Nr. 4 VERSLAG VAN EEN ALGEMEEN OVERLEG

De vaste commissie voor Onderwijs, Cultuur en Wetenschap heeft op 11 juni 2014 overleg gevoerd met Minister Bussemaker van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap en Staatssecretaris Dekker van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap over:

• − de brief van de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap d.d. 6 december 2013 over open standaarden in het onderwijs (Kamerstuk 26 643, nr. 295);

• − de brief van de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap d.d. 8 januari 2014 over open en online hoger onderwijs (Kamerstuk 31 288, nr. 362);

• − de brief van de Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap d.d. 28 mei 2014 over moderne leermiddelen (Kamerstuk 32 034, nr. 3);

• − de brief van de Minister van Buitenlandse Zaken d.d. 1 november 2013 inzake het fiche: Mededeling naar een opener onderwijs (Kamerstuk 22 112, nr. 1731);

• − de brief van de Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap d.d. 7 februari 2014 met de antwoorden op vragen van de commissie over het fiche: Mededeling naar een opener onderwijs (Kamerstuk 22 112, nr. 1731) (Kamerstuk 22 112, nr. 1788);

• − de brief van de Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap d.d. 1 mei 2014 met de reactie op het verzoek van Stichting Carmelcollege over de fiscale behandeling van devices in het voortgezet onderwijs (Kamerstuk 31 289, nr. 190).

Van dit overleg brengt de commissie bijgaand geredigeerd woordelijk verslag uit.

Voorzitter: Wolbert

Griffier: Klapwijk

De heer Duisenberg (VVD): Voorzitter. De perfecte storm, de opkomst van digitaal onderwijs, onlineonderwijs en -books, massive open online courses (MOOC's), dit alles is onderdeel van een perfecte storm van digitalisering, internationalisering en een leven lang leren. Het komt hoe dan ook op je af. Je kunt proberen het buiten de deur te houden en ervan weg te kijken, maar iedere instelling moet er met haar strategie op inspelen. Dat moet ook op stelselniveau. De president van Stanford University zei in 2012: «There's a tsunami coming. I can't tell you exactly how it's going to break, but my goal is to try and surf it, not to just stand there». Op stelselniveau en op instellingsniveau is dit een kans. Digitalisering maakt het mogelijk om onderwijs steeds individueler en meer op maat te maken en het beste onderwijs uit de gehele wereld te halen. Natuurlijk blijft direct persoonlijk contact met docent en medeleerlingen of -studenten cruciaal voor een inspirerende onderwijsomgeving. De digitale mogelijkheden worden meer en meer een onvermijdelijk onderdeel van het beste onderwijs dat kinderen zoeken en waar ze recht op hebben. De generaties na ons zijn sneller dan degenen die nu het beleid bepalen. We moeten uitkijken dat wij niet de bottleneck zijn, omdat de snelheid ons boven de pet gaat. Geef vrijheid om de toekomst met open vizier tegemoet te gaan en kansen te pakken.

Ik heb een coming-out. Ik ben een Courserian. Ik zie mensen kijken. Dat is iemand die bij Coursera is aangesloten en daar een MOOC heeft gevolgd. Het is geweldig! Als Courserian, ervaringsdeskundige uit het bedrijfsleven, vader van drie kinderen en VVD'er vind ik dat we deze kansen moeten pakken. De VVD wil scholen en instellingen bijstaan en hindernissen hierbij wegnemen.

