Nr. 21 VERSLAG VAN EEN ALGEMEEN OVERLEG

De vaste commissie voor Volksgezondheid, Welzijn en Sport heeft op 19 december 2013 overleg gevoerd met Minister Schippers van Volksgezondheid, Welzijn en Sport en Minister Opstelten van Veiligheid en Justitie over:

• − de brief van de Minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport d.d. 10 april 2012 inzake de aanpak van het terugdringen van de doorlooptijden bij euthanasiemeldingen (Kamerstuk 32 647, nr. 15);

• − de brief van de Minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport d.d. 9 mei 2012 inzake de implementatie van de euthanasieregelgeving in Caribisch Nederland (Kamerstuk 31 568, nr. 101);

• − de brief van de Minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport d.d. 6 maart 2013, houdende een reactie op het KNMG-rapport inzake euthanasie bij dementie (Kamerstuk 32 647, nr. 16);

• − de brief van de Minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport d.d. 20 maart 2013, houdende het verslag van een schriftelijk overleg inzake het jaarverslag Regionale toetsingscommissies euthanasie 2011 (Kamerstuk 33 400 XVI, nr. 142);

• − de brief van de Minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport d.d. 22 mei 2013, houdende het standpunt van de regering ten aanzien van de evaluatie van de euthanasiewet (Kamerstuk 31 036, nr. 7);

• − de brief van de Minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport d.d. 23 september 2013, houdende aanbieding van het jaarverslag 2012 van de Regionale toetsingscommissies euthanasie (Kamerstuk 33 750 XVI, nr. 4);

• − de brief van de Minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport d.d. 18 december 2013 inzake stand van zaken inzake de ambtelijke werkgroep «Schriftelijke wilsverklaring bij euthanasie» (Kamerstuk 32 647, nr. 19).

Van dit overleg brengt de commissie bijgaand geredigeerd woordelijk verslag uit.

Voorzitter: Neppérus

Griffier: Sjerp

Mevrouw Pia Dijkstra (D66): Voorzitter. We bespreken vandaag de tweede evaluatie van de euthanasiewet. Daaruit blijkt dat wij een goede wet hebben, die voldoet aan de doelen die indertijd werden gesteld, te weten maatschappelijke controle van levensbeëindiging op verzoek, vergroten van de transparantie en het bieden van rechtszekerheid aan artsen.

Ik begin met de levenseindekliniek. Die voorziet in een behoefte, zo blijkt uit het toegenomen aantal meldingen, en handelt zorgvuldig. De patiënten die door de levenseindekliniek worden geholpen, verschillen van de patiënten die door de huisarts en het ziekenhuis worden geholpen. Het gaat hier veel meer dan in de huisartsenpraktijk om zeer complexe casussen. De reserve die wij ook lezen in de evaluatie van de euthanasiewet rond de levenseindekliniek blijkt uiteindelijk niet terecht, als zou die eigenlijk niet passen bij de euthanasiewetgeving omdat er geen sprake is van een langdurende relatie met een vertrouwde arts. Juist de frisse blik en enige afstand blijken een positief effect te hebben, waardoor uiteindelijk toch vaak de eigen huisarts tot de uitvoering kan overgaan. Die kennis en expertise over de wet en de grenzen daarvan zijn van groot belang voor artsen. Ziet de Minister hierbij een rol weggelegd voor de levenseindekliniek, waar in korte tijd veel ervaring is opgedaan over complexe casuïstiek?

Mevrouw Pia Dijkstra (D66): In tegenstelling tot de eerste verwachting blijkt dat de levenseindekliniek voorziet in een behoefte, namelijk dat artsen die daar werkzaam zijn, juist enige afstand hebben zonder een langdurige relatie met een patiënt, wat soms heel positief maar wat ook heel negatief kan zijn. Er kunnen bepaalde beelden van elkaar zijn ontstaan, waardoor een euthanasieverzoek heel moeilijk ligt. Vervolgens komt er iemand die daar ook van buitenaf tegen aankijkt, er nader op ingaat en het ook bespreekt met de eigen huisarts. Het blijkt in de praktijk dat het vaak mogelijk is om toch heel goed helder te krijgen wat nu precies ten grondslag ligt aan dat euthanasieverzoek en het blijkt dat dat ook heel vaak gerechtvaardigd is en aan de criteria voldoet. Daaraan kan de eigen huisarts dan vervolgens uitvoering geven, wat ook de wens is van zowel de huisarts als de patiënt. Dus het heeft een positiever effect dan men bij aanvang had gedacht, zoals ik ook teruglees in de evaluatie van de euthanasiewet. Daarom kom ik hierop.

Een belangrijk doel van de euthanasiewet is transparantie en maatschappelijke controle. Nu is het meldingspercentage, zo blijkt uit het jaarverslag van de toetsingscommissies, gestabiliseerd op 77, maar het is niet duidelijk waar dit door komt. Wil de Minister verder onderzoek doen naar de achterliggende reden hiervan?

De KNMG concludeerde dat artsen door het drama in Tuitjenhorn niet terughoudender zijn geworden bij het verlenen van palliatieve sedatie, maar wel bereikte ons het bericht dat artsen naar de levenseindekliniek hebben doorverwezen met de mededeling: ik durf het zelf niet aan na «Tuitjenhorn». Graag een reactie van de kant van het kabinet.

In België heeft de senaat vorige week ingestemd met het loslaten van de leeftijdsgrens voor euthanasie. In Nederland is beëindiging bij pasgeborenen tot een jaar toegestaan en is euthanasie mogelijk vanaf 12 jaar. Nu staat in de evaluatie van de euthanasiewet dat veel kinderartsen het denkbaar vinden om ook levensbeëindigend te handelen op verzoek van het kind of diens ouders, ook als het om een kind jonger dan 12 jaar gaat. Het rapport roept de beroepsgroep van kinderartsen op om te voorzien in een steun- en adviespunt op dit gebied. De Minister verwijst in haar reactie op die aanbeveling naar een richtlijn palliatieve zorg bij kinderen, maar artsen geven nu juist aan dat palliatieve zorg soms niet voldoet. Daarom vraag ik de Minister hoe zij denkt over levensbeëindigend handelen bij patiënten onder de 12, zoals ook mijn collega van de VVD schriftelijk al heeft gevraagd.

De Minister heeft aangegeven niets te voelen voor een verjaringstermijn van de wilsverklaring. Daarin kan ik mij vinden. Wel is iedereen het erover eens dat het goed is om die wilsverklaring up-to-date te houden en overleg te hebben met de arts. Hoe denkt de Minister over het centraal vastleggen van de wilsverklaringen zolang er nog geen persoonlijk gezondheidsdossier is?

Zojuist hebben wij de brief ontvangen over de stand van zaken van de werkgroep Schriftelijke wilsverklaring bij euthanasie. Ik ben het met de Minister eens dat het gaat om een complex vraagstuk, dat vraagt om grote zorgvuldigheid. Daarom wil ik graag van haar weten hoe artsen in de tussentijd moeten omgaan met schriftelijke wilsverklaringen als de patiënt het verzoek niet meer mondeling kan toelichten.

Juist vanwege de bestaande onduidelijkheid is het extra belangrijk dat artsen kunnen leren van het oordeel van de regionale toetsingscommissies. Daarom pleit ik er nogmaals voor dat de website actueel is en ook de laatste belangwekkende en complexe casuïstiek bevat. Kan de Minister de huidige stand van zaken toelichten?

Goed vind ik het dat de doorlooptijd van de rte's is verbeterd, maar is dit ook gewaarborgd voor de toekomst?

Ten slotte kom ik bij euthanasie bij dementerenden, het voltooid leven, de strafbaarheid van hulp bij zelfdoding afschaffen, kortom, zelfbeschikking bij het levenseinde. In een maatschappij waarin wij door technologische ontwikkelingen en medische innovaties steeds langer leven is deze vraag een urgente vraag geworden en een moeilijke. Dat realiseren wij ons allemaal. De Minister reageert met een ambtelijke werkgroep over de schriftelijke wilsverklaring en met een commissie van wijzen. Bij de begrotingsbehandeling heb ik al mijn zorgen uitgesproken dat dit tot vertraging zal leiden en wat mij betreft ook tot vrijblijvendheid. Wat is het doel? D66 wil op korte termijn een initiatiefwet voltooid leven ter consultatie aanbieden. Ik ben van plan een initiatiefnota te maken over hulp bij zelfdoding. Dan kunnen wij gericht het maatschappelijke en het politieke debat voeren.

Mevrouw Tellegen (VVD): Voorzitter. Het woord «euthanasie» komt uit het Grieks en betekent zoveel als eu = goede en thanathos = dood. Vandaag bespreken wij de tweede evaluatie van de euthanasiewet. Uit die evaluatie blijkt dat de wet, die tien jaar geleden werd opgesteld, nog steeds voldoet en geen aanpassingen behoeft. De VVD vindt het belangrijk deze conclusie hier vandaag te onderstrepen. De euthanasiewet, met alle richtlijnen die in de afgelopen jaren daaromheen zijn ontstaan, zorgt ervoor dat mensen in Nederland in hun laatste levensfase op een waardige manier afscheid van het leven kunnen nemen. Een goede en waardige dood vindt de VVD een groot goed. Ik zei al dat de wet voldoet, maar in de praktijk zijn er een aantal zaken die beter kunnen. Ik beperk mij vandaag tot de volgende punten: het vraagstuk voltooid leven, euthanasie bij dementie, de wilsverklaring, het gesprek tussen arts en patiënt en tot slot nog een aantal vragen met betrekking tot de toetsingscommissies.

Ik dank beide aanwezige bewindspersonen voor het feit dat zij bereid zijn op verzoek van de VVD een commissie in te stellen die zich zal buigen over het vraagstuk van hulp bij zelfdoding. De VVD vindt het belangrijk dat wordt bekeken of en, zo ja, hoe er aan de wensen van de groep mensen die niet onder de definitie ondraaglijk en uitzichtloos lijden valt tegemoet kan worden gekomen. Dan gaat het om mensen die lijden aan het leven en die op een menswaardige wijze willen sterven. Deze discussie is geïnitieerd door het burgerinitiatief Uit Vrije Wil en heeft tot een breed maatschappelijk debat geleid. Graag hoor ik van de Ministers wanneer wij de brief over de samenstelling van de commissie en de onderzoeksvraag tegemoet kunnen zien.

Ook zou ik graag willen weten of de Ministers in hun brief een tijdspad voor het onderzoek kunnen aangeven. Worden de reeds lopende onderzoeken over dit onderwerp, bijvoorbeeld door ZonMw, bij het werk van de commissie betrokken, zodat dubbel werk kan worden voorkomen?

Uit de praktijk is gebleken dat veel artsen zich niet zeker voelen als het gaat om een euthanasieverzoek door wilsonbekwame personen.

Mevrouw Tellegen (VVD): Ik heb het vurige pleidooi van mevrouw Voortman in Trouw vandaag nog eens grondig gelezen.

Dit is geen onderwerp om overnight te regelen. Dat lijkt mevrouw Voortman te vergeten. Ik ben heel blij dat een partij als GroenLinks voor de troepen uitloopt. Ik denk dat dat ook belangrijk is, al was het alleen maar om het debat verder aan de gang te houden, maar mevrouw Voortman lijkt wel vergeten dat het hier gaat om een zaak die je niet overnight kunt regelen. Het debat is gaande maar is absoluut niet afgerond. De keerzijde van zelfbeschikking en eigen regie is zorgvuldigheid en de bescherming van kwetsbaar leven. In tegenstelling tot GroenLinks is de VVD van mening dat wij daar waar mogelijk moeten kijken naar stappen vooruit maar dat wij altijd moeten afwegen tegen de keerzijde van het vraagstuk, namelijk misbruik. Dat is precies waar deze commissie zich over moet gaan buigen.

