Nr. 2 VERSLAG VAN EEN ALGEMEEN OVERLEG

De vaste commissie voor Buitenlandse Zaken1 heeft op 25 mei 2011 overleg gevoerd met minister Rosenthal van Buitenlandse Zaken en staatssecretaris Knapen van Buitenlandse Zaken over:

• – de brief van de minister van Algemene Zaken d.d. 3 februari 2011 met de kabinetsreactie op het adviesrapport «Aan het buitenland gehecht» van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (32 635, nr. 1).

Van dit overleg brengt de commissie bijgaand geredigeerd woordelijk verslag uit.

Voorzitter: Pechtold

Griffier: Van Toor

De heer Timmermans (PvdA): Voorzitter. Bij de begrotingsbehandeling heb ik al gezegd dat ik met heel veel plezier en instemming het rapport van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid heb gelezen. Zowel wat inhoud als stijl betreft is het een fijn rapport om te lezen. Het zet ook aan tot denken. De voornaamste conclusie die je eraan overhoudt, is dat er op dit moment sprake is van een paradigmawisseling in het internationaal beleid, die gevolgen zal moeten hebben voor de wijze waarop wij ons instrumentarium voor het internationaal beleid inkleden. Belangrijk element in die paradigmawisseling is de schaalvergroting. De grote problemen die de wereld moet tackelen, zijn van een dermate grote schaal dat alleen spelers van continentale omvang daarop een beslissende invloed kunnen uitoefenen. De Europese Unie zou zo’n speler van continentale omvang moeten zijn. Dat is ook de conclusie die in het rapport wordt getrokken.

Vandaag zullen wij het niet zozeer over het rapport hebben, maar vooral over de kabinetsreactie erop. Die reactie is een beetje warm en koud tegelijk. Het kabinet pakt er uiteraard een paar dingen uit die passen in de afspraken die men in het coalitieakkoord heeft gemaakt. Dat begrijp ik ook. Ik zou dat in een vergelijkbare positie niet heel anders doen, dus dat hoeft niemand te verbazen. Maar daarbij wordt alleen de niche internationaal recht onder de loep genomen en niet de andere niches die voor Nederland van belang zouden kunnen zijn. Verder is het een logisch gevolg van de lijn van dit kabinet dat men heel sterk de focus legt op het economisch belang, maar dat is slechts een deelaspect van het rapport van de WRR.

Ik vraag de minister en de staatssecretaris om wat dieper in te gaan op het onderwerp «verlicht eigenbelang». Ik was aangenaam verrast door de berichten in de pers over hetgeen de minister er gisteravond over heeft gezegd, waarbij hij, als ik mij niet vergis voor het eerst uit dit kabinet, juist dat verlicht eigenbelang heeft benadrukt. Hij zei dat het benadrukken van mensenrechten en het bevorderen van de internationale rechtsorde een rechtstreeks belang dient van Nederland en zijn burgers. Dat is niet alleen spullen verkopen in het buitenland, maar ook waarden uitdragen in het buitenland. Dit is in mijn ogen een nieuwe, zeer waardevolle aanvulling op hetgeen het kabinet tot nu toe bijvoorbeeld in het coalitieakkoord heeft opgeschreven. Ik wil niet te zeer klinken als «Her Majesty’s most loyal opposition», maar dit smaakt bij mij naar meer als deze lijn wordt versterkt. Ik vraag de bewindslieden om het te relateren aan de structuur die de WRR daaraan wil geven: pas het in een Europees beleid in, kies daarin speciaal voor Nederland de niches waarin wij toegevoegde waarde hebben en werf daarvoor in de Nederlandse samenleving.

Wij merken in Nederland dat alles wat met het buitenland te maken heeft met een heel hoge mate van argwaan wordt benaderd. Mensen maken zich zorgen over wat er internationaal gebeurt. Dat is niet alleen wat er nu in Griekenland gebeurt en het gevoelen dat wij worden aangeslagen voor fouten van anderen, maar het is helaas een breder gevoel over onze internationale positie en de noodzaak om daarin actief te participeren.

Ik sluit af, want ik vermoed dat wij hier nog vaker over komen te spreken. Omdat wij te maken hebben met zo’n fundamentele paradigmawisseling in het internationaal beleid, roep ik het kabinet op om het motto van Tancredi uit «De tijgerkat» te hanteren: als wij willen dat alles hetzelfde blijft, zal alles moeten veranderen. Als wij willen dat de waarden die wij als samenleving koesteren in stand blijven en versterkt worden, zullen wij op internationaal vlak ons beleid en onze beleidsinstrumenten moeten veranderen. De PvdA-fractie wil op een constructieve manier met het kabinet hierover spreken. Ik hoop dat wij aanzetten kunnen vinden in dit rapport en in de reactie daarop. Het zou een stuk moeilijker zijn, als dat op basis van het coalitieakkoord zou moeten.

Mevrouw Hachchi (D66): Voorzitter. Volgens de WRR is het buitenlandbeleid van Nederland een donut: een brede waaier van initiatieven, maar in het midden weinig wat die initiatieven met elkaar verbindt. Dat schrijft de raad in zijn rapport «Aan het buitenland gehecht». Het verheugt de fractie van D66 vooral om in debat te gaan met de hoofdauteur van dit rapport en de bedenker van de «donuttheorie», staatssecretaris Knapen. Wat heeft hij opgeschreven, wat doet het kabinet ermee en wat doet hij er zelf mee als staatssecretaris voor Ontwikkelingssamenwerking en Europese Zaken?

Het rapport onderschrijft in grote lijnen wat mijn fractie al jaren bepleit. De raad spreekt maanden voor de Arabische lente over turbulente tijden en over fundamentele verschuivingen in de mondiale machtsverhoudingen. Het is daarom van groot belang voor Nederland om heldere keuzes te maken in het buitenlandbeleid, met Europa als verreweg de belangrijkste arena om onze strategie te realiseren.

De buitenlandinzet van dit kabinet werd bij het aantreden helder verwoord door minister Rosenthal. In de Volkskrant zei hij in zijn eerste grote interview: buitenlands beleid is er voor Nederland en de Nederlanders. Is het buitenlands beleid niet een instrument voor een duurzame, veilige en stabiele wereld, een bijdrage van Nederland voor het welzijn van 6,8 miljard wereldburgers? Of is het «eigenbelang eerst»? Het kabinet hamert daarop, maar welk eigenbelang? Hoe definieert het kabinet dat? Als het gaat om de ambities van internationale relaties in het regeerakkoord, is dat duidelijk: alleen Israël wordt genoemd. Daarmee moeten de banden worden aangehaald. En als het gaat om ontwikkelingssamenwerking, is het ook duidelijk: het kabinet bezuinigt fors en Verhagen eet Knapens budget op. Maar hoe zit het met het eigenbelang, als wij spreken over Kunduz of Griekenland? Dan zien wij opeens dat het kabinet wel moeite doet om onze plek op de wereld uit te leggen. Waarom doet het kabinet het dan wel en waarom niet altijd? Internationale solidariteit is niet alleen belangrijk als de euro wankelt of als de NAVO ons vraagt te helpen in Kunduz of Libië. Het is ook belangrijk bij ontwikkelingssamenwerking, bij internationale natuur- en klimaatafspraken en bij Europees immigratie- en asielbeleid. Maar daarbij steekt het kabinet zijn hoofd in de grond.

Het beste voorbeeld daarvan is Europa. De WRR zegt: Europa is de schakel voor Nederland naar het wereldtoneel. De WRR zegt ook: aanvaard Europa als de belangrijkste politieke arena. De minister van Buitenlandse Zaken nam direct afstand van deze aanbeveling. Het kabinet presenteert Europa vooral als een plek waar 1 mld. wordt teruggeharkt en het regeerakkoord wil zeven richtlijnen in Europa aanpassen, onder andere om alleenstaande minderjarige asielzoekers makkelijker weg te sturen en Europese burgers makkelijker uit te zetten. Zelfs de meest fundamentele zaken worden door dit kabinet met scepsis onthaald. In de Eerste Kamer heeft het kabinet de motie-Bemelmans ontraden. De motie vroeg het kabinet om zich in lijn met 60 jaar Nederlands mensenrechtenbeleid te blijven inzetten voor de mensenrechten volgens verplichtingen in het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens en om actief de toetreding van de Europese Unie tot het EVRM te blijven bevorderen. Deze volstrekt logische motie, ondertekend door acht partijen, werd ontraden: een logische motie, omdat Nederland naast vooruitstrevende handelsnatie als solidair land ook status heeft verdiend als pleitbezorger voor vrijheid en mensenrechten. Waar is het ambitieuze buitenlandverhaal van de auteur van het rapport? Dit kabinet is niet aan het buitenland gehecht, maar lijkt aan het buitenland onthecht.

