Nr. 40 VERSLAG VAN EEN ALGEMEEN OVERLEG

De vaste commissie voor Volksgezondheid, Welzijn en Sport heeft op 12 november 2014 overleg gevoerd met Minister Schippers van Volksgezondheid, Welzijn en Sport en Minister Opstelten van Veiligheid en Justitie over Euthanasie.

(De volledige agenda is opgenomen aan het einde van het verslag).

Voorzitter: Van Toorenburg

Griffier: Sjerp

Mevrouw Tellegen (VVD): Voorzitter. Het onderwerp «euthanasie» staat midden in de belangstelling. Het maatschappelijk debat wordt intensief gevoerd, vele studies worden verricht en de media besteden er terecht veel aandacht aan. Het is goed dat wij ook in de Tweede Kamer regelmatig over dit onderwerp spreken. We lezen in de media veel tegenstrijdige berichten. Artsen zouden de term «ondraaglijk lijden» te breed interpreteren en daarmee te snel tot euthanasie overgaan. Diezelfde artsen zouden zich, zo las ik in een ander artikel, in toenemende mate onzeker voelen over het toepassen van euthanasie. Deze berichten spreken elkaar tegen. Ik hecht eraan op te merken dat het met een onderwerp als euthanasie van groot belang is dat we de discussie voeren op basis van feiten en cijfers. Het is logisch dat de discussie over zorgvuldigheid en toetsing opkomt nu er in toenemende mate complexere gevallen onder de wet vallen. De VVD-fractie vindt dat het van cruciaal belang is, voor zowel patiënt als arts, om zekerheid te hebben over de werking van de wet.

De cijfers vertellen ons dat er in 2013 4.829 meldingen waren van euthanasie, waarvan 5 onzorgvuldig, 97 bij patiënten met dementie en 42 bij psychiatrische patiënten. Ten opzichte van 2012 neemt het aantal meldingen toe, ook van het aantal gevallen van euthanasie bij dementie en psychiatrie. De VVD is er voorstander van dat de ruimte die de euthanasiewet biedt in toenemende mate wordt benut om mensen uit hun lijden te verlossen. Dat neemt niet weg dat we heel zorgvuldig om moeten blijven gaan met deze zeer bijzondere vorm van medisch handelen.

De VVD is geen voorstander van toetsing op toetsing vanwege de rechtszekerheid van de arts. Hij moet zich naar het oordeel van de commissie gesteund weten. Daarom kent de wet een zorgvuldig toetsingsproces. Dat begint bij de plicht van de arts om het advies van de SCEN-arts (Steun en Consultatie bij Euthanasie in Nederland) in te roepen. Ook kan de arts altijd de visie van een extra arts naast de SCEN-arts inroepen. Roepen veel artsen zo'n hulplijn in? Vervolgens toetst de regionale toetsingscommissie euthanasie (RTE) de casus aan de zorgvuldigheidseisen van de wet. Ook de toetsingscommissie kan bij de beoordeling extra expertise inzetten. In welke mate maken de toetsingscommissies hiervan gebruik? Roepen zij regelmatig de hulp of visie in van de psychiater? Wordt er nu soepeler getoetst of gaat het eerder om steeds complexere zaken? Hoe ziet de Minister dit? Wanneer kunnen we de code of practice tegemoetzien, die mogelijk houvast kan bieden bij deze onzekerheid?

Een aanbeveling uit een onderzoek van VUmc is dat de Levenseindekliniek haar functie als kenniscentrum verder moet ontwikkelen. De VVD steunt deze aanbeveling, omdat de Levenseindekliniek met veel complexe casussen te maken heeft. Wat vindt de Minister daarvan?

Ik kom op een belangrijk onderwerp: de wilsverklaring. Onlangs heeft mijn 91-jarige stadsgenoot Nel Bolten de woorden «niet reanimeren» met drie dikke uitroeptekens op haar borst laten tatoeëren. Zo wil ze voorkomen dat ze als een kasplantje eindigt. Toch kan Nel Bolten er niet van uitgaan dat dit, als puntje bij paaltje komt, gehonoreerd wordt. Daar heeft de VVD problemen mee, want het betreft hier een recht: het recht om niet behandeld te worden. De VVD wil dat deze onduidelijkheid over niet-reanimeren verdwijnt. Een tatoeage met «niet reanimeren» is net zo rechtsgeldig als een penning van de Nederlandse Vereniging voor een Vrijwillig Levenseinde (NVVE) en als een bierviltje in een bh waarop staat «niet reanimeren». Hoe nemen we deze onduidelijkheid weg? Kan Nel Bolten, en velen met haar, ervan op aan dat zij niet gereanimeerd wordt?

Een ander probleem met de niet-reanimerenpenning is dat deze door verschillende instanties wordt uitgegeven, maar vooral door de NVVE. De VVD heeft er bezwaar tegen dat mensen eerst lid moeten worden van de NVVE om een niet-reanimerenpenning aan te schaffen. In de antwoorden op Kamervragen die gisteren binnenkwamen, gaf de Minister aan dat ze bereid is te kijken naar de mogelijkheid van centrale uitgifte. Dat vindt de VVD goed nieuws. Die penning moet zonder financiële drempel verkrijgbaar zijn. Hoe ziet de Minister die centrale uitgifte voor zich? Is hierbij een rol voor het veld weggelegd?

In de kennissynthese stelt ZonMw dat de omvang van de groep mensen die hun leven voltooid achten, toeneemt. Dit onderstreept het belang van het creëren van duidelijkheid voor deze mensen. Wat is de stand van zaken van het werk van de commissie-Schnabel?

Mevrouw Pia Dijkstra (D66): Voorzitter. Ik begin met een onderwerp waar de afgelopen week aandacht voor was in de media. Mevrouw Tellegen gaf al aan dat er op dit moment veel discussie is over euthanasie. In de discussie van afgelopen week ging het om leden van een toetsingscommissie die aangaven zich zorgen te maken, omdat er binnen een regionale toetsingscommissie euthanasie vaker sprake zou zijn van een verschil van mening. Het grootste deel van deze kritiek was anoniem. Het is belangrijk dat de vijf regionale toetsingscommissies euthanasie hierover in gesprek gaan met elkaar. Dan is er voor anonimiteit eigenlijk geen plaats. Mijn indruk is dat er binnen de RTE's juist veel ruimte voor discussie is. Ik hoop dat die ruimte ook in dit geval benut zal worden. De zorgen lijken te gaan over de bredere interpretatie van de euthanasiewet. Toen de wet net was ingevoerd, werd deze met name gebruikt voor patiënten met een terminale ziekte. Het is al vaak genoeg gezegd: de interpretatie van de wet wordt steeds breder. De wet wordt ook gebruikt voor mensen met dementie, ernstige psychische klachten of een opeenstapeling van ouderdomsklachten. Ook op die situaties kan de wet van toepassing zijn, als er sprake is van uitzichtloos en ondraaglijk lijden en als aan de andere zorgvuldigheidseisen is voldaan. Veel artsen hebben hier moeite mee of zijn onvoldoende op de hoogte van de ruimte die de wet hen biedt. Wat gaat de Minister doen met de aanbeveling uit het rapport van ZonMw om meer bekendheid te geven aan de mogelijkheid die de wet biedt aan personen die ondraaglijk en uitzichtloos lijden als gevolg van een combinatie van niet ernstige medische aandoeningen?

We voeren dit overleg ook naar aanleiding van de discussie over euthanasie in de psychiatrie. Artsen lijken steeds vaker in te kunnen schatten of een verzoek om euthanasie van een psychiatrisch patiënt aan de eisen van de euthanasiewet voldoet, dankzij zowel de maatschappelijke discussie hierover als de beoordeelde meldingen van de toetsingscommissies. Artsen raadplegen naast een onafhankelijk SCEN-arts vaak één of meer deskundigen, waaronder een psychiater. Ook de toetsingscommissies hebben de mogelijkheid deskundigen te raadplegen bij een ingewikkelde casus.

Mijn fractie vindt een centrale toetsingscommissie boven de RTE's overbodig. De RTE's overleggen vaak onderling om tot een breed gedragen standpunt te komen. Ik ben het op dit punt eens met wat de Minister schrijft in haar brief. Ik roep haar op om dat standpunt ook te blijven verdedigen.

Ook de Levenseindekliniek was onderwerp van debat. Tegenstanders menen dat het niet hebben van een behandelrelatie een evenwichtig oordeel in de weg staat. Mijn fractie is ook van mening dat een behandelrelatie de voorkeur verdient. Daarom is het goed dat na tussenkomst van de Levenseindekliniek, de euthanasie uiteindelijk vaak door de eigen arts wordt begeleid. De wet heeft een behandelrelatie echter niet verplicht gesteld. Dat kan mijns inziens ook niet. De wet wil immers waarborgen dat de arts niet in strijd met zijn eigen geweten hoeft te handelen. Indien een behandelrelatie vereist is, zou dat betekenen dat patiënten van een gewetensbezwaarde arts per definitie niet geholpen kunnen worden. Dat is niet de bedoeling van de wet. Onderschrijft de Minister deze zienswijze?

Ik kom op de rol van de apotheker bij euthanasie. De Minister heeft toegezegd dat de Koninklijke Nederlandse Maatschappij ter bevordering der Pharmacie (KNMP) actiever betrokken zal worden bij relevante bijeenkomsten en bij periodieke overleggen tussen de Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der Geneeskunst (KNMG) en de RTE's. Is dat al in praktijk gebracht?

Ik heb ook een vraag over de vergoeding van euthanatica. Het middel thiopental is niet geregistreerd in Nederland en wordt niet altijd vergoed door zorgverzekeraars. Apothekers durven de rekening niet op de nabestaanden te verhalen. Dat is te begrijpen, maar ze draaien nu zelf op voor de kosten. Dat vinden wij een onwenselijke situatie. Wat vindt de Minister van deze situatie?

Ten slotte dank ik de Minister voor de heldere brief over de schriftelijke wilsverklaring. In die brief bevestigt zij dat bij de totstandkoming van de euthanasiewet aan de schriftelijke wilsverklaring dezelfde status toegekend is als aan een mondeling verzoek. D66 is blij met deze uitspraak, die recht doet aan het zelfbeschikkingsrecht en artsen duidelijkheid biedt. ZonMw en de Erasmus Universiteit hebben echter een aantal knelpunten gesignaleerd omtrent de schriftelijke wilsverklaring. Op welke manier wordt in de handreiking hieraan aandacht besteed? Hoe zal die handreiking na publicatie worden verspreid zodat zo veel mogelijk mensen hiervan kennis kunnen nemen? Dat is heel belangrijk. De knelpunten gaan met name over te weinig informatie en te weinig kennis.

Hoe verhoudt de handleiding voor artsen en zorgprofessionals zich tot de KNMG-richtlijn?

Wat betreft de niet-reanimerenpenning sluit ik mij kortheidshalve aan bij wat de VVD hierover al te berde heeft gebracht en gevraagd.