Uit de praktijk is gebleken dat veel artsen zich niet zeker voelen als het gaat om een euthanasieverzoek door een demente of beter, wilsonbekwame persoon. De wet zegt op dit punt: een schriftelijke wilsverklaring kan een mondelinge verklaring vervangen. De VVD wil dat de wet op dit punt blijft zoals die is. Patiënten moeten erop kunnen rekenen dat de wilsverklaring overeind blijft, ook als zij wilsonbekwaam zijn geworden. Dat neemt niet weg dat de VVD het probleem voor de artsen en de complexiteit van dit vraagstuk wel degelijk ziet. Voor de VVD geldt: niet tornen aan de wet, maar in de praktijk een adequate oplossing zoeken voor artsen die worstelen met een euthanasieverzoek door een dement persoon. Is de Minister het eens met de VVD dat een tijdig en regelmatig gesprek tussen arts en patiënt hier een cruciale rol kan spelen? Graag zou ik willen weten hoe het staat met de werkgroep die voor dit probleem door de Minister in het leven is geroepen. Kan de Minister bevestigen dat er aan de wet niet zal worden getornd?

De VVD hecht aan zelfbeschikking, aan eigen regie rondom vragen die betrekking hebben op het levenseinde. Helaas weten te veel mensen op dit moment niet hoe en waar ze hun wensen het best kunnen vastleggen. De VVD wil daarom meer werk maken van een wilsverklaring die algemeen erkend en herkend wordt en die vrij gemakkelijk beschikbaar is. Noem het een wilsverklaring, een levenstestament of een laatste wil. Waar het VVD om gaat is dat de wilsverklaring een meer herkenbaar document wordt voor zowel patiënt als arts. Of dat nu in een verpleeghuis is, bij de huisarts of in het ziekenhuis. Is de Minister bereid om de beroepsgroep, bijvoorbeeld de KNMG, te vragen of er een uniform model voor een wilsverklaring kan worden ontwikkeld? Hierbij zouden ook niet-behandelverklaringen moeten worden betrokken.

De VVD realiseert zich dat euthanasie geen recht is – dat is ook terecht – en dat het opstellen van een wilsverklaring primair de verantwoordelijkheid van een patiënt is. Maar door werk te maken van een uniform format en de inhoud van de wilsverklaring te bespreken met de arts wordt de kans groter dat de wensen van de patiënt over de laatste levensfase kunnen worden gehonoreerd.

De VVD vindt verder dat er meer aandacht moet komen voor het gesprek tussen arts en patiënt. Zowel voor de patiënt als voor de arts is het van belang dat het gesprek over wensen rondom het levenseinde vroegtijdig en zo vaak als nodig wordt gevoerd. Alleen dan ontstaat er een vertrouwensband, die cruciaal kan zijn bij zorgvuldige en adequate zorg in de laatste levensfase. Welke mogelijkheden ziet de Minister in dit kader om de brochure Tijdig spreken over het levenseinde meer kracht bij te zetten? De brochure gaat niet alleen over euthanasie maar ook over doorbehandelen en andere wensen in de laatste levensfase. Hoe brengen we deze informatie beter onder de aandacht van de patiënten? Welke concrete maatregelen zijn hierbij denkbaar?

Mevrouw Baay-Timmerman (50PLUS): Voorzitter. De afgelopen week is de maatschappelijke discussie over euthanasie en palliatieve zorg weer opgelaaid. Dit gebeurde natuurlijk naar aanleiding van de zaak in Tuitjenhorn. Maar ook de oproep van enkele medici en wetenschappers om een euthanasieverklaring regelmatig te toetsen is hier debet aan.

Daarnaast was er de zaak-Heringa en niet in de laatste plaats de enquête onder huisartsen van het televisieprogramma Altijd Wat en Medisch Contact, al ging dat strikt genomen niet over euthanasie maar over palliatieve sedatie. In de enquête gaf 10% van de huisartsen aan, wel eens een te hoge dosis morfine toe te dienen om het levenseinde van de patiënt te bespoedigen. Ook gaf 7% van de huisartsen aan, wel eens eerder met palliatieve sedatie te beginnen dan protocollen voorschrijven.

Zoals een arts treffend zegt: dit is geen confectie maar maatwerk. En zo is het. Palliatieve zorg en euthanasie zijn onderdeel van zorg, en zorg is mensenwerk. Het laat zich dus niet altijd vangen in protocollen. Natuurlijk laat dit onverlet dat de kaders wel moeten worden getoetst. Van artsen kan en mag je verwachten dat zij een individuele situatie het best kunnen inschatten. Wij mogen ervan uitgaan dat zij te goeder trouw zijn en in het belang van de patiënt handelen. Uiteraard blijft zorgvuldigheid in de regelgeving geboden, maar we moeten kunnen vertrouwen op de professionaliteit van de individuele arts.

De zaak-Heringa staat model voor de behoefte, beleefd in een deel van de maatschappij, aan verruiming van de regels rondom het verlenen van hulp bij zelfdoding door niet-medici, ofwel het schrappen of wijzigen van artikel 294, lid 2, van het Wetboek van Strafrecht.

50PLUS bepleit dat hulp bij zelfdoding door niet-medici helemaal niet nodig zou moeten zijn. Hulp bij zelfdoding moet in professionele handen blijven, vanwege alle medische en ethische aspecten die hieraan ten grondslag liggen. Ten koste van alles moet worden voorkomen dat mensen het gevoel hebben in de kou te blijven staan omdat niet voldaan wordt aan hun euthanasieverzoek, al dan niet met wilsverklaring, en dat familie zich gedwongen voelt hulp bij zelfdoding te bieden aan de dierbare. Wat een afschuwelijk dilemma moet dat zijn!

Daarnaast is het goed om regelmatig te toetsen hoe actueel de wilsverklaring is en dit vast te leggen in een dossier. Een arts heeft zo beter in beeld wat de cliënt wil bij het verloop van ziekte. In de situatie van een zodanige verslechtering, bijvoorbeeld bij toenemende dementie of een andere aandoening waardoor het vermogen tot helder communiceren drastisch vermindert, kan dan beter worden ingeschat wat de actuele wens van de patiënt is. Daarmee kan deels worden voorkomen dat aan de euthanasiewens van mensen met een wilsverklaring toch niet voldaan wordt en dat men uit wanhoop grijpt naar afschuwelijke middelen.

50PLUS acht het dan ook raadzaam om verplicht te stellen dat artsen elk euthanasieverzoek waaraan ze niet willen of kunnen voldoen aan een andere arts voorleggen. Ook is het goed om de voorlichting rondom euthanasie te verbeteren zodat mensen weten welke mogelijkheden er nu precies wel en niet zijn. Hoe staat de Minister hier tegenover? Graag een reactie.

Een andere grote kwestie is het verlenen van euthanasie bij niet-medisch ondraaglijk lijden, ofwel voltooid leven. Het burgerinitiatief Uit Vrije Wil heeft op dit punt al veel in beweging gezet. 50PLUS vindt vanuit het recht op zelfbeschikking dat ieder het recht heeft om te bepalen wanneer hij zijn leven voltooid acht. In dit initiatief ging het om 70-plussers, en inderdaad zijn het vaak ouderen die dit aangeven. Ze hebben veel meegemaakt of lijden aan een diversiteit van medische kwalen en ouderdomskwalen. Het is echter pijnlijk dat in de praktijk euthanasie vooral berust op medische gronden en dat psychisch lijden daar in de praktijk toch minder bij betrokken is. Dat is logisch, want psychisch lijden is immers minder grijpbaar dan lichamelijke aandoeningen. Maar juist dat maakt dit zo'n prangende kwestie. Hoe kan een ander ooit bepalen wanneer psychisch lijden ondraaglijk is? De enige die dat kan bepalen is de betrokkene zelf. In feite geldt dat ook voor lichamelijk lijden.

De heer Van Gerven (SP): Voorzitter. De inzet van de SP bij dit debat zal zijn: hoe kunnen we de praktijk rondom het levenseinde beter laten functioneren? We gaan daarbij uit van de euthanasiewet zoals deze er nu ligt, want wij denken dat de wet in principe de ruimte biedt om mensen wanneer het moment daar is te helpen en te begeleiden naar een goede en menswaardige dood. Maar daarbij rust een grote verantwoordelijkheid bij de artsen en verpleegkundigen. Want de roep om verandering en verruiming van de wet die bij een gedeelte van de samenleving leeft, wordt met name ook gevoed door de huidige praktijk, waarin zeker nog verbeteringen mogelijk zijn.

Het ontstaan van de levenseindekliniek is daarvan het sprekende bewijs. Er wordt veel gediscussieerd over patiënten die dement zijn of klaar met het leven, maar in de praktijk vormen zij slechts een zeer kleine groep: volgens de cijfers gaat 1% tot 3% over het lijden aan het leven, dementie en psychiatrie. Dus zeker als je naar de kwantiteit kijkt, gaat met name om de andere groep. Daarbij is het van belang dat de hulpverleners goed bekend zijn met de wet en met de laatste stand van de wetenschap.

Verder is het essentieel dat de uitvoerders van de euthanasie zelf goed worden begeleid. De euthanasiepraktijk is emotioneel buitengewoon belastend. Het is echt een behandeling in de buitencategorie. De vraag rijst of de voorwaarden voor met name de huisartsen die daarmee worden geconfronteerd op orde zijn. Zijn de begeleiding en het vangnet voor artsen en verpleegkundigen in de euthanasiepraktijk voldoende? En hoe zouden deze kunnen worden verbeterd?

Ik wijs hierbij ook op het vraagstuk van de gewetensbezwaarden en de verwijsplicht die bestaat bij goed medisch handelen, want worden artsen en verpleegkundigen die gewetensbezwaard zijn hierin voldoende ondersteund door de beroepsgroep? Hoe kunnen wij voorkomen dat patiënten onvoldoende steun ondervinden doordat een arts op basis van zijn geweten die steun moeilijk kan bieden?

Uit de evaluatie blijkt dat er bij artsen grote behoefte bestaat aan informatie na eerdere uitspraken van de regionale toetsingscommissies euthanasie. De commissies zijn een belangrijk baken voor de artsen, maar deze commissies lopen momenteel sterk achter met het bijhouden en toegankelijk maken van deze informatiebron. Is de capaciteit dus voldoende op orde, of is een verdere uitbreiding noodzakelijk? Hoe gaan wij het mogelijk maken dat belangrijke uitspraken geanonimiseerd ter publicatie worden aangeboden aan de wetenschappelijke tijdschriften?

Het kabinet voelt niet voor onderzoek naar de Stichting Levenseindekliniek, maar is het wel gevoelig voor de discussie rondom de financiering van het werk dat die stichting doet? Vindt het kabinet dat alle zorgverzekeraars de zorg die de levenseindekliniek biedt, moeten vergoeden?

Een leemte in de wetgeving en de praktijk betreft de levensbeëindiging bij kinderen van 12 tot 16 jaar. Is niet toch een landelijk steunpunt wenselijk, zo vraag ik het kabinet, want wij zijn er op dit punt nog niet.