Ik rond af. Vooralsnog ziet mijn fractie weinig daadkracht om de donut van Knapen de deur uit te gooien en een compleet nieuw gerecht te serveren. De fractie van D66 is fan van Knapen als onderzoeker, maar als politicus trekt hij in dit kabinet helaas aan het kortste eind. Mijnheer Knapen, voer uw eigen beleid uit.

Mevrouw Hachchi (D66): Voorzitter. Ik zal het via u doen.

Tijdens de begrotingsbehandeling vroeg mijn fractievoorzitter aan de staatssecretaris of hij minister Rosenthal een gesigneerd exemplaar van het rapport kon geven. De minister vond dat niet nodig, maar dat is het wel. Misschien is de minister nu bereid om het rapport aan te nemen met een donut erbij. Ik zal het straks overhandigen.

De heer Nicolaï (VVD): Voorzitter. Nederland heeft een heel actief en goed buitenlands beleid, misschien wel een beetje te actief. Wij doen heel veel dingen op heel veel plekken en liefst ook nog tegelijkertijd. Dat was mijn zorg in mijn eerste begrotingsinbreng. Het trefwoord was «selectiviteit»: probeer strategische keuzes te maken, selectief te zijn in wat je doet en ook dingen na te laten. U kunt zich dan ook voorstellen dat ik heel blij was toen ik het WRR-rapport las, omdat ik dat als een van de hoofdboodschappen daarin terugzie. Wat is dan het uitgangspunt waarop je die strategische keuze moet baseren? Dat is natuurlijk het Nederlands belang, want de Nederlandse regering zit er niet voor het Ierse of Keniaanse belang.

Vervolgens is de vraag hoe breed je dat Nederlands belang opvat. Ik denk dat je het breed moet opvatten en dat de WRR dat ook doet. De regering scherpt het iets aan en dat heeft mijn steun, maar het blijft een breed belang: niet alleen de euro die je vandaag verdient, maar ook de stabiliteit waarbij je heel veel baat hebt als open land, het uitdragen van zaken en waarden die wij belangrijk vinden en mensenrechten. Maar het is ook dingen niet. Ik geef een voorbeeld waarmee ik zelf te maken heb gehad. Nederland heeft zich ontzettend veel moeite getroost om de toetreding van Cyprus als gedeeld eiland tot de Europese Unie te bemoeilijken. Niemand in Europa – ikzelf ook niet – begreep waarom Nederland zich daar zo druk om maakte, want het is zo ongeveer het meest ver weggelegen land van Cyprus. Ik geef een ander voorbeeld. Wij hebben rondom het terughalen, het terugharken zoals denigrerend door mijn D66-collega is gezegd, van de 1 mld. uit Europa ook kritiek gehad: hoe halen wij het in ons hoofd om naar Brussel af te reizen om daar zozeer het Nederlands belang te behartigen in plaats van het Europees belang? Alsof er iemand naar Europa afreist met het idee: ik ga nu eens primair het Europees belang behartigen en niet mijn eigen nationaal belang! Nee, natuurlijk niet. Wel realiseert iedereen zich gelukkig dat het nationaal belang zozeer verbonden is met het Europees belang dat je vervolgens probeert het eens te worden.

De heer Nicolaï (VVD): Maar wat was de inhoudelijke reden voor onze bemoeienis en de prioriteit die wij daaraan gaven? Het is heel breed gesteund in de Kamer en het kabinet in die tijd.

Wat een reden kan zijn, heeft ook wel met zo’n voorbeeld als Cyprus te maken. Je kunt niches hebben waarop je je als land wilt profileren en herkend wilt worden in de internationale gemeenschap. Ik vind het mooi dat de WRR dat noemt en daarbij de internationale rechtsorde naar voren haalt. Het kabinet pikt dat ook op, wat mij betreft terecht, met de notie van «The Hague legal capital of the world». Dan snijdt het mes aan beide kanten.

Het een na laatste punt, waarover wel echt van politieke mening te verschillen is, is de eeuwige vraag: meer trans-Atlantisch of meer Europees georiënteerd? Dan zegt elke verstandige regering, van links naar rechts: nee, het is niet of/of, het is en-en. Dat is ook het antwoord, maar het gaat natuurlijk wel om de accenten daarbinnen. Ik vind dat de WRR in zijn enthousiasme daar doorschiet en een te rooskleurig beeld schetst van wat Europa ons kan bieden. Het gaat eigenlijk meer over wat Europa ons op termijn zou moeten kunnen bieden, maar daarop kun je je politiek van vandaag niet baseren. Tegelijkertijd wordt daarmee veronachtzaamd dat, hoe je er ook principieel over denkt, onze veiligheid en stabiliteit nu eenmaal meer verankerd zijn in die trans-Atlantische band en het bondgenootschap waarbij ook de Verenigde Staten zijn betrokken. Als ik het kabinet goed begrijp – het reageert heel summier, maar op dit punt wel helder – neemt het daar terecht afstand van.

Dat heeft ook te maken met mijn laatste punt, de niet-statelijke actoren. De WRR houdt een verhaal over het gedateerd zijn van de natiestaten. Wij kennen dat verhaal, want dat hebben wij allemaal verteld in de hele discussie over Europa en het referendum. Wij dachten allemaal dat die negentiende-eeuwse uitvinding van de natiestaat zo langzamerhand zijn langste tijd wel had gehad, dat wij daaroverheen zouden moeten springen en dat de mensen er ook overheen zouden springen. Maar daar sprongen de mensen juist niet overheen. De paradox van de globalisering is dat zij juist meer grijpen naar herkenbare en kleinere verbanden. Dat is nog steeds primair die nationale staat. Ik maak mij zorgen over een herhaling van dat optimisme, dat wij in de 21ste eeuw die sprong opnieuw proberen te maken. Het is slecht bevallen toen wij dat met Europa probeerden.

Mevrouw Peters (GroenLinks): Ik mis in het betoog van de heer Nicolaï dat hij het verdedigen van de veiligheid als onderdeel van het buitenlandbeleid vooral ziet als iets wat je doet met militaire instrumenten. Omdat je daarvoor militaire instrumenten nodig hebt, komt de heer Nicolaï uit bij de NAVO en de trans-Atlantische band als pijler voor het buitenlandbeleid zoals het decennialang is geweest. Maar je kunt niet meer met overwegend militaire instrumenten afgaan op de soorten veiligheidsuitdagingen die je om je heen ziet. Er is veel diplomatie voor nodig – denk aan de klimaatcrisis – en er is ontwikkelingssamenwerking voor nodig. Pleit dat niet voor een grotere rol van de EU voor het verdedigen van de eigen veiligheid van zo’n niet-militaire soort?

Ik mis in zijn betoog ook een reflectie op de reputatie die Amerika in grote delen van de wereld heeft in tegenstelling tot Europa, dat bijvoorbeeld in de Arabische regio nog altijd meer wordt gezien als de democratische en mensenrechtelijke waarde en minder als een problematische factor die de conflicten in het Midden-Oosten op scherp zet.

De heer Nicolaï (VVD): Dit is juist een pleidooi voor datgene wat de NAVO in Afghanistan doet. GroenLinks heeft er actief aan meegewerkt dat met een politiemissie invulling wordt gegeven aan het grijze gebied tussen hard militair optreden en de opbouw van een land. De NAVO houdt zich ook daarmee bezig; de NAVO herijkt zich ook. De 3D-benadering, het combineren van diplomatie, ontwikkelingssamenwerking en defensie, is een concept dat steeds meer door de NAVO is overgenomen. Dat hebben wij gezien in Afghanistan en GroenLinks heeft dat ook toegejuicht. Ik zie wel dat de wereld verandert en ik denk dat de NAVO daar goed op inspeelt. Ik blijf ervan overtuigd dat je moet oppassen met het weggooien van die oude schoenen voordat je de nieuwe schoenen van de Europese defensiemogelijkheden probeert aan te trekken die er nog niet zijn.