Mevrouw Pia Dijkstra (D66): Zoals ik heb aangegeven, hebben RTE's de mogelijkheid om andere RTE's te raadplegen als men er bij complexe gevallen niet goed uitkomt. Dat gebeurt ook regelmatig. In elke RTE zit een jurist, een arts en een medisch ethicus. Het raadplegen van een jurist vindt binnen de toetsingscommissies plaats. Als er behoefte is aan andere opvattingen daarover, dan kan men elkaar onderling raadplegen. Dat is ook heel erg belangrijk voor de kwaliteit van de toetsing. Als je nog een toets op de toetsingscommissie zet, dreigt het gevaar dat de moeilijke complexe gevallen meteen naar die commissie gaan als toetsingscommissies er niet meteen uit komen. De toetsingscommissies kunnen hun werk dan niet meer voldoende doen, want als er nog een extra laag bovenop komt, gaat iedereen ervan uit dat de beslissing daar wordt voorgelegd. Ik denk dat het zo goed is.

Ik wil nog even reageren op wat mevrouw Dik-Faber zei. Het is van belang dat de mensen die problemen hebben met de wijze waarop het eraan toegaat in de toetsingscommissies daar open over zijn. Als dat binnen de toetsingscommissie ook bekend is, kan men daarover van gedachten wisselen.

De heer Krol (50PLUS): Voorzitter. De VVD-fractie sprak al over de vrouw die de tekst «niet reanimeren» op haar borst heeft laten tatoeëren. Het verhaal toont aan hoe groot de angst is om op een mensonwaardige manier te eindigen, maar ook dat mensen op een gegeven moment klaar zijn met hun leven. Het verhaal heeft ook een andere kant. Ze is bang een last voor anderen te worden en dat wil ze absoluut niet. Ze zei: je hoort van iedereen, zelfs van de regering, dat ouderen een last zijn; ze kosten geld. Dat is een wrang signaal van ouderen die zich ondergewaardeerd voelen.

D66 noemde al het onderzoeksrapport van ZonMw. Dat is een belangrijk rapport. De Minister had al aangekondigd dat het tot nadenken stemt. Kan de Minister de Kamer een schriftelijke reactie op dit rapport geven? Vooruitlopend hierop wil ik aangeven dat ik het rapport vooral beschouw als een uitnodiging om nader onderzoek te doen. Zo lezen we het tevens in de aanbevelingen. De omvang van de groep ouderen met een actieve doodswens, zonder dat daaraan een medische aandoening ten grondslag ligt, lijkt niet groot. Het aantal ouderen dat op termijn de mogelijkheid wil hebben het leven te beëindigen, lijkt veel groter. Gezien het toenemende aantal ouderen is dat van cruciaal belang, ook als basis voor toekomstig beleid. Het kabinet vraagt immers van mensen dat zij steeds meer de regie over hun eigen leven nemen. Wie dat kan, doet dat. Mensen worden immers steeds mondiger. Dat is goed. Daarbij hoort ook dat mensen de regie over hun eigen sterven willen. Dat is een logische ontwikkeling, maar op dit moment zijn de wettelijke grenzen daarvoor beperkt.

Uit het onderzoek is gebleken dat artsen huiverig zijn om in situaties langs de grenzen van de wet hulp bij het sterven te bieden. Dat is begrijpelijk, want voor hen kunnen de juridische consequenties groot zijn. Toch is dit een punt van belang. In onze samenleving wonen mensen steeds langer thuis, zijn ze mede daardoor regelmatig eenzaam en leven ze langer met één of meer chronische aandoeningen of ouderdomsklachten. Ze hebben veel meegemaakt en soms vinden ze het dan wel mooi geweest.

De heer Krol (50PLUS): We hebben het er al vaker over gehad. Anders gaan mensen misschien zelf kunstgrepen toepassen, waardoor zij worden beperkt in de mogelijkheid waardig te sterven op een eigen gekozen moment. Ik hoor graag de gedachten van de Minister. Het liefst hoor ik de bereidheid om nader onderzoek te doen naar de omvang van deze ontwikkeling.

Uit het jaarverslag van de regionale toetsingscommissies euthanasie is gebleken dat het aantal gemelde gevallen van euthanasie bij mensen met dementie de laatste jaren is toegenomen. De Minister heeft hier inmiddels schriftelijk op gereageerd. Het ging daarbij veelal om mensen in het beginstadium van deze ziekte. De Minister geeft aan dat er geen onderzoek is gedaan naar de specifieke verklaring van deze ontwikkeling. Gezien het feit dat het aantal dementerenden de komende jaren zal toenemen, al verschillen de meningen over de omvang van de groei, lijkt het 50PLUS van belang dit wel te onderzoeken. Is de Minister hiertoe bereid?

Uit een ander onderzoek bleek dat er vrij brede sympathie bestaat voor de mogelijkheid van euthanasie bij zwaarder dementerenden die een eerder opgestelde wilsverklaring hebben. Het bestaan van een dergelijke wilsverklaring schept de verwachting dat deze op verzoek ook uitgevoerd zal worden. Sommige artsen zijn in situaties als deze echter geneigd tot terughoudendheid. Dat komt doordat de wilsverklaring op dat moment niet meer op een betrouwbare manier toetsbaar is bij de betrokkene zelf. Dat bleek uit de verkenning van ZonMw van de knelpunten met betrekking tot schriftelijke wilsverklaringen. Vanuit het oogpunt van de arts is het begrijpelijk, maar het kan tot frustratie of onbegrip leiden. Er is immers een wilsverklaring, waarom wordt er dan geen euthanasie verleend? Dat is een lastig punt, want zoals de onderzoekers stellen, bestaat er geen recht op euthanasie. De verwachtingen zijn er wel. Wat vindt de Minister van de suggestie van de onderzoekers om burgers actiever te informeren over de betekenis van de euthanasieverklaring? Wat vindt de Minister van het idee van ZonMw om een neutraal en laagdrempelig informatiepunt in te richten? Hoe staat de Minister in dit licht tegenover de invulling van dementie op de schriftelijke wilsverklaring van de Nederlandse Vereniging voor een Vrijwillig Levenseinde? Is de Minister het ermee eens dat het in dit licht toch een goed idee kan zijn om een schriftelijke wilsverklaring regelmatig te laten actualiseren? Dan is de wilsverklaring altijd zo actueel mogelijk en niet jaren oud. Een oudere wilsverklaring kan een drempel zijn voor artsen om euthanasie toe te passen. Graag een reactie van de Minister.

Mevrouw Dik-Faber (ChristenUnie): Voorzitter. «Moeten we déze euthanasie als samenleving wel willen?» Deze woorden troffen mij in het interview met Theo Boer dat afgelopen weekend in NRC stond. Het raakt precies de kern van waar wij vandaag over spreken. De euthanasiepraktijk komt steeds verder af te staan van de bedoelingen van de wetgever. De euthanasiewet staat op gespannen voet met situaties van dementie, psychiatrie en voltooid leven. Ik citeer Ed Kenter: «Zeker kan in deze situaties sprake zijn van ondraaglijk lijden, maar in de euthanasiepraktijk is het criterium verschoven van ondraaglijk lijden naar gebrek aan kwaliteit van leven.» Wil de Minister op deze uitspraak reageren?

Nieuwsuur bracht vorige week naar buiten dat vier leden van de toetsingscommissies gewetensbezwaren hebben. Wat vindt de Minister daarvan? Is het niet bizar dat de voorzitter van de toetsingscommissies hier totaal niet van op de hoogte bleek te zijn? Hoe valt nog vol te houden dat de toetsingscommissies moeilijke casussen gezamenlijk en in openheid bespreken?

We hebben een rondetafelgesprek gehouden over euthanasie in de psychiatrie. Ik memoreer een aantal aanbevelingen daaruit, allereerst over psychiatrische zorg in ons land. Ik vind het nogal onthutsend om te horen dat een gesprek over de doodswens niet bij alle artsen even gemakkelijk te voeren is. Soms kan zo'n gesprek al zo veel erkenning en ruimte geven dat mensen afzien van hun euthanasieverzoek. Ik hoop dat de beroepsgroep dit goed oppakt in de nieuwe richtlijn. Ziet de Minister mogelijkheden om dit te bevorderen?

De laatste onderzoeken naar suïcidepreventie in de geestelijke gezondheidszorg (ggz) dateren uit de jaren negentig. Vindt de Minister het nodig om hier actueel onderzoek naar te doen? De Agora-werkgroep Palliatieve zorg en Geestelijke Gezondheidszorg is al een aantal jaren actief. Daarom is het opvallend dat de conclusie was dat palliatieve zorg voor psychiatrische patiënten nog in de kinderschoenen staat. Wat gaat de Minister hieraan doen?

De doodswens als uiting van ondraaglijk lijden is bij veel psychiatrische ziektes aan de orde. Daarmee is het moeilijk om vast te stellen of er sprake is van wilsbekwaamheid en een weloverwogen, vrijwillig verzoek tot euthanasie. Ook uitzichtloosheid is in de psychiatrie niet eenduidig vast te stellen, zo hoorden we. Daarmee staat euthanasie bij psychiatrische patiënten op gespannen voet met de euthanasiewet. Hoe zit het met de uitzonderlijk grote behoedzaamheid uit het Chabot-arrest?

Iemand zei het zo: als we toestaan dat mensen net zo lang zoeken tot zij twee mensen vinden die achter hun verzoek staan, dan komt het hele toetsingssysteem op losse schroeven te staan. Ik krijg graag een reactie van de Minister op die uitspraak.

Ik ben geschokt dat in de evaluatie van de Levenseindekliniek klip-en-klaar staat dat mensen worden geholpen die buiten de boot dreigen te vallen. Dit zet alle zorgvuldigheid op losse schroeven. Wat vindt de Minister van de opmerking van Theo Boer dat niet valt uit te sluiten dat mensen die mogelijk nog waardevolle jaren voor de boeg hadden euthanasie hebben gekregen? Waarom staan we nog toe dat euthanasie plaatsvindt buiten een arts-patiëntbehandelrelatie?

Het baart ons zorgen dat artsen steeds vaker euthanasie bij psychiatrische patiënten toepassen. Voor huisartsen bestaat geen aparte richtlijn en het is ook niet duidelijk in hoeverre huisartsen gehouden zijn aan de richtlijn van psychiaters. Moet daar niet een oplossing voor komen?

Weet de Minister dat apothekers nog steeds om 12.00 uur een telefoontje krijgen met de opdracht om om 16.00 uur euthanatica aan te leveren? Wordt het geen tijd om de positie en de rechtsbescherming van de apothekers beter te verankeren?

De toetsingscommissies zijn niet ingericht op het toetsen van euthanasie in de psychiatrie en in andere ingewikkelde situaties, maar er wordt nu wel jurisprudentie ontwikkeld. Dit baant de weg naar nieuwe gevallen van euthanasie. Dit is niet zorgvuldig naar de mensen die een verzoek doen om euthanasie, maar ook niet naar de arts die de euthanasie uitvoert. De ChristenUnie ziet heel graag dat er een medische component in de wet wordt verankerd, zodat duidelijk wordt wat de grenzen van de wet zijn. Uiteraard weet ik hoe de verhoudingen in de Kamer liggen. Laten we dan er in ieder geval voor zorgen dat we voldoende deskundigheid toevoegen aan de toetsingscommissies, bijvoorbeeld op het terrein van de psychiatrie.