Tot slot sta ik stil bij de toename van het aantal euthanasiegevallen en de verzoeken om euthanasie. We zien de laatste jaren een toename van het aantal zelfmoorden in Nederland. Hierbij wordt een verband gesuggereerd met de crisis. De vraag is gewettigd in hoeverre sociale factoren een rol spelen bij de stervenswens die mensen koesteren. Ik zou dit probleem willen samenvatten onder de term «sociale eenzaamheid». Tijdens het laatste euthanasiedebat heb ik de Minister verzocht een onderzoek daarnaar te doen. Dat wilde zij niet. Er lag ook nog een evaluatie van de euthanasiewet die eraan zat te komen. Die evaluatie hebben wij nu. Daarin wordt de vraag die ik stel niet beantwoord. Daarom opnieuw het verzoek aan het kabinet om dit onderzoek wel te doen. Ik wil dat daarbij ook de zorg voor dementie en psychiatrie nadrukkelijk wordt betrokken.

Om, tot slot, te spreken met de woorden van Aleid Truijens: als alle energie en bevlogenheid waarmee nu wordt gestreden voor de waardige dood werd gemobiliseerd om het leven van ouderen te veraangenamen, was er vast minder vraag naar.

Mevrouw Arib (PvdA): Voorzitter. In de dertien jaar dat Nederland euthanasiewetgeving kent, zijn vraagstukken rondom het levenseinde een terugkerend thema in het maatschappelijk debat. Is het niet de recente uitspraak van de rechtbank in de zaak tegen Albert Heringa, die in 2008 zijn 99-jarige moeder aan haar vrijwillige levenseinde hielp, dan is het wel het burgerinitiatief Voltooid Leven dat zich inzet voor de stervenshulpverlening aan ouderen van 70 jaar en ouder met een naar hun mening voltooid leven. Ook de onrust over het handelen van de huisarts in Tuitjenhorn toont aan hoe gevoelig het onderwerp in de samenleving ligt. Het onverwacht overlijden van deze huisarts heeft eigenlijk iedereen geraakt. Het incident leidde tot hevige discussies in het veld, waarover wij als PvdA ook schriftelijke vragen hebben gesteld. Wij hebben ook om een onafhankelijk onderzoek gevraagd. Het gaat om een individuele zaak, maar de impact daarvan is heel groot. Wanneer komt dat onafhankelijke onderzoek? Ik weet dat de inspectie hiernaar onderzoek doet, maar de inspectie is ook onderdeel van de hele gang van zaken. Wij willen heel graag een onafhankelijk onderzoek.

Uit de tweede evaluatie van de euthanasiewet blijkt dat onze euthanasiewet in grote lijnen bijdraagt aan het vergroten van de zorgvuldigheid en transparantie van levensbeëindigend handelen door artsen en aan de rechtszekerheid voor artsen. In zijn algemeenheid wordt deze wet goed nageleefd door artsen. Daarmee geeft de evaluatie wat de PvdA betreft op dit moment geen aanleiding tot wijzigingen in wetgeving en beleid. Er valt vooral nog veel te verbeteren als het gaat om kennis, informatie en uitleg van de wet. Het is dus van belang dat we in gesprek blijven over de inhoud van de wet en verder inzetten op het verbeteren van de kennis van artsen over de wet en de toe te passen middelen.

Daarom verwelkomt de PvdA het brede maatschappelijk debat over vraagstukken rondom het levenseinde dat momenteel wordt gevoerd.

Over de levenseindekliniek heeft een aantal collega's het nodige gezegd. Naar onze mening voorziet de oprichting van de levenseindekliniek in een grote maatschappelijke behoefte. Er zijn namelijk patiënten die hun euthanasiewens niet ingewilligd zien door hun eigen huisarts, terwijl wel aan alle zorgvuldigheidseisen zou zijn voldaan. In bijna de helft van de gevallen wordt de uitvoering van de euthanasie na tussenkomst van de levenseindekliniek alsnog door de huisarts gedaan. De tussenkomst draagt dus bij aan het bevorderen dat patiënten door hun eigen huisarts worden geholpen. Dat is een positief neveneffect. In dit geval willen wij ook graag weten hoe het precies met de financiering staat. Daarover heb ik met collega Voortman schriftelijke vragen gesteld. Ik heb begrepen dat er twee zorgverzekeraars bereid zijn om dit te financieren, maar dat de financiering nog steeds een groot punt van aandacht is.

In dit verband vraag ik ook naar de belangrijke rol die SCEN-artsen kunnen vervullen als het gaat om het begeleiden van de huisartsen. Daarover hoor ik graag iets.

In de evaluatie van de euthanasiewet wordt de aanbeveling gedaan dat een onafhankelijk onderzoek zou moeten plaatsvinden naar de praktijk van de levenseindekliniek. De Minister neemt deze aanbeveling niet over, want tot nu toe zijn alle meldingen bij de toetsingscommissie als zorgvuldig beoordeeld. Maar dit onderzoek zou juist kunnen worden aangegrepen om het effect van andere oplossingen voor de weigerende arts na te gaan. Wij willen graag dat de Minister alsnog deze aanbeveling tot het doen van een onderzoek naar de levenseindekliniek opvolgt.

Ik kom bij euthanasie bij dementie en wilsverklaringen. Het beoordelen van een verzoek om euthanasie of hulp bij zelfdoding van een dementerende patiënt vergt van een arts een afweging die zeer gecompliceerd is. Bij dementie veranderen de wilsbekwaamheid en het ervaren van het lijden gedurende het ziekteproces. Wij hebben daarover ook schriftelijke vragen gesteld. In de brief van de Minister wordt gesteld, zoals zij ook eerder heeft laten weten in antwoord op schriftelijke vragen, dat er een werkgroep wordt ingesteld die hier ook naar zal kijken. Dat juichen wij toe. In die werkgroep zitten de Ministeries van VWS en van V en J en de KNMG. Wij weten hoe de KNMG hiertegenover staat en welk stellig standpunt zij hierbij inneemt. Ik wil graag weten of anderen die er anders over denken, aan die werkgroep kunnen deelnemen.

Ik vraag graag aandacht voor levensbeëindiging bij kinderen. Ook daarover is het nodige gezegd. De Minister zegt dat zij de mogelijkheid van een steun- en adviespunt voor kinderartsen die behoefte hebben aan meer kennis rondom levensbeëindiging bij kinderen zal onderzoeken. Maar uit de evaluatie blijkt heel duidelijk dat er grote behoefte is bij kinderartsen aan een steun- en adviespunt op dit gebied. Ik vraag de Minister om dit tot stand te brengen.

Mevrouw Keijzer (CDA): Voorzitter. De euthanasiewet werkt goed in de praktijk. Voor het CDA is het wel van belang bij de uitvoering van de wet dat men zich houdt aan de voorwaarden die in de wet staan. Er moet sprake zijn van uitzichtloos en ondraaglijk lijden, er moet een toets zijn van een andere arts en er moet ook gekeken worden of er een andere, redelijke oplossing mogelijk is. Ook belangenorganisaties pleiten voor meer informatie over palliatieve sedatie.

Het CDA is dus op zichzelf blij met de toename van palliatieve sedatie, want dat geeft aan dat een andere oplossing mogelijk is dan het uiterste middel van euthanasie. Zijn er dan geen situaties waarin die mogelijk moet zijn? Jazeker, er zijn absoluut situaties waarin het lijden zo uitzichtloos en zo ondraaglijk is dat zelfs euthanasie een handeling van barmhartigheid kan zijn, maar het is wel een laatste optie.

In de hele discussie rondom euthanasie zouden wij het met elkaar ook moeten hebben over de vraag hoe ver nu het zelfbeschikkingsrecht gaat. Een mens staat nu eenmaal niet op zichzelf. Een mens staat altijd in relatie tot zijn familie, tot vrienden, maar zeker ook tot de arts die uiteindelijk ervoor komt te staan om de euthanasie toe te passen, om de dodelijke middelen toe te dienen. Dus daarom is de hele discussie over de wilsverklaring onvolledig als je het er alleen maar over hebt hoe dat formulier er dan uit moet zien en waar dat moet worden neergelegd. Want een arts moet zich uiteindelijk, op het laatste moment, ervan overtuigen dat er een vrijwillig en weloverwogen verzoek is. Daarna komt dan het moment waarop de euthanasie aan de orde is. Ook daarbij moet je je afvragen, zoals verpleeghuisarts Bert Keizer het hier heel mooi zei de vorige keer, of je iemand dodelijke middelen mag geven die op dat moment niet meer weet wat je aan het doen bent. Dat is uiteindelijk het einde van de hele discussie rondom de vraag of een schriftelijke wilsverklaring kan volstaan.

De uitvoering van de euthanasiewet moet altijd een zeer zorgvuldig proces zijn. De CDA-fractie is dan ook geen voorstander van de doorverwijsplicht, zoals die wordt voorgesteld door D66. De vraag is overigens of dat nodig is. Het blijkt om 0,4% van de huisartsen te gaan, dus om 40 huisartsen in Nederland. Interessant zou zijn om te weten waarom zij dat weigeren en wat de patiëntenpopulatie van die huisartsen is. Als zo'n huisarts heel veel patiënten heeft die er helemaal niet om zouden vragen, is dit een theoretische discussie.

Desalniettemin stijgt het aantal gevallen van euthanasie. De Minister neemt daarbij het standpunt in dat de toename vooral lijkt samen te hangen met een toename van het aantal verzoeken en een lichte toename van de bereidheid van artsen om daarop in te gaan. In de brief van de Nederlandse Patiëntenfederatie stond eigenlijk wat mij betreft een fundamentele en essentiële zin. De vraag waarom er echter sprake is van een absolute toename wordt hiermee niet beantwoord en de Minister gaat hier ook niet verder op in. Juist in een context van individualisering, eenzaamheid als een maatschappelijk probleem, toenemende druk op mantelzorgers, toegankelijkheid van palliatieve zorg en voortdurende discussie over de kostenstijging in de zorg is deze vraag bijzonder relevant: waarom willen mensen niet langer leven?

Ten aanzien van de wilsverklaring is de CDA-fractie blij met de commissie die de Minister heeft ingesteld. Wel vragen wij om in de tweede stap van het hele proces dat daarbij doorlopen wordt ook de artsen mee te nemen, want in die tweede stap zal juist ook de richting worden bepaald waar dit nu naartoe moet gaan. De huisartsen alleen maar betrekken bij de laatste fase waarin een handreiking wordt opgesteld is wat het CDA betreft te laat.

Ik heb nog een aantal vragen. Hoeveel tijd heb ik nog?

Mevrouw Keijzer (CDA): Graag hoor ik van de Minister de stand van zaken rond de wachttijden bij de toetsingscommissies bij euthanasieverzoeken. De beoordeling moet kwalitatief blijven. Die mag namelijk niet lijden onder werkdruk. Ik heb al iets gezegd over de voorlichting over palliatieve zorg. Ook wil ik weten wat de stand van zaken is ten aanzien van het Caribisch gebied, naar aanleiding van de brief uit 2012. Zijn de problemen daar nu opgelost?