De WRR schrijft in zijn rapport veel over de niet-statelijke actoren en de regering eigenlijk niks, behalve dat zij het daar niet helemaal mee eens zou zijn. Ik zou er graag iets meer over horen. Enerzijds is het in analytische zin absoluut waar – het is al decennia gaande – dat niet-statelijke actoren, in een ander jargon maatschappelijke organisaties, non-gouvernementele organisaties en het bedrijfsleven, steeds belangrijker worden op het wereldtoneel en dat dit de laatste jaren extra toeneemt. Vervolgens moet je ook daar niet al de bakens verzetten voordat de stappen gezet zijn, want de mastlijnen lopen grotendeels wel degelijk nog langs de lidstaten, ook in internationale organisaties. Als het kabinet dat bedoelt met de kritische reactie, ben ik het daarmee eens.

Tegelijkertijd denk ik dat het heel interessant en noodzakelijk is om in het denken wel al die stappen te zetten, want het verandert en dat zien wij ook bij een derde. Naast het bedrijfsleven en NGO’s zien wij de sociale medianetwerken, die verbazend weinig aan bod komen in het WRR-rapport en die ook door de regering niet genoemd worden. Dat waren misschien wel de belangrijkste actoren in de Arabische lente. Het is in feite een heel nieuw gebied van niet-statelijke actoren waaraan ook een plek zou moeten worden gegeven. In zekere zin zie je het ook in het hele denken dat wereldburgers alleen maar door staten vertegenwoordigd zouden worden en ter relativering daarvan ook op een heel andere manier. Neem de «responsiblity to protect»: de gedachte dat je je als wereldgemeenschap mag aanmatigen dat een staat niet altijd spreekt namens de mensen die onder die regering of die staat vallen. Als liberaal vind ik het een wezenlijke, interessante en positieve ontwikkeling. Het lijkt mij dan ook goed als de regering wel degelijk verder in die richting denkt. Tegelijkertijd moet je je in de politiek realiseren dat de lijnen wel degelijk nog langs de machtslijnen van de lidstaten lopen.

De heer Ormel (CDA): Het is maar hoe je dat ziet. Hij was modern, maar hij wilde toch dat alles bij hetzelfde bleef.

De CDA-fractie deelt de waardering van het kabinet voor het rapport. Het kabinet geeft aan dat het wil overleggen over de in het WRR-rapport ingenomen standpunten, met name over de trans-Atlantische samenwerking en over de afnemende betekenis van de natiestaat. Het kabinet onderscheidt twee gebieden waarop de Nederlandse belangen zich het sterkst doen gelden: de economie en internationale rechtsorde, vrede en veiligheid. Wij vragen ons af of veiligheid niet een apart en onderscheidend gebied moet zijn, zeker nu deze veiligheid steeds meer wordt bedreigd, ook door niet-statelijke actoren. Wij zijn van mening dat de veiligheid van Nederland als een hoge prioriteit in het buitenlands beleid dient te worden gezien en als een rode draad door dat beleid en door het denken over buitenlands beleid geweven behoort te zijn. Dit komt zowel in het WRR-rapport als in de kabinetsreactie onvoldoende naar voren. Graag krijgen wij een reactie van het kabinet op de veiligheid van Nederland als rode draad.

Het kabinet ziet in zijn reactie de economie als een vitaal Nederlands belang. De CDA-fractie onderschrijft dat. Maar zijn de Nederlandse waarden, de Nederlandse identiteit, niet een nog vitaler belang? Zagen wij bijvoorbeeld tijdens de Tweede Wereldoorlog niet dat de wereldeconomie totaal in elkaar gedonderd was, maar dat Nederlanders hun leven gaven ter verdediging van vrijheid, van tolerantie, van Nederlandse waarden? Zijn de trans-Atlantische relatie en de bilaterale relatie met de Verenigde Staten niet van cruciaal belang, juist vanuit het perspectief van de verdediging van die waarden? Economie is natuurlijk belangrijk, maar niet primair. Als wij zo redeneren, zal het een Nederlands belang worden om aansluiting te vinden bij de grootste economie en de trans-Atlantische band langzaam te laten overgaan in een Chinese paraplu waardoor wij worden beveiligd. Dat lijkt ons geen goed vooruitzicht, omdat andere belangen dan economische belangen vitaal zijn.

De reactie op het Europese beleid en de keuzes die het kabinet daarin maakt, zullen morgen uitgebreid ter sprake komen in de Staat van de Unie. Datzelfde geldt voor het postennetwerk; daarover zullen wij volgende week spreken, dus ik ga er nu niet op door. De CDA-fractie is van mening dat het WRR-rapport waardevol is, een belangrijke bijdrage levert aan het denken over internationaal beleid van Nederland en dat de kabinetsreactie daarop vooral praktisch van aard is en op een aantal punten beperkt is uitgewerkt. Wij vinden dat enkele door de WRR aangestipte ontwikkelingen van groot belang zijn en toch nog wat onderbelicht blijven. Ik noem er twee waarop wij een nadere reactie krijgen. Ik vraag niet om een notitie, want wij weten dat de regering niet graag de hele tijd notities naar de Kamer stuurt. Maar wij willen dat er in het verkeer tussen regering en Kamer toch wat meer aandacht voor komt.

Het eerste aandachtspunt betreft de omgang met niet-statelijke actoren en het groeiende belang van deze actoren. Internationale organisaties, multinationals, niet aan landen gebonden netwerken; ze zijn er, of wij het nu prettig vinden of niet. Het denken over internationaal beleid waarin de wereld is opgedeeld in natiestaten kan dan wellicht nog een ankerpunt zijn voor de identiteit van de burger, maar dat gaat steeds minder op in de nieuwe machtsverhoudingen. Daarin moeten wij een balans zien te vinden. Wij vragen ons af hoe de regering daarmee omgaat.

Een tweede aandachtspunt waarvan wij graag een nadere uitwerking zien, betreft het afnemende draagvlak onder de Nederlandse burgers voor een actieve betrokkenheid van de staat bij internationaal beleid. Aan de ene kant het gevoel en door sommige politieke partijen ook uitgesproken adagium «wij doppen onze eigen boontjes wel» en aan de andere kant de internationale ontwikkeling van een afnemende invloed van de natiestaat zullen steeds meer leiden tot een diplomatieke spagaat. Dat is pijnlijk en het is ook niet in het belang van de toekomstige generaties. Daarom moeten wij dat onder ogen zien. Ik verwacht dat de regering er aandacht voor heeft en ik vraag graag een reactie.

Mevrouw Peters (GroenLinks): Voorzitter. Wij bespreken een mooi, dik WRR-rapport en de kleine reactie van het kabinet die daarop volgde. Kijk eens naar de auteur daarvan: de minister-president, hier niet aanwezig. Welke pijnlijke realiteit moet dat verhullen? Ontbreekt de handtekening van de staatssecretaris, omdat hij er moeite mee heeft met een pennenstreek de mooie vruchten van zijn denkwerk zo terzijde te moeten schuiven? Doel van het rapport was om het kabinet en Nederland een soort realitycheck te geven. Ik citeer: Honderd jaar geleden was Nederland een kleine neutrale staat met een imperium in Azië. Vijftig jaar later raakte Nederland het imperium kwijt. Weer vijftig jaar later is de NAVO niet meer het anker dat ze was. Nederland is een van de 27 in plaats van 6 leden van de EU. En o ja, de oud-kolonie Indonesië is lid van de G20 en Nederland bungelt, de telkens weer gedebiteerde mantra van Nederland als zestiende rijkste natie, negende handelsnatie en derde OS-natie ten spijt. De bijzondere positie van Nederland vanwege de multinationals is ook niet meer. Dat beschrijft de WRR als de nieuwe realiteit waarin het Nederlandse buitenlandbeleid zich bevindt.