Welke kansen zien de bewindspersonen vanuit hun stelselverantwoordelijkheid? Ik doel op het wat in connectie met dit onderwerp, bijvoorbeeld het begrip «deep learning» en een vertaling naar curricula, toetsing en leermiddelen. Ook denk ik aan differentiatie van niveaus in onderwijs, differentiatie naar leerlingen, aan internationalisering, maar ook aan de plannen rond onderwijstijd. Wanneer wordt de definitie van onderwijstijd in dit verband herzien? Wat zijn op stelselniveau de gedachten van de Staatssecretaris over IT-vaardigheden? Ik bedoel niet het kunnen schrijven in Word of het maken van een presentatie, maar het leren programmeren. Is een laisser faire-aanpak hier wellicht te ruim? Je kunt immers op stelselniveau veel bereiken. Wat zijn de concrete doelen van Minister en Staatssecretaris? Wanneer zijn de ICT-doorbraakprojecten, waarnaar wordt verwezen, een succes?

Mijn andere punt betreft de euro's. De transitie naar meer digitalisering kent een investeringsbehoefte. Ik weet niet hoe hoog die is, ik zie dat nergens staan. Wat is op stelselniveau grosso modo de benodigde investering? Welke risico's geeft dit, bijvoorbeeld in onjuiste besteding van publieke middelen? Ons trackrecord is op ICT-gebied niet al te sterk. Ik heb het niet over onderwijsgeld, maar over publieke middelen in het algemeen. De enquête over ICT is bekend, ook bij de Staatssecretaris. Welke financieringsaanpak kan worden gekozen? Zijn daar vanuit De Haag ideeën over, die de sector kunnen sturen of helpen? Er zijn innovatieve cofinancieringsopties met het bedrijfsleven, maar ook «bring your own device»-oplossingen. De Minister heeft 1 miljoen euro per jaar toegezegd. Is dat niet een beetje een fooi? Die 1 miljoen staat in de brief over online.

De heer Duisenberg (VVD): Hoe zorgt de Minister dat het geld niet wordt versnipperd in twintig hobbyprojecten?

Ik kan het btw-verschil tussen digitaal en papieren lesmateriaal niet uitleggen. Willen de bewindspersonen dit punt in het najaar inbrengen in de discussie over het belastingstelsel?

Tot slot wil ik van de Minister weten hoe het zit met de toezegging die zij deed in De Wereld Draait Door, om binnen een half jaar concrete stappen te zetten om het inbrengen van studiepunten uit het European Credit Transfer System mogelijk te maken in curricula. Daar had iedereen een enorm wauw-gevoel bij, maar vervolgens werd het stil. Na het rapport van de Nederlands-Vlaamse Accreditatieorganisatie (NVAO) was het nog stiller. Iedere school of instelling moet de vrijheid hebben om strategisch op de digitale golf mee te surfen of toe te kijken. Op stelselniveau geldt hetzelfde. De VVD wil vol meesurfen en wil geen enkele barrière opwerpen om ieder kind of student het beste onderwijs te bieden dat er in de wereld te krijgen is. De wereld draait immers door.

De heer Van Meenen (D66): Voorzitter. Ik weet niet of ik hier nog overheen kan, maar ik doe m'n best. Het is in ieder geval goed om te zien dat we aan dezelfde kant staan. D66 staat voor beter onderwijs. Digitalisering kan hieraan een waardevolle bijdrage leveren. Daarvoor is nog veel werk te verzetten, want om in de woorden van leerlingen te spreken: schooltijd is de tijd dat ze offline zijn. Het is goed als de online- en offlinewereld beter op elkaar aansluiten, want kinderen kunnen hierdoor beter leren. President Obama wil investeren in digitale middelen en in digitale geletterdheid. Deze zaken worden onderdeel van het curriculum. Dat zijn fantastische doelstellingen, ook voor Nederland. Nederland blijft echter achter. Er zijn allerlei initiatieven ontwikkeld, maar grote veranderingen zijn nog uitgebleven. De manier van leren is niet wezenlijk veranderd en te veel leerlingen krijgen les in een plofklas met een leraar die op het schoolbord klassikaal rekensommen of andere belangrijke zaken behandelt. De werkdruk bij de leraar is niet afgenomen en de methodes zijn vaak nog niet aangepast aan de digitale omgeving. Kortom, een revolutie is uitgebleven. D66 wil de rol van technologie in het onderwijs flink uitbreiden. Scholen moeten meer ruimte krijgen om leerlingen digitaal te laten leren. Daarom heeft D66 een plan opgesteld. Het plan heet «ICT in het onderwijs. Leraar en leerling centraal». Ik overhandig dit graag zo meteen aan de Minister en de Staatssecretaris.