Ik eindig – als mooie brug naar degene die naast mij zit – met het artikel van vanochtend in Trouw. Hoewel ik mij kan vinden in het signaleren dat er in onze samenleving een discussie is over het naderend levenseinde, over het voltooid leven, vind ik dat de oplossing van de fractie van GroenLinks, namelijk het legaliseren van hulp bij zelfdoding, wel heel ver voert. Daarmee leg je een bom onder de huidige, zorgvuldige wetgeving, want dan is het niet meer nodig dat alle voorwaarden worden nagelopen maar dan kan het in eigen kring worden opgelost. Als je dat doet, moet je wel weten waarom je het doet. De fractie van GroenLinks zegt dat er steeds meer mensen zijn die zinloos en onnodig lijden omdat er wordt doorbehandeld. Ik wil graag weten waar die fractie dit op baseert. Zelfs als het zo is, zouden wij dan niet, zoals het CDA heeft voorgesteld, een discussie met elkaar moeten voeren over de vraag hoe ver je doorbehandelt?

Mevrouw Voortman (GroenLinks): Voorzitter. Door de toegenomen levensverwachting en verbeterde medische mogelijkheden wordt de periode van verval aan het eind van het leven langer en de vraag naar mogelijkheden voor een zelfgekozen dood steeds groter. De steun van de maatschappij daarvoor neemt ook toe doordat steeds meer mensen een naaste hebben gehad met een lange periode van lijden aan het einde van het leven, waarbij duidelijk wordt dat euthanasie of hulp bij zelfdoding een daad van mededogen of liefde kan zijn. Er is niets erger dan je naasten onnodig te zien lijden.

De stilte van de overheid op het gebied van zelfbeschikking over het levenseinde is daarom des te kwalijker, want waar de samenleving overduidelijk klaar is voor een verruiming van de wettelijke regels, laat deze liberale Minister, na hiervoor aanvankelijk steun te hebben betuigd of in ieder geval te hebben laten zien daarvoor open te hebben gestaan, zich terugfluiten door haar christelijke Herfstakkoordpartners. Het hoogst haalbare lijkt voor de Minister het installeren van een commissie van wijzen die de wetgeving onderzoekt. Voor GroenLinks mag dit geen nieuwe langdurige stilstand betekenen. De tijd is rijp om over te gaan tot ruimere regels, want de samenleving vraagt daarom.

Daarom doe ik bij dezen graag een aantal voorstellen. Mevrouw Dijkstra stelde het ook al aan de orde, in België wordt de euthanasieregelgeving uitgebreid en bestaat er straks ook een mogelijkheid voor kinderen om een euthanasieverzoek in te dienen. Het Nederlands recht kent wel een uitsluiting, namelijk voor kinderen onder de 12.

Wij wensen natuurlijk allemaal met hart en ziel dat kinderen nooit in een situatie van ondraaglijk lijden terechtkomen die leidt tot een doodswens. Gelukkig is dat heel zeldzaam, maar de harde realiteit is dat verschrikkelijke terminale ziektes geen rekening houden met leeftijd. Ik was zeer geraakt door het voorbeeld dat in de uitzending van Nieuwsuur van 28 november naar voren kwam. Een kinderarts vertelde hoe hij een ziek kind met vocht in de longen niet kon helpen, ondanks het feit dat het kind naar adem hapte en stokkend uitbracht zo niet meer verder te willen. Dat zou toch ieders hart breken?

Daarom wil ik graag van de Minister horen hoe zij hiernaar kijkt. Is zij bereid om te onderzoeken of onder heel strikte voorwaarden ook euthanasie zou kunnen worden toegepast in dit soort gevallen?

Ik kom op het burgerinitiatief Uit Vrije Wil. In het debat dat wij hebben gevoerd over het burgerinitiatief is door de Kamer besloten, het oordeel hierover uit te stellen totdat er meer onderzoek is gedaan. Dat stond in de motie-Klijnsma. De Minister heeft in de brief inmiddels aangegeven dat dit is gebeurd en zij zegt het initiatief te beschouwen als een uitholling van de euthanasiewet. Ik kan dat niet anders lezen dan als een negatief oordeel, maar de Minister geeft wel aan dat zij het oordeel aan de Kamer wil laten. GroenLinks kan zich voorstellen dat het burgerinitiatief niet een-op-een in de huidige wetgeving past, maar ondersteunt het principe op zich dat ouderen die levensmoe zijn voor een zelfgekozen dood moeten kunnen kiezen. Keert de Minister zich ook tegen dat principe? Als zij het idee an sich net als GroenLinks ondersteunt, is zij dan bereid om met de initiatiefnemers te kijken hoe het initiatiefvoorstel beter passend gemaakt kan worden op de huidige initiatiefwet? Kan aanpassing van de euthanasiewet aan Uit Vrije Wil niet ook een optie zijn? Voor GroenLinks is het belangrijk dat ouderen regie krijgen over hun levenseinde. Wij zien het burgerinitiatief dan ook als een belangrijk startpunt. Ik hoop dus van harte op een constructieve reactie van de Minister.

Dan kom ik bij artikel 294, lid 2. Uit de strafzaak rond Albert Heringa, die zijn moeder hielp om een eind te maken aan haar leven door daarvoor medicijnen te verzamelen, blijkt dat we als wetgever iets strafbaar hebben gemaakt dat door de samenleving niet als crimineel wordt beschouwd. Het gaat hierbij immers om een daad van mededogen en liefde. Dat is ook de reden dat de rechter geen straf heeft opgelegd. GroenLinks denkt daarom na over het schrappen van artikel 294, lid 2, van het Wetboek van Strafrecht, waarin hulp bij zelfdoding strafbaar wordt gesteld. Dit artikel is uitzonderlijk in onze wetgeving aangezien het de enige vorm van hulp is die strafbaar is gesteld bij een handeling, zelfdoding, die op zichzelf niet strafbaar is. Bij het debat hierover wordt door tegenstanders vaak aangedragen dat het schrappen van dit artikel malafide intenties bij zelfdoding in de hand werkt. Het beeld van een familielid dat bij een oudere aandringt op zelfdoding vanwege financiële belangen komt al snel bovendrijven. Maar die intenties komen niet in het andere lid van dit wetsartikel bovendrijven, namelijk het verbod op het aanzetten tot zelfdoding. Ik vraag de Minister dus hoe zij staat tegenover dit wetsartikel en of zij de mening van GroenLinks deelt dat voor het bestrijden van malafide intenties bij hulp bij zelfdoding artikel 294, lid 1, voldoende bescherming biedt.

Mevrouw Arib (PvdA): Volgens mij heeft zelfs oud-Minister Borst, die toch ook aan de totstandkoming van de euthanasiewetgeving heeft meegewerkt, daar afstand van genomen. Ik ben dus ook een beetje verbaasd over het standpunt van GroenLinks hierover.

In alle interrupties en reacties op collega's valt het mij op dat u zicht beroept op wat de samenleving roept, waarbij u het eerder had over «62% van de samenleving» en een uitzending van EenVandaag. Riekt dat niet naar populisme ten aanzien van een medisch-ethisch vraagstuk? Moet u daar niet ontzettend voorzichtig mee zijn?

Mevrouw Voortman (GroenLinks): Het gaat om een aantal verschillende onderwerpen. Het gaat over Uit Vrije Wil, waarover we al heel lang een debat voeren en waarover ook het maatschappelijk debat nog ten volle gevoerd wordt. Het gaat ook over artikel 294, lid 2. Het is dus wel belangrijk om al die zaken los van elkaar te zien.

Ik heb overigens geen cijfers in de zin van hoeveel mensen hun naaste lang hebben zien lijden. Het is echter wel iets wat je steeds vaker hoort, maar cijfers heb ik niet. Stel dat het maar om 1.000 mensen zou gaan. Zou dat dan het lijden van deze mensen minder erg maken? Ik denk van niet.

De heer Van der Staaij (SGP): Voorzitter. Eerder deze middag is gezegd dat euthanasie staat voor «goede dood». Dat herinnert mij er weer aan dat er al eeuwen geleden in Nederland boeken verschenen over euthanasie en stervenskunst, het op een goede wijze sterven. Dat geeft aan dat toen de discussie heel wat anders was en ook breder ging dan alleen over de manier van levensbeëindiging. Ik vind het eigenlijk jammer en onterecht dat in plaats van die bredere visie op stervenskunst, dus een goede wijze van sterven, de discussie nu zo vaak versmald en geïsoleerd gaat over actief levensbeëindigen op verzoek.

Openheid en duidelijkheid over euthanasie en vragen rondom het levenseinde zijn van groot belang, ook al staan de standpunten soms diametraal tegenover elkaar. Het is dan ook goed dat we onlangs in het rondetafelgesprek voorafgaand aan dit debat vanuit allerlei overtuigingen en gezichtspunten daarover met elkaar in gesprek konden gaan. Soms zie je ook dat standpunten onverzoenlijk tegenover elkaar staan. Ik wind er ook geen doekjes om dat de SGP in het verleden heeft gezegd en nog steeds zegt dat voor ons actieve levensbeëindiging echt een brug te ver is omdat wij vinden dat dit niet iets is wat mensen toekomt omdat het leven een gave van God is. Bovendien vinden wij het strijden met de professionaliteit van artsen, waarbij het gaat om behoud van leven. Wel hebben we op andere onderdelen overeenkomsten met veel partijen in deze Kamer, in de zin dat we met elkaar het belang onderstrepen van goede pijnbestrijding en verlichting van lijden en van het feit dat je op een bepaald moment van ophouden moet weten met medische behandelingen. Ik zou dan ook heel graag steeds in dat bredere perspectief de discussie over het levenseinde geplaatst willen zien.

Een zorg die de SGP had en nog steeds heeft, is dat als je de brug eenmaal over bent, als je in bepaalde omstandigheden actief levens mag beëindigen, je dat dan ook steeds ruimer gaat invullen. Uit het evaluatierapport blijkt dat dit ten aanzien van bijzondere groepen, zoals psychiatrie en dementie, ook gebeurt. Bijvoorbeeld wat betreft dementie wordt erover gesproken dat angst voor toekomstig lijden deel uit kan maken van de actuele lijdensdruk. Ik vind dat een verruimde praktijk, die de zorg die we al hadden, juist onderstreept. In feite geldt dat ook voor de voorstellen die mevrouw Voortman hier op tafel legt.

Ik heb nog een paar concrete vragen aan de Minister.

Dat betreft allereerst het onderzoek naar achtergronden van de «klaar met leven»-problematiek. Er is een commissie van wijzen aangekondigd. Wil de Minister in de opdracht aan die commissie niet alleen geïsoleerd kijken naar de vraag om hulp bij zelfdoding maar ook naar mogelijke andere reacties op zinloos ervaren leven?

Met betrekking tot de kennis omtrent het levenseinde is er nog veel verwarring over palliatieve sedatie en over wat wel en niet mag, terwijl het eigenlijk op papier wel helder is. De gang van zaken bij het Ruwaard van Putten Ziekenhuis geeft aan dat er in de praktijk toch nog vaak zaken onvoldoende helder zijn. Wil de Minister bevorderen dat in opleiding, nascholing en dergelijke bekendheid wordt gegeven aan de richtlijnen die er zijn, zodat er niet een schimmige praktijk daarnaast of omheen kan blijven bestaan?

Verder zou ik graag zien dat bij een volgende evaluatie ook het thema van de gewetensbezwaarde verpleegkundige wordt betrokken. Het gaat nu vaak alleen over de arts, maar welke ruimte is er voor de gewetensbezwaarde verpleegkundige?

Er is al veel gezegd over de levenseindekliniek. Hoewel wij er iets anders tegen aankijken, sluit ik me aan bij de suggestie van mevrouw Arib om, zoals ook de evaluatiecommissie heeft voorgesteld, die praktijk te evalueren om na te gaan of dit een goede route is en wat er anders en beter kan.

