Nr. 95 VERSLAG VAN EEN ALGEMEEN OVERLEG

De vaste commissie voor Buitenlandse Zaken heeft op 18 april 2012 overleg gevoerd met staatssecretaris Knapen van Buitenlandse Zaken over:

• – de brief van de staatssecretaris van Buitenlandse Zaken d.d. 17 februari 2012 over de Meerjarige Strategische Plannen 2012–2015 (32 605, nr. 69);

• – de brief van de staatssecretaris van Buitenlandse Zaken d.d. 6 maart 2012 over de Meerjarige Strategische Plannen 2012–2015 (32 605, nr. 72);

• – de brief van de staatssecretaris van Buitenlandse Zaken d.d. 7 maart 2012 met de reactie op het World Report on Disability (32 605, nr. 73);

• – de brief van de staatssecretaris van Buitenlandse Zaken d.d. 5 april 2012 over het stilleggen van de Nederlandse ontwikkelingshulp aan de overheid van Mali (32 605, nr. 85);

• – de brief van de staatssecretaris van Buitenlandse Zaken d.d. 5 april 2012 met het verslag van zijn bezoek aan Jemen en Qatar (32 623, nr. 61);

• – de brief van de staatssecretaris van Buitenlandse Zaken d.d. 30 maart 2012 met de reactie op het verzoek van het lid El Fassed met betrekking tot de bezuinigingen op ontwikkelingssamenwerking (32 605, nr. 77);

• – de brief van de staatssecretaris van Buitenlandse Zaken d.d. 13 april 2012 over het hervormingsbeleid op de speerpunten en de regionale benadering (32 605, nr. 89).

Van dit overleg brengt de commissie bijgaand geredigeerd woordelijk verslag uit.

Voorzitter: Pechtold

Griffier: Wiskerke

De heer El Fassed (GroenLinks): Voorzitter. Ik weet niet hoe het voor de staatssecretaris is, maar terwijl wij hier over de partnerlanden spreken, wordt in het Catshuis opnieuw het mes in de ontwikkelingssamenwerking gezet. Na de eerdere, heftige bezuinigingen op het budget en op klimaat, staat de volgende klap voor de deur. En dat in de korte tijd dat de staatssecretaris is aangetreden. Intussen nemen de effecten van klimaatverandering, de financiële, economische, energie- en voedselcrisis alleen maar ingrijpender vormen aan. Hoe langer wij wachten, hoe meer geld het gaat kosten om die het hoofd te bieden. Nu effectief ingrijpen met een coherent beleid kan ervoor zorgen dat ontwikkelingssamenwerking uiteindelijk overbodig wordt. Nu nog meer snijden in het budget betekent dat de kosten die onvermijdelijk op ons afkomen alleen maar zullen stijgen. Graag een uitvoerige reactie hierop van de staatssecretaris.

Om echt effectief te zijn, moet je coherentie van beleid voorop durven stellen. De staatssecretaris weet dat wij dat consistent doen, niet alleen in deze commissie maar ook bij de andere bewindslieden. De staatssecretaris kent mijn motie over «public bads», de negatieve gevolgen van het Nederlandse en Europese beleid op het gebied van belastingen, handel, landbouw, voedselzekerheid en klimaat. Wie ontwikkeling echt effectief wil maken, moet weten welke geldstromen uit ontwikkelingslanden wegvloeien.

Er is geen poging gedaan om in de strategische plannen inzichtelijk te maken welke negatieve effecten er zijn van Nederlands of Europees beleid op de partnerlanden. Ik heb hierover in geen enkel plan iets waargenomen wat erop zou kunnen lijken. Waarom heeft de staatssecretaris deze kans laten liggen? Zou het niet nuttig zijn om de ambassades in de partnerlanden te vragen, inzichtelijk te maken wat de negatieve gevolgen zijn van al het andere Haagse beleid? Graag een reactie.

Dan iets over de landen specifiek. Ik begin met Afghanistan. Het is goed dat wordt ingezet op voedselzekerheid. De focus ligt helaas niet op de kleine boeren, die alleen maar humanitaire hulp krijgen in tijden van droogte en die niet duurzaam worden geholpen om uit de spiraal van armoede en honger te komen. Dit probleem zie ik ook met de plannen voor Zuid-Sudan. De focus van de programma's richt zich op boeren die voor de markt produceren om op deze manier economische ontwikkeling te realiseren. De meeste boeren zijn echter kleinschalig, zelfvoorzienend en arm. Zij produceren niet voor de markt en worden daardoor onvoldoende bereikt door de Nederlandse programma's, hoewel dit de grootste en armste groep van boeren is. Is de staatssecretaris het met mij eens dat juist deze kleine boeren aandacht nodig hebben? Hoe dragen de Nederlandse programma's voldoende bij aan lokale voedselzekerheid en armoedevermindering in plaats van aan export naar Nederland? Graag een reactie.

Finland heeft onlangs een eerste stap gezet met de Afghaanse overheid naar het opzetten en uitvoeren van een Nationaal Actieplan 1325. Sluit Nederland zich hier nu aan bij aan? Wij hebben als Nederland veel expertise op dit gebied en de staatssecretaris heeft al eerder gezegd dat hij Afghanistan zal steunen op het gebied van 1325. Is hij bereid daarbij specifiek in te zetten op de hervorming van de veiligheidssector, gericht op bescherming van vrouwen tegen geweld en de participatie van vrouwen in de justitiële sector? Doet hij dat zowel op nationaal als lokaal niveau?

Dat vraag ik ook met betrekking tot Zuid-Sudan. Ook daar heeft men de veiligheidssector nodig, niet alleen in Djoeba, maar ook op lokaal niveau. De ambitieuze doelen die zijn geformuleerd, bereik je niet als de instituties niet goed functioneren en leger en politie mensenrechtenschendingen begaan. Hoe gaat Nederland dit aanpakken? Gaat de staatssecretaris zich ook hier specifiek inzetten voor de veiligheidsbehoefte van vrouwen?

Het is goed dat ook voor Jemen gekozen is voor veiligheid en rechtsstaat als speerpunt. Ik vraag mij wel af waarom hiernaast niet gekozen is voor voedselzekerheid, aangezien zelfs voor de politieke onrust ruim een derde van de bevolking honger leed. Kan de staatssecretaris dit toelichten? Het VN-verzoek voor Jemen is nog maar voor 20% gevuld. Het gaat hier om structurele honger in ons partnerland, waar te weinig aandacht voor is. Gaat de staatssecretaris bij zijn internationale collega's pleiten voor een ruimhartige bijdrage aan dit VN-verzoek? Hiernaast moet ingezet worden op structurele oplossingen. Zijn er andere manieren waarop voedselzekerheid, met name voor kleinschalige boeren, ruim aandacht kan krijgen van Nederland? Hoe krijgt dit zijn beslag met de aandacht die er wel is voor water?

Ook in de Palestijnse gebieden is voedselzekerheid een groot probleem. Hoe gaat Nederland de toegang tot markten voor Palestijnse agrarische producten vergroten? Wat moet er volgens de staatssecretaris veranderen aan de opstelling van Nederland ten aanzien van Israël wat betreft de vele restricties die dat regime oplegt op het gebied van bewegingsvrijheid en de blokkade van Gaza? Hoe succesvol zal Nederland met de huidige opstelling zijn? Israëlische beperkingen kosten de Palestijnse economie jaarlijks 5 mld. De meeste kosten hebben niets met veiligheid te maken, maar met de zware beperkingen op de toegang tot eigen natuurlijke hulpbronnen zoals water. Hoe zorgt de staatssecretaris ervoor dat deze incoherentie wordt aangepakt?

De strategische plannen voor Mali zullen waarschijnlijk moeten worden aangepast. Is dat zo? Zal de focus dan meer moeten komen te liggen op het herstel van democratische instituties? Nederland kan de activiteiten op het gebied van goed bestuur voortzetten en daarmee meerwaarde bieden, zowel voorafgaand aan als direct na de aankomende verkiezingen in dit nu fragiel geworden land, juist ook door het betrekken van het Malinese maatschappelijk middenveld.

Tot slot vraag ik de staatssecretaris of hij specifiek wil letten op wat ook wel de «resource curse» wordt genoemd. Nieuwe middelen die beschikbaar komen uit de exploitatie van delfstoffen moeten beschikbaar komen voor de schatkist en voor ontwikkelingsdoelstellingen. Hoe zorgen wij ervoor dat er meer transparantie komt, zodat burgers hun overheid ter verantwoording kunnen roepen en er openheid komt over milieu- en mensenrechtenrisico's bij de grondstoffenexploitatie?

De heer De Lange (PvdA): Voorzitter. In de brief van de staatssecretaris over het jaarverslag van de Wereldbank staat een belangrijke zin: Nederland verwacht van de internationale financiële instellingen een focus op het behalen van meetbare resultaten. De regering prijst de Wereldbank ook voor zijn transparantie en opendatabeleid. De PvdA steunt dit van harte. Het is van groot belang om te laten zien dat er concrete resultaten geboekt worden met het hulpinstrumentarium. Om duidelijk te kunnen maken dat er resultaten geboekt worden, moeten er op zijn minst twee dingen gebeuren: in de eerste plaats het stellen van concrete doelen waarvan in de toekomst vastgesteld kan worden of die al dan niet gehaald zijn en in de tweede plaats een beoordelingssysteem dat vastlegt in welke mate programma's of projecten hun doelen hebben gehaald. Pas bij het koppelen van de hoeveelheid geld die is uitgegeven aan de behaalde resultaten, doet het ministerie of de Wereldbank aan werkelijke resultatenrapportages. In MJSP's (meerjarige strategische plannen) zien wij nogal grote verschillen tussen de concreetheid van doelen en activiteiten. Er is weleens gesproken over de drie w's: wat wil een ministerie behalen, wat gaat een ministerie daarvoor doen en wat mag het kosten? Ik kan niet anders concluderen dan dat het bij een aantal plannen nogal lastig is om dat precies vast te stellen. De MJSP's steken ook nogal wat magertjes af bij de plannen die de MFO's een paar jaar geleden hebben moeten indienen om subsidie te krijgen. Mijn vraag aan de staatssecretaris is dan ook of het ministerie het waarderingssysteem gebruikt voor projecten en programma's. Wordt de informatie uit dat waarderingssysteem gebruikt voor de resultatenrapportages?

De PvdA wil dat het hulpinstrumentarium met name wordt ingezet om landen te helpen die in de goot liggen of landen met een groot conflictpotentieel. De situatie in die landen moet gestabiliseerd worden om de bevolking perspectief te bieden. Ik ga concreet in op een aantal landen.

De recente ontwikkelingen in Zuid-Sudan en Sudan baren ons grote zorgen. Uit het plan van de ambassade blijkt helaas ook weer dat Nederland niet proactief doorgaat op het diplomatieke vlak, zoals Nederland in het verleden heeft gedaan in de Assessment and Evaluation Commission over Abyei, Blue Nile en Zuid-Kordofan. Daarom spoort de PvdA de staatssecretaris nogmaals aan om daarmee wel door te gaan.

Een aantal doelstellingen en resultaten in het plan is niet uitgewerkt. Het is ook onduidelijk hoe de doelstellingen en activiteiten gekoppeld worden aan de middelen. Komt er een concreter plan met betrekking tot de activiteiten van de ambassade in Zuid-Sudan? In het kader van de focus op «security and rule of law» wordt duidelijk dat Nederland zich niet gaat bezighouden met duurzaam beheer van grondstoffen, terwijl grondstoffen juist een motor zijn voor conflict en duurzaam beheer juist goed past bij de Nederlandse grondstoffenstrategie. Is de staatssecretaris van plan daaraan iets te gaan doen?

