. 50PLUS vindt dat het kabinet daar duidelijke richtlijnen voor moet opstellen. Voor het opleggen van een verplichte tegenprestatie formuleert het kabinet geen duidelijke spelregels. Dit werkt juist willekeur en een oneerlijk verschil tussen de gemeenten in de hand.

50PLUS vindt de voorgestelde maatregelen en de sancties niet proportioneel. Er zijn al voldoende instrumenten om de «niet-willers» aan te pakken. De sancties zullen naar onze verwachting tot schrijnende gevallen leiden en dat kan weer tot grote maatschappelijke problemen leiden. Mensen zullen moeten lenen om die drie maanden te overbruggen en komen daardoor nog meer in de problemen. Wellicht leidt het ook weer tot een toename in de schuldsanering. Maar er is ook het risico van huisuitzetting. Drie maanden geen huur betalen, is voor een kantonrechter grond om iemand uit zijn huis te zetten. Ook de Raad van State vindt deze maatregelen niet proportioneel. 50PLUS roept de Staatssecretaris dan ook op om dit advies van de Raad van State ter harte te nemen en daarmee ook ons advies.

De heer Klein (50PLUS): Ook dan gaat de proportionaliteit op. Er moet worden gekeken naar de situatie. Bovendien is ieder geweld tegen openbare ambtsdragers en dus ook tegen ambtenaren, uitgesloten. Op het moment dat het wel gebeurt, heb je niet alleen te maken met de bijstand, maar ook met het gewone strafrecht om iemand daadwerkelijk te kunnen straffen. Er is dan dus sprake van dubbele sancties. Bij de bijstandsuitkering gaat het ook nog om de specifieke omstandigheden. Stel dat iemand dat doet en thuis vijf kinderen heeft, die dan niets zouden hebben. Dan heb je een probleem. Dat betreft dan de proportionaliteit, maar dat neemt niet weg dat degene die fysiek of verbaal geweld gebruikt tegen een ambtenaar, aangepakt moet worden. Dat is logisch.

De reacties op het antwoord van de Staatssecretaris op het punt van de termijn van vier weken begrijp ik niet helemaal. Ik vond het antwoord van de Staatssecretaris op de vragen van 50PLUS op dit punt heel helder. Op het moment dat het aan de orde is, kan iemand meteen een voorschot krijgen. Als het niet lukt om binnen die termijn van vier weken iets te vinden, gaat met terugwerkende kracht, zo staat er in de tekst, de bijstand alsnog in. Ik wil niet zeggen dat er dan helemaal geen probleem is, maar het is wel wat anders dan wanneer mensen compleet in een gat zouden zitten. Wij vragen ons wel af hoe snel die voorschotbetaling plaatsvindt. Een van de dingen die wij bij de voedselbanken hebben gezien, is dat veel mensen daar komen omdat ze problemen hebben met de uitbetaling bij de overgang van de ene uitkering naar de andere uitkering of van de ene situatie naar de andere situatie. Als mensen dan een maand moeten wachten op een voorschot, is de route naar de voedselbank snel gemaakt. Dat zouden wij willen voorkomen.

Hiermee ben ik gekomen aan het eind van mijn eerste termijn. Ik wacht met belangstelling de reactie van de Staatssecretaris af.

De heer De Graaf (PVV): Voorzitter. Excuus voor mijn afwezigheid net, maar ik ben eigenlijk gewoon ziek. Ik probeer er zo lang mogelijk bij te zijn en bij te blijven vandaag.

De aanpassingen zoals die vandaag voorliggen, zijn over het algemeen schijnaanpassingen wat de PVV betreft. Er wordt in de voorstellen krachtige taal gesproken maar de overhand van de PvdA is overal aanwezig. Ik heb al verschillende partijen gehoord, ook via het tv-toestel op mijn kamer, over het verschil tussen het wetsvoorstel en de toelichting die daarop gegeven is. Dat is voor iedereen wel duidelijk, denk ik.

Waarom staat het Malieveld eigenlijk niet vol, nu er veel forsere maatregelen worden voorgesteld dankzij de Brusselse gesel? Waar zijn al die vakbonden en al die maatschappelijke organisaties die zo tegen de PVV te hoop liepen tijdens Rutte I? Is het niet zo dat deze organisaties hun eigen klanten in de maling nemen omdat het ineens wel goed is nu er een PvdA-stempel op de maatregelen staat? Het is natuurlijk nog ernstiger dan bij Rutte I. De PVV is wel klaar met dit cynisme. De mensen om wie het werkelijk gaat, blijven verweesd achter. Het is natuurlijk niets meer dan macht en geld dat de linkse hulpclubs drijft. De maatschappelijke betrokkenheid van hen die het Malieveld vol kregen maar het nu laten afweten is niets meer dan een cynische vorm van geïnstitutionaliseerde barmhartigheid, verpakt in een protestleus.

Aan bijstandsgerechtigden worden allerlei verplichtingen gesteld, die de PVV in enkele gevallen zou kunnen omarmen, maar de zachte deken van het maatwerk hangt er nu natuurlijk weer overheen. Wat voor Arie geldt, hoeft niet voor Ali te gelden. Maatwerk is linkse Nineteen Eighty-Four-taal voor de mogelijkheid van cliëntelisme. De gemeenten voeren uit. Daarop hebben we als Tweede Kamer geen controle. Dat is voor ons een oncontroleerbaar instrument, dat voor geen meter rijmt met de voorgestelde na te streven uniformiteit. Uniformiteit is contradictoir aan maatwerk. Houd ons niet voor de gek, houd de mensen niet voor de gek, zo roep ik de Staatssecretaris op.

Ik noem een aantal voorbeelden van verplichtingen waaraan mensen moeten voldoen. De vier weken wachttijd zijn prima, maar hoe schakelen we de willekeur uit die door uitzonderingsgronden kan worden veroorzaakt? Welke ambtenaar beslist en hoe gaat het dan lopen? Hoe sluiten we willekeur bij ambtenaren uit aangaande uitzonderingsgronden? De onbeloonde tegenprestatie vinden we ook een goed plan, maar voor wie wel en voor wie niet? Wie bepaalt op welke gronden en op basis van welke criteria wanneer deze niet en wel worden toegepast? Hoe voorkomt de Staatssecretaris dat mensen worden wegbezuinigd om later – het voorbeeld is eerder al door de dame van de SP gegeven – hetzelfde werk te doen voor minder geld maar dan vanuit de bijstand? We hebben hierover meerdere mails gekregen. Er zijn verschillende voorbeelden van.

Kleding en gedrag mogen geen belemmering vormen, maar voor welke vormen van gezichtsbedekkende kleding geldt dit? Geldt het alleen voor boerka's of voor mensen die met een integraalhelm op komen? Ik krijg hierover graag duidelijkheid van de Staatssecretaris. Op welke gronden worden hierop uitzonderingen gemaakt? Valt onder het gedrag bijvoorbeeld ook het niet-spreken van de Nederlandse taal? Het leren en spreken van onze mooie taal is natuurlijk een prachtige vorm van voorbeeldgedrag; graag een heldere reactie hierop.

Meewerken aan arbeidsinschakeling? Akkoord, maar er zijn nu wel veel mensen die door het kabinet-Rutte II, waarvan de Staatssecretaris in dit debat een vertegenwoordiger is, zijn uitgeschakeld. Die mensen krijgen minder afscheidspremie mee, gaan korter in de WW, krijgen straks een lagere WW-uitkering en komen dus sneller in de bijstand. Je kunt het allemaal dan wel «activerender» noemen, maar je zult maar in die situatie zitten. Hoe gaan we met deze mensen om? Worden zij op dezelfde manier behandeld als mensen die al jarenlang in de bijstand zitten en iedere toenadering van een ambtenaar van de gemeente om misschien maar een beetje aan het werk te gaan, hebben geweigerd? Er is natuurlijk heel veel verschil tussen deze twee groepen.

De PVV wil maar aangeven dat de geest van de voorliggende voorstellen niet de goede is. Het kabinet laat zich ringeloren door een ongekozen eurocraat genaamd Olli Rehn. Niemand in Nederland die hem kent, behalve wat bewindslieden en Kamerleden, die bij een bezoekje van dit Finse financiële wonderkind nachten van tevoren wakker liggen als gingen zij op schoolreis. De opgewonden stemming bij een bezoekje aan Den Haag van deze heer Rehn, van deze Brusselse herenboer om het zo maar te zeggen, is onwezenlijk. Bij het AO ligt er ineens een bloemetje op tafel, zijn er koekjes en versgeperste jus d'orange en laten kwijlende parlementariërs hun pootjes hangen voor deze on-democraat die ervoor zorgt dat hier in Nederland de mensen over de kling worden gejaagd. Datzelfde Brussel zorgt ervoor dat we hier omkomen in de gelukszoekers die na drie maanden werk recht hebben op een uitkering. Nog 30.000 erbij, zo heb ik uitgerekend, en de bezuinigingen die met dit wetsvoorstel worden beoogd, zo'n 270 miljoen, zijn alweer tenietgedaan, opgedroogd en weg.

Wie bloeden daar dan voor? Dat zijn de mensen die in de bijstand zitten en samenwonen. Dat zijn de 65-plussers onder één dak. Zij worden gekort. Het zijn vooral de mensen die door de bezuinigingen van het kabinet, mede dankzij Brussel dus, uit hun baan worden gejaagd en een lagere vertrekpremie krijgen. Ik zei het net al. Ze kunnen korter in de WW en stromen dus versneld door naar de bijstand. Het zijn gezinnen waarvan vader en moeder werkloos zijn geraakt. De paniekmailtjes in mijn mailbox nemen week na week toe. Het zijn inderdaad gezinnen waarvan vader en moeder werkloos zijn door het draconische beleid van Rutte II en die letterlijk op straat dreigen te komen.

Een timmerman uit Urk verloor in twee weken tijd twee keer zijn baan, ook zijn nieuwe baan dus, aan een Pool. Een vrachtwagenchauffeur, die ik persoonlijk ken, wordt gedwongen om in Canada te gaan werken – daardoor ziet hij nog maar vier keer per jaar kort zijn gezin – omdat zijn baan is ingenomen door een Bulgaar. De werkloze bouwvakker ziet de A2 gebouwd worden door Portugezen en ziet hier in de binnenstad alle bouwwerkzaamheden uitgevoerd worden door Tsjechen, Slowaken, Polen en Litouwers. Ik ging even iets buiten het wetsvoorstel, maar het gaat ook om het grotere geheel. Wij zitten hier toch vrij lang vandaag.

Er staan twee olifanten in de Kamer, maar niemand die het erover heeft. De eerste olifant heet de Europese Unie. Dankzij deze olifant bestaat er vrij verkeer van personen, vervallen tewerkstellingsvergunningen, sluizen wij geld weg naar vak-Zuid en worden begrotingseisen gesteld waardoor wij nu bezig zijn met de behandeling van onder andere dit wetsvoorstel.