De heer Van der Staaij (SGP): Dat klinkt vertrouwenwekkend, maar dat hoor ik dan graag nog van de Minister.

Dan mijn laatste vraag. Zou het niet goed zijn – ook de KNMG heeft erop gewezen – dat er meer mogelijkheid komt om de toetsingscommissies te toetsen in hun oordelen en om daarin een voorziening voor meer rechtseenheid te realiseren?

Mevrouw Klever (PVV): Voorzitter. Goede verzorging van de wieg tot het graf, dat is waar mijn fractie voor staat. Dus goede zorg tot het einde aan toe. Als dat einde in zicht is, dan verwachten we goede begeleiding en voorbereiding op het einde. Daarbij is het van belang dat de wensen van de patiënt op tijd besproken worden. Het bespreken van wensen na de dood, zoals met betrekking tot de uitvaart, vinden we inmiddels heel gewoon; het bespreken van het levenseinde zou dat ook moeten zijn. Zowel arts als patiënt heeft een verantwoordelijkheid om dit gesprek tijdig aan te gaan en standpunten en wensen kenbaar te maken. Van de arts mag je dan verwachten dat hij voldoende kennis heeft van de mogelijkheden binnen de huidige euthanasiewetgeving. Deze kennis, zo bleek uit de evaluatie, is een punt van aandacht. Ik ben daarom blij dat de regering zich zal blijven inzetten voor verbetering van de kennis en de informatie over de wet. Informatie over actuele jurisprudentie en uitspraken van de regionale toetsingscommissies moet ook voor iedereen toegankelijk zijn. Klopt het dat hier verder aan gewerkt wordt? Ik sluit mij aan bij de KNMG, die aandringt op een code of practice. Het is mij niet helemaal duidelijk of de Minister dit gaat oppakken. Kan ik hierop een toelichting krijgen?

In het jaarrapport van de regionale toetsingscommissies euthanasie vallen me een paar dingen op. Ik noem als voorbeeld de regionale verschillen ten aanzien van het aantal meldingen en de toename van het aantal meldingen. In 2012 is het aantal meldingen in de regio's Zuid-Holland en Zeeland amper toegenomen en maakt de regio Noord-Holland ineens een enorme sprong. Welke verklaring heeft de Minister hiervoor? Er zijn overigens meer verschillen te vinden. Een hoogleraar levenseinde stelde dat hoe meer arts en patiënt praten over het levenseinde, des te vaker euthanasie voorkomt. Wordt er in Limburg dan minder gesproken over het levenseinde? Euthanasie komt daar namelijk minder voor. Wordt dit ook nader onderzocht?

Het jaarrapport laat ook zien dat euthanasie het meest voorkomt bij mensen met kanker. Kanker gaat vaak gepaard met aantoonbare pijn, benauwdheid, vermoeidheid en nog meer vormen van ondraaglijk lijden. Patiënten zijn dan vaak zelf in staat het euthanasieverzoek te doen. Bij dementie komt euthanasie veel minder voor: 42 meldingen op een totaal van 4.188, waarbij het ging om lichtere gevallen van dementie, waarbij de patiënten nog wilsbekwaam geacht werden en ze de gevolgen van hun verzoek konden overzien. Bij gevorderde dementie wordt terecht veel terughoudender op een euthanasieverzoek gereageerd. Er zijn mij slechts twee gevallen bekend. Dit toont aan dat het gesprek over het levenseinde tijdig moet plaatsvinden. Het toont bovendien aan dat het hebben van een wilsverklaring op zich niet genoeg is, ook al is die afgegeven toen men nog wel wilsbekwaam was. Dit schept naar mijn idee verwarring over de status van de wilsverklaring. Ook de NPCF heeft aangegeven dat mensen met een wilsverklaring moeten weten waar ze in de praktijk op kunnen rekenen. Gaat de werkgroep hiervoor zorgen en, zo ja, wanneer komt die met een handreiking?

Mijn fractie heeft eerder aangegeven voorstander te zijn van de levenseindekliniek. Wij zien de meerwaarde vooral in het feit dat hieraan in euthanasie gespecialiseerde artsen en verpleegkundigen verbonden zijn, waardoor er minder belemmeringen optreden. De commissies hebben 32 meldingen van de levenseindekliniek ontvangen en deze allemaal als zorgvuldig beoordeeld. Dat is goed nieuws, maar waarom zijn er dan nog twee grote zorgverzekeraars die geen contract met de levenseindekliniek willen sluiten? Euthanasie zit in het basispakket; vergoeding moet plaatsvinden ongeacht waar of door wie euthanasie wordt uitgevoerd. In het kader van de overstap naar een andere verzekeraar vind ik dat het voor het einde van dit jaar duidelijk moet zijn of deze twee zorgverzekeraars nu wel of niet de kosten van de levenseindekliniek vergoeden. Is de Minister dat met mij eens en, zo ja, kan zij deze zorgverzekeraars op dit punt aansporen?

Dan nog een punt ten aanzien van de vergoedingen. Middelen voor palliatieve sedatie, waaronder slaap- en kalmeringsmiddelen, worden alleen vergoed als de indicatie op het recept staat. Dit is vaak niet het geval en deze kosten komen dan toch voor eigen rekening. De huisarts of apotheker zou hiervoor meer aandacht moeten hebben, want ook hierbij geldt dat terminale zorg in het basispakket zit en dus ook vergoed moet worden. Kan de Minister dit onder de aandacht brengen?

Tot slot. Mijn fractie vindt dat euthanasie in Nederland op zich goed is geregeld. Veel problemen kunnen worden voorkomen door tijdig te spreken over levenseinde en door het vergroten van de kennis over en de uitleg van de wet.

Mevrouw Dik-Faber (ChristenUnie): Voorzitter. De euthanasiewet geeft artsen rechtszekerheid als zij op verzoek in een situatie van ondraaglijk en uitzichtloos lijden overgaan tot hulp bij zelfdoding. De afgelopen jaren zien we echter twee opvallende tendensen in onze samenleving. De motieven voor een euthanasieverzoek veranderen, waardoor nu bijvoorbeeld ook een stapeling van ouderdomsklachten een gerechtvaardigde motivering lijkt. Tegelijkertijd verschuift het recht van artsen naar het recht van mensen op een zelf gekozen dood. Artsen signaleren een toenemende druk van patiënten en ook naasten om actief het leven te beëindigen. Hierin past ook het voorstel om artsen te verplichten tot medewerking aan euthanasie. De ChristenUnie vindt dit een slecht plan. Mijn fractie is van mening dat, als er tijdig over het levenseinde tussen arts en patiënt wordt gesproken, veel onduidelijkheid uit de lucht genomen kan worden. De KNMG heeft hiertoe ook een handreiking ontwikkeld, maar ik ben van mening dat het niet alleen aan het veld is; juist de Minister heeft hierin een aanjaagfunctie. Ik ben daarom ook blij dat de NZa in opdracht van de Minister bezig is met het opstellen van een zorgactiviteit voor een intensief consult bij naderend levenseinde. Juist ook ethische afwegingen moeten expliciet in professionele standaarden worden vastgelegd. Daaraan gekoppeld zien we dat artsen binnen het basiscurriculum heel weinig scholing krijgen als het gaat om pijnbehandeling, palliatieve zorg, nadenken over ethische thema's en het doel van moreel beraad. Dat zijn ondergeschoven kindjes in de opleiding. Wil de Minister ook hier haar aandacht op vestigen?

Ik kom op de levenseindekliniek. Uit de evaluatie blijkt dat tot begin maart 2013 de 26 meldingen van de levenseindekliniek die bij de commissie zijn binnengekomen, als zorgvuldig zijn beoordeeld. Toch lijkt het mijn fractie zinvol om te onderzoeken wat het betekent dat de arts-patiëntrelatie daar ontbreekt. Ook zou onderzoek moeten worden gedaan naar het risico op een tunnelvisie omdat niet voldoende wordt verkend welke andere behandelopties mogelijk zijn. Dit is ook naar voren gekomen in het rondetafelgesprek dat we georganiseerd hebben.

Als het gaat om euthanasie bij dementie kom ik ook bij het vraagstuk rondom de wilsverklaring. Ik deel de conclusie van het rapport over deze groep niet. Voor mijn fractie betreft het niet alleen een nadere precisering, maar staat ter discussie of in situaties van dementie voldaan kan worden aan de zorgvuldigheidscriteria in de wet. Het is voor artsen een wereld van verschil of een euthanasiewens na een schriftelijke wilsverklaring wel of niet mondeling kan worden bevestigd. Dus doen alsof dit verschil er niet is, doet geen recht aan de praktijk. Gisteren hebben we nog een brief gekregen van de Minister over de in te stellen werkgroep op dit punt. Ze neemt hier uitvoerig de tijd voor en dat respecteer ik ook. Tegelijkertijd loopt de praktijk wel door. Toetsingscommissies krijgen steeds zwaardere dossiers voor ogen. Ik weet dat er zorgvuldig van gedachten wordt gewisseld en dat er ook commissies zijn die hun eigen tegenspraak organiseren, maar de ChristenUnie blijft bij het punt dat we ook eerder in debatten over euthanasie maakten: ook de toetsingscommissies moeten getoetst kunnen worden. Als van nieuwe ontwikkelingen al snel wordt gezegd dat ze binnen de bedoeling van de wet vallen, heb je al gauw met zorgvuldig handelen te maken. Ook de KNMG is van mening dat het ontbreekt aan toezicht op de praktijk van de toetsingscommissies en daarmee op het gebrek aan mogelijkheden om geschillen over uitspraken voor te leggen aan het OM. Ze moeten de mogelijkheid krijgen om een dossier dat toch is goedgekeurd, alsnog in te zien en om als het ware hoger beroep in te stellen. Waarom? Ik ben heel helder: de praktijk verandert, de problemen veranderen in onze samenleving. Ik noem bijvoorbeeld euthanasie bij gevorderde dementie en de «klaar met leven»-problematiek.

Ik eindig met een quote uit het rondetafelgesprek dat we hier hebben georganiseerd. Dat is een quote van Theo Boer, die zelf ook lid is van een toetsingscommissie: «Als wij onze goedkeuring geven, kraait er verder geen haan meer naar die dossiers. Ik vind dat dit strijdig is met de doelstelling dat de commissies de transparantie en de controleerbaarheid van de toetsing bevorderen». Ik vraag de Minister hierop te reageren.