De PvdA is constructief-kritisch over Rwanda. Het is van groot belang dat Nederland betrokken blijft. Dat vraagt wel om een ambassade die de wil en het lef heeft om een luis in de pels te zijn en om constant bovenop schendingen van de rechten van de mens te zitten. Uit het MJSP komt toch een beeld naar voren van een ambassade die soms wel wat dicht tegen de Rwandese overheid aan zit. Hoe scherp volgt de ambassade het proces tegen Ingabire? Wat is er waar van berichten dat een getuige onder druk zou zijn gezet? In Rwanda worden indrukwekkende resultaten geboekt, maar de vraag blijft toch of aan daadwerkelijke conflicttransformatie gewerkt wordt. De signalen die wij krijgen dat de vrijheid van meningsuiting verruimd zal worden, zijn hoopgevend. De PvdA verzoekt de regering toch om zich in te zetten om met de Rwandese regering tot duidelijke afspraken te maken over het aanpassen van een aantal wetten, zoals de wet op «genocidaire» ideologieën en divisionisme. Vervolgens moet er aan de hand van concrete indicatoren toegezien worden op naleving van de aangepast wetten.

De grote Noorse polemoloog Johan Galtung heeft ook gezegd dat bij conflicttransformatie het niet in de eerste plaats gaat om verzoening, maar om een gedeeld en door alle partijen geaccepteerd beeld van de oorlog en herkenning door alle partijen van wat er gebeurd is tijdens de oorlog. Wat node gemist wordt in heel het Grote Merengebied, inclusief Rwanda, is een gedeeld beeld van het verleden. De demonen zullen niet tot rust komen totdat alle bij geweld, genocide en oorlog betrokken partijen erkennen wat zij gedaan hebben. Dat is een absolute voorwaarde voor werkelijke conflicttransformatie. De PvdA vraagt daarom de regering om, als betrouwbare bondgenoot van zowel de Rwandezen, de Congolezen als de Ugandezen en zonder verdacht te worden van geopolitieke bedoelingen, het voortouw te nemen bij het opzetten van een waarheidscommissie voor het Grote Merengebied. Zou de staatssecretaris dit in overweging willen nemen?

Mevrouw Hachchi (D66): Voorzitter. De fractie van D66 vindt het goed dat het aantal partnerlanden is gedaald van 33 naar 15 en dat de staatssecretaris vier prioriteiten aanwijst, namelijk voedselzekerheid, water, seksuele en reproductieve gezondheid en rechten en veiligheid en rechtsorde. Deze focus heeft in ieder geval de potentie om de effectiviteit te vergroten. De vijftien ambassades hebben programma's gemaakt voor het nieuwe beleid. Dat is belangrijk, want zo'n 30% van het OS-budget wordt bilateraal besteed. Ik heb een aantal vragen over de manier waarop dat gebeurt.

Allereerst de strategische uitwerking door de staatssecretaris van de vier prioriteiten. De uitwerking van voedselzekerheid was al in oktober klaar. De uitwerking voor water in januari. SRGR (seksuele en reproductieve gezondheid en rechten) en veiligheid en rechtsorde moeten nog steeds komen. Waarom zo veel tijdsverschil? Wanneer krijgen wij de laatste twee uitwerkingen? Is het ook nog mogelijk dat er iets uit de eerste twee uitwerkingen aangepast wordt in verband met constateringen in de andere twee?

De ambassades in de vijftien partnerlanden hebben het nieuwe beleid vertaald in de meerjarige strategische plannen. Alle ambassades hebben uit de vier prioriteiten er maximaal drie geselecteerd. Was dit de opdracht, zo vraag ik de staatssecretaris. Moeten niet de vier prioriteiten in alle landen uitgedragen worden? Het is namelijk niet altijd nodig om het financieel te vertalen. Resultaten kunnen veelal ook op politieke en diplomatieke wijze gerealiseerd worden.

Voedselzekerheid en water zijn in meer landen gekozen dan SRGR en veiligheid. Zou dat misschien te maken hebben met het feit dat de eerste twee al helemaal uitgewerkt zijn door de staatssecretaris? Deelt hij de mening dat er dus geen sprake was van gelijke concurrentie? De staatssecretaris zegt dat experts hebben geholpen bij de invulling van de speerpunten door de ambassades, maar dus niet bij de keuze. Waarom niet? Welke rol speelde de staatssecretaris zelf als hoofdverantwoordelijke en als ultieme coördinator van het beleid in het hele keuzeproces?

D66 vindt het verschil in omvang en kwaliteit nogal opvallend. Welke opdracht heeft de staatssecretaris precies meegegeven als het gaat om onderzoek voor keuzes en het opstellen van programma's, meetbaarheid en effectiviteit? De staatssecretaris wil inzetten op thema's waarop Nederland een duidelijke meerwaarde kan bieden. Hoe is die duidelijke meerwaarde van de keuzes geborgd in de meerjarige strategische plannen? Is het namelijk echt zo dat Nederland overal een meerwaarde biedt op het gebied van voedselzekerheid, behalve in Jemen? Over water hebben wij al uitgebreid gedebatteerd.

Mijn fractie vindt het goed dat in alle profiel-II-landen, landen met een fragiele rechtsstaat, een brede benadering bestaat voor veiligheid en rechtsstaat. Ook hier vragen wij naar de preciezere doelstellingen van de ambassades. Hoe nemen zij die «lessons learned» mee en hoe leren zij van elkaar?

Ik sta wat langer stil bij seksuele en reproductieve gezondheid en rechten. Deze prioriteit is door acht ambassades geselecteerd en is daarmee hekkensluiter. Kan de staatssecretaris vertellen hoe in de acht landen wordt aangesloten bij lokale vrouwenorganisaties? Wij horen dat hier te weinig gebruik van wordt gemaakt. In Mozambique is de ambitie van Population Services International om in 2013 1,2 miljoen mensen te hebben bereikt met voorbehoedsmiddelen. Dat is een helder getal. Welk aandeel denkt Nederland te kunnen leveren? In Afghanistan is SRGR geen prioriteit, terwijl de missie in Kunduz hier juist extra aandacht aan besteedt en Afghanistan nummer 1 staat op de lijst van ergste landen om moeder te worden. Een op de drie vrouwen wordt daar seksueel misbruikt. Wat vindt de staatssecretaris van deze keuze? Vindt hij ook dat, als wij wel inzetten op versterking van «rule of law», de programma's in ieder geval SRGR-onderdelen moeten bevatten? In Rwanda is SRGR ook niet gekozen. Het justitieel apparaat wordt ondersteund door Nederland, terwijl hetzelfde justitieel systeem jonge meisjes opsluit in verband met abortus. Nederland kan dit probleem aankaarten.

In Uganda wordt SRGR «crosscutting» meegenomen. Dat moet echter gebeuren met specifieke budgetten en doelstellingen. Hoe kun je het anders realiseren en monitoren, zo vraag ik de staatssecretaris. In Indonesië zegt de ambassade niets te doen aan SRGR omdat er al een MFS-programma actief is. Je kunt die juist op elkaar laten aansluiten, de ambassade aan de ene kant en de ngo's aan de andere kant. Waarom is dat niet gebeurd? Gender is op zichzelf natuurlijk een dwarsdoorsnijdend thema, maar er is geen apart genderbeleid. De staatssecretaris deelt mijn mening dat mainstreaming niet genoeg is. Hij wil een tweesporenbeleid, maar hoe gaan wij dat doen? Bij het vorige debat hebben wij met de staatssecretaris gesproken over de capaciteit als het gaat om gender. Ik heb ook verwezen naar het debat van afgelopen maandag over mensenrechten, waarbij ook gender voorbijkwam als het gaat om de plannen van het ministerie van Buitenlandse Zaken om de capaciteit te wijzigen. Ik vraag de staatssecretaris of hij samen met zijn collega Rosenthal een brief naar de Kamer kan sturen hoe die wijziging in capaciteit precies gaat plaatsvinden, zowel ten aanzien van gender als ten aanzien van mensenrechten. Wij hebben hierover een motie ingediend, die volgende week in stemming wordt gebracht. Ik ben bereid om die ook aan te houden, totdat wij meer informatie en duidelijkheid hebben over hoe die capaciteit ingeregeld wordt.

Ik vraag ook op een ander punt de aandacht van de staatssecretaris. Wij hebben een aantal gasten in de Kamer ontvangen met indrukwekkend verhalen. Het is belangrijk dat mensen met een beperking kunnen aansluiten op programma's in ontwikkelingslanden. Ik vraag de staatssecretaris wat hij hieraan gaat doen.

Mevrouw De Caluwé (VVD): Voorzitter. De inzet van de meerjarenplannen is om de ambassades in «the lead» te brengen en per land goed in te kunnen spelen op de lokale situatie en behoeften. De VVD zet al jaren in op efficiënter gebruik van OS-gelden en vindt dat met minder geld meer bereikt kan worden. Door een efficiënte aanpak met MJSP's, met een focus op de vier speerpunten, is een succesvol en resultaatgericht beleid te voeren met als doel de zelfredzaamheid van de huidige ontwikkelingslanden te bevorderen en uiteindelijk hulprelaties af te bouwen.

De verwachtingen van de VVD worden in deze plannen niet waargemaakt. De plannen bieden een aardig overzicht van de situatie per partnerland, gevolgd door algemene inspanningsrichtingen voor Nederland per speerpunt. Ik zie nauwelijks concrete projecten, laat staan specifieke doelen, stappenplannen en evaluatiepunten. Wat Nederland bij de Wereldbank loopt te propageren, kan het zelf dus niet waarmaken.

Een voorbeeld. In het MJSP voor Benin staat beschreven dat de ambassade meer mensen toegang wil geven tot schoon drinkwater door voorlichting en door aan te haken bij gemeentelijke en ngo-activiteiten. Bij welke activiteit wordt aangehaakt? Hoe zijn de verantwoordelijkheden verdeeld? Hoeveel mensen krijgen hiermee toegang tot schoon drinkwater? Geen idee, terwijl uit een latere brief blijkt dat die informatie wel beschikbaar is.

Verder ontbreekt een overzicht van de inspanningen van andere donoren en de afstemming van Nederland met individuele donoren en multilaterale organisaties. Ook dwarsdoorsnijdende thema's zoals gender worden maar mondjesmaat benoemd. Zodoende blijft het veelal bij goede bedoelingen en bij algemene aanvliegroutes, waarbij de landingsplaats nog in het ongewisse blijft. Het kan dus alle kanten op. Naar aanleiding van onder andere mijn verzoek heeft de staatssecretaris op vrijdag jongstleden een brief naar de Kamer gestuurd met een aantal concrete projecten en doelstellingen, waarvoor hartelijk dank. Daar stond concreter in wat met water in Benin gebeurt, ook al blijven er nog enkele vragen over.

Het genoemde SRGR-project in Mozambique uit de brief is nog veel specifieker. Dat is precies waarop wij zaten te wachten. Concrete projecten, doelstellingen en «deliverables». Als dit in alle MJSP's had gestaan, was het beleid voor de Kamer beter te controleren geweest. Mijn vraag aan de staatssecretaris is hoe de Kamer het beleid moet controleren als de plannen alleen uitblinken door generalisaties en intenties. Hoe gaat de staatssecretaris de Kamer informeren over de concrete aanpak per land? Kan de staatssecretaris toezeggen dat de Kamer per speerpunt minimaal drie meetbare doelen ontvangt voor ieder partnerland? Zo nee, dan overweeg ik een motie over het aanleveren van concrete doelstellingen. De VVD vindt dat Nederlands belastinggeld in ontwikkelingslanden meetbare resultaten moet opleveren.