De tweede olifant heet lastenverzwaring. De vele lastenverzwaringen die dit afbraakkabinet doorvoert, hebben desastreuze gevolgen voor de koopkracht en daarmee voor de economie. Vele mensen raken nog steeds hun baan kwijt, de werkgelegenheid is slecht en de mensen worden sneller de bijstand ingewerkt. Deze spiraal omlaag kan slechts doorbroken worden door de lasten te verlichten en door dus andersom te gaan werken. Keer die spiraal om. De Partij voor de Vrijheid is de enige partij in de Kamer die dit standpunt huldigt. Het CPB gaf ons met de verkiezingen nog gelijk ook. Bij de PVV hebben de mensen volgend jaar weer een baan. Bij dit kabinet pas ergens in 2069. Kan de Staatssecretaris uitleggen waarom niet voor lastenverlichting wordt gekozen? Waar is het kabinet bang voor? Het lijkt namelijk wel alsof het ergens bang voor is. Wij zijn in Nederland gewoon gekke Henkie.

Mevrouw Schouten (ChristenUnie): Ondanks het feit dat de heer De Graaf ziek is, kan hij heel snel praten, of misschien juist daardoor!

Ik had nog een vraag over het eerste gedeelte. Ik ben een beetje in verwarring. Hij begon met het uiten van zijn ongenoegen dat er niet voldoende maatwerk wordt geboden en dat er te veel ruimte wordt geboden om uitzonderingen te bepleiten. Vervolgens komt hij zelf met allerlei voorbeelden van situaties waaruit juist blijkt dat de ene situatie niet de andere is. Hij wil graag dat daarmee rekening wordt gehouden. Wat is het nou? Dat is echt een oprechte vraag. Is de heer De Graaf nou tegen maatwerk of bepleit hij dit juist?

De heer De Graaf (PVV): Het is natuurlijk een mooie debattruc om de conclusie alvast neer te leggen, maar gelukkig ben ik nog in tweede instantie aan het woord. Het is zoeken en dat snap ik ook best. Ik heb het over macroniveau en microniveau. Maatwerk leveren vindt op microniveau plaats. Er zijn heel veel mensen door dit kabinet werkloos geraakt. Ik vraag de Staatssecretaris alleen om aan te geven waar zij zelf de grens legt en wat zij kan doen voor die groep die door haar eigen beleid en het beleid van haar kabinet werkloos raakt. Ik pleit niet voor individuele gevallen en individuele aanpassinkjes – de een wel een euro erbij en de ander niet – maar het gaat mij om de grote groep. Wat heeft de Staatssecretaris die te bieden? Daarbij pleit ik niet voor maatwerk op persoonlijk niveau.

Ik vervolg mijn betoog. Nederland is gekke Henkie. We geven geld voor ontwikkelingshulp die niet werkt. We geven uitkeringen aan buitenlanders die ...

De heer De Graaf (PVV): Voorzitter, dat klopt. Ik heb nog drie à vier regels hierover. Ik zal ook uitleggen waarom ik dit noem. Daarna gaat het terug naar het wetsvoorstel. We geven heel veel geld weg, waaronder subsidies aan dubieuze doelen. We ondersteunen lumineuze initiatieven zoals het project Sluiers en slipjes. En terwijl het aantal verkeersgewonden in Nederland door het dak gaat, helpen we in Marokko de wegen veiliger te maken. Zo gaan we maar door. Wat ik dus wil aangeven, is dat we in Nederland op de verkeerde weg zijn. We moeten eerst kijken naar al die zaken die ik genoemd heb. Dat moeten we repareren. Pas daarna gaan we bekijken of we inderdaad te weinig geld hebben voor mensen die echt niet mee kunnen doen aan het arbeidsproces en in de bijstand terechtkomen. Wij denken dat het kabinet heel erg op de verkeerde weg is.

Tussentijds moeten we aangaande de bijstand natuurlijk wel een aantal zaken aanpakken. Daarmee ben ik weer helemaal terug bij het onderwerp: er wordt namelijk nog steeds gefraudeerd. Kan de Staatssecretaris precies aangeven wat ze nou gaat doen aan die fraude? Is zij bereid om iedere vorm van fraude bij uitkeringen, maar vooral bij de WWB, te bestraffen door het geld terug te eisen en door het recht op een bijstandsuitkering voor het leven te ontnemen?

In het voorstel staat dat uitkeringsgerechtigden zich moeten onthouden van zeer ernstige misdragingen tijdens de werkzaamheden; de heer Van Weyenberg heeft het al genoemd. Wat ons betreft geldt dat een vinger verkeerd uitsteken naar een ambtenaar, al voldoende misdraging is. Waar ligt de grens tussen een misdraging en een ernstige misdraging? Wat de PVV betreft is iedere vorm van geweld of misdraging een reden om de bijstandsuitkering af te nemen. En dan niet voor drie maandjes – want daarna begint het gewoon weer opnieuw – maar voor het leven. Mensen leren daar namelijk vaak slecht van: daarna krijgen ze weer een bijstandsuitkering en even later misdragen ze zich weer en zijn ze weer voor drie maandjes hun uitkering kwijt. Wij willen gewoon dat het voor het leven gebeurt. Graag een reactie van de Staatssecretaris daarop.

Hoe staat het met het speuren naar vastgoedbezit in het buitenland? Is de Staatssecretaris bereid om het buitenlandse bezit op te sporen, bij mensen die tien huizen in het buitenland hebben, bijvoorbeeld in Turkije of Marokko? In Pakistan staat al een flink stadje met de naam klein-Noorwegen, bijeengesprokkeld met uitkeringsgeld uit Noorwegen. Op kleinere schaal gebeurt dat ook met Nederlands uitkeringsgeld. Mensen hebben vastgoed in Turkije of Marokko en ontvangen hier een bijstandsuitkering en andere uitkeringen. Wat gaat de Staatssecretaris daaraan doen? Dat is immers geld dat wij nodeloos weggeven en dat nodeloos de grens over gaat.

Gezichtsbedekkende kleding heb ik zojuist al even genoemd. Valt die onder het voorgestelde gedrags- en kledingregime? Ik krijg daar graag duidelijkheid over.

Dan kom ik bij de koffiehuisinspecties. Wij zijn van mening dat de jongeren die in die koffiehuizen zitten, verplicht aan het werk moeten worden gezet, omdat ze anders geen ervaring opdoen. Ga maar eens kijken op de Hofkade in Den Haag, dan weet je genoeg. Die jongeren zitten daar geen twee maanden maar vaak al een paar jaar. Die zitten daar te rummikuppen en Arabische koffie te drinken, maar voor de rest doen ze niets. Die komen nooit aan een baan. Waarom niet? Kan de Staatssecretaris er bij herhaalde weigering voor zorgen dat de uitkering wordt stopgezet?

Dan kom ik bij het punt van de vrijstelling van de sollicitatieverplichting. Hoe vaak wordt deze vrijstelling door gemeenten gehanteerd? Heeft de Staatssecretaris daar enig idee van? Zo nee, kan zij bij de beantwoording in eerste termijn misschien een lijst overhandigen van de 40 grootste gemeenten? Het Centraal Planbureau en het Planbureau voor de Leefomgeving maken in sociale rapportages aan de Kamer onderscheid tussen autochtonen, westerse allochtonen en niet-westerse allochtonen. Kan de Staatssecretaris daar ook bij de vrijstelling van de sollicitatieplicht een onderscheid tussen maken? Hoe zijn eventuele verschillen tussen die groepen volgens de Staatssecretaris te verklaren?

Met deze beschouwing, deze oproepen en deze vragen laat ik het, buiten adem, graag hierbij wat betreft mijn eerste termijn.

De heer Heerma (CDA): Ik hoop, voorzitter, dat ik me na uw vermaningen tot nu toe voldoende heb ingehouden.

In mijn herinnering heeft de PVV-fractie, samen met een aantal andere fracties, in de vorige periode altijd een stevig debat gevoerd met Minister Kamp over het stoppen met uitzonderingen in de AOW voor het eerstegraads samenwonen, voor eerstegraadsbloedverwanten. Met dit wetsvoorstel wordt daarmee gestopt. De kostendelersnorm gaat dus ook gelden voor eerstegraadsbloedverwanten in de AOW. Ik heb er in mijn termijn wat kritische dingen over gezegd. Volgens mij heeft de heer Klein dat namens 50PLUS ook gedaan. Ik meen er bij de PVV wat minder aandacht voor gehoord te hebben dan in de vorige periode. Klopt dat? Of staat de PVV daar nog steeds even stevig voor als in het verleden?

Mevrouw Schouten (ChristenUnie): Voorzitter. Ik ben niet de eerste die de volgende opmerking maakt, maar goed, ik wil haar toch nog wel even gemaakt hebben. Toen ik dit wetsvoorstel las, dacht ik: de wettekst is van de VVD en de toelichting is van de PvdA. Er is in de afgelopen weken heel veel commotie ontstaan rondom dit wetsvoorstel. Echter, op heel veel vragen van de Kamer antwoordde de Staatssecretaris, waarschijnlijk met de bedoeling om gerust te stellen: het loopt allemaal niet zo'n vaart, er verandert niet zoveel en de uitvoeringskosten zullen hierdoor ook niet toenemen, want we blijven eigenlijk hetzelfde doen als wat we altijd al deden. Toen ik dat antwoord las, dacht ik: maar waar is de helft van dit wetsvoorstel dan voor nodig als er helemaal niets verandert? De enige conclusie die ik trek na alles gelezen te hebben is echter dat er wél iets verandert. Wat ik gelezen heb, stelt mij niet gerust. Ik heb bij de behandeling van de SZW-begroting al een aantal punten opgenoemd. Ik zal er hier verder nog op ingaan. Wat moet je bijvoorbeeld straks als je vier weken lang geen uitkering krijgt, omdat het kabinet dat nu eenmaal zo heeft bepaald? En als je als alleenstaande ouder met een jong kind opeens de verplichting krijgt om te gaan werken, terwijl er allerlei redenen zijn waarom dat op dat moment heel moeilijk is, dan zal dat volgens het kabinet toch moeten. De enige conclusie die ik dan kan trekken, is dat er bijna geen rekening meer wordt gehouden met de individuele situatie van deze personen en dat het maatwerk, dat tot nu toe altijd de norm was in de bijstand, nu op de tweede plaats komt.

Ik wil eerst even stilstaan bij de achterliggende visie van het kabinet op de voorgestelde maatregelen. Kan de Staatssecretaris die geven? Wat is volgens haar de visie achter dit wetsvoorstel? Zoals bekend ligt er nog een wetsvoorstel bij de Kamer, namelijk de Participatiewet. Verschillende woordvoerders hebben hier al over gesproken. Deze wetsvoorstellen hebben heel veel met elkaar te maken. Straks kan het zo zijn dat een Wajonger na herkeuring in de bijstand terechtkomt en ook onder deze kostendelersnorm komt te vallen. Ik heb tijdens de begrotingsbehandeling van SZW al aan de Staatssecretaris gevraagd of zij wil bekijken of er uitzonderingen gemaakt kunnen worden rondom de vermogens- en de partnertoets bij de herkeuring van Wajongers. Dat heeft zij toegezegd. Daar ben ik blij om en ik wil graag zien hoe dit uitgewerkt gaat worden. Dan blijft de kostendelersnorm echter wel van toepassing. Ik heb vernomen dat de Staatssecretaris hiernaar wil kijken. Ik ben dan ook erg benieuwd hoe zij dat vorm denkt te kunnen geven. Voor ons is dit van groot belang om deze wet te kunnen beoordelen, ook in verband met de Participatiewet die we later zullen behandelen. Ik hoop dus dat de Staatssecretaris daar nu al wat duidelijkheid over kan geven. Dat helpt bij de beoordeling van dit wetsvoorstel. In dit wetsvoorstel wordt de ruimte voor de gemeenten behoorlijk dichtgetimmerd. Aan de andere kant hebben we de Participatiewet waarover de Kamer verschillende moties heeft ingediend om deze uniformer te krijgen. Daarbij was het verhaal echter altijd dat het kabinet beleidsvrijheid voor de gemeenten wil houden. Die twee visies stroken niet helemaal met elkaar. Ik hoop echt dat de Staatssecretaris kan uitleggen waarom zij voor deze twee verschillende toepassingen gekozen heeft.