We hebben eerder een pleidooi gehouden om euthanasiecasussen die discussie oproepen te laten toetsten door het OM. Dit heeft uiteindelijk geleid tot gesprekken tussen de Minister, de toetsingscommissies, de KNMG en eventuele externe deskundigen. Is dat voldoende? Na alles wat er de afgelopen dagen bekend is geworden over het functioneren van de toetsingscommissies, wordt toetsing door het OM wel heel dringend. Vindt de Minister dat ook?

Ik kom tot mijn conclusie.

Mevrouw Dik-Faber (ChristenUnie): Ik houd graag vast aan de bedoelingen van de wet. Er is niet alleen in de samenleving discussie over. Bij de rondetafelbijeenkomst was er ook discussie over. Het is heel belangrijk om die discussie politiek te voeren. Dat is de winst van dit debat. Er doen zich steeds nieuwe situaties voor waarover discussie is bij de toetsingscommissies. Het aantal discussies neemt toe, omdat de situaties van euthanasie lastiger worden. Dan is het toch niet meer dan terecht dat wij daar vraagtekens bij plaatsen, dat we hameren op zorgvuldigheid en dat we een toets willen door het OM?

Ik kom bij mijn conclusie. Ik zie de euthanasiepraktijk, de nieuwe situatie waartegen we vandaag aanlopen, als een stuk onvermogen. Kunnen wij in onze samenleving lijden nog een plek geven? Zijn we voldoende in staat om goede zorg te bieden en om te zien naar elkaar? De humanist Kevin Yuill sprak zich uit tegen de euthanasiewet. Hij zei er dit bij: «We vertellen via onze wetten dat we minder waarde toekennen aan het leven van oude of zieke mensen». De euthanasiewet is een feit, maar laat dit niet het signaal zijn vanuit de politiek. Laten we vandaag in dit debat aangeven dat we omzien naar mensen in situaties van dementie, psychiatrie en voltooid leven. Ik heb een aantal voorstellen gedaan om de zorg te verbeteren en de toetsingspraktijk zorgvuldiger te maken. Ik hoop dat we het daarover met elkaar eens kunnen zijn.

Ik dank de Minister voor zijn antwoorden op de vragen over de niet-reanimerenpenning. Dat waren de vragen van mijn fractie en de PvdA-fractie. Ik ben erg blij met de antwoorden.

Mevrouw Voortman (GroenLinks): Voorzitter. Het komt vrij weinig voor dat ik een algemeen overleg kan openen met complimenten voor een bewindspersoon. De Minister van VWS heeft ze wel verdiend, want zij zet gestaag stappen die duidelijkheid scheppen voor veel mensen die zelf de regie willen nemen over hun levenseinde. Natuurlijk wil ik altijd dat verbeteringen sneller gaan, maar in dit heel moeilijke dossier, waarin goed aandacht moet zijn voor alle nuances, realiseer ik me dat gestage stappen ook op hun waarde geschat moeten worden. GroenLinks is blij met de ondubbelzinnige bevestiging van de Minister in haar brief van 12 juni dat een schriftelijke wilsverklaring bij een euthanasieverzoek ook geldig is in het geval van wilsonbekwaamheid. Dat is belangrijk voor mensen met een wens voor eigen regie over het levenseinde. Mijn fractie is van mening dat het goed zou zijn als dit actief wordt uitgedragen naar deze doelgroep. Is de Minister bereid om te kijken of hierover op gepaste wijze voorlichting kan worden gegeven? Het is belangrijk dat mensen die ondraaglijk en uitzichtloos lijden met hun euthanasieverzoek niet tussen wal en schip vallen.

Ook kinderen in deze situatie moeten niet aan hun lot overgelaten worden. We moeten daarom serieus kijken naar het opvullen van het gat dat de wetgeving momenteel laat voor kinderen tussen een en twaalf jaar. Gelukkig gaat het maar om een zeer kleine groep kinderen, maar wel een groep die onze aandacht en barmhartigheid verdient. Deelt de Minister mijn mening dat hier serieus naar gekeken moet worden en dat het standpunt dat de Nederlandse Vereniging voor Kindergeneeskunde (NVK) hierover formuleert van groot belang is?

De NVVE verstrekt momenteel algemeen erkende niet-reanimerenpenningen. Mensen die niet wensen gereanimeerd te worden, hebben immers het recht die wens gehonoreerd te krijgen. Deze penningen zijn echter niet goedkoop en slechts bij de NVVE te verkrijgen. Moeten deze penningen niet breder beschikbaar zijn, bijvoorbeeld ook op aanvraag bij de huisarts? Ziet de Minister een rol voor VWS weggelegd om dit te organiseren?

Begin dit jaar gaf de Minister aan een commissie van wijzen in te stellen om te onderzoeken of de euthanasiewetgeving verruimd dient te worden om ruimte te maken voor verzoeken van mensen die hun leven als voltooid ervaren. De Minister zou ons later nader informeren over de samenstelling en de precieze opdracht van deze commissie. Het kan aan mij liggen, maar ik heb daar nog geen brief over zien langskomen. Kan de Minister ons alsnog hierover informeren? Wat is de stand van zaken en wat is de planning?

De heer Van der Staaij (SGP): Voorzitter. Er is sprake van een sterke toename van het aantal gevallen van euthanasie, een verdubbeling in zes jaar tijd. Vorig jaar waren het meer dan 4.800 meldingen. Dat was een stijging van 15%. De SGP vindt dit zeer verontrustend en hoopt dat die stijging omgebogen wordt. Bij de wetsbehandeling werd over euthanasie gedacht als een uiterste middel. Het lijkt steeds meer een normale optie te worden. Juist vanuit onze bezwaren tegen euthanasie vinden we dit een onrustbarende ontwikkeling. We zien een praktijk van oprekken van de wet. De zorgvuldigheidseisen, ook al worden die formeel serieus genomen, maken een steeds bredere interpretatie mogelijk. Ik las ergens dat in de evaluatiecommissie werd gezegd dat het niet zozeer het oprekken van de wet is, maar zich ontwikkelende opvattingen met betrekking tot de strekking en reikwijdte van de open normen die in de wet zijn opgenomen. Eerlijk gezegd vind ik dat een mooie definitie van oprekken. Het is een relativering van de behandelrelatie. In de begintijd van de euthanasiewet werd nog gezegd dat de wet nooit tot euthanasietoerisme kon leiden, omdat het hebben van een behandelrelatie van doorslaggevend belang is. Er lijkt ook op dat punt wat gerelativeerd te worden.

In de Kamer wordt verschillend gedacht over euthanasie. De SGP maakt er geen geheim van euthanasie geen aanvaardbare weg te vinden. We denken daar nog steeds hetzelfde over als in het begin. Onze stelling is: Beëindig nooit een mensenleven in naam van barmhartigheid. Tegelijkertijd vinden we dat we de discussie niet moeten versmallen tot euthanasie. Het is een heel goede zaak dat uiteenlopende organisaties die verschillend dachten en denken over euthanasie, zeggen dat er geen taboe moet zijn op het spreken en nadenken over het levenseinde. Het levenseinde betreft veel meer onderwerpen dan alleen euthanasie. Het gaat over zorg bij ziekten, pijnbestrijding bij pijn, gezelschap bij eenzaamheid en een luisterend oor bij problemen, maar ook het nadenken over de wijze waarop je omgaat met en aankijkt tegen aftakeling en lijdensdruk. Dat laatste is voor mijn fractie een belangrijk punt. Dat kunnen we niet met één programma regelen, maar de SGP vraagt de Minister om ook dat bredere debat te bevorderen.

De heer Van der Staaij (SGP): Op dat punt zijn we het uit verschillend perspectief eens. Palliatieve sedatie moet echt palliatieve zorg zijn en niet een soort sluiproute voor een te ingewikkelde euthanasie.

We zien de laatste jaren een forse toename van euthanasie onder psychiatrische patiënten. Er is geen ziektebeeld dat zo onvoorspelbaar en wisselend is. Juist dan moeten we ongelooflijk alert zijn. Wij zijn bezorgd over de steeds bredere opvatting in het geval van psychiatrische patiënten. Ook hier is een link met de palliatieve zorg. We horen dat er onvoldoende aandacht is voor palliatieve zorg in de psychiatrie. Dat kwam ook tijdens het rondetafelgesprek naar voren. Ook hier wil ik graag het accent op goede zorg en palliatieve behandeling. Die moeten standaard beschikbaar zijn. Hoe je ook denkt over euthanasie, we hebben altijd breed gevonden dat palliatieve behandeling heel belangrijk is. Die behandeling verdient juist in de psychiatrie extra aandacht.

Toetsing van dergelijke gevallen van euthanasie mag nooit plaatsvinden zonder dat hierbij psychiatrische deskundigheid aanwezig is. We zijn dan ook zeer sterk voor de opname van psychiatrische deskundigheid in de toetsingscommissies, zoals daar ook door de heer Buijsen aandacht voor is gevraagd. Het betreft zodanig moeilijke situaties dat specifieke kennis over de uitzichtloosheid van psychisch lijden vereist is. Daarom pleiten wij voor meer waarborgen. Ik weet dat een meerderheid van de Kamer zegt dat we niet moeten beginnen aan toetsing op toetsing. Het is duidelijk dat wij daar wel voorstander van zijn. Dat hebben we al eerder naar voren gebracht. Toetsing op toetsing is in onze rechtstaat een vrij normaal fenomeen. Dat noemen we een goed stelsel van rechtsbescherming. Het is niet zo dat we een paar rechtsprekende instanties hebben die hun best doen en voor de rechtszekerheid laten we het daarbij. Nee, in een goed stelsel van rechtsbescherming kunnen ook fouten worden gemaakt en kunnen uiteenlopende opvattingen zijn. Dan is het heel verstandig om daar centraal naar te laten kijken en daar een oordeel op te laten geven.

De heer Van der Staaij (SGP): Het gaat mij er niet om dat een aantal zorgvuldigheidscriteria in de praktijk niet worden nageleefd of dat de toetsingscommissie er niet goed naar kijkt waardoor er een hogere instantie een keer naar moet kijken. Het gaat me meer om het verreikende karakter van de uitspraken van de toetsingscommissies, ook in de verdere interpretatie en uitleg van de euthanasiewetgeving.

Op het punt van de Levenseindekliniek sluit ik me kortheidshalve aan bij wat de ChristenUnie daarover naar voren heeft gebracht. Daar herkende ik me in. Juist in die gevallen waarin we spreken van psychiatrische problematiek – die komen niet in de laatste plaats bij de Levenseindekliniek terecht – is bijzondere alertheid geboden.