Dan de private sector. In veel van de plannen wordt duidelijk dat de inzet van de private sector nog niet volledig vorm heeft gekregen. Juist hierop dient steviger te worden ingezet, omdat economische vooruitgang de sleutel tot ontwikkeling is. Dit betekent onder andere dat vanuit Nederland het bedrijfsleven gefaciliteerd moet worden in OS-landen, maar ook dat er lokaal experts aanwezig moeten zijn met verstand van en met kennis van de lokale ondernemingsmogelijkheden en het klimaat. In plaats van onduidelijke plannen omdat het moet, pleit ik voor ondernemerschap omdat het kan. Mijn vraag aan de staatssecretaris is of hij bereid is om bijvoorbeeld een pilot op te zetten in een à twee landen, bijvoorbeeld Kenia, waar de plannen redelijk to the point zijn ingevuld. Biedt die de menskracht en de expertise en laat die een jaar lang ondernemen op de vier speerpunten. Indien het werkt, zou er tegen minder kosten meer resultaat moeten kunnen worden bereikt. Bovendien zouden de daaruit voortkomende innovatieve en effectieve methodes vervolgens in de overige landen kunnen worden uitgerold. Uit gesprekken met de ondernemers blijkt dat zij de inzet van ambassades zeer waarderen, maar dat specifieke expertise vaak ontbreekt.

Tot slot spreek ik specifiek over Mali en Sudan. In Mali zijn de ontwikkelingssamenwerkinguitgaven grotendeels stilgelegd naar aanleiding van de militaire coup. Een goede zaak, zo vindt de VVD-fractie. De Nederlandse ontwikkelingssamenwerkingsrelatie voor de komende vier jaar bedraagt er bijna 170 mln. Mijn vraag aan de staatssecretaris is aan welke criteria moet worden voldaan voordat de gelden weer vrijkomen. Hoe schat de staatssecretaris de gevolgen van de huidige situatie in voor de Nederlandse OS-projecten in Mali?

De ambassade in Djoeba bestaat uit slechts twee personen, die opdracht hebben de komende vier jaar ruim 200 mln. te besteden. Het meerjarenplan is algemeen gesteld en focust braaf op de diverse speerpunten. Verder verandert de situatie in Zuid-Sudan ongeveer met de dag. Mijn vraag is of het mogelijk is om de MJSP's aan te passen aan de veranderende omstandigheden en meer in te zetten op veiligheid ten opzichte van de andere speerpunten.

Mevrouw Ferrier (CDA): Voorzitter. De afgelopen tijd hebben wij gesproken over de speerpunten in het beleid en de keuze voor de verschillende partnerlanden. De plannen van de staatssecretaris zien er goed uit. Nu gaat het er echter om, die in praktijk te brengen op de manier zoals de ambassades zich dat voorstellen.

Ik begin met duurzaamheid. Tijdens de begrotingsdebatten heb ik ervoor gepleit duurzaamheid het belangrijkste uitgangspunt te maken van ons ontwikkelingsbeleid. Ik zie dat bijna alle landen erop ingaan. Dat is een heel goede zaak. Hoe gaan wij die doelstellingen echter in de praktijk brengen? Hoe heeft de staatssecretaris ervoor gezorgd dat er bijvoorbeeld op de ambassades voldoende kennis is over duurzaamheid? Ik heb in een motie gevraagd hoe het beleid wordt uitgevoerd en hoe de bredere kennisnetwerken betrokken worden bij het werk dat wordt gedaan. Wij lezen dat er bijvoorbeeld voor Indonesië en Ghana nog niet veel is uitgewerkt op dat gebied.

Over de doelstellingen hebben mijn collega's voldoende gezegd. Ik vraag mij af of die meerjarenstrategieplannen er misschien niet voor bedoeld zijn om juist met heel concrete doelstellingen te komen. Dat kan natuurlijk best het geval zijn. Graag een toelichting van de staatssecretaris. Als die concrete doelstellingen er wel zijn, vraagt mijn fractie om het voeren van een beleid van «comply or explain». Laten wij er niet enorm veel regelgeving en woorden aan wijden.

Dan de gouden piramide. Mijn fractie ziet altijd de meerwaarde van het erbij betrekken van overheidsinstellingen, wetenschappelijke instituten, maatschappelijk middenveld én bedrijfsleven. Juist in de praktijk van de ambassades zou ik dat veel meer terug willen zien in de plannen. Graag een reactie van de minister.

Voor mijn fractie is, zoals bekend, het maatschappelijk middenveld heel belangrijk. Het gaat om de betrokkenheid van het lokale maatschappelijk middenveld. Nederlandse ngo's hebben vaak heel goede contacten met ngo's die in de haarvaten van de samenleving zitten en die weten wat effectief is en wat niet. Ik verwacht van de ambassades dat die hun netwerken gebruiken om de partijen bij elkaar te brengen. Kan de staatssecretaris hierop concrete ingaan, bijvoorbeeld wat betreft Burundi?

Over seksuele en reproductieve gezondheid en rechten én gender is al genoeg gezegd. Ik haal ook het vorige debat aan. Wel heb ik nog een vraag over de capaciteit van de ambassades over gender.

Dan het onderwijs. Hoewel onderwijs geen beleidsprioriteit is, is het wel ondersteunend aan de vier speerpunten. De staatssecretaris is daarin heel duidelijk. Dat zie ik niet terug in de voorstellen. Graag dus een toelichting van de staatssecretaris op de meer concrete uitwerking van dat ondersteunende aspect van het onderwijs en de afbouw. Zoals mijn fractie steeds benadrukt, is afbouw goed maar dan wel zorgvuldig. Anders doen wij aan kapitaalvernietiging. Dat geldt zeker voor de zogenaamde exitlanden. Daarover hebben wij het nu niet. Ook daar willen wij weten hoe het gaat met de afbouw. Zeker als je de heel positieve OESO-cijfers ziet, zou je denken dat Nederland wel degelijk het verschil maakt bij het onderwijs. Hoe gaan wij daar netjes mee om?

Ik kom bij de kwetsbare groepen. Hoe is er oog voor mensen met een beperking? Hoe wordt omgegaan met discriminatie? In landen zoals Sudan en Jemen kan de doodstraf volgen op homoseksualiteit. In een land zoals Bangladesh zijn vrouwen slachtoffer van bijvoorbeeld het gooien met zuur. Wij hebben dat zelf gezien. Hoe wordt vanuit de ambassades daarop specifiek beleid gevoerd? Wat mijn fractie betreft wordt dit ingebracht in de bilaterale dialoog met de andere regeringen.

Tot slot zeg ik iets over «enabling environment». Voor mijn fractie gaat het, zoals ik heb gezegd bij de begrotingsbehandeling, bij het investeren in partnerlanden erom te investeren in een «enabling environment» zodat mensen zelfredzaam kunnen worden. Wij hebben daarover een motie ingediend. Juist hier kan Nederlandse kennis het verschil maken, bijvoorbeeld bij het opzetten van kadasters. Daarom vinden wij het ook zo belangrijk dat wij onze kennisinstituten ook hier goed op peil houden. Hoe wordt de kennis hier gekoppeld aan de speerpunten? Welke rol hebben de ambassades hierbij?

De heer Driessen (PVV): Ik heb een aantal vragen aan de staatssecretaris. Erkent hij dat corruptie een wijd verbreid fenomeen is in de door hem uitgekozen partnerlanden? Erkent hij dat corruptie een van de belangrijkste belemmeringen is voor meer welvaart en economische groei in zijn vijftien partnerlanden? Hoe gaat de staatssecretaris de Nederlandse belastingbetalers eigenlijk garanderen dat hun belastinggeld goed terecht gaat komen? Graag een reactie op al die punten.

Ik heb al vaker gezegd dat wat de fractie van de Partij voor de Vrijheid betreft er niet langer Nederlands belastinggeld naar de landen van de OIC vloeit. Wat ons betreft dus geen geld meer naar bijvoorbeeld Afghanistan, Jemen, Indonesië en de zogenaamde Palestijnse gebieden. Het gaat mij vooral om de landen, of in het geval van de Palestijnse gebiedjes om de gebiedjes, die vinden dat alle mensenrechten onderworpen zijn aan de sharia, de islamitische wet. Die verdienen ons belastinggeld niet. Of vindt de staatssecretaris wel dat Nederlanders belasting moeten betalen voor landen waar vrouwen, homo's, Joden en christenen stelselmatig worden vernederd, bedreigd en soms zelfs worden vermoord uit naam van de zogenaamde religie van vrede? Graag een reactie op dat punt.

Indonesië hoeft van ons, ook om een andere reden, geen Nederlands belastinggeld meer te krijgen. Indonesië is namelijk inmiddels de achttiende economie ter wereld en is lid van het eliteclubje, de G20. De Indonesische economie is groter dan die van bijvoorbeeld België, Zwitserland, Oostenrijk, Denemarken, Noorwegen, Zweden of Finland. Het is echt niet meer nodig dat wij aan Indonesië nog steeds belastinggeld overmaken. Het misplaatste schuldgevoel is volgens mij inmiddels wel afgekocht. Denkt de staatssecretaris daar ook zo over? Soms denk ik zelfs weleens: hadden wij de route om de Kaap maar nooit gevonden. Dat had ons nu een heleboel belastinggeld gescheeld. Mijn laatste vraag is: kan de staatssecretaris als onderlegd historicus zeggen of hij diezelfde gedachte ook weleens heeft gehad?

De heer Voordewind (ChristenUnie): Voorzitter. Een opmerking vooraf. Wij hebben op 30 maart 2012 een brief gehad van het kabinet ter bevestiging dat het kabinet de 0,7% aanhoudt. Naar aanleiding van de motie daarover staat er in de brief nog eens dat het gaat om een commitment zolang dit kabinet er zit. Er staat: in deze kabinetsperiode. Dat is trouwens overeenkomstig de motie. Is mijn conclusie gerechtvaardigd of juist dat deze brief de lijn van 0,7% garandeert, ook na de komende bezuinigingsperiode, zo vraag ik de staatssecretaris. Als wij een «nee» als antwoord op die vraag krijgen, gaan wij dit debat waarschijnlijk volgende week overdoen. Dat zou jammer zijn van de tijd van de staatssecretaris en die van de Kamer.

Jammer dat de SGP hier niet aan tafel zit. Anders had ik die vraag ook aan hen gesteld. Collega Kees van der Staaij heeft eerder heel duidelijk uitgesproken dat er wat hem betreft geen bezuinigingen moeten komen op ontwikkelingssamenwerking. Ik kan hem dat helaas niet vragen.

Dan de plannen die er nu liggen. Het is goed dat het kabinet de plannen beperkt tot vijftien landen en dat er op speerpunten wordt ingezet, die wij overigens in grote lijnen kunnen steunen. Voedselzekerheid is heel belangrijk. Dat kwam ook uit de IOB. Het is goed dat wij voedselzekerheid in Afrika weer volledig centraal stellen. De pijn ligt natuurlijk bij het onderwijsprogramma. Daarover hebben wij eerder woorden met elkaar gewisseld. Mijn vraag over onderwijs blijft de volgende. Ik begrijp dat de staatssecretaris niet het gehele onderwijs loslaat. Zo staan de beroepsopleidingen nog steeds in de programma's. Mijn vraag gaat ook over het toeleiden naar het basisonderwijs van de kinderen die wij op dit moment nog niet bereiken met de doelstellingen van Millennium II, namelijk iedereen naar school. Het gaat met name om gehandicapten en kinderen die arbeid verrichten. Gelukkig heeft de staatssecretaris samen met de minister geld vrijgemaakt voor de Child Labor Free Zones. Mijn fractie is daar erg blij mee. Dit geld houdt echter volgens de planning op in 2012. Is de staatssecretaris bereid om ook in 2013 de fondsen als het gaat om toeleiding van kinderen in kinderarbeid naar het basisonderwijs door te zetten? Graag een reactie op dat punt.

Ik vraag mij ook even af of Nederland met de keuzes die nu zijn gemaakt voor landen en thema's ook een soort leaddonorschap op zich heeft genomen. Ik vraag dat naar aanleiding van de Parijse verklaring om dat vooral te doen. In welke landen heeft Nederland een leaddonorschap bij een thema of misschien zelfs een klant? Als wij daar naartoe willen, moet het aantal landen nog verder beperkt worden, misschien wel van vijftien naar zes. Als Nederland een leaddonor wil zijn voor één land, moet het de fondsen nog verder concentreren. Verschillende adviezen zeggen dat Nederland dat misschien wel moet doen. Dan kun je immers echt invloed uitoefenen op een land. Dan zit je echt aan tafel. Dan kun je echt de voedselzekerheid vlot trekken. Graag een reactie.