Dan kom ik op de maatregelen zelf. Ik noemde net al de sollicitatieplicht voor de alleenstaande ouders met jongere kinderen. Alleenstaande ouders met kinderen tot 5 jaar kunnen nu nog een ontheffing krijgen van de sollicitatieplicht. De regering wil hiervan af. De ChristenUnie wil dat niet. De heer Dijkgraaf van de SGP is hier niet omdat hij ziek is, maar hij vroeg mij vanmorgen expliciet om dit ook namens zijn fractie in te brengen. Dit punt geldt dus ook voor de SGP-fractie. Wij vinden dat alleenstaande ouders de ruimte moeten hebben om, net als nu, de zorg voor hun kinderen op zich te kunnen nemen. Ik overweeg op dit punt een amendement in te dienen. De scholingsplicht kan wat ons betreft in stand blijven, maar de sollicitatieplicht niet.

Wij maken ons ook grote zorgen over de verplichte zoektermijn van vier weken. Dit moet geen enkeltje naar de schulden worden. Als mensen geen inkomen hebben en de uitgaven doorlopen, is dat echter wel de realiteit die dreigt. Het treft mensen die door kleine baantjes geen WW-rechten opbouwen of mensen die zich genoodzaakt zien hun relatie te beëindigen en weer alleen moeten gaan wonen. Een andere groep die getroffen kan worden zijn nabestaanden die geen recht op een nabestaandenuitkering hebben. Nog nijpender wordt het wanneer de maatregelen ook kinderen raken. De bijstand is een vangnet voor mensen die dat nodig hebben. De ChristenUnie wil de bijstand juist voor zulke situaties behouden. De verplichte zoektermijn van vier weken voor bijstandsgerechtigden boven de 27 doet hier ons inziens afbreuk aan. Ruimte voor maatwerk om rekening te houden met de individuele situatie van mensen geeft de verplichting niet. Daarom heb ik bij de begrotingsbehandeling van SZW ook een motie ingediend. Ik vraag de Staatssecretaris nogmaals indringend om over deze motie een oordeel te geven dat tegemoetkomt aan deze kritiek. Wil zij daar nog nader op ingaan?

Dan kom ik op de maatregel om iemand drie maanden van een uitkering uit te sluiten. Daar zitten vergelijkbare risico's aan. Natuurlijk moeten we zaken als fraude en agressie tegengaan. Daar zijn wij vrij duidelijk over. Het is wat ons betreft ook meer dan terecht dat gemeenten een sanctiemogelijkheid krijgen als zoiets voorvalt. Wat ons betreft zou dat ook best in de verlaging van de uitkering gezocht mogen worden. Het gaat hier echter om meer gevallen. Eén situatie wil ik niet ongenoemd laten. Mensen kunnen bijvoorbeeld gedwongen worden om een medische behandeling te ondergaan. Ik vraag mij werkelijk af of een ambtenaar dat kan eisen van iemand. Het staat nu ook al in de wet – dat weet ik – maar niet met de sanctie dat iemand drie maanden zijn uitkering kan verliezen als hij niet meegaat in dat voorstel. Ik vraag me ook af of dit strookt met het EVRM en allerlei internationale wetgeving. Kan de Staatssecretaris hier wat meer licht op laten schijnen? Ik kan mij dit namelijk haast niet voorstellen.

Het geven van meer beleidsvrijheid aan gemeenten kan wat ons betreft de oplossing van al dit soort problemen zijn. Is er meer maatwerk mogelijk? Kan er rekening gehouden worden met de individuele omstandigheden? Dit geldt eigenlijk voor alle punten die ik zojuist genoemd heb. Ik kan ze allemaal herhalen, maar laat ik het zo zeggen: als wij die sticker erop plakken, zijn wij daadwerkelijk terug bij de huidige situatie. Dan heeft de Staatssecretaris gelijk dat dit niet leidt tot meer uitvoeringskosten. Je kunt de gemeenten echter nog wel een keer indringend aankijken en vragen hoeveel werk zij ervan maken: geef dat eens aan of zorg ervoor dat jullie er nog eens goed naar kijken!

Als mensen echt moedwillig hun sollicitatie frustreren of alles tegenwerken om maar niet geactiveerd te worden, begrijpt iedereen aan deze tafel dat wij daar wat aan moeten doen. Sommige mensen hebben echter bijvoorbeeld een beperking. Volgens mij hebben wij allemaal de brief in de Volkskrant gelezen van de verontruste moeder die vertelde over haar zoon aan wie niet meteen te zien is dat hij een beperking heeft. Het is voor hem in de praktijk echter heel lastig om te bedenken wat mensen van hem verwachten. Dat soort gevallen willen wij gewoon niet raken met deze wet. Wij willen die mensen juist de kans bieden om wel mogelijkheden te krijgen op de arbeidsmarkt. Ik hoop werkelijk dat de Staatssecretaris de balans, het midden, weet te vinden met dit wetsvoorstel. Ik hoor graag van haar of zij de gemeenten meer vrijheid wil en kan geven.

Met het idee van de gemeentelijke vrijheid in het achterhoofd, licht ik de tegenprestatie er even apart uit. Wij vinden dat je van mensen met een bijstandsuitkering in het kader van de re-integratie prima een tegenprestatie kunt verwachten. Het woord «tegenprestatie» is inmiddels heel beladen. Ik zou het gewoon «mogelijkheden die de terugkeer naar de arbeidsmarkt versterken» noemen. Misschien denken sommige mensen er zelf anders over, maar af en toe zul je daar inderdaad wat meer werk van moeten maken. Ik wil graag weten of mensen zelf een tegenprestatie kunnen inbrengen. De Staatssecretaris heeft aangegeven dat er mogelijkheden zijn op dat vlak, maar ik hoor graag een bevestiging hiervan. Als mensen een redelijke tegenprestatie aangeven, wordt dan bekeken of die voldoende is om meegenomen te worden? Hoe denkt de Staatssecretaris over deze aspecten?

Ik kom nu op het onderdeel «kostendelersnorm». Als meerdere volwassenen samen een huishouden hebben, vallen de hoogtes van de uitkeringen voortaan lager uit. De achterliggende gedachte is dat mensen met een gezamenlijk huishouden uiteraard kostenvoordelen kunnen hebben. Op zichzelf valt daar wel wat voor te zeggen. Mensen kunnen bijvoorbeeld hun woonlasten delen. Hier doemen echter ook weer enkele situaties op waarvoor het wetsvoorstel toch te veel «grote slagen, snel thuis» is, terwijl dit in de praktijk tegengesteld kan werken. Ik noem in dit kader in ieder geval de maatregel rondom de mantelzorg, want daar zit volgens mij het grootste probleem. Ik meen dat de heren Heerma en Klein ook al gewezen hebben op mantelzorg bij AOW'ers. Het kabinet staat een participatiesamenleving voor, een samenleving waarin ouderen veel langer thuis blijven wonen. Zij zullen dan zorg in hun eigen omgeving moeten organiseren. Ik ken gezinnen die hun ouders met alle liefde in huis opnemen om daar voor hen te zorgen. Als dit echter bestraft wordt – zo zullen mensen dit ervaren – lijkt mij dit een tegengestelde beweging. Ik hoop dat de Staatssecretaris wat meer licht op deze zaak kan laten schijnen. Hoe verhouden deze twee zaken zich volgens haar tot elkaar?

Ik noem in deze context ook de moeder met een autistisch kind dat nu nog een Wajong-uitkering heeft, maar dat straks een baantje bij een bedrijf heeft op minimumloonniveau. Dat die jongere – het is geen kind meer – aan het werk gaat, is precies wat wij willen. Als die jongere op minimumloonniveau gaat werken, kan dit echter consequenties hebben voor de uitkering van de moeder.

Is dat wat wij willen? Dan organiseer je toch een soort tegengesteld effect? Een ander voorbeeld is een nabestaande met een kind in de Wajong die op basis van de Toeslagenwet een toeslag krijgt. Die toeslag valt straks ook onder de kostendelersnorm. Hoe verhoudt zich dit tot het feit dat het, heel economisch bekeken, kosten bespaart dat iemand de zorg voor zijn eigen gehandicapte kind op zich neemt? Dat is geen taak die je moet onderschatten. We hebben er zelf in het Herfstakkoord en in de algemene politieke beschouwingen voor gezorgd dat de toeslagen in de Toeslagenwet op peil blijven. Het zou wel heel bijzonder zijn als dat vervolgens met de andere hand wordt afgenomen. Ik wil hier toch wel een groot punt van maken. Als dit niet echt verandert, moet ik bekijken of ik in dezen een amendement of iets dergelijks ga indienen.

Voor de volgende bijzondere groep wil toch aandacht vragen. Het zijn de AOW'ers die bij elkaar wonen in een religieuze gemeenschap; ik heb het nu over de kloosterlingen. Hun AOW zal door de kostendelersnorm naar beneden gaan. Waarom vindt de Staatssecretaris dit een gewenst effect? Ligt het niet in de rede om voor deze specifieke groep een uitzondering te maken, net als in diverse andere wetten en regelgeving? Ik hoor hierop graag de reactie van de Staatssecretaris.

Wij hebben een groot aantal punten inzake deze wet benoemd waarover wij nog veel vragen hebben. Op basis van die vragen mag de conclusie worden getrokken dat wij nog niet overtuigd zijn van alle maatregelen die het kabinet in dit wetsvoorstel voorstelt. Ik hoop dat de Staatssecretaris ons tegemoet kan komen op de punten die ons, en naar ik heb gehoord veel fracties hier, aangelegen zijn. Ik wacht de reactie van de Staatssecretaris met veel belangstelling af.

De voorzitter: Dank u, mevrouw Schouten.

Mevrouw Voortman, ik zie dat u wilt interrumperen, maar u hebt eigenlijk geen interrupties meer. Ik sta de interruptie alleen toe als die heel dringend is. U hebt er echt tien gehad. Ik heb het aantal interrupties van de andere sprekers ook gemaximeerd op tien en we krijgen ook nog een termijn van de Staatssecretaris.

Mevrouw Voortman (GroenLinks): Het is ook niet niks, voorzitter.

Veel van de kritiek die mevrouw Schouten heeft geuit, deel ik. Aan dit wetsvoorstel is ook een behoorlijke bezuiniging verbonden. Ik vraag mij af wat die bezuiniging voor de ChristenUnie betekent. Is zij door het Herfstakkoord gebonden aan het bezuinigingsbedrag dat hieraan is gekoppeld?