Ik licht vast enkele aanbevelingen toe. Technologie in het onderwijs biedt kansen voor de leraar. Zo is er de klas van de toekomst, waarvoor eigen onlinemethoden zijn ontwikkeld. De individuele leerling wordt door onlineleermateriaal ondersteund en de docent heeft direct inzicht in de resultaten en de voortgang. Hierdoor kan hij meer aandacht besteden aan de individuele leerlingen. Er moet wel aan voorwaarden worden voldaan. Het belangrijkste is dat de leraar centraal blijft staan. ICT is altijd een middel en nooit een doel. Scholen investeren fors in ICT, maar het onderwijs is er nog niet beter van geworden. De digitale middelen sluiten namelijk nog niet aan bij de wensen van de docenten. Voor de huidige leraren is het belangrijk dat er geld, maar vooral ruimte is, zodat zij weten hoe ze ICT optimaal kunnen benutten. Ruimte is sowieso belangrijk voor de professionele ontwikkeling van de leraar. Onderwijs en doceren vragen om voortdurende reflectie en bijstelling, ook voor de inzet van ICT. Hoe willen de Minister en de Staatssecretaris ervoor zorgen dat leraren voldoende ruimte hebben om ICT te kunnen ontwikkelen, toepassen en verbeteren? Voor de aankomende leraren is het belangrijk dat er bij de verschillende lerarenopleidingen veel meer aandacht is voor ICT.

Voor de leerlingen biedt ICT ook veel kansen. Van standaardles kunnen we naar een persoonlijke aanpak. Kinderen moeten in het curriculum kennismaken met ICT en technologie. Wil de Minister, net als president Obama, digitale geletterdheid opnemen in het curriculum? MOOC's, courseware en andere fantastische dingen bieden kansen voor studenten. Aandachtspunt is het waarborgen van de kwaliteit en de manier waarop studiepunten worden toegekend. Hoe kijkt de Minister hiertegen aan?

Er is ook een financiële belemmering. Het btw-tarief staat digitale innovatie in het onderwijs in de weg. Er is een oneerlijk speelveld tussen online- en offlineleermateriaal. De drempel voor digitale innovatie wordt weggenomen als het speelveld gelijk wordt getrokken. Kortom, verlaag het btw-tarief voor onlineleermateriaal naar het lage tarief van 6%. De Minister stelt dat Europese regelgeving dit niet toelaat, maar de PO-Raad en de VO-raad geven aan dat Duitsland, België, Luxemburg en Frankrijk het btw-tarief al hebben verlaagd. Hoe verklaart de Minister dit? Hoe zorgt zij dat de btw in Nederland ook kan worden verlaagd?

Mijn laatste punt betreft de digibeten. Waar het voor jonge leerlingen en jonge en oudere innovatieve docenten vaak niet snel genoeg kan gaan, zijn er ook mensen die hier grote moeite mee hebben. Dat is een probleem. Of het nu gaat over je paspoort, de bibliotheekpas, reisplannen, de dienstverlening door de overheid in de toekomst, alles wordt digitaal. De digitale wereld is belangrijker dan ooit. Degenen die moeite hebben met ICT-ontwikkelingen moeten hierbij kunnen aansluiten. Hoe zijn de bewindspersonen van plan dat te doen? Kan de Minister dit meenemen in een aanvalsplan tegen digitale ongeletterdheid?