Minister Schippers: Voorzitter. Ik dank de leden voor hun inbreng in eerste termijn. Vandaag spreken we met elkaar over euthanasie en andere vraagstukken rond het levenseinde die altijd veel stof tot maatschappelijke en politieke discussie bieden. Het is ook belangrijk dat we die discussie met elkaar hebben. De wettelijke verankering van euthanasie in 2002 is ook voortgekomen uit een langjarig maatschappelijk debat. De actuele maatschappelijke discussie spitst zich toe op thema's als de rol van de schriftelijke wilsverklaring bij euthanasie, complexe ziektebeelden als dementie en raakvlakken met vormen van zorg rond het levenseinde, zoals palliatieve sedatie, maar ook de mogelijkheden voor euthanasie bij voltooid leven en hulp bij zelfdoding. Over deze onderwerpen hebben we in het afgelopen jaar in de Kamer gesproken dan wel hebben we er schriftelijk over gecommuniceerd. Het is goed om te zien dat deze gevoelige maar ook ingewikkelde onderwerpen uitvoerig maatschappelijk worden bediscussieerd. Ik vind het ook thema's waarbij we als overheid niet voorop moeten lopen maar volgend moeten zijn. Ik vind het dus ook geen diskwalificatie om volgend te zijn op de meningsvorming die zich na verloop van tijd in de samenleving uitkristalliseert. Ik vind het namelijk ongelooflijk belangrijk dat wij de huidige euthanasiewet koesteren. Deze heel belangrijke wet wil ik niet op het spel zetten. Tegelijkertijd willen wij ook oog en oor hebben voor nieuwe wensen van zelfbeschikking. In dat verband zie ik het als een rol voor de overheid om te onderzoeken op welke wijze er tegemoetgekomen kan worden aan wensen die breder leven in de samenleving of vragen die daarin leven. De commissie van wijzen die naar het vraagstuk van voltooid leven en hulp bij zelfdoding gaat kijken, en de ambtelijke werkgroep van Veiligheid en Justitie, de KNMG en VWS die zich bezighoudt met de schriftelijke wilsverklaring, zijn daarvan belangrijke voorbeelden.

Een andere belangrijke ontwikkeling in het afgelopen jaar was de evaluatie van de euthanasiewet. Wij hebben de Kamer op 22 mei geïnformeerd over ons standpunt met betrekking tot de aanbeveling van de onderzoekers. In dit standpunt zijn we ook ingegaan op een aantal recente ontwikkelingen. In het jaarverslag van de regionale toetsingscommissies euthanasie worden enkele van bovenstaande onderwerpen ook aangehaald. Daarnaast wordt melding gemaakt van de inhaalslag die de rte's in 2012 hebben uitgevoerd om de achterstanden in de te beoordelen meldingen in te lopen. In 2012 zijn alle vijf regionale toetsingscommissies uitgebreid met 3 extra leden, waardoor er nu 45 leden in totaal zijn. Ook is de capaciteit van het secretariaat uitgebreid. Samen met de nieuwe werkwijze heeft dit tot gevolg gehad dat de doorlooptijden en de achterstanden grotendeels zijn ingelopen. Was de gemiddelde doorlooptijd over geheel 2012 nog 127 dagen, over 2013 is die gedaald naar 59 dagen. Hiermee wordt de wettelijke termijn genaderd. Het is logisch dat wij de ontwikkeling hiervan nauwlettend in de gaten houden.

Zelfbeschikking en goede zorg zijn bij uitstek thema's die aan de orde komen bij de betekenis van de schriftelijke wilsverklaring. Met de schriftelijke wilsverklaring kan de patiënt zijn wil kenbaar maken voor een later moment, wanneer hij of zij mogelijk niet meer wilsbekwaam is, en is de arts beter toegerust om goede en passende zorg te geven. De ambtelijke werkgroep van VWS, V en J en KNMG die zich bezighoudt met de schriftelijke wilsverklaring bij euthanasie, heeft als opdracht om juridische en praktische duidelijkheid te bieden over de betekenis van de schriftelijke wilsverklaring bij wilsonbekwame patiënten. De Kamer heeft recent een brief ontvangen over de stand van zaken van deze werkgroep.

Tijdens de behandeling van de begroting van VWS heb ik met u gesproken over hulp bij zelfdoding voor mensen die hun leven voltooid achten. De VVD-fractie heeft mij daarbij gevraagd om een verkenning uit te voeren naar maatschappelijke dilemma's en juridische mogelijkheden van deze hulp. Inmiddels is er een eerste opzet van de opdrachtformulering en het profiel dat de leden van de commissie dienen te hebben, maar die behoeft nog verdere uitwerking, hetgeen wij de komende periode zullen doen. Begin 2014 zullen wij de Kamer informeren over de opzet, het doel en de samenstelling van de commissie van wijzen.

Voorzitter. Dan ga ik nu over ...

Mevrouw Pia Dijkstra (D66): Ik begrijp dat de Minister klaar is met haar inleidende woorden.

Ik wil daar dan toch graag even op reageren. De Minister begon te zeggen dat we als politiek volgend moeten zijn en dat we niet voorop moeten lopen in zo'n moeilijk debat als dit. Het maatschappelijk debat hierover is natuurlijk heel belangrijk maar dat is ook al enige tijd gaande. Vindt de Minister dan niet dat op een gegeven moment de politiek daarin wat meer moet doen dan elke keer de bal terugspelen naar het maatschappelijk debat als er moeilijke vragen worden gesteld? Ik verwijs ook even naar de vragen die er richting de politiek zijn over doorbehandelen en over wat een gewonnen levensjaar mag kosten. Steeds meer wordt er naar ons gekeken. Ik heb het idee dat wij daar toch een rol in hebben. Ik wil graag van de Minister weten of zij dat ook vindt.

Minister Schippers: Maar de uitkomst kan ook zijn dat de commissie zegt: dit is zo'n complex vraagstuk, dat hetgeen u wilt naar onze mening niet kan. De commissie wordt ingesteld met een heldere opdracht: niet smaller maar ruimer. Ik ga echter niet op de uitkomst vooruitlopen. Die commissie kan ook tot de conclusie komen dat hetgeen u wilt, juridisch en qua zorgvuldigheid niet in wetgeving is te gieten.

De heer Van Gerven vroeg of de begeleiding van artsen en verpleegkundige voldoende is en of die zo nodig kan worden verbeterd. Artsen kunnen bij SCEN terecht voor steun, een luisterend oor en suggesties, ook in de zin van een sparringpartner. Aan een project van SCEN en Verpleegkundigen & Verzorgenden Nederland voor steun en vragen van verpleegkundigen bleek niet voldoende behoefte. Na evaluatie is dit niet verder voortgezet. Ik denk dat in de praktijk artsen en verpleegkundigen dit veelal onder collega's zullen bespreken.

Verder is gevraagd of er vanuit de beroepsgroep voldoende steun is voor artsen met gewetensbezwaren. We hebben niet de indruk dat er geen steun zou zijn voor artsen met gewetensbezwaren. Euthanasie is geen recht en dus ook geen plicht voor de arts. Het is aan de arts om te beslissen of hij of zij al dan niet euthanasie zal uitvoeren en het is zijn of haar professionele verantwoordelijkheid om naar iemand anders door te verwijzen. Het gaat overigens om een kleine groep artsen en er zijn in de praktijk heel praktische oplossingen voor gevonden. Het Hoogeveens model is al genoemd. Verder zie je in de praktijk veel intercollegiale teams van artsen die elkaar ondersteunen, zodat een patiënt met een euthanasiewens bij een arts terechtkan die in beginsel geen bezwaar heeft tegen het uitvoeren van euthanasie.

Minister Schippers: Binnen de KNMG is dit ook een onderwerp van gesprek. Er wordt heel veel aandacht aan besteed. We zorgen ervoor dat er in de opleidingen steeds meer aandacht voor is. Ik ben het met u eens dat we moeten voorkomen dat deze problematiek überhaupt ontstaat en dat zo die wel ontstaat, we daarin met elkaar een weg moeten vinden, maar ik heb geen reden om aan te nemen dat dit nu hét grote probleem is dat we moeten oplossen.

Dan kom ik te spreken over de opleidingen en de nascholing in relatie tot de bekendheid van de richtlijnen en de onduidelijkheid die er op dat punt bestaat. Ik denk dat over het algemeen artsen veel kennis hebben over medische beslissingen rond het levenseinde, maar het kan nog wel beter. Er wordt veel gedaan om de kennis van artsen te verbeteren. Zo heeft de NFU palliatieve zorg, waaronder palliatieve sedatie, als vast onderwerp in het curriculum van de geneeskundige opleiding. Daarnaast besteedt de KNMG in nascholing veel aandacht hieraan. Naar aanleiding van Ruwaard van Putten zullen de Orde van Medisch Specialisten en de Nederlandse Vereniging voor Anesthesiologie de richtlijnen extra onder de aandacht brengen van hun leden. Ik vind het heel goed en van groot belang dat deze beroepsverenigingen hun verantwoordelijkheid hierin nemen. Het is immers ongelooflijk belangrijk om kennis over de stand van zaken actueel te houden.

Gevraagd is of er in de opleidingen niet meer ook aandacht moet zijn voor andere dan medische aspecten, zoals gesprekken en moreel beraad. Ik vind dat zeker ook van belang. Er wordt steeds meer aandacht besteed aan juist de communicatieve aspecten van zorg in den brede. Moreel beraad is daarbij ook steeds gebruikelijker. Onlangs nog heb ik een subsidie verleend om de expertise van klinisch-ethici verder uit te breiden en te verspreiden in de praktijk. Ik heb dat gedaan middels een impuls aan een netwerk voor klinisch-ethici.

Gevraagd is of ik onderzoek wil doen naar de stagnatie van het meldingspercentage. We hebben het volgende gezien: een stijging van het meldingspercentage naar 80 in 2005 en een stabilisatie op 77 in 2010. Bij de grote meerderheid van niet-gemelde gevallen diende de arts andere middelen toe dan middelen die men toepast voor euthanasie Daarbij was volgens de arts wel sprake van levensbeëindiging maar niet van euthanasie. Het doel van het handelen is dus niet levensbeëindiging, maar er wordt wel rekening gehouden met het bespoedigen van het levenseinde. Daarover hebben we het. Artsen noemen dit handelen achteraf soms «levensbeëindiging». Uit onderzoeken blijkt dat sommige artsen onduidelijkheid ervaren over onder meer de grenzen van de regels voor euthanasie en palliatieve sedatie en het gebruik van bepaalde sederende middelen, zoals morfine. Zoals ik in ons standpunt beschreef, zijn er verschillende initiatieven om voor artsen duidelijkheid te creëren over deze grenzen. Het is dan ook een goede ontwikkeling dat onder meer de Orde van Medisch Specialisten en de wetenschappelijke verenigingen van anesthesisten en internisten hebben aangegeven dat ze hun leden actief zullen wijzen op de richtlijnen.

Gevraagd is of ik een verklaring heb voor de verschillen in de regio's en of ik die verder wil onderzoeken. Er zijn regionale verschillen in de aantallen verzoeken om euthanasie. Dat is altijd al zo geweest. Het is dus niet bijzonder of nieuw dat dat zo is.

Over het verplicht stellen van een verwijzing door een arts hebben we het al gehad.

De vraag is gesteld of na «Tuitjenhorn» artsen niet meer durven melden. Enerzijds wordt dat gesteld, maar anderzijds blijkt uit ander onderzoek dat dat niet het geval is. Ik denk dat de situatie in Tuitjenhorn zo uitzonderlijk is dat er geen reden voor artsen is om niet te handelen of niet te melden.