Mevrouw Schouten (ChristenUnie): Mevrouw Voortman heeft ongetwijfeld het Herfstakkoord goed bestudeerd. Zij zal hebben gezien dat deze wet geen onderdeel is van de afspraken in het Herfstakkoord. Wij zullen wel bekijken hoe wij de financiën op orde kunnen houden, maar dat betekent niet dat wij overal zomaar mee zullen instemmen. Vorige week hebben wij een debat gevoerd over het leenstelsel. Daarin hebben wij duidelijk gemaakt hoe wij in de wedstrijd zitten.

Ik heb een aantal onderwerpen genoemd en gezegd dat ik sommige ideeën uit het wetsvoorstel wel snap, maar – laat ik de woorden van de Staatssecretaris gebruiken – dat het de toon is die de muziek maakt. Ik verwacht van de Staatssecretaris dat zij daar een duidelijk antwoord op geeft. Daarna kunnen wij pas echt zeggen of dit wetsvoorstel helemaal onze goedkeuring heeft.

De voorzitter: Dan zijn wij hiermee toch aan het einde van de eerste termijn van de Kamer gekomen. Ik dank allen hartelijk.

De Staatssecretaris heeft aangegeven een halfuur nodig te hebben. We beginnen dus stipt om 16.05 uur met de eerste termijn van de Staatssecretaris.

Staatssecretaris Klijnsma: Voorzitter. Ik vind het heel plezierig om een aantal zaken eerst in zijn algemeenheid beet te pakken. Dat zijn zaken die alle leden van de commissie naar voren hebben gebracht. Vervolgens zoom ik graag in op de inbrengen van de onderscheiden leden. Als u dat een goed idee vindt, zou ik het graag op die manier aan de vork willen steken.

Eigenlijk hebben alle leden van de commissie gevraagd wat het kabinet nu precies voornemens is. De heer Heerma zei het mooi. Hij zei: een debat is eigenlijk altijd een semantische discussie. Je zou kunnen zeggen dat dat hier misschien ook aan de orde is. Natuurlijk heb ik namens het kabinet deze wet aangeboden aan de Tweede Kamer der Staten-Generaal. Ik sta er dus gewoon voor. Dat moet harstikke helder zijn.

In de inbreng van de leden gaat het om de vraag: hoe gaat het nu met mensen die aankloppen bij de gemeente? Hoe gaat het nu met iemand die echt een inkomensvoorziening nodig heeft en die aan het gemeenteloket komt? Krijgt die persoon dan te horen «het kan wel, mits je dit en dat doet»? Of krijgt hij te horen «je moet dit en dat doen, tenzij je zus en zo doet»? Kortom, het is het halfvolle of het halflege glas. Ik ben er erg voor dat we mensen gewoon de helderheid bieden die blijkbaar nodig is. Die duidelijkheid geeft ook meteen inkleuring aan de beleidsvrijheid van de gemeenten.

Sommige leden vroegen hoe het nu precies zit. De Staatssecretaris zegt dat ze de gemeenten eigenlijk ontlast met deze wetgeving, maar dat wordt niet altijd zo gevoeld. In mijn beleving is het zo dat als je dingen helder opschrijft, het voor iedereen ook duidelijk is waar hij of zij aan heeft te voldoen. Daar kan volgens mij dus geen misverstand over bestaan.

Ik hecht er ook aan dat ik, net zoals het leeuwendeel van de commissieleden, blijf zeggen dat ons vangnet, onze Wet werk en bijstand, gebaseerd is op solidariteit. Die solidariteit is een groot goed in ons land. Die kun je slechts dan recht overeind houden als iedereen er de lol van inziet: degenen die de middelen verschaffen voor die solidariteit en degenen die de middelen nodig hebben. Zo werkt het met solidariteit.

Tot mijn verdriet moet ik zeggen dat wij allemaal in ons leven wel eens met de bijstand in aanraking zouden kunnen komen. Je weet maar nooit hoe levens zich ontwikkelen. Ik heb zeker in de laatste jaren mensen gezien van wie ik never nooit gedacht had dat zij een beroep op de bijstand zouden moeten doen. Het blijkt dan wel zo te zijn. Mensen zitten niet voor hun lol in de bijstand. Dat wil ik ook nog eens onderstrepen. Mensen die in de bijstand terechtkomen, willen eigenlijk het allerliefst zo snel mogelijk hun eigen broek ophouden. Zij willen gewoon regulier werk hebben en hun eigen salaris verdienen.

Het is dus ontzettend wezenlijk dat een gemeente de mensen die er zo snel mogelijk weer uit willen, helpt. Die mensen moeten worden geholpen met re-integratiemiddelen. Natuurlijk zijn er ook altijd mensen in de wereld en in het leven die wat extra stimulansen nodig hebben, die je echt even moet porren bij die activering. Dan is het ook goed dat je daar heel heldere afspraken over maakt, zodat die mensen weten wat het betekent.

Ik heb vorige week contact gehad met een wethouder in Tietjerksteradeel. Zij meldde mij dat zij al lang aan de slag is met «Dyn Ynset». Ik weet niet of ik het goed uitspreek, maar «dyn ynset» betekent jouw inzet. «Jouw inzet» is in Tytsjerksteradiel een voorzet voor mensen die een vorm van tegenprestatie, dus een soort klus voor de samenleving, leveren. Zij heeft gezegd dat de resultaten daarvan hartstikke goed zijn. Zij heeft ook gezegd: als mensen niet onmiddellijk staan te popelen, porren we ze ook weleens een beetje. Maar de meeste mensen die inzet plegen, vinden het ontzettend de moeite waard.

Ik hecht eraan te benadrukken dat ik, net als het leeuwendeel van de commissieleden, vind dat mensen zelf moeten kunnen bepalen wat die inzet kan zijn en dat mensen, als ze al vrijwilligerswerk aan het doen zijn waarbij hun hart ligt, zelf moeten kunnen aangeven dat dit vrijwilligerswerk hun tegenprestatie is voor het verkrijgen van de inkomensvoorziening. Die tegenprestatie hoeft dus echt niet opgelegd te worden door Jan en alleman. Mensen kunnen zelf aangeven wat zij doen. Ik hecht er ook aan om nog eens stevig te onderstrepen dat het bij uitstek mantelzorg kan zijn. Het is toch fantastisch als iemand de ander door het leven helpt. Dat is toch dé vorm van tegenprestatie, zou je bijna zeggen. Wat mij betreft hoort mantelzorg er dus onlosmakelijk bij.

Mij is gevraagd om samen met collega Van Rijn – want hij is ook zeer van de mantelzorg en hij heeft de Wet maatschappelijke ondersteuning onder zijn hoede – nog eens het een en ander op papier te zetten en om goed te duiden wat we in Nederland verstaan onder mantelzorg en wat we in Nederland doen om mantelzorgers te ondersteunen. Dat vind ik een goed idee. Ik weet niet meer precies wie die voorzet pleegden, maar ik denk dat hierover een motie wordt voorbereid. Ik vind dat niet verkeerd.

Mevrouw Karabulut (SP): De Staatssecretaris had het inderdaad over mantelzorg. Zij zei dat mantelzorg hartstikke belangrijk is en dat daarnaar wordt gekeken. Dan kan ik niet anders dan tot de conclusie komen dat de Staatssecretaris op die onderdelen de wet moet aanpassen. Ik kom even terug op het eerste punt. Met deze wet wordt ons juist voorgehouden dat mensen niet willen, vandaar de strengere en hardere straffen.

Ik kom op het derde punt: de mantelzorg. Mantelzorgers worden juist gepakt door korting op hun uitkering. Er is helemaal niets geregeld. Een vlucht naar voren: dat pik ik niet.

Het tweede punt was de tegenprestatie. De Staatssecretaris zegt hier een en ander over, maar in het wetsvoorstel staat dat uiteindelijk de gemeente beslist. Die rechten staan er gewoon niet in.

Staatssecretaris Klijnsma: Ik ben juist begonnen met te zeggen dat het voor alle Nederlanders een groot goed is als je heel helder maakt waar je aan moet voldoen als je een beroep doet op de bijstand. Ik merk dat de ene wethouder daar heel erg enthousiast mee aan de slag is gegaan en zegt: ik heb er geen enkel bezwaar tegen dat dingen in de wet worden geregeld. Het is goed om een en ander eenduidig aan te geven. Het geldt niet voor het leeuwendeel, maar er zijn mensen die er soms een potje van maken. Als dat zo is, moet het ook eenduidig zijn op welke sanctie je kunt rekenen. Ik heb niet voor niets die wethouder uit Friesland aangehaald. Zo zijn er tal van andere wethouders die al aan de slag zijn gegaan met de inzet van mensen, maar er zijn ook nog heel veel wethouders die er nauwelijks iets aan doen. Ik vind het dus helemaal niet zo gek dat je dit eenduidig aan de wet toevertrouwt.

Het grote punt van aandacht van vandaag is dat een groot aantal leden van de commissie zegt: zeg tegen die gemeenten dat zij al deze instrumenten kunnen hanteren, dus ook de sancties, maar dat zij dat niet hoeven te doen. Dit is een kwestie van: het glas is halfvol of half leeg. Ik denk dat het goed is om dit te benoemen en om dit met zijn allen heel helder voor de bril te hebben. Ik vind het namelijk ontzettend wezenlijk dat je in de wet opschrijft wat er aan de orde is als mensen iets doen wat tegen de wet is. Als we door het rode stoplicht rijden, weten we immers ook wat er gebeurt.

Die eenduidigheid, die helderheid heb ik willen verschaffen. Ik snap verder best dat die eenduidigheid heel stevig in de wet verankerd is. De manier waarop ik in de memorie van toelichting de pen heb gevoerd – een aantal leden heeft daar de nadruk op gelegd – kleurt de praktijk natuurlijk in. En zo moet het ook!

Staatssecretaris Klijnsma: Dat hoeft mevrouw Karabulut ook niet, want ik heb de wet zelf gemaakt. Dat zou een beetje vreemd zijn.

Je kunt kiezen tussen en-en en of-of-of. Ik heb ervoor gekozen om voor alle mensen in Nederland en voor de uitvoerders van de WWB helder in de wet op te schrijven hoe we de WWB inrichten. Dat is absoluut niet gebaseerd op wantrouwen, maar op helderheid. En dat is heel belangrijk.

Staatssecretaris Klijnsma: In die zin dat als mensen mantelzorg verrichten «binnen hun eigen deur», dan doen ze dat «binnen hun eigen deur». Wat de heer Potters daarover zegt, is me echt te kort door de bocht.

Alle criteria die de heer Potters aangeeft voor de tegensprestatie, snijden hout. Ik realiseer me echter ook heel goed dat die tegenprestatie gaande de rit vorm en inhoud krijgt. Je ziet dat nu ook al gebeuren in Nederland. Ik wil nu wel gezegd hebben dat de mantelzorg er wat mij betreft wel deel van uitmaakt. Verder moeten mensen ook zelf kunnen bepalen welke klus ze willen klaren.

Mevrouw Voortman (GroenLinks): Ik ben blij dat de Staatssecretaris zo hartstochtelijk reageert op de heer Potters en zegt dat binnenshuis mantelzorg verlenen maatschappelijk heel erg belangrijk is, zowel voor de persoon zelf als voor de samenleving.

Ik heb nog een concrete vraag over het wetsvoorstel, want dat gaat daarop nu niet in. Dan wil ik wel klip-en-klaar van de Staatssecretaris horen dat het verlenen van mantelzorg onder het begrip tegenprestatie valt.