Een andere opmerking vooraf is die over de begrotingssteun. Ik zie dat het kabinet heel duidelijke stappen zet om juist de algemene begrotingssteun af te bouwen. Als ik het goed heb, blijft alleen nog maar Burkina Faso over in 2013. Misschien is daar nog een land bij. Dan hoor ik het graag. Dat heeft de grote steun van mijn fractie. Wij zien juist vanwege de grote corruptie en de mensenrechtenschendingen dat bij hulp van overheid naar overheid geen blanco cheques moeten worden verstrekt. De hulp moet dan sowieso beperkt worden tot sectorale steun, zoals ik in verschillende eerdere overleggen heb bepleit.

Over Rwanda hebben wij al verschillende keren gesproken. Er zijn inderdaad berichten dat belangrijke getuigen tegen Victoire Ingabire gemanipuleerd en geïntimideerd zijn om een verklaring af te leggen. Graag een reactie van de staatssecretaris. Dit zou wederom bevestigen dat, hoewel wij de justitiële keten proberen te versterken, dit soort dingen daar nog steeds gebeurt. Dat voedt mijn argwaan om mee te werken aan dit schijnproces tegen een Nederlands-Rwandese vrouw. Nederland heeft zelfs documenten aangeleverd en heeft zelfs een huiszoekingsbevel toegestaan. Ik ben dus zeer kritisch als het gaat om de sectorale steun voor Rwanda.

Ook aan Uganda geven wij nog steeds sectorale steun. Ook daar zijn nog steeds grote problemen als het gaat om mensenrechten, politieke gevangenen, persvrijheid et cetera. Wij zijn daar nog steeds heel kritisch over.

Ik zie dat het kabinet alweer overweegt om de bilaterale hulp aan Mali te hervatten. Klopt dat? Ik vraag mij af of dat nu al aan de orde is, gezien de grote onrust.

Over de motie van ondergetekende over het vergroten van expertise op het terrein van ontwikkelingssamenwerking en ambassades vraag ik hoe het met de uitwerking staat. Als wij inzetten op vijftien ambassades, gaat de staatssecretaris dan ook expliciet deskundigheid op die ambassades zetten zodat wij echt aan de slag kunnen? Het gaat dan toch niet om algemene diplomaten?

Mijn laatste punt gaat over mensen met een beperking. Dank voor de reactie op het rapport van de Wereldbank. Ik zie dat de Nederlandse regering geld beschikbaar stelt, maar hoe vertaalt zich dat nu in de eigen Nederlandse ontwikkelingsprogramma's als het gaat om de toegankelijkheid van mensen met een handicap tot de bilaterale programma's die wij financieren?

Staatssecretaris Knapen: Voorzitter. Veel dank voor de gemaakte opmerkingen en de gekozen invalshoeken. Vooraf merk ik op dat het niet gemakkelijk zal zijn om concies te antwoorden op onderwerpen die nogal breed zijn aangevlogen. Dat is bijna onvermijdelijk, wanneer je het over al deze landen hebt. Wel kan ik zeggen dat het misschien wat lastig is om te beginnen met de pro's en contra's van de ontdekkingsreizen rondom Kaap de Goede Hoop. Ik wil maar aangeven dat dit tot een brede beschouwing aanleiding kan geven.

Voordat wij heel specifiek op alle detailvragen ingaan, moeten wij misschien even een stapje terug zetten en aangeven waar wij vandaan komen. Wij hebben met de Kamer gesproken over de exit. Wij hebben met de Kamer gesproken over de regionale programma's. Wij hebben met de Kamer uitvoerig gesproken over de thema's voedselzekerheid en water. Twee andere thema's volgen nog: veiligheid en rechtsorde over enkele weken en een maand daarna seksuele reproductieve gezondheid. De vraag waarom dat zo lang duurt, suggereert bijna dat het lang duurt. Pas in juni vorig jaar is hier het besluit gevallen dat wij überhaupt op deze wijze opereren, stap voor stap. Wij zijn in het najaar begonnen met voedselzekerheid. In januari was er het waterprogramma. Nu is het april. Wellicht deze maand en anders volgende maand hebben wij veiligheid en voor de zomer het vierde thema. Ik wil vermijden dat wij te veel opschrijven, als de organisatie nog niet voldoende is ingericht op hetgeen wij doen.

Wij zijn teruggegaan naar het aantal van vijftien partnerlanden. Voor de goede orde, de gedelegeerde budgetten voor die vijftien partnerlanden bedragen zo'n 14% van de ontwikkelingsbegroting. Tel je daarbij de centrale fondsen op die ook beschikbaar worden gesteld voor deze vijftien partnerlanden, dan kom je uit op zo'n 20, 22%. Er zijn vragen gesteld over de afrekenbaarheid, de meetbaarheid, het monitoren en de resultaten. Wanneer je bepaalde dingen voorschotelt, is er altijd het risico dat het naar meer smaakt. Dat is terecht en daarom doen wij het ook. Ik zeg het niet defensief, maar het is wel goed om vast te stellen dat het de eerste keer is dat wij op deze wijze MJSP's publiceren en dat iedereen ze op deze manier kan lezen. Zeker, wij hebben samenvattingen gemaakt. Er staan overwegingen in die wij ook liever niet op internet zetten, bijvoorbeeld dat je in een bepaald land iets niet doet omdat je niet vertrouwt dat ... Daar worden verhoudingen zelden beter van. Toch is het goed om die overwegingen te betrekken bij het maken van keuzes.

Zeker, wij zijn bezig om dit te monitoren. Wij zijn bezig een monitoringkader te ontwikkelen om resultaten te kunnen rapporteren. Wij hebben overigens veel meer details dan wij in de samenvattingen schrijven, dus ik kan de benadering van mevrouw De Caluwé niet delen dat dit intenties en algemeenheden zijn. Zoals ik al eerder heb aangegeven, willen wij de Kamer niet binnenrijden met een vorkheftruck. Laat ik een voorbeeld geven, zomaar een onderwerp uit een land voor de komende jaren. Wij hebben eerder besproken wat wij structureel doen tegen hongersnood in de Hoorn van Afrika. Wij zijn met Ethiopië bezig om een programma te ontwikkelen. Wij willen ervoor zorgen dat voor 2015 25% van het zaaigoed voor mais in Ethiopië wordt geproduceerd en 22% van het zaaigoed voor tarwe. Ik kan u allerlei details geven en wij kunnen er heel uitvoerig op ingaan, maar het gaat er uiteindelijk om dat wij tot een zekere mate van abstractie de discussie voeren of dit de juiste richting is en of de juiste resultaten zijn behaald. Daarbij moet je voorkomen dat wij het microniveau benaderen waarbij je per project met de Kamer deelt: wat is gehaald, wat is niet gehaald, op welk percentage is het misgegaan, waar is bijgestuurd. Het is er allemaal, dus dat is het punt niet. Het gaat meer om de vraag wat u en wij nodig hebben om het debat te kunnen voeren en het gevoel te hebben dat wij op het juiste spoor zitten. Het is dus geen onwil en ook geen onvermogen.

Wij hebben destijds een resultatenrapportage gemaakt, samen met ngo's. Het is een mooi boek: te groot want het kan niet in de boekenkast, maar desalniettemin met een nuttige inhoud. Wij zijn nu onderweg met het Open Data Initiative om te kijken naar een internationale standaard voor resultatenafrekening. Het lijkt mij wijs om die discussie eerst af te maken alvorens te besluiten op welke wijze wij resultaten gaan rapporteren. Anders doe je dubbel werk en verspeel je mogelijke efficiencywinst.

Staatssecretaris Knapen: Voor onze interne meting en waardering gebruiken wij dat zeker. Wanneer wij rapporteren, gaat het ons erom dat je extern en in samenhang evalueert, want anders hebt u er niets aan. Als wij vaststellen dat wij een bepaald doel bereikt hebben maar dat het grotere doel waarvoor het bedoeld was helaas gemist is, is het goed dat een externe evaluator daarnaar kijkt, daarvan verslag doet en dat met ons en u deelt. Dat is de bedoeling. Het gaat om een externe beoordeling van wat wij doen, een externe beoordeling van resultaten.

Wij hebben deze MJSP's opgesteld met externe deskundigen: Water Mondiaal, de Universiteit van Wageningen, het Development Bureau van de Council for International Development (CID) en UNESCO-IHE in Delft. Uiteindelijk zijn ze mede beoordeeld door het ministerie van EL&I. Ook het ministerie van Defensie heeft ernaar gekeken in specifieke gevallen, wanneer het ging om fragiele staten. Zo hebben wij het opgebouwd. Wat de capaciteit op de ambassades betreft: wij zijn al een heel eind onderweg met de expertise op ambassades, intern dan wel met behulp van externe medewerkers die op al dan niet tijdelijke basis op ambassades werken, om ervoor te zorgen dat wij eigenaren hebben van de thema's. Het gaat om deskundige eigenaren die het netwerk kennen van de thema's. Wij willen dat nog verrijken met jonge experts, universitaire studenten die er enige tijd naartoe gaan zodat dat netwerk ook generatief met inhoud wordt gevuld. Dat is het idee. Onze ambitie was steeds om het deze zomer voor 80% geregeld te hebben in personeel opzicht. Dat zullen wij zeker halen.

Hoe zijn deze plannen tot stand gekomen? Wij hebben dat natuurlijk niet verzonnen. Over de thema's zelf hebben wij vorig jaar uitvoerig gesproken. Dat hoeven wij nu niet te herhalen. Wij hebben wel landenspecifieke analyses bekeken. Wij hebben bekeken wat de prioriteiten zijn, want het moet vraaggestuurd zijn. Wij hebben uiteraard ook de plannen van de partnerlanden bekeken. Waarom zit bijvoorbeeld voedselzekerheid niet bij Jemen en de andere drie onderwerpen wel? Er is bekeken wat de diverse landen doen. Binnen de Europese Unie is afgesproken dat wij niet meer dan drie thema's per land doen om dubbeling en coördinatieproblematiek te vermijden. Wij houden ons in principe aan de afspraak en doen dan ook geen vier thema's. Daarom maken wij altijd een keuze. Uiteraard is die keuze ook bepaald door datgene wat andere landen doen. Wij hebben in eerdere discussies over de exit al met elkaar gewisseld hoe dat tot stand komt.

SRGR zit in acht landen, voedselzekerheid in veertien en water in elf. De suggestie zou kunnen bestaan dat SRGR een ondergeschoven kind is. Dat is het niet, maar het getal acht is nu eenmaal lager dan veertien. Dat realiseer ik mij en het zal altijd zo zijn. Als het omgekeerd was geweest, had de vraag over voedselzekerheid dezelfde lading gehad. Wij hebben bekeken waar vraag bestond, waar anderen actief waren en waar wij op grond van een mogelijke niche voor ons verschil konden maken. Vandaar dat wij zijn uitgekomen op acht, dus niet omdat het minder waard is of minder betekenis heeft. In sommige landen, bijvoorbeeld Benin, staan wij pas aan het begin. Daar was een lacune. Er waren geen partijen die zich specifiek daarop focusten. Dat ontwikkelen wij nu. Wij zijn er nog wel even mee bezig voordat dat vorm heeft gekregen en voordat wij de juiste ngo's en regionale gezondheidscentra hebben gevonden met het netwerk en het patiëntenbestand waarmee je aan de slag kunt. Dat heeft simpelweg nog even tijd nodig.

Staatssecretaris Knapen: Natuurlijk. De vraag is alleen of wij dit specifiek aan het optuigen zijn. Daarop is het antwoord «neen».

Ik kom op een aantal landen waarover is gesproken ...