Minister Schippers: Mevrouw Dijkstra trekt wel grote conclusies uit blijkbaar meer meldingen van de levenseindekliniek. Die conclusies kunnen wij op basis van onderzoek niet trekken. Die zijn daaruit niet gebleken. Daarbij wil ik nog iets zeggen. Als artsen andere middelen gebruiken en mensen als gevolg van de behandeling overlijden – dat is iets anders dan euthanasie, waarbij het doel levensbeëindiging is – dan worden die artsen niet opgepakt. Waarom? Omdat deze artsen handelen zoals een arts behoort te handelen in het belang van zijn eigen patiënt. Het is allemaal niet met een schaartje te knippen. Dat is ook nooit zo geweest. We hebben het ook nooit met een schaartje willen knippen. Het gaat hierom: als er echt buiten alle gestelde kaders wordt gehandeld, dan wordt er opgetreden. Dat is niet gek. Zolang het echter binnen de kaders van normaal medisch handelen valt, is er helemaal niets aan de hand. Natuurlijk heb ik gezien dat er naar aanleiding van «Tuitjenhorn» enorm veel maatschappelijke onrust is ontstaan, evenals onrust onder artsen, die er op televisie over spraken. Daarom is besloten tot een onafhankelijk onderzoek. In antwoord op de vraag van mevrouw Arib zeg ik: dat onderzoek wordt niet door de inspectie zelf gedaan. Het is een onafhankelijk onderzoek. Als de Minister van Veiligheid en Justitie en ik hebben vastgesteld wie dat onderzoek zal gaan doen, zal ik dat aan de Kamer laten weten. Het heeft echter geen haast, want ik heb ook gezegd dat ik er niet over denk om dat onderzoek in te stellen als de inspectie nog met haar werk bezig is. Pas na afronding van het werk van de inspectie zullen de Minister van Veiligheid en Justitie en ik aangeven wie het gaat evalueren. Het zal ook een brede evaluatie worden. Ik zal de Kamer dan ook de onderzoeksopdracht doen toekomen, zodat ze ook wat dat betreft kan meekijken.

Ik kom op de brochure Spreek op tijd over uw levenseinde. Dat is een van de mogelijkheden om het naderende levenseinde bespreekbaar te maken. Het is een belangrijke brochure, het resultaat van de samenwerking tussen de artsenfederatie KNMG en een aantal patiëntenorganisaties en ouderenorganisaties. De brochure is voor patiënten een hulp om op een gestructureerde wijze, met behulp van duidelijke vragen, het gesprek met hun dokter over wensen, verwachtingen en mogelijkheden aan te gaan. Het is heel belangrijk dat mensen weten dat die brochure er is en dat die wordt gebruikt. Patiëntenorganisaties en ouderenorganisaties hebben eraan meegewerkt, dus die kunnen er ook bekendheid aan geven in hun achterban. De brochure is onder alle artsen verspreid met het verzoek om hem ook onder de aandacht van de patiënten te brengen, zodat patiënten via deze weg ervan op de hoogte worden gesteld. De eerste signalen die wij krijgen, zijn positief. Het is dus een heel goed initiatief van deze partijen geweest.

Ik kom op de commissie van wijzen. Op mijn papiertje zijn alle commissies bij elkaar gezet. Laat ik ze vooral even uit elkaar houden, want we stellen er nogal wat in. De werkgroep Schriftelijke wilsverklaring bij euthanasie is een ambtelijke werkgroep van het Ministerie van VWS, het Ministerie van Veiligheid en Justitie en de artsenorganisatie KNMG, met als opdracht om juridische en praktische duidelijkheid te bieden over de betekenis van de schriftelijke wilsverklaring bij wilsonbekwame patiënten. Ik heb, samen met mijn collega van Veiligheid en Justitie, zeer recentelijk aan de Kamer een brief gestuurd en daarin aangegeven dat deze werkgroep er wat langer over zal doen omdat die het heel grondig aanpakt. In principe heb ik daartegen geen bezwaar, omdat wat mij betreft zorgvuldigheid boven snelheid gaat. Het is een heel moeilijke materie voor praktiserende artsen die hiermee worden geconfronteerd. Daarom is het echt noodzakelijk dat je een gezamenlijke basis, een gezamenlijk platform, hebt ten aanzien van de wetsbehandeling, de vraag hoe de wetgever het heeft bedoeld en de manier waarop je het dan in de praktijk brengt. Dat zijn drie stappen, die ik ook in de brief heb genoemd. De werkgroep is er actief mee bezig.

Minister Schippers: Ik kom nu op de wilsverklaring. Ik heb daar een aantal vragen over gehad. Mag een arts, zolang de werkgroep niet klaar is, euthanasie uitvoeren bij een wilsonbekwame patiënt met een schriftelijke wilsverklaring, ook als de arts niet meer met de patiënt kan communiceren? De huidige wet geldt gewoon. Het is de huidige wet. Volgens de euthanasiewet mag een arts gevolg geven aan een schriftelijke wilsverklaring van een patiënt van 16 jaar of ouder die niet langer in staat is zijn wil te uiten. Hierbij zijn de zorgvuldigheidseisen van overeenkomstige toepassing. In de wet staat niet dat er nog sprake moet zijn van communicatie, verbaal dan wel non-verbaal. In alle gevallen moet duidelijk zijn dat aan de zorgvuldigheidseisen uiteraard wordt voldaan. Alleen dan kan een arts gevolg geven aan het verzoek om levensbeëindiging dat in de schriftelijke wilsverklaring is verwoord. Het is vervolgens aan de toetsingscommissies om een individuele melding te beoordelen.

Wat moet er gebeuren met een wilsverklaring als er nog geen dossier is opgebouwd? We hadden het net al over een vroegtijdig gesprek. Iedereen heeft een huisarts. De wilsverklaring zou dan ook met de huisarts moeten worden besproken – dat is heel belangrijk – en in het medisch dossier kunnen worden opgenomen. Daarnaast is het van groot belang om het met naasten te bespreken.

De VVD heeft gevraagd of de wilsverklaring niet uniformer kan en of de KNMG daarin niet een grotere rol kan spelen. Te denken valt bijvoorbeeld ook aan een niet-behandelverklaring en misschien een centraal punt. Ik zal dat aan de werkgroep meegeven, want deze is toch bezig met de wilsverklaring. Dan zal ik daarbij ook nog iets anders meegeven, iets wat ik zelf ook niet wist en wat ikzelf in mijn eigen omgeving ook heb ervaren. Ik dacht: je hebt een wilsverklaring. Nou, die heb je niet. Die moet je opstellen. Dan moet je aan juristen vragen wat daarin moet staan. Het is dus wat moeilijker dan ook ikzelf dacht. Er zitten twee kanten aan. Enerzijds: wat moet er in zo'n wilsverklaring staan? Anderzijds: die verklaring moet wel persoonlijk zijn. Het moet geen voorgedrukt formulier zijn waarop je bij het kruisje tekent. Ik vind dit wel een belangrijk vraagstuk. Ik ben erg blij dat me dit is gevraagd. Dan kan ik dat meteen bij deze commissie onderbrengen.

Ik kom op de regelmatige update van de wilsverklaring. Het is ontzettend belangrijk dat die regelmatig wordt besproken met de arts en met naasten. Ik wil daaraan geen termijn verbinden, en wel omdat dat ook in de wet niet is gedaan. De wetgever heeft daar goed over nagedacht. Ik vind de door de wetgever gebruikte argumenten belangrijk en goed. Ik vind het dus helemaal niet verstandig om aan de verklaring een geldigheidsduur te verbinden. Wel zeg ik: bespreek die verklaring regelmatig. Denk niet: ik heb zestien jaar geleden nog iets ingevoerd. Dat heeft natuurlijk een andere zeggingskracht dan een regelmatig besproken en regelmatig aangepaste verklaring.

Over de commissie van wijzen heb ik het al gehad. Begin 2014 zullen de Minister van Veiligheid en Justitie en ik de Kamer informeren over de voorgenomen opzet, het doel en de samenstelling van de commissie van wijzen. Dan kunnen we dat bespreken.

Gevraagd is of de ZonMw-onderzoeken erbij betrokken kunnen worden. Het is heel belangrijk dat alle beschikbare informatie wordt samengevoegd.

De heer Van der Staaij vroeg of ik ook alternatieven noem. Ik wil een schets van de maatschappelijke dilemma's en alle mogelijke oplossingen vragen. Ik wil me dus niet vastpinnen op één oplossing. Dat zou ik ook heel raar vinden. Ik wil ook dat ze verkennen wat de juridische mogelijkheden en beperkingen zijn. Ik wil ook dat ze de ontwikkeling in onder meer richtlijnen en standpunten van de beroepsgroep en uitspraken van de regionale toetsingscommissies voor mij beschrijven. Ik wil ook dat ze kijken naar de wet- en regelgeving en de ontwikkeling daarvan in de relevante landen en dat ze een indicatie van de voor- en nadelen van de juridische mogelijkheden geven. Ik zeg steeds «ik», maar ik bedoel natuurlijk «wij»; het geldt ook voor de Minister van V en J. Ik zei dat zo omdat op mijn papier alleen een opsomming met bullets staat. We willen dat natuurlijk beiden. Ik geef de Kamer nu even een schets, maar ik vind het heel belangrijk dat we het zorgvuldig op papier zetten en dat de Kamer zich er ook nog over kan buigen. Dan kunnen we het in dialoog tot stand brengen. Dat vind ik belangrijk.

GroenLinks heeft me gevraagd of ik bereid ben om de euthanasiewet te bezien of herzien in het licht van het voorstel Uit Vrije Wil. Ik weet dat mevrouw Voortman samen met D66 bezig is met een eigen initiatiefwetsvoorstel. Ik heb de tussenstap van een commissie van wijzen niet voor niets ingelast.

Minister Schippers: Ik kom op euthanasie bij kinderen onder de 12 jaar. Ik heb de berichten daarover uit België ook gezien. Er zijn mij ook schriftelijke vragen gesteld over euthanasie bij kinderen in de leeftijd van 1 tot 12 jaar. Ik vind dit echt een heel ingewikkeld vraagstuk. De antwoorden zijn nog niet aan de Kamer gegeven. Dit zijn van die vragen waar je op kauwt, waar je over nadenkt. Dan is die termijn van drie weken wel heel knellend. In de evaluatie van de euthanasiewet en die van de Regeling centrale deskundigencommissie late zwangerschapsafbreking en levensbeëindiging bij pasgeborene is wel aanbevolen om een steun- en adviespunt of een expertisecommissie in het leven te roepen voor vragen op het gebied van levenseindezorg bij kinderen. Ik weet dat kinderartsen nu al op verschillende manieren bij consultatieteams en functionarissen voor palliatieve zorg steun kunnen ontvangen voor het maken van behandelbeslissingen in de laatste levensfase. Zeker als er behoefte is aan zo'n steunpunt, vind ik het heel belangrijk om dat ook in te stellen. Ik ga daar dus zeker heel serieus naar kijken. Als die behoefte er is, dan moet zo'n steunpunt er gewoon komen. Het klinkt heel flauw, maar over verdere vragen over euthanasie bij kinderen tussen de 1 en 12 jaar wil ik samen met de Minister van Justitie nog nadenken. Ik beloof dus niet dat ik het allemaal binnen de termijn ga beantwoorden. Ik wil er iets dieper op ingaan. Ik ga het niet zo uit de losse pols doen.

Ik kom op de rte's, de regionale toetsingscommissies euthanasie. In 2012 is onder bezoekers van de website van de rte's een zogenoemde usability test gedaan. Daaruit kwam naar voren dat er beter kan worden ingespeeld op de wensen van de bezoekers, meestal artsen die informatie over specifieke onderwerpen zoeken. Inmiddels is aan een deel van de wensen tegemoetgekomen. De huidige website is logischer en overzichtelijker opgebouwd en de informatie die op de website stond, is herschreven. Ook is het schematisch overzicht van de toetsingsprocedure vernieuwd. In de loop van 2014 zal de huidige website verder worden uitgebreid met actuele informatie, waaronder de recentste jaarcijfers. Verder zal specifieke aandacht worden besteed aan onderwerpen als dementie, psychiatrie en de Stichting Levenseindekliniek.