Staatssecretaris Klijnsma: Wetstechnisch kun je een memorie van toelichting niet wijzigen. Maar als ik dit in de memorie van antwoord heb opgeschreven en nu mondeling heb gezegd wat ik heb gezegd, dan kan dat niet voor tweeërlei uitleg vatbaar zijn. Ik zal het nog een keer goed proberen te duiden, zodat het niet voor meer uitleg vatbaar is. Mensen die een tegenprestatie moeten leveren, komen bij de gemeente en zeggen dan dat zij graag mantelzorg willen verlenen, omdat zij dat al doen aangezien ze bijvoorbeeld een partner hebben die heel veel zorg nodig heeft. Als zij dan een partner zouden hebben die maar een kwartier zorg per jaar nodig heeft, dan begrijp ik wel dat een gemeente zegt dat deze vorm van mantelzorg erg oppervlakkig is.

Ik weet zeker dat dan goed wordt geduid hoe de partner erbij zit. Dat is dan gewoon een vorm van tegenprestatie. Het college kan daar dan geen nee tegen zeggen, want anders zouden we dat hier niet wisselen. Ik kan het niet helderder zeggen. Gaande de jaren worden dingen altijd ingekleurd, maar het college weet dat mantelzorg nu gewoon een vorm van tegenprestatie is.

Voorzitter. Ik kom bij de vierwekeneis. Het is belangrijk om nog eens goed met elkaar te delen hoe we de vierwekeneis nu hebben geduid. Er komt een mens bij de gemeente. De gemeente zegt dan: mijnheer of mevrouw, we weten nog niet zeker of u in aanmerking komt voor een bijstandsuitkering, maar wilt u alstublieft eerst vier weken om u heen kijken of u ergens op de arbeidsmarkt een plek kunt krijgen. Als de persoon na vier weken terugkomt en hij heeft geen plek kunnen vinden, krijgt hij, als hij recht heeft op een uitkering, zijn uitkering met ingang van het moment dat hij voor de eerste keer bij de gemeente kwam. Dit is een soort terugwerkende kracht naar het allereerste moment dat hij bij de gemeente heeft aangeklopt en vier weken is gaan zoeken. Het moet heel duidelijk zijn dat je dus niet vier weken je uitkering kwijt bent, maar dat je met terugwerkende kracht je uitkering krijgt. Als je helemaal aan lager wal aanklopt bij de gemeente, als je helemaal geen geld of niks meer hebt en je hebt een gezin met kinderen, kan de gemeente je onmiddellijk een voorschot geven. Dat kan inderdaad onmiddellijk, zoals een van de leden vroeg. Daar hoeft echt geen drie weken overheen te gaan. De gemeente kan dan zeggen: we geven je onmiddellijk een voorschot, omdat we zien dat je zo aan lager wal bent. Zo is het nu opgeschreven en het lijkt me goed om dat nog een keer te melden.

Ik heb natuurlijk de motie gezien die mevrouw Schouten en de heer Kerstens hebben ingediend bij de behandeling van de begroting. Deze motie strekt ertoe om het net iets anders aan de vork te steken. In de motie staat dat de gemeente de vierwekeneis «kan hanteren». Dat is dus een iets lichtere vorm, want nu moet de gemeente de vierwekeneis hanteren, waarbij voor ieder mens bij wie deze wordt geïmplementeerd, de terugwerkende kracht geldt en waarbij ieder mens dat het echt nodig heeft, een voorschot kan worden gegeven. De motie van mevrouw Schouten en de heer Kerstens gaat in de wettekst ietsje verder terug, zal ik maar zeggen.

De heer Heerma (CDA): Ik ben ten eerste benieuwd wat de Staatssecretaris bedoelt met de opmerking dat zij er nog eens goed naar gaat kijken. Is het de bedoeling dat zij dit doet tussen de eerste en tweede termijn van dit debat? Zal zij straks in tweede termijn mogelijk alsnog een nota van wijziging toezeggen? Ik ben benieuwd of zij bedoelt dat zij er nu vandaag nog eens goed naar gaat kijken of dat zij er tussen nu en de plenaire afronding op terugkomt.

Ten tweede wil ik verwijzen naar de hoorzitting die wij over dit onderwerp gehad hebben en de brede weerstand bij gemeenten ten aanzien van het vertrouwen dat zij krijgen over het maatwerk dat zij op dit punt kunnen leveren. Juist vanwege dat draagvlak bij gemeenten en in de Kamer is dit een punt waarbij de Staatssecretaris een beweging kan maken om dat draagvlak flink te vergroten.

Staatssecretaris Klijnsma: Dan kom ik bij de andere maatregelen waar ook een aantal vragen over gesteld is. Het gaat om maatregelen in verband met het al dan niet verhuizen, de kleding, de opleiding, het aanvaarden van algemeen geaccepteerde arbeid en de medische ingrepen. Ook die maatregelen zijn in de wet vervat, zodat ook zij voor alle Nederlanders helder zijn. Zo meteen ga ik die maatregelen af in de context van de inbreng van de verschillende leden van de commissie.

Dan kom ik in zijn algemeenheid op de kostendelersnorm. Ook daaraan hebben behoorlijk wat leden van de commissie woorden gewijd. Heel erg wezenlijk is de achterliggende gedachte van de kostendelersnorm. Als je met meerdere mensen in één woning leeft, kun je een aantal kosten delen. De naam zegt het al. Bij de AOW zien we vaak iets anders. Als je dingen gezamenlijk doet maar niet in één woning woont, moet het helder zijn dat mensen die ouder zijn en voor elkaar zijn gaan zorgen maar wel ieder nog hun eigen huis hebben, een volledige AOW krijgen of houden.

Dat was tot voor kort niet zo. In de AOW was geregeld dat je gekort werd op je AOW als je een vorm van samenleven had met iemand in een ander huis. Dan kreeg je twee keer 50% minimumloon. Binnenkort is het in de Kamer aanhangig, maar wat mij betreft hebben we het zo gerepareerd dat mensen die een eigen huis hebben, een volledige AOW houden of krijgen, zodat de Sociale Verzekeringsbank daar ook niet meer achteraan hoeft te rennen en het voor mensen heel duidelijk is. Daardoor is het ook heel duidelijk dat je zaken als je huur en je gas en licht kunt delen als je met elkaar onder één dak woont. Daarop is de kostendelersnorm van toepassing. Het is dus niet, zoals oorspronkelijk onder het vorige kabinet bedacht, een huishoudinkomenstoets. Het is echt een kostendelersnorm. Zoals in de AOW altijd al voor gehuwden en geregistreerd samenwonenden gold, namelijk dat je dan twee keer 50% kreeg, zo doen we dat nu ook voor andere mensen die met elkaar onder één dak wonen. Dat geldt ook voor de andere inkomensvoorzieningen. Bij de WWB heb je de partnertoets. Die blijft overeind. Woon je met meerdere mensen onder één dak, dan krijg je een korting op je WWB, met dien verstande dat je nooit helemaal je bijstand verliest. Ik vind het namelijk wel erg belangrijk dat iedereen een deel van zijn eigen bijstandsuitkering houdt. Dat is belangrijk om te zeggen.

De heer Klein (50PLUS): Ja, omdat het precies daarover gaat. De kostennorm is in het kader van de Wet werk en bijstand. Nu hebben we het over de uitkeringsnorm. Dat is in het kader van de Algemene Ouderdomswet. Dat is een heel andere discussie. Er zijn dus twee verschillende dingen. Het ene is de Wet werk en bijstand. Daarover discussiëren we nu. Daarbij gaat het over een activerend systeem.

De AOW gaat niet over activeren. Een AOW'er hoeft niet geactiveerd te worden om een krantenwijkje erbij te nemen, hooguit omdat er te veel gekort wordt, maar dat is een andere discussie.

Staatssecretaris Klijnsma: De heer Heerma heeft gelijk dat dit een andere discussie is, in die zin dat als het gaat om samenwonende AOW'ers in welke constructie dan ook, waarbij de kostendelersnorm echt van toepassing is onder dat ene dak. Daarom moesten die twee daken ook gerepareerd worden.

Verder sprak de heer Heerma over 52.000 ouderen die bij andere mensen, bijvoorbeeld kinderen, inwonen. Ik kan begrijpen dat hij zegt dat hij er niet blij mee is dat die ouderen van 70% naar 50% van het minimumloon gaan, maar het is wel een feit dat die ouderen inwonen en dus kosten delen onder een dak. Dat is de kwestie. Daarom vallen zij onder de kostendelersnorm.

Staatssecretaris Klijnsma: Goed.

Ik begin bij mevrouw Karabulut. Zij heeft onder het motto goed nieuws en slecht nieuws een aantal zaken aan de orde gesteld die zij als goed nieuws betitelt. Zij noemde hierbij de tegemoetkoming in de koopkracht voor AOW'ers en de MKOB. Die wordt niet tenietgedaan door de kostendelersnorm. Verder noemde zij de ernstige misdragingen. Zij zegt dat het goed is dat er een zelfstandige grond komt voor het opleggen van sancties. Dat is het goede nieuws.

Mevrouw Karabulut heeft ook een waslijst van slecht nieuws, zo zal ik maar zeggen. Zij noemde in dit kader de kostendelersnorm, waar wij het net breedvoerig over hebben gehad. Zij zegt ook niet helemaal blij en gelukkig te zijn met de armoedebestrijding. Er komt weliswaar structureel 100 miljoen extra voor de armoedebestrijding, maar, zo zegt zij, de categoriale bijzondere bijstand wordt afgeschaft omdat het kabinet ervoor kiest om nu veel meer maatwerk te leveren dan oorspronkelijk. Mensen kunnen daardoor afzonderlijk op hun situatie worden beoordeeld. Alleen voor de collectieve zorgverzekering is dus nog een categoriale bijzondere bijstand aan de orde, maar voor de rest niet. Men zal begrijpen dat ik blij ben dat die 100 miljoen structureel er is. Die is ook nodig. Gemeenten gaan daarmee aan de slag.

Mevrouw Karabulut heeft veel woorden gewijd aan de tegenprestatie. Daar ben ik net op ingegaan. Ik heb gezien dat mevrouw Karabulut in dezen ook een amendement heeft ingediend. Daar komen wij dus nog op terug.

Mevrouw Karabulut (SP): Ik doe echt mijn best.

Was dit het antwoord van de Staatssecretaris op de vele door mij gestelde vragen over de kostendelersnorm en op de vraag die ik daarvoor stelde, namelijk of de Staatssecretaris de maatregelen van Rutte I indertijd al steunde of niet? De Staatssecretaris slaat nu tal van vragen over. Komt zij daar nog op terug of niet?

Staatssecretaris Klijnsma: Ik ben op Rutte I al ingegaan. Dat was de huishoudinkomenstoets. Dit kabinet kiest daar niet voor. Wij hebben de kostendelersnorm. Ik mag wel zeggen dat dit niet alleen een behoorlijke slok op een borrel scheelt, maar dat het ook betekent dat mensen meer worden geprikkeld om aan de slag te gaan omdat werken echt loont. Bij de huishoudinkomenstoets was dat veel minder het geval. Die vraag kan ik wat dat betreft helder beantwoorden.