Zoals de WRR in het rapport had voorspeld, prijkt voorop in de kabinetsreactie van de minister-president inderdaad trots weer de zinsnede over Nederland als zestiende economie van de wereld en de innovatieve kracht van ons internationale bedrijfsleven, zonder in te gaan op die nieuwe realiteit van de inmiddels ruim gemanifesteerde macht van de opgekomen economieën. Denk aan China en Afrika en aan de gevolgen van Nederlandse desinvesteringen in innovatie en kennis. Geostrategische overwegingen ontbreken in de kabinetsreactie in het geheel. Graag krijg ik hierop alsnog een reactie van de minister.

De WRR pleit in zijn rapport voor een duidelijke focus op de EU. Wij moeten het beste jongetje van de klas zijn; wie invloed wil uitoefenen, moet hier excelleren. Graag krijg ik een toelichting van de minister waarom dit advies van zijn schrijvende staatssecretaris niet wordt overgenomen. Nu, zo schrijft de WRR, is het moment om te investeren in prioritering, deskundigheid, flexibiliteit en innovatie bij het ministerie van Buitenlandse Zaken, want wij raken achterop. De WRR doet in zijn rapport voorstellen om te focussen op water en klimaat, voedsel en duurzaamheid en opbouw van internationale rechtsorde, want op deze terreinen heeft Nederland kennis in huis. Waarom zijn deze prioriteiten niet overgenomen? Uitzondering is de internationale rechtsorde, maar de wijze waarop het kabinet daaraan invulling geeft kwalificeert de WRR als «regionale economische activiteit». Onze unieke, mooie grondwettelijke plicht lijkt city marketing geworden.

De WRR spreekt over het belang van opereren in een netwerkomgeving en de groeiende invloed van niet-statelijke actoren. Ook hierop gaat het kabinet niet in, terwijl de invloed van maatschappelijke en multilaterale organisaties, bedrijven en wetenschap enorm is. Welke rol ziet het kabinet voor dit soort actoren in het formuleren van een buitenlandbeleid?

De civil society is een belangrijke autonome actor van buitenlandbeleid, van voedselzekerheid tot mensenrechten; belangrijk ook als actoren van continuïteit en stabiliteit, wat schril afsteekt bij de politieke wisselingen op de posten en prioriteiten van de kabinetten. De civil society is een belangrijke verschaffer van informatie, beschikt over veel lokale kennis, is een actor in een breed netwerk van mensen en partnerschappen. Het ontbreken van een visie van het kabinet hierop staat in schril contrast met het buitenlandbeleid dat Clinton onlangs formuleerde: 21st-century statecraft. Zij zet daarin beleid neer van «Civil Society 2.0» waarin het State Department faciliterend wil zijn bij het uitvoeren door de civil society van een belangrijke rol in het buitenlandbeleid. Graag krijg ik een reactie van de minister daarop.

Het kabinet volstaat ermee, in het regeerakkoord te constateren dat Nederland een ambitieus toonaangevend land is in Europa en de wereld. Ook hier zou ik graag een realitycheck van de minister willen horen. Dat waren wij misschien tien jaar geleden, maar dat zijn wij allang niet meer. Hoe ga je als dubbel minderheidskabinet dat voor elkaar krijgen? Ook binnen de EU en de rest van de wereld, in de Arabische regio, is het programma van de gedoogpartners PVV en SGP opgevallen. De ene wil internationale rechtsorde uit de Grondwet schrappen, wil de stekker uit Griekenland trekken en beschouwt Nederland als een Gazastrook die ten onder gaat aan islamitische terreur. De andere bepleit met de schriftgegevens in de hand een Joodse staat tot en met Judea en Samaria, ziet de wereld slechts bevolkt door christelijke minderheden en ziet voor de EU niets dan een bijrol weggelegd naast de NAVO en trans-Atlantische betrekkingen. Hoe zet je daarmee een buitenlands beleid neer?

Oude diplomatie is statelijk, statisch en rust op pijlers. Nieuwe diplomatie is flexibel en gebaseerd op waarden en mensen, ook niet-gouvernementeel. In de wereld van de oude diplomatie past het Nederlandse zelfbeeld dat in de kabinetsreactie staat van het middelgrote land dat door zijn economische positie met de groten mee mag praten, overal een beetje aan meedoet, de donut. In de wereld van de nieuwe diplomatie is Nederland een klein, slim land dat niches opzoekt, prioriteiten stelt en de daarbij behorende kennis en vaardigheden ontwikkelt. Ook voor die kennisfunctie vraagt de WRR aandacht, maar het kabinet gaat er in zijn reactie niet op in. Diplomaten hebben als belangrijkste toegevoegde waarde een kennisfunctie die de massamedia ontstijgt. Hoe gaat het kabinet dat vormgeven? De volkenrechtelijk adviseur is een goede stap, maar hoe kan de Kamer controleren dat die kennis en adviezen daadwerkelijk onafhankelijk ten gunste van het kabinetsbeleid worden ingezet? Ik vraag de minister om een toezegging dat bij berichten van het kabinet aan de Kamer over internationale operaties wordt medegedeeld of er een advies lag van de adviseur en, zo ja, wat de conclusie daarvan was.

Minister Rosenthal: Voorzitter. Laat ik om te beginnen zeggen dat de regering het rapport van de WRR zeer waardeert. Dat is ook meegedeeld in de brief aan de Kamer. Dat de handtekening van de minister-president onder de brief aan de Kamer staat, heeft te maken met de formele kant van de zaak. De WRR ressorteert onder de minister-president. Daarmee is niet gezegd dat de minister-president dit WRR-rapport en de discussie die wij nu met de Kamer hebben niet belangrijk vindt. Maar op het moment dat die brief is geschreven, schuift de zaak door naar de eerstverantwoordelijke bewindspersonen, dus naar collega Knapen en naar mij. Daarmee heb ik een reactie gegeven op een vraag van mevrouw Peters.

De regering taxeert het rapport van de WRR als een hoogwaardig rapport. Een hoogwaardig rapport lokt ook hoogwaardige reacties uit van de Kamer. Ik dank de Kamerleden voor de inbreng in de eerste termijn, die verder reikt dan een aantal detailpunten. Laat ik proberen om gelijke tred te houden met de inbreng van de Kamer in de eerste termijn.

Wanneer het gaat om het buitenlands beleid dat de regering voert, herkent de regering in het rapport van de WRR wel degelijk een schakeling naar datgene wat zij in het regeerakkoord onder woorden heeft gebracht, namelijk dat wij werken vanuit drie pijlers voor het buitenlands beleid. Tijdens de begrotingsbehandeling hebben wij er uitvoerig over gesproken of daar prioriteiten in zitten of dat het ex aequo gaat. Wij hebben de «driepoot van Ormel» daar neergezet: veiligheid, internationale rechtsorde/rechten van de mens en het bevorderen van de welvaart. Dat speelt zich af in het kader van het Nederlandse belang. Ik voel mij thuis bij de wijze waarop de heer Nicolaï dat heeft geduid: een breed eigenbelang van Nederland. Bij dat brede belang gaat het voortdurend om de koppelingen tussen de drie pijlers van het beleid. Ik dank de heer Timmermans voor zijn terminologie «verlicht eigenbelang». Het Nederlandse beleid is altijd gestoeld – dan ga ik weer in de richting van de heer Ormel – op waarden en belangen, ook in onderlinge wisselwerking.

Dan ben ik meteen bij een van de kernpunten omtrent de Europese Unie en de trans-Atlantische samenwerking. De regering ziet niet dat er sprake is van een afnemende betekenis van de trans-Atlantische samenwerking naast de Europese. Dan praten wij over een formule: niet of/of, maar en-en. Ik spreek diegenen na die over de Europese Unie spreken in termen van een waarden- en belangengemeenschap. De NAVO is als bondgenootschap voor onze veiligheid ook gestoeld op waarden; zie het NAVO-charter. Ik heb dat gisteren in een redevoering in Breda nog uitvoerig aan de orde gesteld.

Een punt dat door de heer Timmermans is aangekaart, is het bevorderen van de internationale rechtsorde. Het staat ook in onze Grondwet. Nederland heeft daarin een traditie hoog te houden die teruggaat naar Hugo de Groot, de Mare Liberum. Een van de redenen voor Hugo de Groot om die zo zwaar aan te zetten, was dat Nederlanders de vrije zee op een goede manier zouden moeten kunnen bevaren. Daar zie je die verbindingen tussen stabiliteit, vrede en veiligheid, internationale rechtsorde en welvaart.