Mevrouw Leijten (SP): Voorzitter. In een eerder algemeen overleg over euthanasie uitten wij onze zorgen over de achterstanden bij de regionale toetsingscommissies euthanasie. Wij zijn opgelucht dat we in het jaarverslag lezen dat deze achterstanden worden ingelopen en dat de meeste meldingen bij de commissies binnen de wettelijke termijn worden afgedaan. Meestal wordt het oordeel «zorgvuldig» gegeven, ook voor casuïstiek die valt binnen grijs gebied. Hoe duidt de Minister deze ontwikkeling? De trend lijkt dat er bij het grijze gebied iets verschuift. Is de Minister het met ons eens dat deze ontwikkeling gekoppeld aan de stijging van het aantal euthanasiegevallen aandacht vraagt? Wij zijn niet voor een extra toetsingscommissie. De discussie ging er net ook al over. Wij denken dat dit ook voor het OM een extra spanningsveld met zich meebrengt. Het zet het OM mogelijk op afstand. Mochten er problemen zijn in het grijze gebied, dan kan de regionale toetsingscommissie euthanasie bij het OM of het medisch tuchtcollege terecht voor vragen. Kan de Minister hierop ingaan?

Wat ons betreft moet de Levenseindekliniek overbodig worden. Deelt de Minister dit uitgangspunt? Mensen met een euthanasiewens en vragen daarover moeten bij hun eigen behandelend arts terechtkunnen. Daarvoor moeten de juiste omstandigheden worden geschapen. Welke bezwaren zijn er? Is het niet beter dat de arts met morele bezwaren doorverwijst naar een andere arts in de eigen artsenkring? Deelt de Minister met ons dat dat de koers moet zijn, niet alleen voor mensen met somatische klachten, maar ook voor mensen met psychische klachten en dementie?

Er bestaan in het kader van euthanasie grote verschillen tussen mensen die somatisch en psychisch lijden. Allereerst blijven wij benadrukken dat de kwaliteit van zorg voor iedereen goed moet zijn en dat slechte zorg geen reden mag zijn voor de keuze voor euthanasie. De moeilijkste casuïstiek betreft de groep van mensen die psychisch lijden en dan met name het vaststellen van de uitzichtloosheid van het lijden. De behandeling bij psychiatrische problemen is ook nog eens ontzettend moeilijk. Als uiteindelijk geen uitweg meer gezien wordt en de keuze voor euthanasie voorligt, vindt in dat traject al extra controle plaats door een tweede arts. Geldt dit ook bij mensen die dement zijn? Het gaat om een relatief kleine groep, maar toch vragen we de Minister om aandacht te besteden aan het probleem van hulpvragers met een psychiatrische aandoening, ook om de mogelijkheden en onmogelijkheden helder te krijgen. Het kan toch niet zo zijn dat psychiaters de deur openzetten naar zelfmoord, omdat ze het gesprek over euthanasie te moeilijk vinden. Dat horen we namelijk wel. Dat moet toch niet het alternatief zijn dat op dat moment wordt geboden? Is de Minister bereid psychiaters en artsen te laten scholen zodat ze het gesprek kunnen voeren over een doodswens? Dergelijke gesprekken zijn in het kader van dementie en andere psychische ziekten erg ingewikkeld, maar wel erg belangrijk. Wij vragen ook naar de code of practice van de regionale toetsingscommissies euthanasie, die in het voorjaar gereed zou zijn. Daarin worden zorgvuldigheidscriteria geherformuleerd. Worden de apothekers hierbij ook betrokken? Er zijn eerder vragen over gesteld en dat lijkt mij belangrijk.

Hoe duidt de Minister het gegeven dat voor alleenstaanden en mensen zonder kinderen het moeilijker is om het proces van een euthanasieverzoek te doorlopen? Eventuele uitvoering komt bij hen minder voor dan bij getrouwde mensen of mensen met kinderen. Hoe je ook over euthanasie denkt, uit de afwezigheid van een naaste mag geen ongelijkheid voortvloeien.

Wij vragen ook aandacht voor nazorg en transparantie nadat een besluit is genomen over euthanasie. Een afwijzing en een toewijzing hebben beide grote gevolgen voor zowel de patiënt als de familie. Het is goed als hulpverleners en uitvoerders van euthanasie de omgeving goed betrekken bij het besluit. Na een besluit is een traject niet afgelopen. Kan de Minister op dit appel ingaan en extra aandacht toezeggen?

De schriftelijke wilsverklaring geeft de wens rondom euthanasie weer. Wat als de wens in de huidige tijd niet meer geverifieerd kan worden, bijvoorbeeld bij dementiepatiënten? Het blijft ontzettend ingewikkeld. Er moet altijd sprake zijn van actuele toetsing. Kan de Minister toelichten hoe ver dit precies rijkt? Op korte termijn zullen er handreikingen over dit onderwerp verschijnen voor artsen en patiënten. Het is belangrijk om de gang van zaken goed en transparant te omschrijven. Wij vragen dan ook aandacht voor heldere handreikingen. De handreikingen moeten naar een neutraal, herkenbaar maar vooral laagdrempelig informatiepunt verwijzen, waar mensen terecht kunnen met vragen over de schriftelijke wilsverklaringen. Het is in alle situaties ongewenst dat hierover onduidelijkheid blijft bestaan.

Mevrouw Keijzer (CDA): Voorzitter. De euthanasiewet kent een zorgvuldig wettelijk kader en de uitvoeringspraktijk voor lichamelijk zieke patiënten verloopt goed. Er zijn ook nieuwe discussies, bijvoorbeeld over euthanasie bij psychiatrie, dementie of voltooid leven en het vraagstuk van de wilsverklaring. Dat zijn niet direct onderwerpen die bedoeld zijn met de Wet toetsing levensbeëindiging, zoals de wet officieel heet. Ik ga vandaag met name in op euthanasie bij psychiatrie.

De discussie rondom dementie en de wilsverklaring wacht op een richtlijn van de KNMG en een advies van de commissie van wijzen. Als die er liggen, dan zal het CDA graag op die onderwerpen ingaan. Bij deze vraagstukken past een hoge mate van voorzichtigheid en behoedzaamheid, dus niet de wat relativerende houding die ik vaak zie en hoor in onze samenleving. Ik omschrijf het als: als u dan zeker weet dat u dood wilt, als u zeker weet dat u ondraaglijk lijdt, dan is dat maar zo en heb ik dat maar te accepteren. Het CDA vindt dat je mensen niet zo snel mag loslaten, zo snel mag opgeven. Dat mag zeker niet bij mensen die lijden aan een psychiatrische ziekte, vooropgesteld dat je wel uitzichtloos en ondraaglijk kunt lijden aan psychiatrische ziektes. De doodswens is vaak onderdeel van het ziektebeeld. Tijdens de hoorzitting verwoordde een psychiater dat heel erg mooi. Hij zei dat een psychiatrisch patiënt vaak geen einde aan zijn leven wil, maar een einde aan de gekmakende onrust in zijn hoofd. De CDA-fractie vindt dan ook dat de procedure voor mensen die vragen om euthanasie omdat ze een psychiatrische ziekte hebben, zorgvuldiger kan. Ik doe daar zo dadelijk een aantal voorstellen voor.

Uit onderzoek is ook gebleken dat van de mensen die gevraagd hebben om euthanasie bij psychiatrie een aanzienlijk deel een aantal jaren later blij was dat ze er nog waren. Tijdens de hoorzitting heeft de heer Glas van Christian Medical Fellowship (CMF) Nederland voorgesteld om onderzoek te doen naar de omstandigheden, voorwaarden en persoonskenmerken van deze groep. Wat vindt de Minister daarvan?

Vooropgesteld staat dat je goed moet weten of er alternatieven zijn voor mensen die vragen om euthanasie. Dat schrijft de Wet toetsing levensbeëindiging ook voor. Daarom pleit het CDA voor een ontzettend goede diagnose bij mensen met psychiatrische ziekten en een daarop gerichte behandeling. Tijdens de hoorzitting hoorde ik van verschillende psychiaters, maar ook van cliënten en familie van psychiatrische patiënten, dat het daar nog weleens aan schort. Graag een reactie hierop van de Minister.

Wat moet er dan veranderen? Wat de CDA-fractie betreft moet er altijd een op de desbetreffende psychiatrische stoornis deskundige psychiater betrokken zijn bij verzoeken om euthanasie. De richtlijn van de Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie (NVvP) uit 2009 moet gelden voor alle medici die betrokken zijn bij een verzoek om euthanasie. De toetsingscommissie moet ook psychiaters bevatten. Dat is nu niet zo, terwijl het heel iets anders is om te kijken of iemand uitzichtloos en ondraaglijk lijdt en of er geen alternatieven zijn bij psychiatrie dan bij somatische ziekten.

Wie toetst uiteindelijk de toetsingscommissie? Ik heb vandaag een aantal keren het woord «jurisprudentie» horen vallen als het ging over uitspraken van de toetsingscommissie. Je spreekt alleen over jurisprudentie als je het hebt over uitspraken van de hoogste rechtelijke colleges in dit land. Dat is de toetsingscommissie niet. Er moet gekeken worden naar de wijze waarop omgegaan wordt met die adviezen en niet alleen naar zaken die als onzorgvuldig beoordeeld zijn. In het jaarverslag 2013 zijn er een aantal als zorgvuldig beoordeeld, terwijl je je af kunt vragen of dit de weg is.

De Inspectie voor de Gezondheidszorg, VWS en KNMG bekijken de situaties waarbij euthanasie bij dementie is toegepast. Kan dat ook gedaan worden bij gevallen van psychiatrie en voltooid leven?

In het jaarverslag 2013 van de RTE's gaat het op pagina 11 over de eisen die de Wet toetsing levensbeëindiging niet stelt. Daar staan een aantal zaken waarbij de toetsingscommissie een beetje uit de bocht schiet. Een voorbeeld daarvan is: «Het verzoek van patiënt dient weloverwogen te zijn gedaan, wat niet inhoudt dat dit ook altijd duurzaam hoeft te zijn». Dat is een voorbeeld, maar er staan er meer. Graag een reactie daarop, want het is van het grootste belang, zeker bij andere dan somatische redenen voor euthanasie, om buitengewoon behoedzaam en voorzichtig te zijn, juist omdat je mensen niet zomaar mag opgeven. Dat is wat het CDA hierin drijft.

Mevrouw Arib (PvdA): Voorzitter. Excuses voor het feit dat ik later was dan de bedoeling. Dit algemeen overleg zou eigenlijk gaan over euthanasie bij psychiatrische patiënten. We hebben daar een heel goede en waardige hoorzitting over gehad. Ondertussen is dit algemeen overleg gegroeid tot een groot verzamel-algemeen overleg. Omdat ik te laat was, bestaat het gevaar dat ik punten van de collega's herhaal, maar dat merk ik dan wel.

Personen die door een psychiatrische ziekte uitzichtloos en ondraaglijk lijden en hiervoor een weloverwogen en vrijwillig verzoek doen, kunnen euthanasie verleend krijgen. Er is meer bereidheid onder artsen gekomen om euthanasie of hulp bij zelfdoding te verlenen aan psychiatrische patiënten. Dat vrijwel alle meldingen als zorgvuldig zijn beoordeeld door de toetsingscommissies, betekent dat alle artsen heel zorgvuldig opereren bij zulke complexe verzoeken. Psychisch lijden is immers vaak moeilijker vast te stellen dan lichamelijk lijden. Aanpassing van de euthanasiewet voor psychiatrische patiënten is op dit moment niet aan de orde. Hoe kijkt de Minister aan tegen het pleidooi om een euthanasieverzoek van psychiatrische patiënten alleen toe te staan als er een behandelrelatie bestaat tussen arts en patiënt? Hoe intensief moet die behandelrelatie zijn?