Mevrouw Karabulut heeft nog tal van andere vragen gesteld. Ik wil daar met alle plezier op ingaan. Zij vroeg bijvoorbeeld hoe het kabinet topsalarissen aanpakt. Dat zit natuurlijk niet helemaal in de context van deze wet, maar ik wil er best iets over zeggen. We weten dat het kabinet zeer doende is om topsalarissen aan te pakken. Ik noem de werkgeversheffing op hoge inkomens. Inkomens boven de € 150.000 worden tijdelijk belast met een werkgeversheffing van 16%. Sinds 1 januari 2013 is de Wet normering bezoldiging topfunctionarissen publieke en semipublieke sector van kracht. De reikwijdte van die wet wordt ook uitgebreid. Kortom, daar kan ik een heel betoog over houden, maar ik beperk mij kortheidshalve tot dit.

Staatssecretaris Klijnsma: Mevrouw Karabulut heeft een vraag gesteld over de categoriale bijzondere bijstand. Zij vraagt of dit veel bureaucratie met zich meebrengt. Het gaat er natuurlijk om dat mensen echt individueel bejegend worden. Dan moet je per definitie natuurlijk ook kijken hoe iemand erbij zit. Dat heeft altijd te maken met de specifieke situatie. Dat is nu echter ook het geval. Veel extra bureaucratie zal dit dus niet met zich meebrengen.

Zij heeft voorts een vraag gesteld over de verordeningsplicht voor de maatschappelijke participatie van kinderen die in ...

Staatssecretaris Klijnsma: Voorzitter. Ik zal met uw welnemen proberen om het een beetje gecomprimeerd te doen, want ik heb anders echt lappen tekst. Ik doe mijn best. Ik hoop dat u mevrouw Karabulut ook de mogelijkheid biedt om aanvullende vragen te stellen en punten op de i te krijgen.

Ik ben inmiddels bij de verordeningsplicht voor de maatschappelijke participatie van kinderen in armoede. Mevrouw Karabulut heeft daar ook een vraag over gesteld. Natuurlijk vindt de regering dat kinderen nooit buiten de boot mogen vallen omdat hun ouders te weinig geld hebben. Dat vind ik uiteraard ook. Ik heb in oktober door het land gereisd om te kijken wat er op dit punt gebeurt. Ik heb gezien dat gemeenten de regierol op dit terrein actief oppakken. De extra middelen voor het armoede- en schuldenbeleid worden ook door de gemeenten zeer ingezet op dit punt. Die bieden extra mogelijkheden. De heer Van Weyenberg heeft in dit verband nog een opmerking gemaakt over het Jeugdsportfonds. Via dat fonds worden die mogelijkheden immers ook aangeboden. De regering heeft de gemeenten opgeroepen om bij de inzet van de extra middelen speciale aandacht te besteden aan de participatie van kinderen. De goede voorbeelden worden verspreid en de kennis op dat punt wordt gedeeld. Wij hebben daar natuurlijk ook de kennis van de Kinderombudsman bij betrokken. Hij heeft ook een aantal behartigenswaardige zaken op dit punt genoemd. We gaan ook organisaties die zich met de bestrijding van armoede onder kinderen bezighouden van middelen voorzien. Ik praat daarbij over het Jeugdsportfonds, het Jeugdcultuurfonds en de Stichting Leergeld. Dat is ook een goed plan. Kortom, gemeenten worden in staat gesteld om de armoede onder kinderen stevig te bestrijden. Die categoriale verordening is, wat ons betreft, daarbij niet noodzakelijk.

Mevrouw Karabulut (SP): Ik wil eerst even ingaan op de kostendelersnorm. Ik heb een rapport van het Nibud gepresenteerd waaruit blijkt dat een aantal gezinnen, chronisch zieken, gehandicapten, mensen die voor elkaar zorgen en jonggehandicapten gewoon door het ijs zakken. Zij kunnen niet meer sociaal participeren. Ik heb daarop een reactie van de Staatssecretaris gevraagd. Ik heb gevraagd of zij bereid is om deze groepen mensen van de kostendelersnorm uit te zonderen teneinde armoede en uitsluiting te voorkomen. Ik heb die antwoorden niet gehoord. Ik heb ook een concreet voorbeeld genoemd van een bijstandsgerechtigde die al tien jaar ziek is en in de bijstand zit en haar 70-jarige moeder die voor haar zorgt. Ook daar wil ik graag een reactie op.

Dan kom ik later op de categoriale bijstand en de langdurigheidstoeslag.

Staatssecretaris Klijnsma: Ik ga eerst in op de opmerking over het Nibud. Iemand die met een of meer personen het hoofdverblijf heeft in dezelfde woning, heeft te maken met schaalvoordelen. Daar zijn we het denk ik over eens. Dat vindt het Nibud ook. Door de invoering van de kostendelersnorm wordt de hoogte van de uitkering in overeenstemming gebracht met de schaalvoordelen en de mate waarin kosten kunnen worden gedeeld. Dat betekent dat alleenstaanden en gehuwden die niet met iemand anders in een huis wonen, niet te maken krijgen met de kostendelersnorm. Bij gehuwden is immers sowieso al sprake van kostendeling.

Uit het onderzoek van het Nibud blijkt dat het ook met de nieuwe bijstandsnormen voor alle huishoudens mogelijk blijft om de noodzakelijke uitgaven voor levensonderhoud te kunnen doen. Er is sprake van een toereikend sociaal minimum. Bovendien houden alle huishoudens waar het Nibud naar heeft gekeken, geld over voor sociale participatie. Het klopt dat het geld voor sociale participatie niet in alle gevallen voldoende is om alle uitgaven aan sociale participatie te kunnen doen. Zoals het Nibud ook schrijft, bieden veel gemeenten echter een bijdrage in deze kosten. Daar ging ik net op in. Daar hebben we namelijk die 100 miljoen euro structureel voor. Gemeenten krijgen meer ruimte om ondersteuning te kunnen bieden waar dat nodig is. Ik hecht eraan om nog eens te duiden dat de maatregelen uit het wetsvoorstel en de extra middelen voor het armoede- en schuldenbeleid een zelfstandig doel en een eigen financiële reeks kennen.

Staatssecretaris Klijnsma: De 100 miljoen structureel voor armoedebestrijding maakt deel uit van het onderhavige wetsvoorstel. In mijn brief aan de Kamer heb ik inzicht geboden in de armoedebestrijding. De 100 miljoen structureel komt voor een klein deel terecht bij de fondsen die ik net noemde en bij een aantal stichtingen, zoals Humanitas met de Maatjesprojecten. Voor het grootste gedeelte komt deze 100 miljoen terecht bij de gemeenten, opdat ze de individuele bijzondere bijstand goed gestalte kunnen geven.

Voorzitter. Over de kan- en moet-bepaling heb ik in de algemene beantwoording al gesproken. Kortheidshalve ga ik daar nu niet op in.

Staatssecretaris Klijnsma: Voorzitter. De SP-fractie heeft bij monde van mevrouw Karabulut gevraagd hoe het wetsvoorstel zich verhoudt tot de artikelen 19 en 20 van de Grondwet. De GroenLinks-fractie heeft dezelfde vraag gesteld. In artikel 19 van de Grondwet wordt bepaald dat het bevorderen van voldoende werkgelegenheid een voorwerp van zorg voor de overheid is. Ook wordt er in bepaald dat Nederlanders die niet in hun bestaan kunnen voorzien, recht hebben op bijstand van overheidswege. Dat verzet zich niet tegen het stellen van voorwaarden aan het krijgen en houden van bijstand, mits dit bij wet geschiedt. Daarin voorziet dit wetsvoorstel.

Ik kom bij de vragen van de heer Potters. Hij vroeg of iemand zelf zijn tegenprestatie kan organiseren. Daarover heb ik al iets gezegd. Hij noemde tevens een aantal criteria die we al de revue hebben laten passeren. Hij onderstreepte dat hij het heel belangrijk vindt dat baliemedewerkers veilig aan de slag kunnen blijven en vroeg hoe het precies zit bij het verhuizen van agressors. Kun je mensen hun sanctie laten meenemen als ze naar een andere gemeente verhuizen? Ik laat dat uitzoeken. Dit heeft alles te maken met de SUWI-wetgeving en met privacygegevens. Ik heb begrepen dat de heer Potters hierover een motie wil indienen.

Staatssecretaris Klijnsma: Ja.

Voorzitter. De Nederlandse taal is naar voren gebracht door leden van de commissie, onder wie de heer Potters. Wij zijn druk doende om ook dat onderdeel van het regeerakkoord uit te werken. De heer Potters heeft goed geformuleerd dat het om het volgende gaat. Als je in de bijstand zit of komt, moet je de intentie hebben om de Nederlandse taal te leren en moet je ook echt daarmee aan de slag gaan. De Nederlandse taal is bij uitstek een instrument dat je nodig hebt om überhaupt actief te kunnen zijn op de arbeidsmarkt. Ik denk dat daarover geen verschil van mening bestaat. We zijn bezig om een en ander uit te werken.

Ik kom te spreken over tijdelijk werk, een punt dat veel leden van de commissie hebben aangekaart ...

Staatssecretaris Klijnsma: Daar neem ik notie van, zoals dat altijd heet.

Voorzitter. De heer Potters heeft gevraagd of ik wil onderzoeken of de kostendelersnorm kan worden gemaximeerd op vijf of zes personen. Ik zeg toe daarnaar te zullen kijken.

Staatssecretaris Klijnsma: Ja. Op pagina 16 van de nota naar aanleiding van het verslag geef ik inderdaad aan dat ik het onwenselijk vind dat in een huishouden met alleen uitkeringen het verzamelinkomen hoger kan zijn dan in een huishouden met enkel een modaal inkomen. Dat is dus duidelijk, denk ik.

Voorzitter. Er was nog een opmerking van de heer Potters, eigenlijk een opmerking die eenieder van de commissie heeft gemaakt, over tijdelijk werk en de mogelijkheid om op een eenvoudige manier in en uit de bijstand te gaan. Ik heb goed begrepen dat er een motie van de Kamer op dit punt zal volgen. Ik wil hiermee graag aan de slag, want ook ik vind dit heel wezenlijk. Ik begrijp best dat het in de uitvoering nog wel een ding is, maar ik wil ermee aan de slag. Als mensen tijdelijk werk kunnen vinden of deeltijd gaan werken met suppletie vanuit de bijstand, is dit wezenlijk. Je wilt juist zo graag dat mensen regulier werk kunnen doen, ook als het deeltijd is en ook als het tijdelijk is. Ik wil dus graag verder hiermee. Vervolgens kunnen we bekijken hoe we dit in de wet kunnen implementeren.

Staatssecretaris Klijnsma: Dat is een van de vragen die moeten worden beantwoord. Het zou mooi zijn als het bij lagere regelgeving zou kunnen, want dan kan ik het in de komende maanden doen. Mocht er wel een wetswijziging nodig zijn, dan laat ik dat de Kamer natuurlijk weten. We gaan gewoon eens stevig ons huiswerk doen.

Voorzitter. Ik kom te spreken over de gelijktijdige invoering per 1 januari 2015 van de Participatiewet en de WWB, een vraagstuk dat veel leden aanhangig hebben gemaakt. Het lijkt me goed om klip-en-klaar aan te geven dat dit gepaard zou gaan met een incidentele dip in de rijksbegroting. Zo simpel ligt het. Ik ga het niet mooier maken dan het is. Ik kan er een heel verhaal omheen weven dat het prima te doen is, wat het op zichzelf ook is. Ik zie ook dat de gelijktijdigheid voordelen in zich kan dragen. Ik heb er echter voor gekozen omdat het ook een inverdiener met zich meebrengt.