Een tweede cruciaal punt is de rol van de staten. Ik houd zelf niet zo van een beeld dat door mevrouw Peters wordt opgeworpen van oude en nieuwe vormen van buitenlandse politiek bedrijven. Daar heb ik niet zoveel mee. Over de rol van de staten en de niet-statelijke actoren zegt de WRR in zijn rapport dat wij te maken hebben met ontstatelijking en dat wij daarnaast onherroepelijk te maken hebben met een trend van herstatelijking. Ook door de WRR wordt het ingezet vanuit het statelijke perspectief en ik voel mij daarbij thuis.

Minister Rosenthal: Wat de samenwerking binnen Europa betreft, met Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk, hebben wij besloten tot vergaande praktische operationele samenwerking te komen op defensiegebied. Toen dat werd vastgelegd, zei men op diezelfde dag nog in het Lagerhuis: dat mag niet beperkt blijven vanuit het Verenigd Koninkrijk tot Frankrijk; er moeten meer partners kunnen worden gevonden op het Europese continent. Collega Hillen is er nu volop mee bezig. Dat geeft de koers aan die op dat punt wordt gevaren.

Ik kom op het tweede punt van de heer Ormel. De NAVO wil niet een «global cop» zijn. Dat ligt vast. De NAVO is en blijft een regionale alliantie, maar de dreigingen komen vaak van veraf. Dat is ook de reden waarom in het nieuwe strategische concept zwaar wordt geïnvesteerd in concrete partnerschappen met andere verbanden buiten het trans-Atlantische grondgebied. Dat is de lijn die de NAVO via haar nieuwe concept, dat nu wordt uitgewerkt in de «posture review», wil volvoeren. Dat partnerschap is gegrond op de overtuiging dat de dreigingen niet meer komen van vlakbij en gericht zijn op het grondgebied van de NAVO-partners, maar dat die dreiging komt van zaken die van veraf kunnen komen, bijvoorbeeld van terrorisme en cyberaanvallen. Dat is dus precies wat de heer Ormel zegt. Het gaat ook om heel andere soorten dreigingen dan de dreigingen waarop de NAVO voorheen was gericht. Ik meen dat al eerder in een Kamerdebat over het strategisch concept van de NAVO is gezegd dat je een cyberaanval niet kunt bestrijden met tanks. Daarvoor zijn andere middelen nodig. Daarbij zijn vooral preventieve maatregelen nodig en bijvoorbeeld politieke consultaties. Daarvoor is afstemming nodig tussen de lidstaten en afstemming met deze nieuwe partnerschappen van de NAVO op mondiaal niveau.

Minister Rosenthal: Ook hierbij gelden geen sjablonen. Het is geen kwestie van «of/of», maar van «en-en». Dat geldt zeker als wij spreken over sommige nieuwe dreigingen. Zowel op Europees niveau al binnen de NAVO spelen deze nieuwe bedreigingen een belangrijke rol. Uiteraard worden bijvoorbeeld gevaren van cyberaanvallende en grensoverschrijdende criminaliteit in Europees verband stevig aangepakt. Dat moet ook. Ik blijf er echter bij dat het nieuwe strategisch concept van de NAVO slagkracht belooft op te leveren, ook via de posture review die gaande is. Ik zeg hier overigens bij dat het van groot belang is om beter te communiceren over deze nieuwe dreigingen. De publieke opinie in de verschillende lidstaten is daarbij van belang. De heer Timmermans had het over paradigmawisselingen. Daarvan is inderdaad in belangrijke mate sprake. Wij hebben het immers niet meer over het gebruik van tanks. Die zijn ongeschikt om cyberaanvallen te bestrijden. Ik zei al dat daarvoor heel andere instrumenten nodig zijn.

Over de niet-statelijke actoren kan ik kort zijn. De rol van de staat blijft randvoorwaarden scheppend voor de vrede, de veiligheid en de internationale rechtsorde. Wij hebben het daarbij over de zogenaamde «enabling state», de staat die in staat stelt. Dit komt ook tot uitdrukking in het WRR-rapport en ook mevrouw Hachchi sprak hierover. Daarbij komen wij uit bij «connecting the dots», dus bij het leggen van verbindingen, waarover in het WRR-rapport wordt geschreven. De staat is een ankerpunt; die verbindt allerlei zaken die in het niet-statelijke netwerk een rol spelen. Het is van groot belang dat de staat een belangrijke rol speelt bij het afwegen van de belangen van alle verschillende niet-statelijke actoren. Dat is de rol van de staat en van de interstatelijke verbanden. Niet voor niets laten wij de parlementaire betrokkenheid zo zwaar wegen. In het parlement moeten ook de afwegingen plaatsvinden.

Het is zonneklaar dat de niet-statelijke actoren een enorm belangrijke rol spelen. Secretary of State Clinton heeft het grootste gelijk van de wereld als zij erop wijst dat de verhoudingen wel degelijk op een aantal terreinen nieuw worden gemunt. De baaierd niet-statelijke actoren wordt almaar groter. Als laatste loot van de stam kunnen de sociale media hieraan worden toegevoegd. De heer Nicolaï heeft hierop gewezen. Over de ontwikkelingen in de Arabische wereld kan ik, terugblikkend, helaas het volgende zeggen. Als wij meer aandacht hadden gehad voor de communicatie die via de sociale media al ver voor februari door de Arabische regio spoelde, hadden wij wellicht eerder de «zwarte zwaan» van de beroemde filosoof Taleb zien zwemmen dan nu het geval was. Wij moeten daarvoor leergeld betalen. Het is zonneklaar dat de niet-statelijke actoren van erg groot belang zijn. Maar ook is van belang dat er behalve van ontstatelijking ook sprake is van herstatelijking.

Minister Rosenthal: Ik zal er twee niet-statelijke actoren uitlichten die op dit moment veel aandacht vragen. Ik noem andere niet-statelijke actoren, zoals het bedrijfsleven, multinationals, maar ook het midden- en kleinbedrijf, dus even niet. De eerste niet-statelijke actor die ik eruit wil lichten, heb ik zojuist genoemd, namelijk de sociale media en alles wat daaraan vastzit. Binnen de tweede wil ik alles vatten wat je kunt samenbrengen onder de term «civil society». Als er iets is waar de Nederlandse regering op inzet, in allerlei landen, is het wel de civil society. Ik zal hierover zeer concreet zijn. Als de Nederlandse regering contacten heeft met landen waar de Arabische lente gloorde, dan zoeken wij niet alleen contact met de autoriteiten, maar ook – wij leren het wel – met de civil society. Ik leer soms meer van de beroemde Egyptische blogger mevrouw Fatah, die bij mij langs is geweest, dan ik leer van allerlei formele mededelingen die ik langs de officiële kanalen binnenkrijg. Dat is het leergeld dat wij betalen. Ik hoop volgende week naar Tunesië te reizen. Daar staan uiteraard ook contacten met de civil society op het programma. Juist Nederland heeft in de afgelopen jaren, al veel eerder dan de Arabische lente begon, veel contacten opgebouwd in de civil society. Daarom is het jammer dat wij zelf niet de zwarte zwaan hebben zien zwemmen. Dat is jammer, maar wij leren er heel veel van.

Ik moet nog enkele concrete vragen beantwoorden. Mevrouw Peters sprak over water, klimaat en voedsel. Naar ik aanneem zal staatssecretaris Knapen daarop ingaan. Mevrouw Peters had het ook over Nederland als de beste van de klas. De Nederlandse regering heeft het WRR-rapport niet nodig om te zeggen dat zij natuurlijk altijd uitstekende prestaties wil leveren en excellent wil zijn.

Minister Rosenthal: Daarmee ben ik het van harte eens. Je zou er niet trots op moeten zijn, het braafste jongetje uit de klas te zijn.

Er is ook een vraag gesteld over de volkenrechtelijk adviseur. Die zit niet op het ministerie van Buitenlandse Zaken. Nee; de volkenrechtelijk adviseur is onafhankelijk. Hij kan geheel naar eigen inzicht, gevraagd en ongevraagd advies geven aan de minister van Buitenlandse Zaken over volkenrechtelijke zaken die volgens hem, prof. Nollkaemper, van belang zijn. Er is gevraagd of ik vanaf nu de Kamer wil laten weten of er advies is gevraagd en, zo ja, wat de conclusies zijn. Ik kan de Kamer daarover uiteraard een toezegging doen. Ik zeg daar wel bij dat als ik zo’n advies krijg, ik in eerste instantie zelf zal beoordelen wat ik van dat advies vind.