Staatssecretaris Knapen: Er is een vraag gesteld over Mali. Ik proefde zelfs de suggestie dat wij de hulp daar zouden hervatten. Dat is een beetje voorbarig. Wij hebben de afgelopen weken gezegd dat wij de hulp via overheidsinstellingen in Mali hervatten zodra de democratie is hersteld, er vrije verkiezingen zijn, de grondwet is hersteld, de militaire macht weer ondergeschikt is aan democratische besluitvorming en de mensenrechten weer worden gerespecteerd. Wij stemmen dat nauw af met de Europese Unie, omdat wij gezamenlijk willen optrekken. Maar op dit moment is daarvan nog geen sprake. Er zijn hoopvolle tekens. In het noorden van Mali is het natuurlijk wel een drama. Zelfs van ons is er voor enkele tienduizenden euro's voedsel gestolen door de rebellen in het noorden. Maar in de rest van het land zijn de tekenen wat hoopvoller. Het varieert van dag tot dag, maar toch hebben die jonge verontwaardigde militairen onder druk van de regio, van ECOWAS, besloten om te zoeken naar een uitweg die meer in de geest is van wat wij ons hadden voorgesteld dan zij aanvankelijk met die staatsgreep hadden beoogd. Dat is na enkele weken alles bij elkaar nog niet het slechtste wat daaruit is gekomen, maar wij zijn er natuurlijk nog lang niet. Zoals u weet, hebben wij die hulp opgeschort. Wij hebben wel middelen beschikbaar gesteld voor noodhulp in de Sahel, maar de hulp aan Mali ligt op dit moment stil met dien verstande dat, als wij nog iets kunnen doen via het ngo-kanaal, die gelegenheid hebben en die kansen zien, wij het niet zullen laten. Dat is logisch, want er is hier en daar nood. Wij maken ons toch zorgen over dreigende voedseltekorten in het midden van het land. Als wij daar iets kunnen doen via ngo's, zullen wij dat uiteraard niet laten. Maar dat gaat dan niet via de regering.

Er was een groot aantal vragen over specifieke landen. De heer El Fassed en anderen vroegen naar Afghanistan. Ik kan zijn suggestie niet delen dat wij op het punt van voedselzekerheid geen belangstelling zouden hebben voor dan wel ons niet zouden concentreren op kleine boeren, want dat doen wij nu juist wel. Anders heeft het in Zuid-Sudan betrekkelijk weinig zin. Voor het overgrote deel zijn het kleine boeren. Dus als je iets wilt doen aan armoedebestrijding via voedselzekerheid, moet je het daar zoeken. De programma's worden wel degelijk daarop ingericht. Wij zijn op diverse manieren bezig op het punt van participatie van vrouwen. In onze veiligheidsstrategie, de plannen om in een aantal county communities politie op te leiden, hebben wij in ons programma opgenomen dat wij er op twee manieren actief en passief iets mee doen. Wij proberen vrouwen op te leiden en wij proberen degenen die wij opleiden te voorzien van de vaardigheden en de sensitiviteiten die nodig zijn om met het gendervraagstuk om te gaan.

De heer El Fassed en mevrouw Hachchi spraken over Jemen en voedselzekerheid. Wij overleggen met partners. Ik ben zelf een week of vier geleden in Jemen geweest. Enkele landen, bijvoorbeeld Duitsland, doen vrij veel op dit gebied. In onze waterprogramma's wordt wel degelijk rekening gehouden met het enorme droogteprobleem en de relatie met voedselzekerheid. Zelf doen wij daar niet aan voedsel, simpelweg omdat er sprake is van een taakverdeling en wij daar al drie activiteiten hebben. Mevrouw Hachchi suggereerde dat het te weinig aansloot bij lokale vrouwenorganisaties. Voor Jemen kan ik dat niet onderschrijven. Ik ben bij de Marie Stopes-klinieken geweest. Vrouwenorganisaties zijn wel degelijk daarbij betrokken. Ik realiseer mij dat Jemen niet enorm hoog scoort op emancipatie als zodanig, maar bij die vijftien of zestien Marie Stopes-klinieken is dat wel degelijk het geval en maken wij er ook werk van. In Ethiopië heb ik die kleine family planning stations gezien waarvan wij medefinancier zijn. Die worden zelfs vaak door vrouwen gerund en ze houden zich wel degelijk bezig met datgene wat in de lokale gemeenschappen onder vrouwen leeft. Ik kan dat vanuit mijn waarneming niet bevestigen, maar mevrouw Hachchi zit er terecht altijd bovenop en zorgt er altijd voor dat wij ook daarop letten.

Staatssecretaris Knapen: «Goed op orde» zijn de woorden van mevrouw Hachchi. Het is werk in uitvoering.

Wat Afghanistan betreft, moeten wij heel eerlijk zijn. Wij hebben in Afghanistan ook bekeken wat wij praktisch het gemakkelijkst konden doen. Er is geen misverstand over dat de behoefte daar evident is, dus daar gaat het ook niet om. Wij leveren een bijdrage aan die kantoortjes om vrouwen te wijzen op hun rechten, om ervoor te zorgen dat zij niet in de gevangenis verdwijnen als zij problemen met hun echtgenoot hebben en om aan te geven dat zij een procedure kunnen beginnen en dat het niet altijd via het shariarecht hoeft. Daar maken wij werk van. Het is simpelweg ook een keuze, op basis van de vele vragen die er liggen, om deze vraag vast te pakken. Die van SRGR ligt daarachter.

De heer Driessen sprak over Indonesië. Tussen de heer Driessen en dit kabinet zit een behoorlijke kloof als het over dit onderwerp gaat, als ik hem goed beluister. Dat geldt dan mutatis mutandis ook voor Indonesië. De heer Driessen heeft gelijk: Indonesië is een middeninkomensland, maar het is een laag middeninkomensland. Die marge is vrij groot. Meer dan 100 miljoen mensen leven nog onder de armoedegrens. Wij hebben destijds bij de keuze van de landen met de Kamer besproken dat Indonesië een van de middeninkomenslanden is, wel degelijk nog een ontwikkelingsland, die zich lenen voor een creatief en constructief overgangsproces van een ontwikkelingsland naar een degelijke, voor beide kanten profijtelijke economische en, zeg ik er even bij voor Indonesië, culturele en sociale relatie. Wij werken daaraan. De programma's zijn erop ingericht om zelfredzaamheid te bevorderen, om economische activiteit in combinatie met armoedebestrijding te bevorderen en om in de toekomst een andersoortige relatie te ontwikkelen. De heer Driessen had het over «misplaatst schuldgevoel». Ik heb een aantal jaren in Indonesië gewoond. Ik herken dat misplaatst schuldgevoel niet, maar er zijn wel veel elementen van herkenning.

Wij hebben hier vaker een discussie gehad over Rwanda. Wij hoeven dat allemaal niet te herhalen. De suggestie van de heer De Lange over een waarheidsvindings- en verzoeningscommissie of -proces prikkelt mij wel en spreekt mij aan. Wij hebben in Den Haag intussen redelijk wat expertise opgebouwd op dit gebied, dus in die zin past het wel. De verleiding is groot, maar voordat wij daarop volmondig en enthousiast ja zeggen, zou ik toch een zekere mate van bescheidenheid en behoedzaamheid in acht willen nemen. Als wij over Rwanda spreken, heb ik wel eens de indruk dat wij soms wat gemakkelijk vanuit Den Haag oordelen. Kijk hoe vaak wij nog spreken over de wonden van het verleden en hoe die hier en daar nog openliggen. Dan hebben wij het over iets van 65 jaar geleden. Binnenkort speelt het weer en zullen wij het er weer over hebben. Kijk ook naar het gemak waarmee wij soms spreken over Rwanda. Dat was vijftien jaar geleden. Er zijn toen mensen uitgemoord op een schaal die wij, even los van Cambodja, na de oorlog niet hebben gekend. Kijk naar het gemak waarmee wij soms zeggen: zij zouden het er toch met elkaar eens even over moeten hebben en het weer eens moeten worden. Dat staat wel in een heel grote discrepantie tot de wijze waarop wij – begrijpelijk, terecht; ik heb er geen andere kwalificaties voor – spreken over datgene wat onszelf vaak nog bezighoudt, dingen die 65, 70 jaar geleden zijn gebeurd. Ik vind dat een zekere mate van bescheidenheid en behoedzaamheid ons zou sieren voordat wij heel stellige oordelen hebben.

Dat zeg ik ook in de richting van de heer Voordewind in verband met mevrouw Ingabire. Wij volgen het proces nauwkeurig. Wij nemen tot nader order in elk geval het oordeel van de heer Voordewind niet over dat het een schijnproces is. Er zijn soms redenen om bezorgd te zijn; dat ben ik met hem eens. Wij volgen het proces op de voet en proberen in de gaten te houden of datgene wat daar gebeurt klopt. Wat op 16 april gebeurde bij het Hooggerechtshof – die klacht werd toen niet ontvankelijk verklaard, naar mijn indruk goeddeels op procedurele gronden – kan je bezorgd maken. Maar gegeven de gevoeligheden, vind ik dat wij een zekere subtiliteit en nuance moeten aanbrengen voordat wij tot stellige oordelen komen. Wat wij hier vrijheid van meningsuiting noemen, is daar soms zout strooien in een open wond. Dat gezegd zijnde, deel ik de zorgen wel, maar wil ik tot nader order bekijken hoe dit proces loopt. Tot nu toe volgen wij dat en hebben wij er geen behoefte aan om hierop al een epitheton ornans als «schijnproces» los te laten.

Staatssecretaris Knapen: Dat wil ik in principe graag doen, maar ik wil dat wel afstemmen met staatssecretaris Teeven, omdat hij vanuit een andere invalshoek erbij betrokken is.

Ik kom te spreken over Zuid-Sudan. De heer El Fassed stelt terecht dat je, als de omstandigheden veranderen, daarmee rekening moet houden, flexibel moet zijn en niet ijzerenheinig moet vasthouden aan datgene wat is opgeschreven. Op zichzelf ben ik dat zeer met hem eens. Wij zitten nu nog wel in de fase dat wij soms moeten opletten dat niet alles wordt aangegrepen als alibi om weer te doen wat wij vroeger allemaal deden. Ik moet dus wel een beetje behoedzaam zijn, maar het idee lijkt mij logisch. Op dit moment zit het betrekkelijk vast in Zuid-Sudan. Naar schatting zijn bijna 5 miljoen mensen onzeker of zij de komende maanden te eten hebben. Dat is nog geen hongersnood, maar het is niet gering als 5 miljoen mensen onzeker zijn. Je mag er vrij zeker van uitgaan dat je voor een aantal, een miljoen, allerlei noodmaatregelen moet nemen om ervoor te zorgen dat die mensen niet sterven van de honger. De situatie is dus ernstig. Natuurlijk moet je daarmee rekening houden en moet er geschakeld kunnen worden in de richting van het grootste lapmiddel, te weten noodhulp, als mensen dat nodig hebben. Wij hebben in Zuid-Sudan een betrokkenheid met een heel klein UNMIS-aandeel. Dat is bezig in Juba kwartier te maken. Wij bekijken wel degelijk wat wij kunnen doen om een begin van stabiliteit en orde te helpen bevorderen, bijvoorbeeld via de community policing offices. Wij zijn bezig een politieacademie in te richten in Juba. Dat is simpelweg het begin. De heer El Fassed had het over leger en politie, maar tot nu toe is alleen het leger er. De politie moet nog gevormd worden. Gegeven het feit dat de legeronderdelen uit diverse stammen komen en dat dit risico's met zich brengt, is de urgentie om iets te doen aan veiligheid en stabiliteit groter geworden dan enkele maanden geleden. Wij realiseren ons dat en houden er rekening mee bij de inrichting van de programma's. Ook de Europese Unie doet dat. Zuid-Sudan is een voorbeeld van de joint programming waarbij wij bekijken wie precies wat doet.