Staatssecretaris Klijnsma: Wij hebben daar natuurlijk uitvoeringstoetsen op gehad. Op zichzelf hoeven daar geen problemen te ontstaan. Het invoeren van het een en ander gaat, of dat nu per 1 juli 2014 of per 1 januari 2015 is, gepaard met dezelfde invoeringskosten. Dat is het punt van aandacht dus niet. Ik snap best dat het plezierig zou kunnen zijn voor gemeenten om alles in een vloeiende beweging te doen maar, nogmaals, die afweging heb ik uiteindelijk om financiële redenen niet gemaakt.

Voorzitter. Ik was gekomen bij de heer Kerstens, die nog eens de bonussen in de uitkering heeft aangekaart. Dat kan gewoon; dat kunnen gemeenten doen. Het is dan ook aan gemeenten om dit al dan niet door te voeren. De heer Kerstens heeft ook de «flex» aangekaart. Daarover heb ik het gehad, evenals over de vierwekeneis en de mantelzorgvisie.

Ik kom dan bij de omgekeerde bewijslast. Dit punt is door verschillende leden van de commissie aangekaart en ik heb begrepen dat men een motie overweegt. Ik zou mij er iets bij kunnen voorstellen dat de bewijslast niet bij de man of vrouw in kwestie wordt neergelegd, maar bij de gemeente. De heer Van Weyenberg heeft ook opmerkingen hierover gemaakt. Ik zie de motie tegemoet.

De heer Kerstens heeft de inkeerregeling genoemd. Hij maakte gewag van het «three strikes out»-systeem. Ik heb daar iets van vernomen. Het zou betekenen dat je met een sanctie wordt geconfronteerd als je drie keer op het verkeerde pad zit. We hebben daar niet voor gekozen in dit wetsvoorstel. Ik wacht af wat de heer Kerstens verder inbrengt op dit punt.

De suggestie van FNV Jong over de uitzondering voor werkende jongeren wil ik niet overnemen. De kostendelersnorm is echt de kostendelersnorm, ook voor 18-plussers die aan het werk zijn. Ik omarm deze geste van FNV Jong dus niet.

Staatssecretaris Klijnsma: Dan vervallen we een klein beetje in herhaling, want ik ben al ruimschoots ingegaan op de beleidsvrijheid en de ruimte van gemeenten. In het wetsvoorstel is inderdaad opgenomen dat men bereid moet zijn om drie uur per dag te reizen tussen de woning en de werkplek als dat voor het verkrijgen van werk nodig is. Ook daar is er vrijheid voor gemeenten om te bepalen om wat voor soort werk het dan gaat. Enkele leden hebben gevraagd wat je moet doen als dat kortdurend of weinig werk is, waarvoor je wel heel ver moet reizen of moet verhuizen. Het is dan aan de gemeente om samen met de persoon in kwestie daarnaar te kijken. De verhuisverplichting geldt natuurlijk vooral als er een reguliere baan in een ander deel van het land beschikbaar is.

De AIO is de algemene bijstand aan ouderen in Nederland en kent om die reden dezelfde bijstandssystematiek als die voor mensen jonger dan de pensioengerechtigde leeftijd. De regering ziet geen aanleiding om voor personen die vanwege een onvolledige AOW een beroep doen op de AIO, niet de kostendelersnorm van de bijstand toe te passen. Voor de AIO'ers wordt in dit wetsvoorstel geregeld dat de MKOB voortaan niet wordt uitgezonderd van de middelentoets. De regering is van mening dat alle oudere binnenlandse belastingplichtigen financieel voordeel moeten kunnen hebben van deze koopkrachttegemoetkoming.

Staatssecretaris Klijnsma: Ook van mijn kant beterschap, zowel voor de heer Dijkgraaf als voor de heer De Graaf. De griep waart volgens mij rond.

Voorzitter. De heer Van Weyenberg heeft gesproken over de verplichting om een medische behandeling te ondergaan. Die stond natuurlijk al in de wet. Ook dit is een punt dat aan de orde is tussen de gemeente en de man of vrouw in kwestie. Er is op dit vlak al het een en ander aan jurisprudentie en dat is goed.

Over de passende kleding is onderling gedebatteerd. Ook dit kan per keer en per sollicitatie heel verschillend zijn. Onderling is dat al geduid. Ik ga ervan uit dat dit in de praktijk ook zo zal zijn.

Staatssecretaris Klijnsma: In artikel 18, lid 1, staat het een en ander over verplichtingen, waaronder verhuizen. Ik hecht er overigens aan te beklemtonen dat de hardheidsclausule natuurlijk ook van toepassing is op al deze instrumenten.

Door verschillende leden is iets gezegd over de omkering van de bewijslast. Ik kan mij daar best iets bij voorstellen. Het is aan de gemeenten om echt te duiden of iemand zich al dan niet zodanig heeft misdragen dat die ook echt zo'n sanctie opgelegd dient te krijgen.

Dan kom ik op de zeer ernstige misdragingen. Eigenlijk zijn alle leden van de commissie wel de mening toegedaan dat als iemand zich misdraagt jegens een medewerker achter het loket, die gewoon lik op stuk moet krijgen. De heer Van Weyenberg zegt, en met hem de Raad van State, dat het niet zo kan zijn dat je dan iemand zowel in het bestuursrecht als in het strafrecht een sanctie oplegt, dit vanuit het motto ne bis in idem. Dat kan dus inderdaad niet. We hebben in het nader rapport opgenomen dat de gemeente zelf bepaalt of men binnen het bestuursrecht of binnen het strafrecht iemand dan vervolgt, want je kunt het niet via beide paden tegelijk doen. Daar heeft de heer Van Weyenberg echt een punt. Als iemand buiten de werkplek gemolesteerd wordt maar het wel is gerelateerd aan zijn werk, wordt dat onder hetzelfde motto bejegend. Daarover kan geen misverstand bestaan. Als een ambtenaar buiten het stadhuis zou worden beetgepakt zou het natuurlijk heel erg zijn als dan de man of vrouw in kwestie niet vervolgd zou kunnen worden.

Staatssecretaris Klijnsma: Dan ben ik bij de heer Heerma, van wie ik overigens al menige vraag heb beantwoord. Ik heb al gezegd dat ik er niet zo voor ben om jongeren tussen de 18 jaar en 21 jaar uit te zonderen.

De heer Heerma heeft gevraagd of hetgeen met betrekking tot het plafond à la Cameron wel vaker voorkomt. Ik ga dat uitzoeken. Voor zover ik dat nu kan overzien, is dat niet aan de orde van de dag.

Gevraagd is naar de handhaving waar het gaat om bijvoorbeeld de samenlevingsvormen in Marokko. Vanuit de Sociale Verzekeringsbank zijn er mensen die daarin inzicht hebben. Bovendien hebben we een verdrag met Marokko dat ertoe strekt dat dit inzicht verschaft kan worden. Dat neemt niet weg dat het wel een ingewikkelde aangelegenheid is en blijft.

Dan kom ik bij de heer Klein.

De heer Heerma (CDA): Volgens mij zijn gedragseffecten lastig te voorspellen, zoals elke keer maar weer blijkt. Ik zal dit punt nu even laten voor wat het is, maar ik kom er nog op terug.

Mijn laatste punt gaat over de volautomatische sanctiemachine zoals de heer Paas in de hoorzitting aanhaalde. De Staatssecretaris heeft het gehad over een hardheidsclausule. Volgens mij is een hardheidsclausule iets wat je nauwelijks toepast, want anders is het namelijk geen hardheidsclausule. Betekent een en ander dus dat de sancties wel volautomatisch opgelegd gaan worden en dat het inherent aan het bestuursrecht is dat de bewijslast bij de cliënt ligt, waardoor het heel lastig is om dat bewijs rond te krijgen, zoals nu bij de fraudewet veelvuldig aan de orde is?

Staatssecretaris Klijnsma: Net zoals bij alle wetten in het bestuursrecht zijn ook hier de beginselen van behoorlijk bestuur aan de orde. Ik heb ten aanzien van de omgekeerde bewijslast al gezegd dat ik het echt de moeite waard vind om er naar te kijken, ook al is het niet onmiddellijk usance binnen het bestuursrecht. Natuurlijk zie ik in dat het voor mensen heel lastig is om precies te laten zien hoe ze gevaren zijn rond een bepaalde situatie.

Dan kom ik bij de heer Klein. Het overgangsrecht rond de AOW geldt vijf jaar. Voor de rest denk ik dat ik alle onderwerpen die de heer Klein heeft aangesneden, heb besproken.

De heer Klein (50PLUS): Waar het gaat over het overgangsrecht is de constatering van de Staatssecretaris weliswaar juist, maar mijn punt was nu juist dat die periode van vijf jaar met betrekking tot het overgangsrecht veel te kort is omdat mensen er niet op een fatsoenlijke manier op kunnen anticiperen, vergelijkbaar met het overgangsrecht dat gekozen is voor de AOW-partnertoeslag waarbij toen voor een periode van twintig jaar is gekozen. Ik krijg hierop graag de reactie van de Staatssecretaris.

Bovendien zou ik nog graag antwoord krijgen op mijn vraag over een verdere onderbouwing van de inkomenseffecten. Bij mijn voorbereiding had ik nog niet de beschikking over het Nibud-verhaal dat de SP verzorgd heeft, maar dan is het wel logisch dat daar een reactie op komt. Dat hoeft overigens niet nu maar het lijkt mij wel handig om dat in het vervolg mee te nemen.

Daarnaast krijg ik graag nog antwoord op mijn vraag waarom de verdringingseisen bij vrijwilligerswerk die het UWV hanteert bij WW-uitkeringen, niet een-op-een kunnen worden overgenomen waar het gaat om de eisen in de Wet werk en bijstand.

Staatssecretaris Klijnsma: De heer Klein zegt dat bij een andere AOW-maatregel, namelijk die bij de partnertoets, een overgangsperiode geldt van twintig jaar. Het kabinet heeft in het onderhavige geval gekozen voor een overgangsperiode van vijf jaar, omdat we natuurlijk niet in één klap naar 50% willen. Bij de partnertoets geldt dat het in totaliteit wordt afgeschaft. Bij de kostendelersnorm gaan mensen van 70% naar 50%. Het gaat dus in kleine stapjes. Het is een overgangsperiode. Daardoor komt de maatregel minder hard aan, maar het is wel een bezuiniging van 70% naar 50%, omdat mensen kosten kunnen delen. Dat klopt.

De inkomenseffecten van de kostendelersnorm in de AOW verschillen per geval en zijn mede afhankelijk van de aanwezigheid van een aanvullend pensioen. Door de ruime overgangsperiode waarvoor in de AOW is gekozen, is het inkomenseffect van jaar op jaar maximaal 5,3% in 2016 en maximaal 10,5% in 2019. Dit is in het uiterste geval waarin iedereen binnen een huishouden alleen de AOW als inkomen heeft.

Staatssecretaris Klijnsma: Ja, want als je alleenstaand wordt, hoe verdrietig ook, krijg je 70% AOW.