Minister Rosenthal: Ik moet voorkomen dat hierdoor een enorme workload ontstaat. Daarom is het waarschijnlijk beter om het verzoek van de voorzitter ter harte te nemen. Ik zal mij buigen over het verzoek van de Kamer. De strekking van de toezegging geldt. Hoe ik de toezegging precies ga invullen, moet ik echter nog eens goed bezien. Dat zeg ik ook om een andere reden. Behalve de inbreng van een volkenrechtelijk adviseur van buiten het departement, zijn er namelijk twee personen binnen de Directie Juridische Zaken van het ministerie van Buitenlandse Zaken die ik een nieuwe positie heb gegeven. Zij zullen de minister rechtstreeks adviseren, buiten de andere lijnen om. Ik zal dat dus ook bij mijn notitie aan de Kamer betrekken. Ik ga dus toch weer een notitie schrijven.

Ik meen dat ik hiermee alle vragen heb beantwoord.

Staatssecretaris Knapen: Voorzitter. Als ik auteur van dit WRR-rapport was geweest en bij de raad zou hebben gezeten – dat gaat toch even door je hoofd heen – dan zou ik niet ontevreden zijn geweest, want er wordt over dit rapport een serieuze discussie gevoerd door betrokkenen die de zaken die in dit rapport staan ter harte nemen. Ik meen dat de WRR vooral dat wil bewerkstelligen. Nu ik de rol van staatssecretaris heb, denk ik daarover eigenlijk precies hetzelfde. Ik ben buitengewoon tevreden over de mate waarin dit rapport door het kabinet serieus is genomen, met de manier waarop erover is gediscussieerd, en met de dingen die ermee gebeuren. Het zou curieus zijn geweest als de regering naar aanleiding van dit rapport, dat een maand na het aantreden van het kabinet verscheen, zou hebben gezegd: we nemen een korte time-out, waarna het rapport het zojuist afgesloten regeerakkoord kan vervangen. Zo werkt het met WRR-rapporten zelden. Die rapporten zijn er om de grond los te woelen en eens te bekijken wat daar bloeit. Zo heb ik het destijds verstaan en zo zie ik het nu terug. Het gaat bij deze zaken niet zozeer om principes en prinzipienreiterei, maar om een zekere maatvoering.

Het kabinet beschouwt Europa als «een dominante arena». Dat herken ik. Ik zie hoe vele bewindslieden en anderen actief zijn in Brussel en daar proberen voor de Nederlandse zaak en voor de hun regarderende portefeuilles te strijden. Soms moeten dingen worden afgestemd. Dat gebeurt.

Mevrouw Peters heeft gesproken over de niches. In het rapport worden een aantal niches genoemd. Als ik mij niet vergis, staat in het rapport ook dat het hierbij gaat om suggesties, niet om afgeronde studies op grond waarvan is bepaald dat dit de niches zijn waarover het gaat. De auteurs hebben dus niet verder willen gaan dan het doen van suggesties. In verband met deze niches is ook het begrip «city marketing» gebruikt. Ik kom straks op de praktische vertaling van de niches, want die is er ook. Dit is geen kwestie van city marketing. Marketing is het laatste wat ertoe doet. Het gaat in de eerste plaats om wat je wilt, in de tweede plaats om hoe je dat wilt bereiken en pas daarna om hoe je dat aan anderen wilt verkopen. Bij de discussie over de niches speelt echter wel je reputatie een rol. Die reputatie is als het goed is gegrond op een lange historie, op ervaring, op kennis, op erkende en herkende kennis en kunde.

Bij de behandeling van de begroting in december 2010 is de motie-Ormel ingediend. Daarin wordt gevraagd naar prioriteiten. Bij de uitwerking van het beleid voor ontwikkelingssamenwerking hebben wij juist gezocht naar prioritering op thema’s. De thema’s die daarbij vooral figureren zijn opbouw van een rechtsorde, veiligheid, stabiliteit, voedselzekerheid en alles wat te maken heeft met water, met de relatie tussen water en duurzaamheid, tussen water en klimaat en tussen water en sanitatie. Dit zijn punten die in het rapport dat wij nu bespreken wat explicieter aan de orde zijn gesteld dan in het rapport over ontwikkelingssamenwerking. De zwakte van het feit dat er twee rapporten bestaan, is uiteraard dat ze niet zijn geïntegreerd en dat wij er dus onderscheiden over discussiëren. De integratie speelt echter wel degelijk een rol. Voor ontwikkelingssamenwerking zoeken wij naar thematische prioriteiten waarbij het mogelijk is een verschil te maken ten opzichte van anderen. Het moet mogelijk zijn om te zoeken naar meer dan alleen de donut. Wij zullen binnenkort spreken over Europa. Binnen tweeënhalve week komen wij ook nader te spreken over de invulling van ontwikkelingssamenwerking. De verbanden zijn er dus wel degelijk in het kabinetsbeleid.

Mevrouw Hachchi (D66): Voorzitter. De wereld om ons heen verandert. Dat vraagt om een ambitieus buitenlands beleid. De minister en de staatssecretaris noemden beiden de driepoot; ik zal de naam Ormel weglaten. Op het eerste gezicht lijken deze drie onderwerpen de lading te dekken. Het kabinet laat echter ook punten liggen. Een van die punten is de samenwerking met niet-statelijke actoren. Daarover hebben wij gesproken. De reactie van de minister hierop stemt hoopvol, maar is niet voldoende. Er zal toch echt een keuze moeten worden gemaakt. Maatschappelijke organisaties zijn strategische partners. Dat mis ik in de kabinetsreactie. De reactie stemt hoopvol, maar er is meer nodig.

Een ander punt waarvoor het kabinet onvoldoende oog heeft, is de bijdrage van Nederland aan de mondiale publieke goederen, natuur en klimaat. Deze twee thema’s lijken van de kaart geveegd te zijn. Ik vind daarover in ieder geval niets terug in de stukken van het kabinet. Een ander punt is de opkomst van nieuwe economieën. Wat is het kabinetsbeleid op dit terrein?

Ik heb in mijn inbreng ook aandacht gevraagd voor vrijheid van mensen en voor mensenrechten. Het kabinet lijkt de mensenrechten tekort te doen; ik druk mij zacht uit. Ik verwijs nogmaals naar de motie die in de Eerste Kamer is aangenomen. Ik hoor hierop graag een reactie van de minister.

De heer Nicolaï (VVD): Voorzitter. Ik dank de bewindspersonen voor de beantwoording. Ik kan mij daarin vinden. Ik vat de antwoorden op mijn manier samen, zodat ik zeker weet dat wij elkaar goed hebben begrepen.

Er is gediscussieerd over de vraag of wij ons meer op Europa moeten richten, of juist meer op het trans-Atlantische bondgenootschap. Er zijn zeker terreinen van buitenlands beleid waarop wij meer moeten investeren in de Europese Unie. Wij moeten ook echt niet denigrerend doen over de rol die de Europese Unie nu al speelt. Ik wijs op wat er in VN-verband door de Europese Unie zo nu en dan heel effectief wordt gedaan. Ik noem dossiers als mensenrechten, milieu, financieel-economisch beleid. Dit zijn misschien niet de gevoelige geopolitieke onderwerpen, maar wel heel belangrijke mondiale onderwerpen. Daarvan moeten wij vooral gebruikmaken en daarvan moeten wij ook meer gebruikmaken. Dat hoor ik de regering ook zeggen. Dit mag echter niet leiden tot minder NAVO. Zo vat ik de woorden van de bewindslieden samen. Ik hoop dat dit een goede samenvatting is, want ik ben het daarmee eens.