Er is gevraagd wat wij in de Palestijnse gebieden doen. Wij zijn actief op het gebied van voedselzekerheid en samen met de Europese Unie zijn wij actief op het terrein van training van de politie. De Europese Unie hecht daar veel waarde aan en wij doen dat ook. Voorts proberen wij in praktische zin assistentie te verlenen. Dat heeft ook te maken met het stimuleren van de economie. Wij financieren enkele scanners bij de grensovergang tussen de Palestijnse gebieden en Jordanië, simpelweg om de handelsstromen te bevorderen en de eindeloze wachtrijen daar te voorkomen.

Er is nog een groot aantal vragen overgebleven. Ik zal proberen ze zo snel mogelijk langs te lopen.

De heer De Lange zei dat, in vergelijking met wat wij aan MFO's vragen in het kader van het meerjarig financieel kader, onze concrete doelstellingen wat mager waren. Zoals het op de website staat, kan ik mij dat voorstellen. Maar als wij het in de praktijk vertalen, garandeer ik u – u zult het ook zien in rapporten van de IOB en van de Rekenkamer – dat wij eenzelfde mate van precisie aan u hebben te leveren als MFO's aan ons en via ons aan u leveren.

De heer Voordewind heeft gevraagd hoe in de programma's aandacht wordt besteed aan gehandicapten. De Kamer weet dat we actief zijn via de Child Protection Alliance en het Liliane Fonds. Het Global Partnership for Education let hier ook op, net als het Education and Peacebuilding Program van UNICEF. We hebben dit niet apart meegenomen in de landenprogramma's die we hebben ontwikkeld. We hebben het ook gehad over de Child Labour Free Zones. We evalueren in de loop van dit jaar wat de steun aan deze zones heeft opgeleverd en bezien aan de hand daarvan of en, zo ja, in welke vorm we deze steun kunnen voortzetten.

De heer Driessen heeft gevraagd hoe we aan de Nederlandse belastingbetaler kunnen uitleggen dat we samenwerken met gebieden en landen waar corruptie wijd verbreid is. We doen dat op een aantal manieren. Landen waarin er geheel geen corruptie is, komen zelden in aanmerking voor assistentie van onze kant. Meestal gaat het daar namelijk even goed mee of zelfs beter mee dan met ons. In alle programma's die we opstarten en waarin we participeren, proberen we een aantal dingen te doen. We proberen allereerst het thema corruptie onder de aandacht te brengen en de schadelijke gevolgen ervan duidelijk te maken. We proberen met eenieder die bij de betreffende landen betrokken is, ervoor te zorgen dat corruptie zo veel mogelijk wordt uitgebannen. We letten in bedrijfsprogramma's, waarover we binnenkort komen te spreken, erop dat geen sprake is van corruptie. Grotere bedrijven hebben dat sowieso te doen, omdat ze anders last krijgen met hun aandeelhouders op diverse beurzen in het Westen. Voorts proberen we er nauwlettend op toe te zien dat op de plaatsen waar wij middelen inzetten, geen sprake is van corruptie. Soms gaat het mis. Het zou curieus en uitzonderlijk zijn als dit niet zo zou zijn. We proberen deze gevallen zo snel mogelijk met de Kamer te delen en actie te ondernemen. Vervolgens koppelen we aan de Kamer terug waartoe die actie heeft geleid.

Staatssecretaris Knapen: Het antwoord is ja. Bij het Global Fund is dit recentelijk aan de orde geweest. We zijn bezig om die middelen terug te vorderen. Daar gaat het uiteindelijk om. Het lukt echter niet altijd om ze tot de laatste cent toe terug te halen, maar het is wel onze inzet. Mede via het terugvorderen creëer je een zeker gevoel van urgentie op het terrein van corruptie en corruptiebestrijding. Je mag corruptie nooit met de mantel der liefde bedekken. Ik deel wat dat betreft wat de heer Driessen zegt. Maar ook al staat een land heel laag op de International Transparency-index, dat weerhoudt je er niet van om te zorgen dat er wat aan gedaan wordt. In heel veel onderwijsprogramma's, waar wij wat minder actief in zijn, maar andere landen meer, staat het onderwerp corruptie prominent op de agenda. Uit eigen ervaring weet ik dat bijvoorbeeld in Indonesië de nieuwe generatie merkt dat zij kansen krijgt door internationaal actief te worden. Er ontstaat wel degelijk een bewustzijn van wat de schade van corruptie is voor de opbouw van het land en voor de opbouw van de middenklasse.

Mevrouw Ferrier heeft een vraag gesteld over duurzaamheid. Zij stelt daar regelmatig vragen over. Dat is goed voor het geval dat wij dit onderwerp op de back-burner zouden zetten. We hebben intussen een duurzaamheidseenheid. We hebben daarvoor geen nieuwe mensen aangetrokken, maar een platform gecreëerd dat waakt over de duurzaamheidsaspecten van de programma's van de landen. Daarom is en blijft de Commissie voor de m.e.r. hierbij ingeschakeld. Daarnaast zijn AIDEnvironment en Both ENDS erbij ingeschakeld, net als UNESCO-IHE, Mekon Ecology en meer regionaal geconcentreerde organisaties. We zitten er dwarsdoorsnijdend bovenop.

Mevrouw Ferrier sprak over de gouden piramide. We hebben in deze stukken niet geëxpliciteerd dat de ambassade diverse netwerken aan elkaar knoopt. Dat is corebusiness. Al deze programma's zijn gemaakt in samenspraak met ngo's. Soms waren dat ngo's uit Nederland, maar vaak ook lokale ngo's, zoals blijkt uit voorlopige inschatting van de verdeling van de middelen. Uiteraard hebben de professionals op ambassades voor hun deelterrein de taak om die netwerken te activeren en zo veel mogelijk daarbij te betrekken. Ik gaf het voorbeeld van Benin, waar een expert uit de watersector op de ambassade in Cotonou zit. Hij zorgt ervoor dat het bilaterale platform tot actie komt en dat er dingen worden uitgezocht. De betrokkenheid van ngo's is niet alleen corebusiness, maar speelt zich ook af in de dagelijkse praktijk.

De voorzitter: Dat is prima.

We zijn toe aan de tweede termijn.

De heer El Fassed (GroenLinks): Voorzitter. Ik dank de staatssecretaris voor zijn antwoorden. Ik kom allereerst te spreken over voedselzekerheid. In Afghanistan is er vooral aandacht voor boeren op geïrrigeerd land die producten maken voor vermarkting. Het grote deel dat afhankelijk is van dure humanitaire hulp zou juist zelfvoorzienend moeten kunnen zijn, maar voor dat deel is te weinig aandacht. Mijn punt van het gebrek aan aandacht voor kleine boeren gaat met name daarom. Met een structurele inzet bespaar je op termijn juist de noodhulp.

Voor een effectief beleid moeten we niet alleen kijken naar de inzet en naar de middelen die worden ingezet in de partnerlanden, maar moeten we ook erg bewust zijn van de middelen die wegvloeien uit die landen. Op basis daarvan kunnen we een strategie bouwen die effectief is en op termijn besparingen kan opleveren. In de Palestijnse gebieden wordt 5 mld. per jaar misgelopen. Dat is 80% van het bnp en een veelvoud van de hulp die nu wordt geleverd. Dit geld wordt misgelopen, puur omdat men geen toegang heeft tot eigen natuurlijke hulpbronnen. Als je daar vervolgens niets aan doet, kun je niet anders vaststellen dan dat het niet alleen incoherent is, maar ook juist een oorzaak van ineffectiviteit. Dat geldt ook voor andere landen. Als je je daar geen rekenschap van geeft en als je daar geen serieuze poging toe doet, wil je incoherentie van beleid niet serieus aanpakken. We hebben al vaker over dit onderwerp gesproken met de staatssecretaris. Ja, het is ingewikkeld. Ja, het is allemaal moeilijk. Ja, het is soms een technische discussie. Maar ik probeer hier juist een doorbraak op te krijgen om het zo concreet mogelijk te maken. Ik wil daar graag pogingen toe zien. Je begint met inzicht en maakt vervolgens strategische keuzes. Dat vereist een doorvertaling. Kan de staatssecretaris toezeggen dat hij binnenkort – het maakt mij niet uit wanneer – met de stand van zaken komt over die pogingen, de pilots? Het liefst zou ik nog voor de begrotingsbehandeling een inschatting krijgen welke incoherente zaken er wegvloeien uit partnerlanden, opdat we er vervolgens eens concreet over na kunnen denken.

De heer De Lange (PvdA): Voorzitter. Ik dank de staatssecretaris voor de uitgebreide beantwoording. Ik kom kort terug op drie punten.

Ik vraag bij dezen een VAO aan om een motie te kunnen indienen, omdat ik mij ietwat zorgen maak over de antwoorden van de staatssecretaris over de resultatenrapportages.

Dan de waarheidscommissie voor het Grote Merengebied. Ik vraag de staatssecretaris inderdaad niet om een soort marskramer te worden, maar wel om voorzichtig diplomatiek te sonderen bij alle betrokken landen en partijen of daar draagvlak voor zou zijn. Ik vraag hem om daarover op termijn verslag uit te brengen aan de Kamer.

Mijn laatste punt betreft Zuid-Sudan. Wil de staatssecretaris nog ingaan op mijn verzoek tot voortzetting van actieve Nederlandse diplomatie? Er is expertise opgebouwd op dat terrein. Het gaat in dat kader ook om de erkenning van de rol die Nederland heeft gespeeld, bijvoorbeeld in de gebieden Blue Nile, Zuid-Kordofan en Abyei. Nederland is bij uitstek geschikt om daar een eigenstandige actieve diplomatieke rol te spelen, net als in het Grote Merengebied.

Mevrouw Hachchi (D66): Voorzitter. Ik dank de staatssecretaris voor de beantwoording. De manier waarop de staatssecretaris de programma's heeft uitgezet, is volgens D66 niet optimaal, vanwege de twee niet uitgewerkte prioriteiten en de onduidelijkheid over de precieze eisen waaraan de ambassades moeten voldoen. De basis ligt er wel, en dit debat is bedoeld om bij te dragen aan verbeteringen.

Ik zie de uitwerkingen van SRGR en van veiligheid en rechtsorde met belangstelling tegemoet. De staatssecretaris heeft gezegd dat de ambassades niet met oogkleppen op alleen naar die drie thema's gaan kijken en dat ze, waar er overlap is en waar Nederland een wezenlijke bijdrage kan leveren, dit dus ook echt gaan doen. Het blijft belangrijk om daarop toe te zien.

Wat betreft SRGR heb ik het punt gemaakt over lokale organisaties. Die zijn veelal klein. Ik heb begrepen dat bij ambassades heel vaak de reflex is dat ze snel en veelal met multinationale organisaties in zee gaan, terwijl die kleine lokale organisaties juist heel effectief kunnen zijn. Ik wil graag dat de staatssecretaris daarop reageert.

Ik dank de staatssecretaris voor zijn toezegging over de brief over de capaciteit.

Als uitsmijter vraag ik aan de staatssecretaris hoeverre hij zich binnen zijn departement voorbereidt op wat er mogelijk aan komt. Ik vraag hem daarbij niet in de Catshuisreflex te schieten en niets te zeggen. We zien hier een heleboel werk dat verricht is op het gebied van ontwikkelingssamenwerking, ook richting de ambassades. Kan de staatssecretaris iets vertellen in hoeverre hij voorbereid is of voorbereid kan zijn?

Mevrouw De Caluwé (VVD): Voorzitter. Ik dank de staatssecretaris voor de beantwoording. Uiteraard kom ik nog even terug op de concrete doelen en rapportages. Ik ben blij met de toezegging van de staatssecretaris dat hij met een opsomming komt in jaarlijkse voortgangsrapportages, maar dat is voor mijn fractie nog net niet concreet genoeg. Ik beschouw de meerjarenplannen als de businessplannen van de ambassades in de vijftien partnerlanden. Een bedrijf begint ook geen activiteit als het niet voor ogen heeft wat het wil bereiken. De informatie is er, want zowel het ministerie als de ambassades weten heel goed waar tijd en geld in wordt gestoken. Dit kan dus zonder grote administratieve rompslomp. Ik wil graag dat de staatssecretaris toezegt dat hij komt met een lijstje per partnerland. Dat kan in een Excel-sheet. Het gaat puur om de benaming van het project, het beoogd doel, de partners en de stand van zaken. We willen geen individuele projecten beoordelen, maar de lijn, de efficiëntie en de samenhang kunnen peilen.