De laatste vraag van de heer Klein ging over mensen die vanuit de WW naar de bijstand ...

Staatssecretaris Klijnsma: De heer De Graaf kan ik zeggen dat de gezichtsbedekkende kleding thuishoort bij de kledingeis. Hij heeft verder geconstateerd dat uniformiteit en maatwerk niet samengaan. Ik denk juist dat het wel goed is om uniformiteit in de wet te regelen en de gemeenten die wet beet te laten pakken, in de zin zoals we al menigmaal hebben besproken.

De heer De Graaf heeft ook nog opgemerkt dat als iemand zich misdraagt, dit een reden zou moeten zijn om hem de bijstand af te nemen voor het leven. Welnu, daar zou ik niet voor zijn.

Mevrouw Schouten heeft het gehad over de sollicitatieplicht voor alleenstaande ouders. Zij geeft aan dat dit voor haar een belangrijk aandachtspunt is en zij wil dat alleenstaande ouders met kleine kinderen van die plicht ontheven worden. Wat haar betreft kan de scholingsplicht wel overeind worden gehouden. Ik neem daar kennis van. Met de achtergrond die mevrouw Schouten heeft, snap ik haar opmerkingen hierover.

Mevrouw Schouten heeft de suggestie gedaan om de gemeenten te vragen hoeveel werk ze nu maken van het stimuleren, zodat daarin een beter inzicht kan worden verkregen. De gemeenten en de Inspectie SZW zijn doende om dat ook inzichtelijk te maken. We willen ook graag in de context van de Participatiewet dat gemeenten ons en hun eigen gemeenteraden goed inzicht geven in wat ze nu allemaal gaan doen om mensen te stimuleren richting de arbeidsmarkt. Dus dat gaan ze meer doen dan tot nu toe. Ik heb ook met ze afgesproken dat we gaan monitoren of de middelen die ze krijgen van het Rijk voldoende zijn aan het eind van de rit.

Mevrouw Schouten heeft verder gevraagd hoe de interactie met de Toeslagenwet is in het geval mensen zelf de zorg voor een gehandicapt kind invullen. Daar kom ik schriftelijk op terug.

Dan de kloosterlingen. Iedereen die onder een dak woont, krijgt dezelfde AOW-uitkering van 50% wettelijk minimumloon. Er zijn een paar uitzonderingen. Een ervan is de commerciële relatie. Of de AOW-uitkering voor kloosterlingen wordt aangepast aan de kostendelersnorm is afhankelijk van de omstandigheden. Indien er sprake is van wonen in groepsverband waarbij eenieder hoofdverblijf heeft in zijn eigen woning of indien leden van een woongroep in één woning wonen en eenieder een commercieel contract heeft met de verhuurder, zal de kostendelersnorm niet van toepassing zijn. In andere gevallen zal de kostendelersnorm wel van toepassing zijn en dat is ook de uitkomst.

Ik denk dat ik daarmee de vragen van de leden van de commissie heb beantwoord.

Mevrouw Karabulut (SP): Ik had de Staatssecretaris gevraagd of ze bereid is om mantelzorg ook vrij te stellen van de kostendelersnorm, dus dat mensen die voor elkaar zorgen daarvan uitgezonderd worden.

Verder heb ik haar reactie gevraagd op het feit dat uit de Nibud-normen blijkt dat mensen onvoldoende overhouden voor sociale participatie, terwijl in de nota naar aanleiding van het verslag staat dat hiermee rekening is gehouden en dat het wel gebeurt.

Wat betreft het armoedebeleid en de individualisering en bureaucratisering van het armoedebeleid had ik gevraagd hoe mensen moeten weten waar ze recht op hebben. Wat bedoelt de Staatssecretaris met «kracht en bekwaamheden»? Wanneer heeft iemand zicht op verbetering? Dit zijn namelijk allemaal voorwaarden die gesteld worden om eventueel in aanmerking te komen voor de langdurigheidstoeslag. Nu zijn er objectieve criteria maar die worden straks vervangen door subjectieve criteria, wat leidt tot willekeur. Hoe gaat de Staatssecretaris dat voorkomen? In de memorie van toelichting staat dat door de wijzigingen de inkomensondersteuning gerichter terechtkomt bij de mensen die deze het hardste nodig hebben en dat gemeenten integraal maatwerk kunnen leveren. Gemeenten zeggen echter dat dit allesbehalve en beslist niet het geval is. Dus waarop baseert de Staatssecretaris zich hierbij?

Verder heb ik nog de vraag of de Staatssecretaris de verplichting inzake tegenprestaties gaat herzien. Tevens heb ik een reactie gevraagd op de constatering in het inspectierapport dat op dit moment sommige gemeenten de tegenprestatie inzetten als ontmoedigingsbeleid en dat andere gemeenten die inzetten als re-integratie-instrument. Deelt de Staatssecretaris met mij dat dit nadrukkelijk niet de bedoeling kan zijn? Wat is haar reactie op het feit dat gemeenten het gewoon lastig vinden?

In de memorie van toelichting staat: «Bij werkzaamheden die in het kader van de tegenprestatie opgedragen kunnen worden, is sprake van additionele, onbeloonde maatschappelijk nuttige werkzaamheden. Het onderscheid tussen betaalde en onbetaalde werkzaamheden is afhankelijk van onder meer economische factoren en van keuzen die mede op basis daarvan door het bedrijfsleven en/of de overheid worden gemaakt.» Als het economisch slecht gaat en een gemeente bijvoorbeeld genoodzaakt is te bezuinigen op de plantsoenendienst, mag de gemeente dat werk dan straks als additioneel onbetaald maatschappelijk werk betitelen en dus als tegenprestatie inzetten?

Ik had de Staatssecretaris ook gevraagd om tien werkzaamheden te noemen die volgens haar toelaatbaar zijn als vorm van maatschappelijke tegenprestatie.

Wat betreft de verhuisplicht had ik gevraagd op welke manier rekening wordt gehouden met iemands privéleven. Waarom ontbreken de rechten in het wetsvoorstel? Waarop kunnen mensen zich dan wel beroepen?

Hoe gaat de controle van de voorwaarden om je netjes te kleden en goed te gedragen? Wordt de modepolitie ingeschakeld of een camera? Hoe gaat dat gecontroleerd worden? Deze voorwaarden gelden ook voor ex-politici. Dat vindt de Staatssecretaris een goed idee. Dus dat ga ik, helaas voor sommigen, dan ook voorstellen.

Dan de disproportionaliteit wat betreft uitsluiting van de bijstand met 100% en de strijdigheid met mensenrechten. Kan de Staatssecretaris daarop reageren, ook in het licht van de bestaande jurisprudentie, de uniformering en de daarbij horende sancties?

De Staatssecretaris gaf al aan dat de omkering van de bewijslast eigenlijk niet klopt, maar ik vond dat ze er nogal onduidelijk over was. Ze gaat ernaar kijken. Gaat ze dit aanpassen of niet?

Wat betreft de discretionaire bevoegdheid met betrekking tot het voorschot het volgende. Er is sprake van een koppeling aan een termijn van vier weken. Er staat daarover te lezen: indien onevenredig bezwarende individuele omstandigheden daartoe noodzaken, kan een voorschot gegeven worden. Kan de Staatssecretaris een aantal voorbeelden hiervan geven?

Staatssecretaris Klijnsma: Allereerst mijn excuses dat ik een paar vragen niet volledig heb beantwoord, hoewel ik ze wel voor een deel heb meegenomen in mijn beantwoording.

Over de vrijstelling van mantelzorgers van de kostendelersnorm heb ik gezegd dat ik niet van plan men om daartoe over te gaan.

De sociale participatie wordt door het Nibud op verschillende manieren geduid. Het zegt dat sociale participatie nog wel degelijk mogelijk is. Ook ik vind dat het geen vetpot is maar er is gelukkig nog wel geld voor over.

Dan de armoedebestrijding en de vraag hoe mensen weten waar zij recht op hebben, teneinde willekeur te voorkomen. Ik constateer dat gemeenten nu reeds heel veel doen aan de individuele bijzondere bijstand en dat ze daarin juist ook maatwerk voor mensen leveren. Dus dat gaat gewoon door.

Dan de vraag of ik voornemens ben om op het punt van de tegenprestatie tot herziening te komen. Ik heb daarvan gezegd dat de manier waarop het in de wet is opgeschreven helderheid en eenduidigheid weergeeft en dat die natuurlijk altijd nader ingekleurd kan worden door gemeenten.

Dan het ontmoedigingsbeleid van gemeenten. De gemeenten die ik heb bezocht in de afgelopen maanden en die echt doende zijn om mensen te leiden naar de arbeidsmarkt, vinden dat instrument van activeren juist een heel goed instrument. Je ziet ook aan mensen dat ze dat erg op prijs stellen, soms niet onmiddellijk maar na verloop van tijd zeker. Mevrouw Karabulut zegt dat gemeenten het nogal lastig vinden. Mijn ervaring is dat ze het juist heel plezierig vinden om te kunnen stimuleren. Natuurlijk mogen gemeenten hun eigen reguliere werk niet via het middel van de tegenprestatie laten doen. Ik hecht er aan hier te beklemtonen dat het niet zo kan zijn dat je een tegenprestatie laat leveren op een klus waar een vacature op de reguliere arbeidsmarkt voor bestaat of op een klus waar gemeenten tot voor een jaar gewoon regulier mensen op lieten werken. Dat moet heel duidelijk zijn, ook voor gemeenten. We hebben er een heel debat over gevoerd wat het dan wel kan zijn. Nogmaals, mensen zijn er zelf zeer in aan zet. Dat betekent dus ook dat ik niet tien werkzaamheden ga noemen, want men kan dat zelf gewoon inkleuren, waaronder mantelzorg.

Op het privéleven en de verhuisplicht ben ik eigenlijk al ingegaan. Als iemand echt een nieuwe baan kan krijgen in een ander deel van het land en het structureel regulier werk betreft, mag je van die persoon best vergen dat hij er op afgaat, hetzij door te verhuizen, hetzij door heen en weer te reizen.

Ik ben geen voorstander van de modepolitie, hoewel ik er wel een keer door beet ben gepakt, maar dat was meer in de sfeer van een cabareteske aangelegenheid. We hebben het al gehad over de omkering van de bewijslast. De mensenrechten worden hierdoor niet met voeten getreden. Daar hebben we in de memorie van toelichting ook het een en ander over gezegd.

Het voorschot kan een gemeente altijd verstrekken aan elke persoon van wie de gemeente dat opportuun acht. De gemeente krijgt mensen aan het loket en de gemeente beoordeelt met die mensen samen hoe ze er op dat moment voor staan en bepaalt dan ook of er op dat moment een voorschot aan de orde dient te zijn.

De voorzitter: Ik constateer dat er een grote meerderheid is voor het ordevoorstel. Er zijn inderdaad een aantal redenen om dit zo te doen.

De Staatssecretaris zal op een aantal zaken terugkomen. De griffier zal naar aanleiding van het verslag van dit wetgevingsoverleg een dezer dagen opschrijven welke dat zijn, zodat dat rijtje ook helder is. Morgen zullen we nader bespreken of de tweede en derde termijn tezamen plenair kunnen.

Dan dank ik de Staatssecretaris met haar staf, de Kamerleden en de mensen die die dit debat hebben gevolgd.