Ik kom op de sterkte van de rte's. In mijn inleiding heb ik al genoemd dat de achterstanden zijn ingelopen. We hebben echter wel te maken met een stijging van het aantal meldingen bij de rte's. We verwachten in 2014 eenzelfde stijging als in 2013, een stijging van 14%. Voorlopig lijkt de huidige capaciteit voldoende om die stijging op te vangen, maar we houden het wel scherp in de gaten. Ik ben het met de Kamer eens dat we hier geen achterstanden meer moeten krijgen. We hebben de capaciteit met 50% uitgebreid en het secretariaat efficiënter ingezet, maar we houden de vinger aan de pols.

Gevraagd is of de toetsingscommissies niet méér zouden moeten publiceren in medische tijdschriften. Te denken valt aan de code of practice naar aanleiding van de aanbevelingen uit het evaluatierapport. Een van de leden zei dat dat bij de KNMG was, maar het was bij de rte's. De toetsingscommissies hebben aangegeven dat er inmiddels een publicatiecommissie is ingesteld. Deze commissie bekijkt hoe de oordelen op de website kunnen worden geplaatst, maar ook hoe die in bijvoorbeeld tijdschriften kunnen worden geplaatst en hoe hiermee beter kan worden aangesloten bij de wijze waarop artsen de oordelen lezen. Er wordt dus aan gewerkt.

Ik kom op het toezicht op de rte's. Ik zal het eerste deel behandelen. Mijn collega van Veiligheid en Justitie zal het deel betreffende het OM voor zijn rekening nemen. De leden van de toetsingscommissie worden benoemd door de Minister van Veiligheid en Justitie en mijzelf en kunnen ook door ons uit hun functie worden ontheven. De toetsingscommissies leggen door middel van een jaarverslag verantwoording af aan de regering, de Tweede Kamer en de samenleving. Daarnaast stemmen de rte's intern veelvuldig af over oordelen die mogelijk onzorgvuldig zijn. Zo wordt een melding die onzorgvuldig wordt verklaard, eerst voorgelegd aan alle vijf regionale toetsingscommissies. Ten slotte worden er met enige regelmaat inhoudelijke bijeenkomsten georganiseerd om tot een uniformere beoordeling te komen. Ik neem aan dat de PVV het over de code of practice van deze rte's had. Ik zie dat dat klopt.

Ik kom op de levenseindekliniek. Mij is gevraagd of ik een rol zie voor de levenseindekliniek ten aanzien van kennisoverdracht. Ik heb op mijn papier heel veel antwoorden staan, maar niet op deze vraag. Ik vraag dus aan mijn ambtenaar ter rechterzijde: kun je even aangeven of ik daarin een rol zie?

Minister Schippers: Ik kom op de evaluatie. Zoals D66 al aangaf, is er inderdaad opdracht gegeven tot een onderzoek. Ik heb daarover verder geen informatie, maar ik zal de resultaten van dat onderzoek wel in de gaten houden. Ik heb begrepen dat dit onderzoek wordt gedaan door VUmc en het AMC. Dat lijken me heel degelijke onderzoekers.

Ik kom op de financiering. In principe hebben we een systeem waarin zorgverzekeraars zorg contracteren en waarin ze een zorgplicht hebben. Ze moeten dus zorg contracteren, en daarbij hoort ook deze zorg. Ik moet eerlijk zeggen dat ik wel even in de rats heb gezeten toen het niet zo heel erg opschoot met die contractering, omdat ik vind dat de levenseindekliniek een soort «last resort»-functie heeft. Ik heb begrepen dat er nu wel ruim wordt gecontracteerd, maar niet alle verzekeraars hebben gecontracteerd. Ik vind het heel belangrijk dat de verzekerden helderheid en transparantie wordt geboden over wie niet contracteert. Ik zal de verzekeraars voor het einde van het jaar nog aanspreken en daarbij aangeven dat ik verwacht dat ze in hun communicatie helder en transparant aangeven of ze wel of niet hebben gecontracteerd, zoals ik dat ook van hen verwacht ten aanzien van de gecontracteerde ziekenhuizen.

Minister Schippers: Ik moet altijd heel precies zijn in mijn woorden. Laat ik het zo zeggen: er is al een gesprek over contractering van deze zorg met hen gevoerd en er is gewezen op de zorgplicht. Ze zijn er echter vrij in. In het systeem dat we met elkaar hebben bedacht, kunnen ze op een andere manier contracteren.

Ten aanzien van de kennisoverdracht hebben we een systeem waarin de verantwoordelijkheid in eerste aanleg ligt bij de eigen arts, die de individuele situatie kent. Het lijkt mij wel dat hier veel kennis samenkomt. Ik zal eens in gesprek gaan met de levenseindekliniek om te bezien hoe we daarmee ons voordeel kunnen doen.

Gevraagd is of de gewetensbezwaarde verpleegkundige in de volgende evaluatie kan worden meegenomen. Ja, die kan worden meegenomen, zo zeg ik tegen de heer Van der Staaij.

De heer Van Gerven vroeg of bij het onderzoek naar euthanasie sociale eenzaamheid als aspect kan worden meegenomen. De heer Van der Staaij, eh de heer Van Gerven... Je merkt wel dat het de laatste dag voor het reces is!

Mevrouw Keijzer (CDA): Excuus, voorzitter. Zo is het niet bedoeld.

Ik heb van de Minister heel goed begrepen wat de opdracht is van de commissie van wijzen: onderzoeken of de euthanasiewet kan worden verruimd in relatie tot voltooid leven. Dat snap ik volledig. Daaraan vooraf gaat de vraag: waar komt dat verzoek op grond van voltooid leven vandaan? Hoe zorgvuldig de Minister altijd ook is, nu zet ze te snel een stap. Voordat je gaat bekijken hoe je de euthanasiewet kunt verruimen, moet je eerst weten waar het verzoek vandaan komt. Misschien zijn er wel andere oplossingen dan het uiterste middel van euthanasie bij dit soort vragen rond eenzaamheid, onzekerheid over het krijgen van zorg als je die nodig hebt en onzekerheid over palliatieve zorg. Ik roep de Minister dus op om dit toch nog te heroverwegen.

Minister Schippers: ZonMw heeft een verkenning gedaan en zal die mij in januari aanbieden. Dan heb je een vrij breed beeld van de vragen en onderwerpen die er leven. Ik denk dat we het wel in de goede volgorde doen. Dan maken we nog een keer een opdracht. Het kan zijn dat ik aangeef dat ik nog wel vervolgvragen bij die verkenning heb. Het lijkt me dan handig om die dan toch weer bij ZonMw neer te leggen in een vervolgopdracht. Je kunt iets ook zo zwaar maken dat het nooit meer gaat vliegen. ZonMw doet nu die verkenning. Ik weet niet wat eruit komt. Ik weet dat oprecht niet. Ik heb de resultaten ervan nog niet gezien; die krijgen we in januari. Dan kan het zijn dat we nog vervolgvragen hebben. Die wil ik dan ook weer bij ZonMw beleggen.

De euthanasiewet is in Caribisch Nederland van toepassing. Euthanasie kan worden toegepast. Dat blijkt ook uit het feit dat er een melding van euthanasie is geweest. Dit geval is als zorgvuldig beoordeeld. Door de kleinschaligheid blijft het waarborgen van de onafhankelijkheid van zowel de consulent als de lijkschouwer wel een punt van aandacht. Dat wisten we echter al vooraf. Daarom vind ik het van groot belang dat de artsen in Caribisch Nederland ook een beroep kunnen doen op een SCEN-arts. De KNMG heeft dat mogelijk gemaakt. Artsen in Caribisch Nederland kunnen via de KNMG Artseninfolijn contact opnemen met een SCEN-arts. Daarnaast kunnen artsen en verpleegkundigen bij een helpdesk van de KNMG terecht voor allerlei vragen over het levenseinde. Ik vind het van groot belang dat er afgezien van de mogelijkheid van euthanasie ook aandacht blijft uitgaan naar het vergroten van kennis over palliatieve zorg, stervensbegeleiding en medische beslissingen rond het levenseinde. Ik vind het dan ook heel goed dat VUmc en het AMC aan artsen in het Caribisch gebied bijscholing geven over de bredere zorg rondom het levenseinde, waaronder euthanasie.

Dit was mijn bijdrage.

Minister Opstelten: Voorzitter. Ik dank de geachte afgevaardigden. Het is voor mij goed om dit debat, dit AO, samen met mijn collega mee te maken. Dat is heel belangrijk. We trekken hierin gezamenlijk op.

De tweede evaluatie van de euthanasiewet is belangrijk. Daaruit komt een positief beeld naar voren: de wet als zodanig werkt goed en wordt door artsen goed nageleefd. Dat komt ook naar voren uit de jaarverslagen van de regionale toetsingscommissies.

Mijn collega heeft al het nodige gezegd over de drie commissies. Ik heb daaraan niets toe te voegen. Ze heeft het heel goed verwoord. We zullen in alle zorgvuldigheid en in het daarbij passende tempo de opdracht formuleren en zullen ook heel gedegen te werk gaan bij de samenstelling. Een en ander zal aan de Kamer worden voorgelegd.

Ik ga nu even in op wat mevrouw Voortman zei over artikel 294, lid 2, van het Wetboek van Strafrecht. Ze vroeg zich af of lid 1 niet voldoende zou zijn. Je raakt naar mijn mening dan wel de kern van de hele euthanasiewet. De artsen worden van vervolging gevrijwaard als aan de zorgvuldigheidseisen is voldaan. Dat is de basis van het stelsel. Alleen een arts kan hulp verlenen, als maar aan de zorgvuldigheidseisen wordt voldaan. Dat wil ik mevrouw Voortman toch even meegeven.

Zoals bekend is in ons stelsel het strafrecht het sluitstuk van de regeling. Alleen als een regionale toetsingscommissie euthanasie oordeelt dat niet aan alle zorgvuldigheidseisen is voldaan, speelt het strafrecht een rol.

Ik kom tot slot bij mevrouw Dik. Ik herken haar vraag als een vraag zoals die telkens vanuit de ChristenUnie wordt gesteld. Dat is heel consistent. Ik beantwoord die vraag ook heel consistent. Ze vroeg of het OM de dossiers van de toetsingscommissies niet kan toetsen. In de brief van 3 februari 2012 heb ik, mede namens mijn collega, een toelichting gegeven op de rol en de positie van het OM in relatie tot de rte's. We hebben daarin aangegeven dat het strafrecht het ultimum remedium is en dat de wetgever het OM op afstand heeft geplaatst. Met de huidige regeling is het oordeel van de rte's dat aan de zorgvuldigheidseisen is voldaan, een eindoordeel. Als de rol van het OM ten opzichte van de rte-oordelen een wijziging zou ondergaan, zou het door de politiek en de wetgever gewenste systeem worden ondergraven. Dat vind ik geen gewenste ontwikkeling. Het zou niet alleen in strijd zijn met het door mij al benoemde uitgangspunt achter de wetgeving, maar – daar gaat het in de kern om – het zou ook het gezag van de regionale toetsingscommissies aantasten en het zou leiden tot een afname van de bereidheid van artsen om te melden. Ten slotte zou het ertoe leiden dat artsen die euthanasie toepassen, veel meer dan thans dreigen te worden gecriminaliseerd. Dat vinden we onwenselijk.

Dit was mijn bijdrage, voorzitter.