In de richtlijn van de NVvP wordt gesteld dat er naast een onafhankelijke SCEN-consulent één of meer deskundigen, waaronder een psychiater, dienen te worden geraadpleegd. Wij vinden deze zorgvuldige procedure met extra waarborgen ontzettend belangrijk, omdat we daarmee het draagvlak voor euthanasie bij psychisch lijden kunnen behouden. Graag krijg ik een reactie van de Minister.

De PvdA vindt het belangrijk dat er meer SCEN-artsen beschikbaar komen. Ik heb daarover ook vragen gesteld. De Minister zegt dat dat ook gebeurt. Het gaat ons vooral om SCEN-artsen met een psychiatrische achtergrond. Psychiaters zijn op dit moment sterk ondervertegenwoordigd en de vraag om euthanasie en zelfdoding bij psychiatrisch uitbehandelde patiënten is juist toegenomen. Extra zorgvuldigheid is bij deze patiënten geboden. Ook op dat punt krijg ik graag een reactie van de Minister.

We zijn verheugd dat er snel meer duidelijkheid komt over de mogelijkheden die de euthanasiewet biedt om in een situatie van uitzichtloos en ondragelijk lijden en wilsonbekwaamheid tot euthanasie te kunnen komen. De uitkomsten van de juridische analyse van een schriftelijke wilsverklaring bij euthanasie laten zien dat communicatie niet noodzakelijk is. Als iemand zijn wilsverklaring eenmaal op papier heeft gezet, dan geldt die ook. De euthanasiewet biedt ruimte om levensbeëindigend handelen dat niet voldoet aan de medisch professionele norm van de KNMG als zorgvuldig te beoordelen. Ik ben blij dat een enigszins gestandaardiseerde wilsverklaring wordt meegenomen in de nog te ontwikkelen handreiking voor patiënten en de betrokkenheid van de KNMG daarbij.

In een eerder debat hebben we met de ChristenUnie heel nadrukkelijk gezegd dat wij een onafhankelijk onderzoek willen naar het functioneren van de Levenseindekliniek. Dat deden wij misschien om verschillende redenen. De Minister heeft toen gezegd dat er een onderzoek liep waarbij VUmc en AMC betrokken waren. Ik wilde die evaluatie afwachten. Intussen is de evaluatie afgerond. In de evaluatie wordt gezegd dat er een onafhankelijk onderzoek komt. Het is van belang dat wij zicht hebben op de oorzaken van de toename van euthanasie en het functioneren van de Levenseindekliniek. Ik vraag dat niet omdat ik de Levenseindekliniek overbodig vind, juist niet, maar omdat het functioneren van de kliniek serieus mee moet worden genomen met het oog op draagvlak.

Mevrouw Arib (PvdA): De Levenseindekliniek doet het werk op dit moment echt uit noodzaak. Ik ben het met mevrouw Leijten eens dat de Levenseindekliniek op een gegeven moment overbodig moet zijn. Mensen moeten gewoon door hun behandelend arts geholpen kunnen worden. Mocht een arts daar problemen mee hebben, dan moet hij keurig en tijdig verwijzen naar een andere arts. De Levenseindekliniek doet veel op het terrein van begeleiden en bijspringen. Ik zou het op dit moment laten zoals het is.

Ik heb eerder aandacht gevraagd voor euthanasie bij kinderen. Ik heb daar ook schriftelijke vragen over gesteld. Ik begrijp dat de NVK daarover nadenkt, omdat het in de praktijk blijkt te gaan om een zeer beperkt aantal kinderen. Dat wachten we af. Hoe staat het met het steun- en adviespunt voor kinderartsen?

Met collega Dik-Faber heb ik vragen gesteld over de niet-reanimerenpenning. De antwoorden zijn gisteren binnengekomen. Zo'n penning moet aan allerlei zorgvuldigheidseisen voldoen. Het kan niet zo zijn dat mensen die alleen via een commerciële organisatie kunnen verkrijgen, en daar ook geld voor moeten betalen. Het betalen van geld moet kunnen, maar de uitgifte moet wel publiek gewaarborgd worden. Er moet medisch inzicht zijn in het dossier van degene die een niet-reanimerenpenning aanvraagt. De Minister zegt dat zij daarover zal overleggen. Op welke termijn? De uitgifte van de niet-reanimerenpenning moet aan één voorwaarde voldoen: de uitgifte moet publiekrechtelijk worden beschermd. Het moet niet een «twee halen één betalen»-actie worden, waardoor hulpverleners op straat worden geconfronteerd met allerlei penningen waarmee niets vaststaat. Deze kwestie moet zorgvuldig aangepakt worden.

Minister Schippers: Bedankt voor de kleuring. Dat is goed om te horen. Zo zie je dat er ook humanisten zijn met rare stellingen.

Ook al is de kwaliteit van zorg top, ook al doet de omgeving er alles aan om eenzaamheid te bestrijden, ook al krijgen patiënten de beste palliatieve zorg die er is, toch zullen er mensen zijn die zelf willen bepalen hoe te leven en hoe te sterven. Daarbij merk ik dat er verschillende werelden zijn in deze samenleving. De afgelopen week zei iemand dat bepaalde mensen in de samenleving te veel zelfbeschikkingsrecht willen hebben. Voor anderen is het uitgangspunt echter dat je zelfbeschikkingsrecht hebt. Het zal de commissie niet verbazen dat mijn uitgangspunt is dat mensen zelfbeschikkingsrecht hebben. Dat hebben wij ingekaderd met de wet. Er is sprake van zelfbeschikkingsrecht, maar binnen randvoorwaarden. Je kunt geen euthanasie afdwingen, je kunt niet zeggen dat je er recht op hebt en je kunt een arts niet verplichten. Dat hebben we bewust zo vastgelegd. Onze wet zit evenwichtig in elkaar. Het is logisch dat zo'n wet zich in de loop van de tijd ontwikkelt. Het is een heel andere groep die nu oud wordt dan de generatie voor hen. Naar mijn mening wordt euthanasie evenwichtig en zorgvuldig uitgevoerd. Ik val in mijn inleiding met de deur in huis. Er zijn drie aanpassingen aan de orde. Gezien de discussie is het ongelooflijk belangrijk dat de enorm brede steun voor de euthanasiewet behouden blijft.

De eerste aanpassing is dat de richtlijn van de NVvP die van toepassing is op psychiaters die te maken hebben met een patiënt met een euthanasiewens, ook van toepassing is op andere artsen die een psychiatrische patiënt met een euthanasiewens hebben. Met andere woorden: de eerste consulent is een onafhankelijk, ter zake kundig psychiater. Hiervoor is de expliciete kennis van de psychiater op dit terrein vereist. Vervolgens toetst een SCEN-arts het proces.

De tweede aanpassing is dat we ook zo'n eis moeten hebben ten aanzien van dementie, maar dan vervang je het woord «psychiater» door «geriater». Die heet tegenwoordig specialist ouderengeneeskunde. De richtlijn van de NVvP moeten we van toepassing verklaren op iedere arts en ten aanzien van dementie moeten we eenzelfde notie toevoegen.

De derde aanpassing is dat de vijf regionale toetsingscommissies euthanasie bij complexe zaken kennis en kunde delen. Dat is heel goed. Ten aanzien van psychiatrie en dementie moet kennis verankerd worden in die RTE's. We zien namelijk dat er nieuwe vragen rijzen en nieuwe discussies zijn. Ik weet echter nog niet hoe. Dat ga ik met hen bespreken. Dat moet ik in goed overleg doen. Juist daarover gaan de discussies. Juist daar willen wij die borging hebben. Ik ben ervan overtuigd dat de RTE's dat nu ook doen, door het inroepen van die kennis en kunde, maar ik wil dat zij dat zichtbaar borgen in de standaardbehandeling van complexe zaken. Deze drie dingen wil ik aanpassen.

Minister Schippers: Mevrouw Tellegen vroeg mij of de niet-reanimerentatoeage van Nel Bolten rechtsgeldig kan zijn. Wij hebben geen vorm vastgelegd waarin je de wens van niet-reanimeren duidelijk kunt maken. Dat kan bijvoorbeeld met een briefje of een penning. Als iets persoonlijk is en als er iets is waaruit ook blijkt dat je het heel erg wilt, dan is het wel een tatoeage. Is die wens duidelijk en wordt deze dan opgevolgd? Je hebt het recht om niet behandeld te willen worden. Dat zeg ik maar even klip-en-klaar. Tegelijkertijd ben ik het ermee eens dat het voor mensen in de praktijk een worsteling is. Niet iedereen is bereid tot het laten zetten van zo'n grote tatoeage. Mensen vragen zich af op welke wijze ze kunnen aangeven dat ze niet gereanimeerd willen worden. De Kamer heeft mij daar verschillende malen op bevraagd. Een niet-reanimeerpenning moet gemakkelijk te verkrijgen zijn bij een neutrale instantie. Je moet alleen de kosten betalen voor het maken van zo'n penning. Ik bekijk op welke wijze we dat kunnen faciliteren. Heel veel duidelijker en persoonlijker dan met een tatoeage kun je het niet aangeven. Het is niet nodig dat mensen het op die manier doen, er zijn vele wegen.

Een huisarts hoeft geen toestemming te geven voor een niet-reanimerenpenning. De patiënt besluit zelf om af te zien van een behandeling en heeft daar ook het recht toe.

Ik bekijk nog of ik een neutrale, niet aan een bepaalde stichting of vereniging gelieerde niet-reanimerenpenning kan uitgeven of kan laten uitgeven. Ik bekijk ook op welke wijze wij faciliterend kunnen optreden. Het is belangrijk dat burgers worden voorgelicht over de betekenis van zo'n penning, papier of welke wijze men dan ook kiest om daaraan uiting te geven en de wijze waarop men die penning kan aanvragen. Het is ook van belang dat we adequate informatie verschaffen over levenskansen en kwaliteit van leven na reanimatie. Ik zal daarover in overleg treden met de organisaties die daarbij betrokken zijn.

Mevrouw Arib vroeg of er inzicht komt in het dossier van de aanvrager van een niet-reanimerenpenning. Nee, dat komt er niet. De aanvrager kan eigenstandig beslissen dat hij niet behandeld wil worden en hoeft dan geen goedkeuring te krijgen van een hulpverlener.

Minister Schippers: Toen ik het had over betrokken organisaties, bedoelde ik zeker ambulancepersoneel, net als de clubs die mevrouw Arib benoemde. Ik wil de vorm openhouden, want iedereen moet er op zijn eigen manier invulling aan kunnen geven. Toch ga ik, in tegenstelling tot wat we tot nu toe hebben gedaan, de niet-reanimerenpenning vanuit de overheid faciliteren, omdat mensen bang zijn dat het met een briefje toch niet goed begrepen wordt. Ik ben het met mevrouw Leijten eens. Ik betrek deze groepen erbij en dat doe ik uiterlijk in het voorjaar.