Ik ben het ook eens met de realpolitik over de rol van lidstaten. De veranderingen zijn wezenlijk en groot, maar toch lopen de machtslijnen nog steeds voor een groot deel langs de lidstaten. Ik heb wel gezegd dat de WRR op een heel prikkelende manier aan het denken zet over het feit dat deze concepten enorm aan het verschuiven zijn. Ik vraag er niet om, dat nu te bespreken en ik vraag ook niet om een notitie, maar op enig moment moeten wij daarop geprepareerd zijn, zodat wij daar op een goede manier op kunnen inspelen. Het eeuwige probleem speelt hierbij dat als je via landen denkt, China een stem heeft en Luxemburg ook. Dat wringt. Ook speelt de «responsibility to protect». Wij denken immers steeds meer: er kan wel een regering zitten die zegt een bevolking te vertegenwoordigen, maar als die regering de bevolking te zeer onderdrukt, dan moet de wereldgemeenschap misschien toch wat meer naar de bevolking luisteren dan naar de staat of de volksvertegenwoordiging van zo’n land. Dit komt ook terug in de alternatieve verbanden, zoals de G20 en de G8. Nog afgezien van de rol van de actoren zelf, dus het bedrijfsleven en de niet-statelijke organisaties, zijn dit allemaal ontwikkelingen die hiermee te maken hebben.

De volgens mij belangrijkste niet-statelijke actor, en in ieder geval de nieuwste, zijn de sociale media. Gelukkig heeft de minister daarover een aantal behartigenswaardige dingen gezegd. Misschien zijn dit wel de meest invloedrijke actoren in de grote ontwikkelingen die nu plaatsvinden in de wereld. De Arabische lente is immers vooral door deze sociale media gemobiliseerd. Misschien hebben die nog wel een grotere rol gespeeld dan alle diplomatieke acties bij elkaar. De rol van deze media kan niet serieus genoeg worden genomen. Zij zijn een belangrijke informatiebron; hierover maakte de minister terecht enkele opmerkingen. In dat verband vraag ik nogmaals aandacht voor de vrijheid van toegang tot het internet. De VVD-fractie heeft daarvoor in de afgelopen jaren al vaak aandacht gevraagd en de regering heeft dit goed opgepakt. Internet is niet alleen een moreel groot goed, maar ook een machtig instrument in de buitenlandse politiek. Bijna niets bevordert zozeer democratisering en veranderingen in de goede richting als gegarandeerde vrije communicatie tussen mensen.

Geïnspireerd door de heer Timmermans wil ik nog één opmerking maken, namelijk over de verschuiving in de organisatie van het buitenlands beleid binnen de Nederlandse regering. Wij kunnen lange verhalen houden over de premier als primus inter pares en de absoluut effectieve coördinerende rol die Buitenlandse Zaken speelt. Ik kan daarover uit enige ervaring spreken. Tegelijkertijd wordt Europa meer Chefsache, zoals de WRR schrijft. Puur om redenen van effectiviteit moet je daar op de slimst mogelijke manier op inspelen. Ik sluit mij aan bij de vraag die de heer Timmermans stelde, maar ik geef ook al richting aan het antwoord. Hiervan moet op de meest effectieve manier gebruik worden gemaakt. Wij moeten niet teruggrijpen op de stelling dat wij het in Nederland op een andere manier organiseren.

De heer Ormel (CDA): Voorzitter. Ik dank de bewindslieden voor de beantwoording in de eerste termijn. Dit is volgens mij inderdaad een abstract, maar daardoor niet een minder boeiend debat. Het hoeft niet allemaal plat te zijn.

Ik dank de regering voor haar aandacht voor de driepoot. Op een driepoot kun je alleen maar goed zitten als die goed in balans is. Het zijn de burgers die op de driepoot zitten. In mijn eerste termijn heb ik aandacht gevraagd voor deze burgers. Wij zitten namelijk met een dilemma. Enerzijds hebben wij te maken met meer continentale verbanden dan nationale verbanden en anderzijds met burgers die, bij het zoeken naar identiteit, steeds meer teruggrijpen naar de natiestaat. Politieke partijen maken van dat laatste gebruik en spelen daarop in met stoere kreten: wij doppen onze eigen boontjes wel en wij kunnen best zonder de Europese Unie en zonder de NAVO. Hoe gaan wij om met dat dilemma? Dit leidt tot een diplomatieke spagaat. Wij willen immers een actief buitenlands beleid en tegelijkertijd zien wij dat burgers zich steeds meer afwenden van een internationale oriëntatie. Ik vind daarom dat zelfs de minister van Buitenlandse Zaken een actief binnenlands beleid moet ontwikkelen om het buitenlands beleid te verkopen. Is de minister dat met mij eens?

Mevrouw Peters (GroenLinks): Voorzitter. In het nieuwe strategisch concept van de NAVO waaiert het veiligheidsconcept uit naar ongeveer alle mogelijke bedreigingen. De NAVO moet zich richten op zo ongeveer alle mogelijke bedreigingen van onze veiligheid. Ideeën over hoe dat moet gebeuren, moeten allemaal nog worden ontwikkeld. Over deze taken schrijft de WRR in het voorliggende rapport dat hiervoor binnen de EU al goede mechanismen bestaan. Als deze mechanismen ook allemaal binnen de NAVO worden ontwikkeld, lijkt er sprake te zijn van werk dat dubbel wordt gedaan. En dat lijkt weer in strijd te zijn met het streven van het kabinet naar complementariteit en met het streven om zuinig om te gaan met schaarse middelen. Ik hoor hierop graag een reactie.

Ik kom op de civil society en het inzetten op niet-statelijke actoren. De zwarte zwaan heeft de minister niet zien zwemmen. Pijnlijk is dat partners in de Nederlandse ontwikkelingssamenwerking al jarenlang spraken over de zwarte zwaan. Er is leergeld betaald en er wordt nog steeds samengewerkt met deze partners. Wat is er veranderd waardoor de minister de zwarte zwaan nu eerder ziet zwemmen en dit leergeld niet nog eens moet worden betaald?

Als je inzet op niet-statelijke actoren, stuit je misschien soms op tegenstrijdige belangen, omdat je dingen moet doen waarin de regimes van de landen waarin de niet-statelijke actoren actief zijn, geen zin hebben. Daarover sprak ik zojuist met de heer Nicolaï. Wat doe je als mensen van de niet-statelijke actoren in Jemen, Bahrein, Syrië staan te springen om satellietmodems, omdat het internet is afgesloten en omdat zij de verschrikkingen die zij meemaken aan de buitenwereld kenbaar willen maken? Wat doen wij dan? Importeren wij dan die modems? Ik hoor daarop graag een antwoord.

Ik dank de minister nogmaals voor zijn toezegging over de volkenrechtelijk adviseur. Ik eindig mijn bijdrage in de tweede termijn met te zeggen dat ik veel sympathie voel voor de zoektocht van de staatssecretaris naar het hart van de donut. Hij merkt op dat de WRR-rapporten niet geïntegreerd zijn. Ik vraag hem in hoeverre het optreden van de twee bewindslieden op het departement geïntegreerd is. Over rechtsorde, water en voedsel zou niet alleen de staatssecretaris de mond vol moeten hebben, maar ook de minister van Buitenlandse Zaken.

Minister Rosenthal: Voorzitter. Ik dank de Kamer voor de vragen die zijn gesteld in de tweede termijn. De vraag van de heer Timmermans over de strategie die je op basis van de ontwikkelingen in de wereld moet volgen, noopt tot het geven van een specifiek antwoord. Dat wil ik graag geven. Ik heb in de eerste termijn al gezegd dat wij zijn gericht op een «en-en»-formule, waarbij wij ons richten op de Europese Unie én de NAVO. Dat staat ook in de reactie van de regering op het WRR-rapport. Het gaat echter niet alleen om de EU en de NAVO. Ik wil de mogelijkheid nu benutten om daar nog iets naast te zetten. Op het mondiale niveau gaat het om intelligent, snel en effectief opereren en om het benutten van niches. Daarop wordt ook in het WRR-rapport gewezen. Als dat de lijn is, hebben wij niet alleen van doen met de Europese Unie en de NAVO, maar ook met allerlei andere verbanden. Ik noem daarbij als eerste uiteraard de Verenigde Naties. De VN is in toenemende mate het ankerpunt voor de internationale rechtsorde. Ik verwijs naar de historische resolutie 1973 over Libië. Verder hebben wij te maken met vele bilaterale en multilaterale verbanden. Dat is een punt dat de regering op dit moment sterk aanzet. Wij bezien op allerlei fronten, deels binnen het verband van de Europese Unie, maar deels breder, waar wij ons brede belang het beste tot gelding kunnen brengen. Wij trekken bijvoorbeeld de samenwerking binnen de Benelux aan. Wij proberen vanuit de Benelux ook de banden met de Nordics weer aan te trekken. Wij hebben ook te maken met ad-hoccoalities. Nederland speelt bijvoorbeeld een actieve rol in de groep van tien op het gebied van non-proliferatie. Dat gebeurt onder aanvoering van Australië, Japan, Mexico en Duitsland en daarbij hoort dus ook Nederland. Wij moeten dus flexibel en doeltreffend opereren op het internationale toneel.