Mijn vraag over de privatesectorinvesteringen is niet beantwoord. Uit gesprekken met de ondernemers blijkt dat ze de inzet van de ambassades zeer waarderen, maar dat specifieke expertise vaak ontbreekt. Bovendien hebben ze vaak behoefte aan expertise, netwerk en toegang tot beslissers, maar lang niet altijd aan geldelijke ondersteuning. Steunt de staatssecretaris het idee om in samenwerking met het Nederlandse bedrijfsleven een pilot op poten te zetten waarin bijvoorbeeld in een land als Kenia de private sector een jaar lang experimenteert met zo divers mogelijke manieren van ondernemen? Het doel van een dergelijke pilot is om er een best practice uit te halen.

Mevrouw Ferrier (CDA): Voorzitter. Ik dank de staatssecretaris voor de beantwoording. Ik ben blij met de toezegging van de brief die mevrouw Hachchi heeft gevraagd over de capaciteit op het ministerie ten aanzien van mensenrechten en gender. Kan deze brief worden uitgebreid met informatie over de capaciteit op de posten, vooral in relatie tot Nationaal Actieplan 1325? Dat moet immers op de grond vorm krijgen. Hebben we daarvoor voldoende capaciteit?

Ik ben blij met de opmerking dat het voor de ambassades corebusiness is om van alles aan elkaar te knopen als het gaat om de gouden pyramide of enabling environment.

Wat betreft ngo's heb ik gevraagd hoe het in Burundi gaat. Misschien kan de staatssecretaris daar nog iets over zeggen.

Ik ben nog enigszins bezorgd over de rol van de ambassades met betrekking tot kwetsbare groepen. Er is zonet iets gezegd over mensen met een beperking, maar hoe zit het met discriminatie vanwege seksuele geaardheid of gender? Misschien kan de staatssecretaris ook nog iets zeggen over de wijze waarop dat door de ambassades geagendeerd wordt. Immers, we geven die landen ODA-middelen.

Ten slotte het onderwijs. Ik heb heel specifiek gevraagd hoe het onderwijs ondersteunend aan de speerpunten in de meerjarenstrategieën vormgegeven wordt en welke afspraken er nu zijn met de landen waarin we dit afbouwen. Dat blijft een zorg van mijn fractie, mede omdat uit internationale rapportages blijkt dat ook andere donoren vertrekken. Hoe gaat het specifiek met het onderwijs en welke afspraken zijn erover gemaakt?

De heer Driessen (PVV): Voorzitter. Als mevrouw Ferrier zo'n tegenstander is van kapitaalvernietiging, zou ik willen vragen waarom zij dan zo'n fan van ontwikkelingshulp is. Maar goed, dat terzijde.

Het is onbegrijpelijk dat de staatssecretaris doorgaat met het overmaken van belastinggeld aan door en door corrupte landen zoals Afghanistan. Ik kan de staatssecretaris verzekeren dat de Nederlandse belastingbetaler daar echt niet op zit te wachten. Ik herhaal mijn vraag waarom er geld van de Nederlandse belastingbetaler wordt gegeven aan landen waar vrouwen, homo's, Joden en christenen worden bedreigd, mishandeld en vermoord uit naam van Allah. Graag een reactie.

Ik kan mij niet aan de indruk onttrekken dat het overleg een paar kilometer verderop – ik denk dat iedereen wel weet waarover ik het heb – weleens van wat meer betekenis kan zijn voor de toekomst van de ontwikkelingshulp dan dit overleg. Ik denk dat dit maar goed is ook.

De heer Voordewind (ChristenUnie): Voorzitter. Ik ben het niet vaak eens met de heer Driessen, maar ik deel zijn grote zorg over de doodstraf op overspel, bekering en homofilie. Wij geven geld aan overheden van landen waar deze dingen gebeuren. Voorbeelden zijn Jemen, de Palestijnse gebieden, Afghanistan en Sudan, hoewel wij ons nu volledig richten op Zuid-Sudan. Wat gaat de staatssecretaris concreet doen om dit in elk van de partnerlanden aan de kaak te stellen? Anders kan ik het niet onder mijn verantwoordelijkheid nemen dat we deze partnerlanden, waarin de doodstraf staat op dit soort zaken, blijven steunen.

Ik dank de staatssecretaris voor de toezegging van de brief over Victoire Ingabire.

Ik heb gevraagd of bij de uitvoering van de programma's rekening gehouden kan worden met de positie van gehandicapten. Dit hoeft geen extra geld te kosten. Wil de staatssecretaris in samenwerking met de ambassades kijken of de projecten toegankelijk zijn voor gehandicapten?

Ik heb een vraag gesteld over leaddonorschap met betrekking tot de Verklaring van Parijs. Ik ben geïnteresseerd hoe de staatssecretaris denkt over specialisatie van landen.

De staatssecretaris heeft gesteld dat algemene begrotingssteun volledig wordt afgebouwd, maar Burkina Faso staat voor 2013 nog vermeld. Is dit het enige land dat op de rit staat voor algemene begrotingssteun of zijn er nog andere landen? Ik krijg graag duidelijkheid daarover.

Wat betreft SRGR zie ik dat het inderdaad lastig is, bijvoorbeeld in Burundi, om kerken erbij te betrekken. De staatssecretaris zegt dat de kerken daar zelfs tegenwerken. Dat ontslaat de staatssecretaris niet van de plicht om daar extra aandacht aan te besteden. De kerken moeten extra worden geraadpleegd en er moet worden gekeken hoe de kerken erbij kunnen worden betrokken om de gevoelige problematiek van aids ter discussie te stellen, met name breder dan de staatssecretaris nu doet. Er moet vooral bij de jeugd aandacht worden besteed aan trouw zijn in relaties, aan de onderlinge verhoudingen en aan de rol van de ouders daarin. Deze zaken zou ik zeker bij die benadering betrekken. Ik heb daar zelf heel goede voorbeelden van gezien in Tanzania. Dat wil ik extra benadrukken.

Staatssecretaris Knapen: Voorzitter. De heer El Fassed specificeerde wat preciezer hoe je de kleine boeren de duw in de goede richting geeft. Dat is een heel valide punt. Hij spreekt over het begin van de ketenopbouw in Afghanistan. Dat is een lastige kwestie. Afghanistan is een dermate fragiele staat dat het al een hele kunst is om iets van landbouwproductie te creëren die rechtstreeks voor de lokale markt bruikbaar is. Ik ben het heel erg met hem eens dat de volgende stap het opbouwen van een keten is, opdat kleine boeren hun producten op grotere schaal en op grotere afstand kunnen afzetten. Dit is, gegeven waar wij begonnen zijn, een heel eind om te gaan. We moeten daar wel naartoe. Als er geen normale verhoudingen zijn als het gaat om voedselvoorziening, dan kan de kleine boer zich niet verder ontwikkelen en blijft de stad verstoken van voedsel. Ik ben het eens met de ambities, maar we zijn op de allereerste trede van de ladder begonnen.

Ik ga in op de public bads. Zodra we resultaten van de pilots hebben, is het goed dat we die zo uitvoerig mogelijk met de Kamer delen. Het intrigeert mij ook. In het ene land is sprake van een politieke kwestie die ik hier ook niet een-twee-drie kan oplossen, maar in het andere land is sprake van kwesties die wel degelijk een plek kunnen krijgen op de diverse agenda's en daarom in de goede richting kunnen worden geduwd. We zorgen dat er voor de begrotingsbehandeling in ieder geval van Bangladesh, Ghana en misschien Mali – daar plaats ik een vraagteken; ik weet niet hoe dat zal gaan – iets is op basis waarvan je een behoorlijke discussie kunt voeren.

De heer Lange specificeerde nader zijn punt van de waarheidscommissie. Ik wil dat graag sonderen, mits «sonderen» niet inhoudt dat wij iets opdringen. Ik bedoel dat ik serieus wil sonderen, want ik vind het echt de moeite waard. Ik wil echter niet in de «white man's burden»-context verzeild raken wat dit onderwerp betreft. In die zin past een zekere behoedzaamheid.

De heer De Lange vroeg ook naar onze rol in Zuid-Sudan. Onze rol is, strikt formeel gesproken, met het einde van het CPA uitgespeeld. Onze rol was immers onderdeel van het CPA. Het is niet zo dat we vervolgens zijn weggewandeld. We leveren assistentie en een medewerker aan de IGAD. We zijn actief bij de Mbeki-commissie. Er neemt iemand deel aan het dispuut over de verdeling van olie-inkomsten. Voor een deel gaat dat technisch gezien om accountancy, maar in de praktijk zijn het toch vertrouwensbevorderende maatregelen. We hebben iemand gedetacheerd die bekijkt hoe de centrale banken kunnen worden gesplitst. De CPA-fase voorbij proberen we wel invulling te geven aan stappen op weg naar een vreedzaam naast elkaar leven van het achtergebleven Sudan en het nieuwe Zuid-Sudan. Bovendien zijn we via de Europese Unie geïnvolveerd. We spelen een belangrijke rol, omdat we behoren tot de grootste donoren. In die zin proberen we nog wel degelijk onze rol te spelen. Het CPA was een formeel moment. Het einde van het CPA was een formeel moment om dat stuk af te sluiten. Maar zoals ik al eerder heb gezegd, zijn de strijdende partijen ook in Noordwijk ooit bijeengekomen om ze bij elkaar te brengen. We hebben daar een geschiedenis. Die wordt ook gewaardeerd. Daar hebben we op te kapitaliseren. Dat is logisch. Vandaar dat wij ons ook sterk hebben gemaakt om bij UNMIS aanwezig te zijn.

Ik hoor de cri du coeur van mevrouw Hachchi over lokale ngo's. Het inschakelen van lokale ngo's is inderdaad wat meer werk dan het gemak om de infrastructuur van een grotere, soms Nederlandse, ngo te benutten. Dat moeten wij ons aantrekken. Als lokale ngo's iets te bieden hebben, zou het onverstandig zijn om het met andere te doen, want het mes snijdt bij lokale ngo's aan twee kanten.

Mevrouw Hachchi vroeg hoe we ons voorbereiden op de besprekingen die op dit moment plaatsvinden in het Catshuis. Dat doen wij niet, want we zijn er niet bij betrokken.

Mevrouw De Caluwé vroeg om een lijstje. Ik ben het niet eens met de vergelijking die zij maakte met businessplannen. Er wordt ook weleens gesproken over de bv Nederland. Mij irriteert dat altijd mateloos, omdat Nederland noch besloten noch een vennootschap is. Het is ook niet helemaal een businessplan zoals in het bedrijfsleven. Je maakt je toekomstige kasstromen niet contant om te kijken wat de waarde is van de investering die je doet. Als het zo makkelijk was, dan waren het geen samenlevingen, maar gewoon bedrijven. In die zin ben ik wat behoedzaam. Ik begrijp wel de ondertoon van mevrouw De Caluwé, namelijk dat het zo zakelijk mogelijk moet worden gemaakt. Hoe zakelijker het is, hoe minder het wordt vervaagd door veel alfateksten vol goede bedoelingen. Dat punt zie ik wel. Dat moeten wij ons ook aantrekken. Deze sector komt natuurlijk deels voort uit een intentionele en sterk morele gedrevenheid. Dat weerhoudt je er niet van om het aan het eind van de dag zakelijk te houden. Ik wil graag proberen om zo veel mogelijk in de tussenrapportages te voorzien in wat mevrouw De Caluwé vraagt. We hebben echter geen businessplannen zoals bedrijven businessplannen hebben wanneer ze desinvesteren of acquireren.