Verschillende commissieleden vroegen naar de stand van zaken van de adviescommissie Voltooid leven. Vordert de commissie in haar werkzaamheden? Op 3 juni heb ik de Kamer geïnformeerd over de opzet, het doel en de samenstelling van de commissie van wijzen. De commissie heeft gekozen voor de titel «adviescommissie Voltooid leven». Sinds de instelling heeft de commissie vier bijeenkomsten gehad. Die bijeenkomsten vinden iedere zes weken plaats. Het is nu nog te vroeg om verder iets te zeggen over de voortgang. Men is druk bezig.

De code of practice naar aanleiding van een aanbeveling uit het evaluatierapport wordt momenteel opgesteld en zal per januari 2015 beschikbaar zijn. Daarnaast is er inmiddels een publicatiecommissie ingesteld, die bekijkt op welke wijze de oordelen op de website geplaatst kunnen worden en op welke wijze beter aangesloten kan worden bij de manier waarop artsen de oordelen lezen. Als de website klaar is, zal hierop de meest recente informatie te vinden zijn. Dit gaat natuurlijk om een codificatie van de huidige praktijk.

Wordt er soepeler getoetst of zijn de verzoeken complexer? Er is een toename van complexe verzoeken. Ook zijn artsen beter in staat te bepalen welke verzoeken gehonoreerd kunnen worden. De RTE's vervullen een rol in het verduidelijken van de grenzen. Ik kan niet de conclusie trekken dat er sprake is van soepelere toetsing.

De Levenseindekliniek zou niet goed toetsen. Hoe zie ik dat? 99% van de zaken die de Levenseindekliniek heeft behandeld, zijn als zorgvuldig beoordeeld. Er zijn twee casussen waarbij sprake was van het oordeel «onzorgvuldig». Als je in acht neemt dat de Levenseindekliniek geconfronteerd wordt met complexere problematiek, dan kun je echt niet zeggen dat dit een verontrustend beeld geeft. De Levenseindekliniek stelt zich ontzettend lerend en open op en verbetert de procedures steeds verder. Ik heb dan ook vertrouwen in de Levenseindekliniek. Ik ben het met iedereen eens die zegt dat er eigenlijk geen Levenseindekliniek hoort te bestaan. Dat vind ik ook. Toch ben ik blij dat de Levenseindekliniek in de huidige situatie wel bestaat. Er zijn namelijk mensen die nergens terechtkunnen en uiteindelijk bij de Levenseindekliniek wel hun vragen kunnen stellen en hun verzoek kunnen neerleggen.

VUmc en AMC hebben net onderzoek gedaan. De uitkomst is dat wat er gebeurt, goed en zorgvuldig gebeurt. Met het instellen van een nieuw onderzoek naar de Levenseindekliniek zou ik het beeld schetsen als ware het een instantie die niet deugt. Dat is niet aan de orde. De Levenseindekliniek is heel integer en zorgvuldig aan het werk. In het VUmc-AMC-rapport staat dat wij het functioneren van de Levenseindekliniek mee moeten nemen in de evaluatie. Dat doen we. De evaluatie start in 2015. Ter geruststelling van mevrouw Arib kan ik zeggen dat in 2016 de resultaten van de evaluatie beschikbaar zijn. Laten we het functioneren van de Levenseindekliniek in dat proces meenemen. Daar ben ik groot voorstander van.

Minister Schippers: Dat neem ik expliciet mee in de evaluatie.

Als een arts weigert euthanasie te verlenen, krijg je dus geen hulp. Hoe zie ik dit? Wij hebben daar verschillende malen over gesproken en gecorrespondeerd. Er is een initiatiefwet voor een verwijsplicht. Ik ben daar zelf geen voorstander van, omdat ik me afvraag welk probleem je ermee oplost. In de huidige situatie hebben artsen die niet in euthanasie willen voorzien vaak een systeem van doorverwijzen. We hebben daarnaast nog de Levenseindekliniek. Ik zie geen aanleiding om wettelijke maatregelen te nemen.

Minister Schippers: Dat is in het voorjaar. Het is een heel intensief traject geweest. Dat is niet om het weg te schuiven in onduidelijkheid.

In een aanbeveling van ZonMw staat dat er duidelijkheid moet worden geboden aan personen die lijden aan een niet-medische aandoening. Op dit moment kijkt de adviescommissie Voltooid leven naar de juridische mogelijkheden en maatschappelijke wenselijkheid van hulp bij zelfdoding bij voltooid leven. Ik heb het rapport van ZonMw doorgestuurd naar de adviescommissie. Men zal dit rapport betrekken bij het advies dat volgend jaar zal verschijnen. Dat wordt tegen de zomer. Wij zullen bij ons standpunt ook de knelpunten die ZonMw noemde, meenemen. Wij geven daar een reactie op, maar dat doen wij in één geheel met wat we uit die adviescommissie krijgen.

Minister Schippers: Het belangrijke van het debat over euthanasie dat momenteel zeer intensief wordt gevoerd via media als televisie en kranten, is dat er steeds meer bekend wordt over patiëntenverenigingen en verenigingen die zich hiervoor inspannen. Tegelijkertijd zijn er verzoeken en vragen. Bij Buitenhof zei een ethica dat een euthanasieverzoek altijd de oorsprong moet hebben in een medische aandoening en dat dit een knellend punt in de wet is. Daarvoor hebben we de commissie Voltooid leven ingesteld. In de zomer krijgt de Kamer daar meer informatie over. Ik neem dan ook het ZonMw-rapport mee. We kunnen dan verder spreken over de stand van zaken op dat moment.

De heer Krol vraagt of ik bereid ben om onderzoek te doen naar de mogelijkheid om waardig te kunnen sterven als je klaar bent met leven. Ik heb de commissie van wijzen ingesteld, die nu vier keer bijeengekomen is. Tegen de zomer hoop ik meer daarover te kunnen zeggen. Dan neem ik ook het ZonMw-rapport mee.

Ik weet niet welke gegevens bekend zijn over dementie en de wil tot sterven. Wij bezien of deze gegevens beschikbaar zijn. Daarna bekijk ik of aanvullend onderzoek gewenst is. We inventariseren eerst welke kennis er is op dat terrein.

Minister Schippers: Ik krijg in mijn oor gefluisterd dat het wel even duurt. We moeten grondig bekijken welke informatie er is. We gaan een poging doen om dit voor de zomer klaar te hebben. Dan gaat de Kamer mij eraan herinneren en vragen of we een beetje opschieten. Ik hoor dat we het doen.

Het is een goed idee om een wilsverklaring actueel te houden. Het is een levend document. Het is niet iets dat je ooit opschrijft en in de kluis doet en er dan tientallen jaren niet naar kijkt. Hoe actueler een document is, hoe invoelbaarder het voor een arts is en hoe gemakkelijker het is om er daadwerkelijk naar te handelen. Dat wil overigens niet zeggen dat er een verplichting bestaat, maar dat weet de Kamer ook. De wilsverklaring heeft geen houdbaarheidsdatum. Dat hebben we expliciet niet vastgelegd. Ik heb daar diep over nagedacht naar aanleiding van vragen van de Kamer, maar die wil ik niet vastleggen. Als een document dan net een week te oud is, zou het ineens niet gelden. Dat moeten we niet hebben.

Ik ben een ontzettend groot tegenstander van toetsing op toetsing. Wij hebben de wet op deze manier gemaakt om de arts zekerheid te geven. Dat mag echter niet te lang duren. Daar is de wet op gebouwd. Als je een toetsingscommissie op een toetsingscommissie zet, dan leg je de bijl aan de wortel van deze wet. Zaken die onzorgvuldig zijn, gaan door naar het OM. Het OM heeft wel degelijk een belangrijke taak in deze wet. Mevrouw Voortman zei dat je daarmee een derde toetsing zou krijgen.

Minister Schippers: Ik zie dat toch anders. De open normen worden nader ingevuld. Dat gebeurt zichtbaar en dat kunnen wij allemaal meelezen. In voorbereiding naar dit debat heb ik casussen nagelezen en nagekeken op tv. Er is publiek debat over uitkomsten van bepaalde casussen. Op basis daarvan kan de wetgever altijd zeggen dat hij dat anders ziet. Wij kunnen hier tot andere conclusies komen. Wij hebben gekozen voor een heel open, transparante en toetsbare procedure.

Ik kom op de niet-medische component in de euthanasiewet of de Wtl. Er is een balans gevonden tussen verschillende componenten op grond van arresten van de Hoge Raad. Ook een stapeling van ouderdomsklachten kan grond zijn voor ondraaglijk lijden en heeft een medische component. Ten aanzien van voltooid leven, waarin geen medische component zit, hebben wij de adviescommissie die een advies zal uitbrengen.

Wat gebeurt er met het criterium «uitzonderlijke behoedzaamheid» uit het Chabot-arrest over euthanasie en psychiatrie? De Hoge Raad heeft in de zaak-Chabot in 1994 geoordeeld dat het beoordelen van verzoeken om hulp bij zelfdoding van iemand met psychisch lijden met uitzonderlijk grote behoedzaamheid dient te geschieden. Dat is noodzakelijk omdat de ernst en de uitzichtloosheid van het lijden moeilijk objectief zijn vast te stellen. In de richtlijn van de NVvP is daarom opgenomen dat een onafhankelijk psychiater geconsulteerd moet worden voordat de SCEN-consultatie plaatsheeft.

Wij doen geen onderzoek naar suïcide in Nederland, omdat wij dit continu monitoren. We hebben ook jaarlijks in de Kamer een debat over suïcide, de landelijke monitor suïcide.

In Nieuwsuur hebben drie leden van een RTE hun zorgen geuit. Wat zegt dat over de cultuur binnen de RTE's? De RTE's zijn zorgvuldig opgebouwd en bevatten personen met verschillende achtergronden. Het is heel waardevol dat er binnen de RTE's ruimte is om een afwijkende mening te laten horen. Dat moet je niet anoniem doen. Je moet binnen je RTE voor je mening staan en verder discussiëren. Ik zal de RTE's oproepen om te garanderen dat er ruimte blijft bestaan voor afwijkende opinies en discussie onder leden. Ik weet dat ze dat al doen, maar als de Kamer dat wil, wil ik hen wel daartoe oproepen.

Minister Schippers: Ik stel het op prijs als mevrouw Dik-Faber dat opzoekt en preciseert, zodat wij ernaar kunnen kijken. Dan kunnen wij bekijken of wij die mening delen. Wij hebben op verzoek van de ChristenUnie nog niet zo lang geleden in samenwerking met het VUmc een plan van aanpak gemaakt met betrekking tot suïcide. We doen dat in mijn ogen heel zorgvuldig. Ik krijg graag informatie over mogelijke hiaten, zodat we die kunnen beoordelen.