De heer Timmermans ziet verschuivingen optreden, ook bij het buitenlands beleid, in de richting van de Europese Raad. Ik heb goed gehoord dat de heer Timmermans zei dat hij niet met zijn opmerking wilde suggereren dat de ministers van buitenlandse zaken er niet meer toe zouden doen. Mijn ervaring tot nu toe is dat de conclusies die in de raad van ministers van buitenlandse zaken worden getrokken over prangende zaken, terugkomen in de Europese Raad. Ik noem als voorbeelden van dergelijke prangende zaken die in de afgelopen maanden aan de orde kwamen de Arabische regio en Libië. Afgelopen maandag hebben wij zowel over het Midden-Oosten gesproken als over Syrië. Die zaken gaan heen en weer tussen enerzijds betrokkenen op het niveau van Buitenlandse Zaken en anderzijds de premiers en regeringsleiders.

Ik ben blij met de opmerking van de heer Timmermans dat het er niet om moet gaan dat er nog een paar extra raadsadviseurs bij Algemene Zaken komen. Nee, het is onze opdracht om te scharen en te schakelen tussen Algemene Zaken en Buitenlandse Zaken. Ook moet duidelijk zijn wat zeer terecht in het WRR-rapport wordt geschreven, namelijk dat buitenlands beleid tegenwoordig in veel opzichten kabinetsbeleid moet zijn. In de ministerraad spreken wij de agenda van het buitenlands beleid wel degelijk door, aan de hand van een aantal punten die in het buitenlands beleid spelen. Daaraan voeg ik toe dat wij kort geleden hebben afgesproken dat wij gaan werken met «de strategische reisagenda». Dat wil zeggen dat wij ook de uitgaande en inkomende bezoeken eindelijk echt goed en vroegtijdig op elkaar afstemmen. Om zulke zaken moet het gaan.

Minister Rosenthal: Goed voorzitter, ik ga door met wat mevrouw Hachchi zei over de niet-statelijke actoren. Ja, zij moeten strategische partners zijn van de statelijke actoren. Maar het gaat niet alleen om een strategisch partnerschap. Gezonde tegenkanting tegen het regeringsbeleid is daarbij ook belangrijk, ondanks het feit dat deze minister van Buitenlandse Zaken uiteraard graag wil dat iedereen het met hem eens is. Ik had gisteren een heel goed gesprek met Amnesty International over het mensenrechtenbeleid. Wij hebben het daarbij ook over zaken waarover wij misschien net even van mening verschillen. Dat is heel gezond. De niet-statelijke actoren dragen dus uiteraard een eigen verantwoordelijkheid. Wij moeten verstatelijking van de niet-statelijke actoren voorkomen. Daaraan heb ik in elk geval een broertje dood.

De ontwikkelingen in de internationale economie, de nieuwe economieën en de verschuivingen in de economische machtsverhoudingen zijn zaken waar de regering bovenop zit. Dat heb ik al vaker gezegd, net al minister Verhagen en de minister-president. De situatie verandert razendsnel. Op een bepaald moment was sprake van de BRIC-landen. Dat is echter al weer oud nieuws. Nu is sprake van Mexico, Indonesië, Turkije en Korea die weer in een bepaald acroniem zijn samengebracht. Verder is sprake van de nieuwe elf, maar die zijn binnen de kortste keren alweer de oude elf. De ontwikkelingen gaan dus razendsnel. De regering probeert heel strak op die ontwikkelingen te zitten.

Er is gesproken over de positie van de regering ten opzichte van het EVRM en het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Ik kan de Kamer melden dat de regering volgens afspraak op redelijk korte termijn zal «bevallen» van een notitie over het EVRM. Die notitie zal wat omvattender zijn en wat meer woorden bevatten dan de korte passage die hieraan is gewijd in een notitie die ik over de mensenrechten aan de Kamer heb gestuurd. Die notitie was de basis van het debat in de Eerste Kamer.

De heer Nicolaï heeft gesproken over de effectiviteit van de Europese Unie. Wat hij daarover zegt, zeg ik ook. Op veel punten kan de Europese Unie effectiever handelen dan de lidstaten afzonderlijk kunnen. Ik noem concreet de mensenrechten. Als alleen Nederland daarover iets zegt, halen de aangesproken landen daarover nogal eens de schouders op. Als er echter sprake is van bijvoorbeeld een reisverbod naar het Europese grondgebied via de EU, hoort men andere taal. Dat weten landen buiten Europa. Dus: «pick and choose your battles» en «pick and choose your targets».

De heer Nicolaï heeft nogmaals gesproken over de sociale media. Jazeker, vrijheid van toegang tot het internet is belangrijk. Dat heb ik al gezegd. Die vrijheid is ook belangrijk voor de bevordering van mogelijkheden voor dissidenten. Nederland werkt al lange tijd aan het bevorderen van die vrijheid, ook al voordat de Arabische lente begon. De regering is een groot voorstander van een verbod op export van internetfilters. Wij lopen daarbij echter op tegen grote en moeilijke technische toestanden die worden opgebracht op Europees niveau. Wij zullen daar doorheen moeten breken, alvorens wij effectieve maatregelen kunnen nemen.

De heer Ormel heeft gesproken over het draagvlak. Ik verontschuldig mij voor het feit dat ik in mijn eerste termijn op dat belangrijke punt niet heb gereageerd. De lijn van de Nederlandse regering is op dit punt aldus. Voor het vergroten van het draagvlak voor buitenlands beleid, is het slechtste wat je kunt doen het voeren van agitprop voor dat beleid. Wij moeten de resultaten laten zien die wij met het buitenlands beleid boeken. Wij moeten de belangen duidelijk maken die ermee gemoeid zijn. Of het nu leuk is of niet, het buitenland heeft nooit bovenaan het lijstje met zorgen van de Nederlandse bevolking gestaan. Maar laten wij hierover ook niet somberen. Nederlanders zijn in veel opzichten immers internationaal georiënteerd. Daarover mogen wij verheugd zijn. Nederlanders zijn nog altijd goed in talen. De opleidingen zijn goed. Handel neemt een prominente plaats in. Onze welvaart drijft voor een groot deel op de export. Ik noem ook het reisgedrag van Nederlanders. Ik word geconfronteerd met enorm veel landen waarover wij allerlei vervelende reisadviezen moeten afgeven. Daarbij merk je naar welke landen Nederlanders zoal op reis gaan. Dat speelt. Het probleem is dat het gevoel van bedreiging in de internationale arena tegenwoordig diffuser is dan vroeger. Vroeger hadden wij te maken met de Sovjetvijand, ongeveer net over de grens. Daarmee hebben wij tegenwoordig niet meer te maken. De dreigingen zijn er desondanks niet minder om. De heer Knapen zegt: de buitenlandse dreigingen hebben minder mobiliserende kracht dan voorheen. Daarmee hebben wij te leven. Het gaat er uiteraard vooral om, resultaat te boeken.

Ook mevrouw Peters sprak over de niet-statelijke actoren. Daarover kan ik niet veel meer zeggen dan ik in de eerste termijn heb gezegd. Deze actoren zijn voor de regering van cruciaal belang in tal van opzichten, zeker in de Arabische regio. In het nieuwe strategische concept van de NAVO proberen wij dit via de posture review handen en voeten te geven, te concretiseren en te specificeren. Daarmee komen wij vanzelf uit bij de complementariteit van enerzijds de NAVO en anderzijds de Europese Unie.

Ik meen dat ik ben aangekomen aan het einde van mijn termijn. Ik moet waarachtig zeggen dat ik geleidelijk aan trek krijg in die donuts van mevrouw Hachchi!