Het experiment dat mevrouw De Caluwé voor ogen staat, begrijp ik niet helemaal. Veel van onze activiteiten zijn experimenten. Als het geen experimenten zouden zijn, dan liep het gewoon zonder dat wij ons er mee zouden bemoeien. Veel van onze activiteiten zijn erop gericht om ondernemerschap te stimuleren en te bevorderen. Ik denk in dat kader aan de partnerships en aan de psi-programma's, waarin we de private sector van kleine hoeveelheden extra middelen voorzien, vaak gestaffeld op basis van succesindicatoren tijdens het proces en de uitvoering van het businessplan, om te zorgen dat iets van de grond komt. Dit zijn de dingen waarop mevrouw De Caluwé in mijn ogen doelt. Het is misschien wel de moeite waard om bijvoorbeeld eens een project te bekijken dat drie jaar geleden is begonnen, om te zien waar het nu staat. Als commissieleden op reis gaan naar ontwikkelingslanden zullen zij ook vragen hoe projecten lopen en wat de tegenvallers zijn. Dat kunnen we gemakkelijk doen bij een project. We doen heel veel van de dingen waarop mevrouw De Caluwé doelt. Ik kan allerlei voorbeelden noemen van activiteiten waar we nu mee bezig zijn. Sommige daarvan lopen goed en andere mislukken.

Mevrouw Ferrier heeft gevraagd naar de samenwerking met ngo's in Burundi. In Burundi hebben we, net als in enkele andere landen, fragiele staten waar veiligheid het primaire thema is, samengewerkt met IA, International Alert. Dit is een uitstekende club waarmee we wel vaker samenwerken. We hebben in het kader van het programma voor voedselzekerheid overleg gevoerd met een groot aantal maatschappelijke organisaties, zowel lokale organisaties als organisaties van buiten Burundi die in dat land actief zijn. We willen met een aantal Nederlandse ngo's die in het medefinancieringsprogramma zitten en met een aantal kennisinstellingen overleg voeren over de volgende stap die we gaan zetten in Burundi, simpelweg omdat we wat betreft het voedselzekerheidsprogramma nog een aantal open vragen hebben liggen die we niet zo kunnen invullen en waarbij we ook niet met al te veel variabelen van start willen gaan.

Bij het onderwerp onderwijs wil ik uitvoeriger stilstaan. Ik weet dat dit een aantal van de commissieleden zeer aan het hart gaat. Sommigen betreuren het dat we onderwijs niet als prioriteit hebben. We hebben elkaar in elk geval bezworen dat we dat zorgvuldig zullen afbouwen. Op dit terrein is vrij veel goed nieuws te melden. We monitoren het nauwkeurig. Ik wil er namelijk geen misverstanden over laten ontstaan en als het misgaat, hebben we er in ieder geval zo veel mogelijk aan gedaan. Als ik alle landen doorneem waar we vertrekken, is het aantal probleemlanden heel klein. In Bangladesh zijn we nog actief, maar wordt het overgenomen door de Wereldbank, de Asian Development Bank, DFID en het Global Partnership for Education. In Benin is het lastiger. Daar zijn we eigenlijk enigszins op het verkeerde been gezet. Denemarken zou het eerst doen, maar is nu bezig om zich terug te trekken. Ik heb in Benin gesprekken gevoerd met de regionale vertegenwoordiger van de Wereldbank. We hebben nog even tijd: anderhalf jaar. De vertegenwoordiger heeft toegezegd dat men er niet alleen naar zal kijken, maar ook zal terugrapporteren wat dit oplevert en welke alternatieven er zullen zijn. In Ethiopië is er geen probleem. Het Verenigd Koninkrijk en de Wereldbank hebben dat overgenomen. In Indonesië is de overname geen probleem. De EU en Australië, dat nogal actief is Indonesië, stappen daarin. In Ghana loopt een specifiek project van ons dat niet alleen gericht is op onderwijs. Onze activiteiten hebben vooral te maken met het te eten geven van kinderen als ze naar school gaan, opdat de attractiviteit van het naar school gaan wordt bevorderd. De overheid zelf neemt deze taak naar alle waarschijnlijkheid over. In Jemen leek het even een probleem te zijn, maar valt het uiteindelijk wel mee. Het leek een probleem omdat het Verenigd Koninkrijk zou vertrekken terwijl het eerder had aangegeven te blijven. Maar ook het Verenigd Koninkrijk heeft een regeling getroffen met het Global Partnership for Education. In Mali zijn wij de grootste donor. We hadden gehoopt dat Canada zou intensiveren, maar dat gaat niet gebeuren. Hetzelfde geldt voor Frankrijk. Het Global Partnership for Education wordt daar wel actiever. Het kan zijn dat we daar over anderhalf jaar een probleem hebben. Zo ver zijn we nog niet; we doen er alles aan. Mozambique: geen probleem. Rwanda: geen probleem meer. Er was even een probleem, maar het gaat daar dankzij de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk goed. In Uganda deden we het basisonderwijs. België neemt de coördinerende rol over, ook weer samen met het Global Partnership for Education. Mijn excuses voor de uitvoerigheid, maar ik heb de informatie gevraagd, omdat ik het gevoel wil hebben dat het klopt. Ik zal de Kamer, zoals is toegezegd in de exitdiscussie, voor de begrotingsbehandeling weer nauwkeurig melden wat de stand van zaken is. Ik wil vermijden dat we dingen aan het toeval of het malheur overlaten. We hebben ons niet verplicht om te zorgen voor een ander, maar we hebben een inspanningsverplichting. Daar zijn we gelukkig een heel eind mee.

We hebben nooit gezegd dat we weg zouden gaan uit beroepsonderwijs. Sterker nog, waar beroepsonderwijs onze speerpunten steunt, willen we het juist versterken. Dat doen we. In Jemen zijn we gestart met beroepstraining in de watersector. In Uganda zijn we al gestart. In Mali willen we beginnen. Datzelfde geldt voor Ethiopië, Rwanda en Mozambique. Intussen is van alle goedgekeurde NICHE-programma's, waarover we nog van gedachten hebben gewisseld in december, meer dan drie kwart gericht op de speerpunten. Ruim de helft ervan is specifiek gericht op het beroepsonderwijs. In die zin proberen we wel het beroepsonderwijs de aandacht te geven die het nodig heeft voor de speerpunten.

De heer Driessen vroeg, net als de heer Voordewind, die dat overigens deed vanuit een andere invalshoek, hoe het zit met ontwikkelingssamenwerking in relatie tot landen waar de doodstraf bestaat voor dingen die tot de vanzelfsprekendheid van de mensenrechten behoren. Ik geef een voorbeeld van de wijze waarop we dat in de praktijk proberen te benaderen. De heer Voordewind noemde Jemen. In Jemen is het vragen om een staatsgreep om de doodstraf op bekering af te schaffen. Het land heeft overigens allerlei internationale verdragen ondertekend om hiervoor niet de doodstraf te geven. Bekeringen komen in de praktijk zelden voor. Dat zal overigens voor de heer Voordewind al helemaal geen argument zijn. De overheid daar doet niet aan actieve opsporing. Plat gezegd kijkt zij waar mogelijk de andere kant uit. Als iemand die bekeerd is wordt gearresteerd, heeft diegene drie dagen de tijd om tot «inkeer» te komen. Het is aan de betrokkene zelf of die inkeer de vorm heeft van wat Duitsers noemen een «Innere Immigration» of dat het een ostentatieve inkeer is. In de praktijk wordt geprobeerd – dat is niet ideaal en niet zoals we het zouden willen – om te vermijden dat datgene gebeurt waar hij toch heel moeilijk mee zouden kunnen leven. Verder ben ik het met de heer Voordewind eens dat het anders zou moeten, maar zo gaat het niet. Door erover te zeuren en door te vragen naar vormen, proberen we in de praktijk te kijken of we voor bevolkingsgroepen en regio's waarvoor de 21ste eeuw nog ver weg is, die stap naar de 21ste eeuw kunnen maken.

Staatssecretaris Knapen: Als ik door het gebruik van de term «Innere Immigration» de suggestie heb gewekt aan cultuurrelativisme te doen, wil ik de heer Voordewind graag verzekeren dat dit niet het geval is. Overigens is die term ook niet in die context van toepassing. Ik wil alleen maar aangeven dat we het niet mogen accepteren en dat we een titel moeten hebben om er voortdurend over te kunnen blijven zeuren. Die titel hebben we omdat we een voet tussen de deur hebben. Die voet tussen de deur moeten we ook daarvoor gebruiken. Het alternatief zou namelijk zijn dat je zegt: ik sluit de deur, want wat kan mij het schelen. Dat is wat de heer Driessen wil. Daarmee kom ik op een ander punt, dat ik al eerder heb genoemd toen we het over het Jemen hadden. Jemen raakt ons eigen belang. Als Jemen zich ontwikkelt zoals Somalië zich heeft ontwikkeld, krijgen wij grote stromen vluchtelingen deze kant uit. Ik realiseer mij dat de een er gemakkelijker in is om die op te vangen dan de ander. Als dit in grote getale gaat, zal dit door sommigen van u als een probleem worden geapprecieerd. We krijgen dan te maken met een failed state van honger en ellende. We krijgen dan te maken met een Golf van Aden die niet van één kant maar van twee kanten voorzien wordt van piraten. We krijgen dan te maken met terrorisme dat niet aan een kant maar aan twee kanten van de Golf van Aden wordt bediend en geservicet. Deze zaken raken ons belang rechtstreeks. Daarom heeft de voet tussen de deur een veel bredere functie dan alleen zaken rondom blasfemie et cetera. Dat gezegd hebbende, die zaken relativeer ik overigens absoluut niet.

De heer Voordewind sprak over het leaddonorschap. We hebben dit eerder besproken. Uiteindelijk moet je misschien naar minder landen toe. Ik denk dat dit uiteindelijk de route is. Als het een beetje meezit, verdwijnen we op een gegeven moment in deze hoedanigheid uit een land als Ghana, simpelweg omdat de relatie een andere wordt dan een ontwikkelingsrelatie. We zijn lead donor op een aantal punten in een aantal landen. We zijn lead donor op het terrein van voedselzekerheid in Ethiopië. In Uganda zijn we lead donor op het gebied van justitie. Bij de discussies met de overheid daar over homofilie en de wijze waarop daarmee wordt omgegaan, hebben wij de lead als het gaat om het ondernemen van stappen, ook namens de EU, in de richting van de regering en, in dit geval, vooral van het parlement.

Staatssecretaris Knapen: Dat kan ik niet, want dat zou betekenen dat ik vrij nauwkeurig de specifieke ontwikkeling van onze vijftien partnerlanden zou moeten voorspellen. Ook al zou ik het proberen, de heer Driessen zou het toch niet geloven.

In Mozambique en Benin hebben we de lead op het gebied van water. In Bangladesh zijn we de lead donor op het terrein van integraal waterbeheer.

De heer Voordewind heeft een vraag gesteld over begrotingssteun. Burkina Faso krijgt inderdaad in 2013 nog begrotingssteun. We hebben een lange discussie gehad over de vraag of we uit Burkina Faso kunnen vertrekken. Met die vraag hebben we geworsteld. Uiteindelijk hebben we gezegd dat we zorgvuldig moeten zijn. Met Burkina Faso hadden we toch behoorlijk sluitende afspraken dat wij deze steun tot en met 2013 zouden geven. Om die reden loopt dit een jaar langer dan 2012.

Ik ben het helemaal met de heer Voordewind eens dat als het ons niet lukt om in Burundi de rol van de kerken prominenter te krijgen, we dit probleem niet opgelost krijgen. In Burundi ligt het vehikel voor verandering – dat mag voor sommigen als een contradictio in terminis klinken, maar toch is het zo – op dit terrein met name bij de kerken.