Ik ga verder met de apothekers. Het is ontzettend goed dat de KNMP zich zo actief opstelt en daadwerkelijk met suggesties komt om de praktijk met betrekking tot euthanasie en hulp bij zelfdoding te verbeteren. Apothekers spelen natuurlijk een cruciale rol bij euthanasie. Zij leveren de middelen aan en adviseren de artsen over de dosis, de preparatie en de bewaking van de middelen. Zij hebben een belangrijke taak. Zoals ik in mijn brief ook heb geschreven, is het niet de bedoeling dat de apotheker de beoordeling van de arts overdoet. Dat wil de KNMP ook niet. De apotheker heeft echter een eigenstandige verantwoordelijkheid voor het ter hand stellen van de middelen. De apotheker moet voldoende ruimte en tijd hebben om tot een goede afweging te komen over de farmaceutische aspecten van een euthanasie, zoals de juiste middelen en de juiste methode. Tijdig contact tussen arts en apotheker is dus van belang. Naar aanleiding van de brief die wij van de apothekers hebben gekregen, hebben wij hen daar actief bij betrokken. Wij hebben hen in gesprek gebracht met de RTE's en de KNMG om zo recht te doen aan hun positie.

Minister Schippers: Ik ben het volledig eens met mevrouw Arib. De apotheker heeft echt een andere positie. Je kunt ook een apotheker hebben die de middelen niet wil leveren en dan moet je naar een andere apotheker. Dat moet je wel tijdig en zorgvuldig doen, zodat de apotheker zijn eigen afwegingen kan maken. Hij heeft echt een andere rol en de KNMP vindt dat ook. Die ambieert helemaal geen andere rol.

Kunnen we de palliatieve zorg bij psychiatrie bevorderen? Palliatieve zorg in psychiatrie is belangrijk maar ook heel complex. De geestelijke gezondheidszorg moet daarom de kennis over palliatieve zorg borgen. Omgekeerd dienen in de palliatieve zorg de noodzakelijke psychiatrische deskundigheid en ervaring te worden uitgebreid. Het is daarom noodzakelijk om kennis en ervaring uit beide sectoren te delen. Om dat te bereiken houdt de werkgroep Palliatieve zorg in de Geestelijke Gezondheidszorg zich al een aantal jaren bezig met het uitwisselen en verzamelen van verklaringen in de praktijk. Er zijn symposia georganiseerd en er is bijgedragen aan praktijkontwikkeling in diverse instellingen. Daarnaast heeft een werkgroep bestaande uit deelnemers van verschillende organisaties kennis en inzicht uit de psychiatrie en palliatieve zorg samengebracht in de gids Palliatieve zorg voor mensen met een psychiatrische stoornis. In het Nationaal Programma Palliatieve Zorg (NPPZ) zal aandacht worden gegeven aan de uitbouw van kennis en de implementatie van goede voorbeelden voor palliatieve zorg voor verschillende doelgroepen, waaronder psychiatrische patiënten.

Ik ben het ermee eens dat het van belang is dat we serieus kijken naar euthanasie voor kinderen van een tot twaalf jaar. Ik heb de Nederlandse Vereniging voor Kindergeneeskunde gevraagd om een standpunt over euthanasie bij kinderen in te nemen. De komende maanden komt de NVK hiermee. Men beziet op welke wijze het gebruik van de recent opgestelde richtlijn Palliatieve Zorg voor Kinderen beter kan worden geborgd. Daarnaast zet de Nederlandse Vereniging voor Kindergeneeskunde een onderzoek op om in kaart te brengen op welke wijze de levenseindezorg bij minderjarigen plaatsvindt, welke knelpunten worden ondervonden en welke handelingsopties daarbij mogelijk als aanvulling meerwaarde bieden. VWS ondersteunt dit inventariserende onderzoek met een financiële bijdrage. Ik wacht de resultaten van dit onderzoek en het standpunt van de NVK af.

De heer Van der Staaij vraagt mij of ik het bredere debat wil bevorderen, niet sec over euthanasie maar over eindigheid. Dat debat is cruciaal. Er zijn wetten waarover niet gesproken wordt en die zich niet ontwikkelen, maar dit is een wet die zich wel ontwikkelt. De euthanasiewet gaat over belangrijke zaken. Het is dus van belang dat iedereen in de maatschappij daar zelf over discussieert en zich daarover een mening vormt. Dat gesprek wordt op diverse manieren gestimuleerd. Er is een brochure Tijdig spreken over het levenseinde voor artsen en patiënten, waarmee dat gesprek bevorderd wordt. Er is ook een coalitie Van Betekenis tot het einde, die dit tracht te bevorderen, onder meer via een gesprek met de Kamer twee weken geleden. In het Nationaal Programma Palliatieve Zorg wordt hier nadrukkelijk aandacht aan besteed. Wij gaan het gesprek met deze coalitie aan en bekijken welke signalen er zijn voor verbeteringen en de wijze waarop we deze kunnen oppakken.

Ben ik bereid om artsen psychiatrisch te scholen om ze te leren praten over de doodswens? De afgelopen periode zijn er verschillende documenten verschenen, zoals de handreiking van onder meer de KNMG Tijdig spreken over het levenseinde. Ook de handreiking van de werkgroep Schriftelijke wilsverklaring bij euthanasie zal artsen ondersteunen. De Nederlandse Federatie van Universitair Medische Centra (NFU) heeft aangegeven hier extra aandacht aan te schenken in de bij- en nascholing. Er gebeurt momenteel veel op dit terrein.

Kan ik extra aandacht toezeggen voor nazorg en transparantie? Dat is een belangrijk onderwerp. In de evaluatie zal ik meenemen wat er in de praktijk gebeurt. De SCEN heeft steun voor artsen na afloop. Iedereen kan daarop een beroep doen. Het is een heel interessant onderwerp. We zullen actief in de evaluatie meenemen wat er daadwerkelijk op dit terrein gebeurt.

Minister Schippers: Mevrouw Leijten vraagt wat ik ervan vind dat alleenstaanden moeizamer een verzoek tot euthanasie doorlopen. Ik ben het met haar eens dat dit voor iedereen gelijk moet zijn. Tegelijkertijd is de realiteit dat het voor een dergelijk emotioneel proces uitmaakt of je gesteund wordt door naasten. We weten allemaal dat als je naar de dokter gaat voor een emotioneel gesprek, degene die je meeneemt vaak meer hoort. Als je steun hebt uit je omgeving, dan heb je daar steun aan. Dat kunnen ook vrienden zijn of naasten op een andere manier. Het proces zou verder gelijk moeten zijn. Als hulpverleners weten dat iemand het helemaal alleen moet doen en dat dat een extra belasting is, dan kunnen ze er aandacht aan besteden.

Mevrouw Keijzer vroeg of ik dementie en voltooid leven wil bespreken met de inspectie en de KNMG. Dat vroeg ze mij in een interruptie nog een keer. Dat wil ik best doen, maar ik vraag me af wat zij daar precies mee beoogt. Het is lastig dat ik haar dat nu niet kan vragen. Daar worden geen individuele casussen besproken, want dat is aan de toetsingscommissies. Ik zal haar buiten de vergadering aanschieten om haar te vragen wat zij met haar vraag beoogt.

Mevrouw Keijzer vroeg naar pagina 11 van het jaarverslag van de RTE's. De RTE's beogen duidelijkheid te geven op punten waarop artsen, burgers en consulenten denken dat er wettelijke eisen zijn, terwijl dit niet het geval is. Zo moet pagina 11 gelezen worden. Ik waardeer het dat RTE's deze duidelijkheid scheppen. Termen als «duurzaamheid» en «behandelrelatie» staan niet in de wet, maar spelen wel een belangrijke rol. De code of practice biedt duidelijkheid over de wijze waarop de RTE's de wettelijke eisen toepassen in hun toetsing. Dat zal mevrouw Keijzer geruststellen.

De procedure bij psychiatrie kan zorgvuldiger. Wat vindt de Minister van een onderzoek hiernaar? Ik wil de richtlijn van de NVvP ook toepassen op artsen die geen psychiater zijn. Daarnaast wordt de richtlijn van de NVvP de komende tijd herzien.

Mevrouw Keijzer zegt dat het schort aan begeleiding van psychiatrische patiënten met een doodswens en vraagt naar mijn reactie. Een doodswens, wie die ook uit en wat de patiënt ook voor aandoening heeft, moet serieus genomen worden. De richtlijn van de NVvP geeft handvatten aan psychiaters om dit gesprek goed te voeren. Dat betreft het onderzoeken van de onderliggende hulpvraag, of er daadwerkelijk een persistente doodswens aanwezig is. Het is heel belangrijk dat de patiënt hierin zorgvuldig wordt begeleid.

Mevrouw Arib vraagt hoe ik aankijk tegen het pleidooi dat er een behandelrelatie moet zijn om een verzoek van een psychiatrisch patiënt goed te kunnen beoordelen. In zijn algemeenheid is er geen grens te trekken tussen wat wel en wat niet voldoende is om een verzoek om hulp bij zelfdoding goed te kunnen beoordelen. Dat is afhankelijk van de situatie en de patiënt. Van belang is dat de arts ernaar streeft een zo volledig mogelijk beeld te hebben van de patiënt en het verzoek. Er moet voldoende relatie zijn om te kunnen oordelen over de zorgvuldigheidseisen uit de wet. Ik heb eerder aangegeven dat dat meer afhangt van de intensiteit en de zorgvuldigheid, dan van de duur van de behandeling.

Het komt voor dat via SCEN of de KNMG gezocht wordt naar een SCEN-arts/psychiater om bij een patiënt met psychiatrische problematiek het eerste consult uit te voeren. Dat lukt vaak. In sommige gevallen is een SCEN-arts/psychiater alleen beschikbaar voor de tweede SCEN-consultatie. Voor de tweede consultatie zijn in ieder geval voldoende SCEN-artsen beschikbaar.

Mevrouw Arib vraagt op welke termijn ik tot actie overga met betrekking tot de niet-reanimerenpenning. Ik moet daarover veel partijen spreken. Wij hebben dat overleg begin 2015. Daarna kom ik zo snel mogelijk met duidelijkheid naar de Kamer.

Als ik de resultaten van het onderzoek en het standpunt van NVK ten aanzien van euthanasie bij kinderen heb ontvangen, zal ik bekijken welke ondersteuning de NVK wenselijk acht voor levenseindezorg bij kinderen.

Minister Opstelten: Voorzitter. Ik heb nog een kort antwoord voor mevrouw Dik-Faber over de positie van het OM. Dat ligt in het verlengde van wat Minister Schippers al heel goed heeft gezegd. Het OM is het sluitstuk in de toetsing van de Wet toetsing levensbeëindiging. De sleutelwoorden zijn «transparantie» en «zorgvuldigheid». De cijfers zijn aangehaald. In 2013 waren er vijf situaties waarover de RTE's het judicium «onzorgvuldig» hebben geformuleerd. Die zaken zijn naar het OM gegaan. De Kamer kent de procedure in de aanwijzing. Vervolging, niet-vervolging, voorwaardelijke straf of sepot kan pas na mijn instemming plaatsvinden. Ik beoordeel de situaties ook. Dat geeft het signaal van zorgvuldigheid. Zoals mijn collega al zei, moeten we niet toetsing op toetsing op toetsing hebben. De wet heeft het sluitstuk niet voor niets bij het OM gelegd.

Er vinden gesprekken plaats tussen het OM en de RTE's over algemene zaken. Het kan niet zo zijn, en dat is ook nog nooit gebeurd, dat een RTE het OM verzoekt om overleg te hebben over een individuele casus. Daarmee zou het OM zijn positie als sluitstuk kwijtraken. Het OM kan niet adviseren om een casus een bepaald judicium te geven, want als het judicium «onzorgvuldig» luidt, komt de zaak vervolgens weer bij het OM. Dat is niet de bedoeling van de wet.

Mijn collega heeft heel precies aangegeven op welke wijze je de samenstelling van de RTE's op maat kunt laten aansluiten bij de situatie. Het sluitstuk ligt bij het OM en uiteindelijk bij de rechter. Jurisprudentie kan uiteindelijk ook bij de Hoge Raad plaatsvinden.

Mevrouw Arib (PvdA): Voorzitter. Ik dank beide Ministers voor de antwoorden. Ik ben verheugd met de toezegging van de Minister om psychiaters en geriaters op een structurele manier te betrekken bij gevallen waarbij euthanasie bij psychiatrische patiënten of dementerenden is toegepast.

Hoe zit het met de betrokkenheid van familie? Het is een andere situatie dan wanneer er lichamelijk iets aan de orde is.

Het is belangrijk dat de NVvP de richtlijnen ontwikkelt. Dat is een goede zaak. Dat geldt ook voor de niet-reanimerenpenning.

Er blijft iets in de lucht hangen met betrekking tot onderzoek naar de Levenseindekliniek. De Minister zegt dat er in 2015 een evaluatie komt van de euthanasiewet. In 2016 is de evaluatie klaar. Als de evaluatie in januari 2015 start en in december 2016 eindigt, dan duurt dat onderzoek twee jaar. Ik wil daar graag meer over weten. Is de Minister bereid om mijn inbreng op dat punt serieus bij de evaluatie te betrekken? Als de Minister zegt dat ze geen aanleiding ziet maar het toch meeneemt, dan weet ik al dat er in de evaluatie ook niet serieus naar wordt gekeken.

Mevrouw Tellegen (VVD): Voorzitter. Ik dank beide Ministers voor de heldere antwoorden. Het is goed dat de Minister heeft aangekondigd dat er op drie terreinen een aanpassing volgt. Ik ben een groot voorstander van het beter verankeren van kennis en kunde. Wordt dat ook verplicht?

Ik ben heel blij dat de Minister met alle betrokken partijen in gesprek gaat over de niet-reanimerenpenning. De VVD vindt het belangrijk dat dat beter geregeld wordt. Ik ben ook blij om te horen dat de vorm van die niet-reanimerenverklaring vrij blijft en dat een tatoeage inderdaad rechtsgeldig is.

Ik kijk reikhalzend uit naar het rapport van de adviescommissie Voltooid leven dat voor de zomer van 2015 naar de Kamer komt.

Mevrouw Pia Dijkstra (D66): Voorzitter. Ook ik dank beide bewindslieden voor de beantwoording. Ik sluit me aan bij de vragen van mevrouw Tellegen over de drie aanpassingen die de Minister heeft genoemd.

Wordt het verplicht dat RTE's psychiaters en deskundigen op het gebied van dementie bij hun toetsing betrekken? Ze doen het nu ook al. Wat wil de Minister daarmee bereiken?

De Minister heeft gezegd dat de euthanasiewet zich verder ontwikkelt. Ik ben dat met haar eens. Uit de knelpuntenonderzoeken over de schriftelijke wilsverklaring van ZonMw en van de Erasmus Universiteit blijkt dat er een breed draagvlak is voor euthanasie. Verschillende mensen hebben er vanmiddag op gewezen dat we veel te ver gaan. In de resultaten van die onderzoeken zie je dat er nog steeds een breed draagvlak is.

De informatie over de apothekers komt van de KNMP. Ik kan de Minister die informatie doorgeven.

Ik ben erg blij dat de Minister nu toch een vorm van regie neemt ten aanzien van de niet -reanimerenpenning. Daar heb ik drie jaar geleden al in een motie om gevraagd. Ik dank de Minister daarvoor. Ik hoor graag hoe ze dat denkt aan te pakken.

Mevrouw Dik-Faber (ChristenUnie): Voorzitter. Ik kan heel kort zijn. Ik ben heel blij met de toezeggingen van de Minister aan het begin van het debat om drie aanpassingen te doen, waaronder het verankeren van kennis op het terrein van psychiatrie en dementie in de toetsingscommissies. Ik juich dat van harte toe. Dat zal de zorgvuldigheid ten goede komen. Mijn grote zorgen concentreren zich op de situatie van euthanasie waarover nu veel discussie is en die in de samenleving vragen oproept. We hebben in de Kamer ook debatten hierover gevoerd en die roepen ook vragen op. Ik heb het dan over de situatie dat mensen opzien tegen verblijf in een verpleeghuis. De Levenseindekliniek komt iedere keer in beeld. Ik zie met spanning uit naar de evaluatie. Ik zal dan zeker het debat verder voeren.

Houden wij ergens bij wat de geschiedenis is van mensen die bij de Levenseindekliniek terechtkomen? Ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat mensen van arts naar arts gaan en, zo hoorde ik vandaag, zelfs naar de apotheker gaan om hun verzoek ingewilligd te zien. Is men daarmee bekend bij de Levenseindekliniek?

De heer Van der Staaij (SGP): Voorzitter. Ik dank de bewindslieden voor de beantwoording. Ik dank de Minister voor de aanpassingen die zij in het vooruitzicht heeft gesteld, onder andere het versterken van de psychiatrische deskundigheid bij de toetsingscommissies.

We zullen de discussie over toetsing op toetsing niet herhalen. Worden meldingen nu voorgelegd aan alle RTE's als een RTE een zaak als «zorgvuldig» wil beoordelen, maar het toch een behoorlijke verruiming is van de praktijk?

Het is goed dat bij de evaluatie, die inderdaad redelijk snel op de agenda staat, ook de Levenseindekliniek wordt meegenomen. Wat de SGP betreft gaat het daarbij niet om de strikte rechtmatigheid van het handelen, want die wordt al getoetst. Het gaat ons om de wenselijkheid van de beleidsontwikkeling. Punten die steeds naar voren komen zijn zorgen over een beperkte behandelrelatie en de tunnelvisie door het uitsluitend gericht zijn op het toepassen van euthanasie en niet op andere aspecten van medisch handelen. Kunnen deze kritiekpunten worden meegenomen bij de evaluatie?

Mevrouw Leijten (SP): Voorzitter. Dit debat kenmerkt zich door zorgvuldigheid, de professionaliteit van onze medici en het oordeel dat moet plaatsvinden daar waar de vraag ligt. Los van de wijze waarop je aankijkt tegen verruiming van verschillende situaties waarin euthanasie wordt toegepast, is dit een goede toon voor het debat. Ik spreek mijn vertrouwen uit in de artsen. Ik heb het gevoel dat ze er zorgvuldig mee omgaan. Dat is moeilijk. Het is moeilijk om de afweging te maken en het is moeilijk om de euthanasie uit te voeren. Het is goed om dat te zeggen in dit debat.

De Minister heeft onze vragen over extra aandacht voor mensen die psychiatrisch lijden of dement zijn, de code of practice, de reikwijdte van de wilsverklaring en de wijze waarop je omgaat met informatie, op een goede manier beantwoord. Daar ben ik blij mee.

Het schuurt een beetje dat de Minister zegt dat zij heel erg blij is met de Levenseindekliniek. Ik wil die niet verdacht maken. Dat is niet de bedoeling. Ik sluit me aan bij de zorgen over het feit dat het bij de Levenseindekliniek alleen maar gaat over het levenseinde, terwijl er mogelijk ook andere oplossingen zijn. De Minister neemt mee dat er mogelijk situaties zijn waarbij er eerder een oordeel «onzorgvuldig» zou zijn geweest, terwijl die nu het oordeel «zorgvuldig» krijgen. Daar ben ik blij om. Hoe krijgen we voor elkaar dat de Levenseindekliniek overbodig wordt? Dat zou uiteindelijk een goede situatie zijn.

Minister Schippers: Voorzitter. Misschien houdt het bestaan van de Levenseindekliniek verband met het feit dat het zwaar is voor artsen om besluiten hierover te nemen. Natuurlijk schuurt het. Ik ben blij dat de Levenseindekliniek bestaat in de situatie waarin de samenleving verkeert. Mensen die een verzoek hebben, voelen zich niet gehoord en hebben nu de optie hun verzoek bij de Levenseindekliniek neer te leggen. Het is goed dat dat gebeurt. Ik benadruk dat de RTE's alle oordelen van de Levenseindekliniek beoordelen op zorgvuldigheid. Daar komt de Levenseindekliniek heel goed uit. Ik heb aangegeven dat ik het advies van AMC-VUmc om de Levenseindekliniek mee te laten lopen in de evaluatie, meeneem. Daarbij bekijk ik ook de achtergronden van de mensen die daar komen. Zijn zij doorverwezen of hebben ze nul op het rekest gekregen en proberen zij het nog een keer? Dat is het verzoek van mevrouw Leijten en mevrouw Arib. Wij nemen dit mee. We zetten de evaluatie begin 2015 uit en in de zomer van 2016 hebben we daar de resultaten van.

De RTE's kunnen nu de kennis en kunde die ze nodig hebben bij specifieke zaken, al bij hun afweging betrekken., maar bij psychiatrische patiënten moet een psychiater meekijken en bij dementerenden moet een geriater meekijken. De precieze vormgeving wil ik in overleg met de RTE's doen, omdat deze discussie en de twijfel die hierover bestaat, knagen aan het draagvlak daar waar dat niet nodig is. Dat wil ik voorkomen. Ik ben het met mevrouw Dijkstra eens dat het draagvlak in Nederland enorm breed is. Daar moeten we zuinig op zijn. Met het invullen van de wet moeten we het draagvlak behouden. Ik doe dit niet omdat ik denk dat de oordelen heel anders worden. Ik doe het omdat iedereen de geruststelling moet hebben dat daar met deskundigheid mee wordt gekeken.

Het is waar dat mevrouw Dijkstra eerder een motie inzake de niet-reanimerenpenning heeft ingediend. Ere wie ere toekomt. Ik heb toen het advies «ontraden» gegeven, omdat ik dacht dat het maatschappelijk zo'n grote rol speelde dat het wel goed zou komen. Als liberaal wilde ik afwachten op welke wijze het werd opgepakt. Het is gedeeltelijk opgepakt door de Nederlandse Vereniging voor Vrijwillige Euthanasie. Het nadeel daarvan is dat je lid moet worden. Veel mensen hebben mij daarop aangesproken. Daarom neem ik een faciliterende rol. Dat betekent niet dat we die dingen gaan drukken. Ik kom daar later op terug bij de Kamer.

Mevrouw Dik-Faber vraagt of wij de geschiedenis van mensen die bij de Levenseindekliniek terechtkomen bijhouden. Nee, dat doen wij niet. Ik heb net aan mevrouw Leijten toegezegd dat we dat punt bij de evaluatie wel meenemen.