Mevrouw Jadnanansing (PvdA): Voorzitter. We praten vandaag over digitalisering in het onderwijs. Dit gesprek staat niet op zichzelf. De afgelopen weken heb ik op congressen als Like to Share, de Nacht van de Universiteit en bijeenkomsten van Kennisland, gesproken met docenten en jongeren over de kansen en de keerzijde van digitale media. Daarnaast hebben alle woordvoerders die hier zitten, meegedaan aan de twitterdebatten van Kennisnet. Ik ben ook op Facebook in discussie gegaan over dit onderwerp. Ik neem uit al die gesprekken mee dat het om meer gaat dan ICT alleen. Veel docenten wijzen erop dat het gaat over medialisering, mediawijsheid. ICT heeft daarin een belangrijke plek. Naast digitale vaardigheden is ook het omgaan met al die informatie van belang. Hoe duidt je als jongere real life en de virtuele wereld, niet alleen voor je beroep, maar ook voor je bestaan? Hoe kun je participeren in de samenleving, kritisch denken en creatief leren? Dit is nodig om om te kunnen gaan met een gemedialiseerde samenleving. Het gaat over inzicht, kennis en vaardigheden. Dat gaat verder dan alleen het aanleren van digitale vaardigheden. Ik kom helaas niet met een prachtig plan, maar wel met tien punten die ik heb gedestilleerd uit die gesprekken. Ik kan ze in twee minuten bespreken.

Het eerste punt is mediawijsheid. Dat heb ik al een beetje toegelicht. Met klem wordt gezegd dat we dit als uitgangspunt moeten nemen. Onderstreep het belang van Mediawijzer.net. Hoe ziet de Minister het belang hiervan?

Het omgaan met alle verschillende media is heel leuk, maar het kan nog leuker. Denk aan het Maker Education Initiative en de FABklas van de Populier, waar jongeren op een moderne en vrolijke manier met die moderne technologie bezig kunnen zijn. Hoe duidt de Minister de impact van deze ontwikkelingen op de beroepen van de toekomst?

De PO-Raad en de VO-raad pleiten met klem voor een laag btw-tarief voor digitale leermiddelen. Ook veel docenten geven dit aan in allerlei gesprekken. Wat vindt de Staatssecretaris daarvan?

De leerlingen van nu zijn een digitaal geboren generatie, zoals ze het zelf zeggen. Ik vind het een prachtige uitdrukking. Leraren missen te vaak de vaardigheden om daarop aan te sluiten. Maak van digitale middelen geen doel, maar een standaardmiddel. Elke leraar moet digitaal vaardig worden, niet met allerlei nieuwe normen, maar met een actieplan om scholen digitaal klaar te maken. Geef leraren in de lerarenopleiding en in de nascholing tools mee. Ik zag op internet een onderzoek van Kennisnet, waaruit blijkt dat het nog niet helemaal goed gaat. Op papier klinkt het goed, maar in de praktijk heeft het veel haken en ogen.

We moetenleraren zitting geven in alle belangrijke ICT-gremia. Ik doel bijvoorbeeld op de doorbraakprojecten ICT. In hoeverre zitten daar leerkrachten in? De docent moet een stem hebben in alle ICT-onderwerpen. Hij wordt te vaak vergeten.

Niet alleen de leraar, ook de schoolleider en de bestuurder moeten digitaal kunnen denken. Maak geen nieuwe leerdoelen en extra vaardigheidstoetsen in de curricula, maar pas ICT in het algehele schoolbeleid toe. Nu is het te veel iets wat in de marge speelt.

Pas digitale middelen toe in de didactiek. Let bij het ontwerp van digitale concepten vooral op de kwaliteit en open standaarden. De grotere hoeveelheid mogelijkheden moet terug te zien zijn in de inhoud van het onderwijs, niet alleen in de vorm. Het moet over de inhoud gaan. Wat kun je er mee?

We moeten ook aandacht besteden aan toegang tot technologie als een maatschappelijke voorspeller van ongelijkheid. Maak beleid op het vroeg in contact komen en kunnen omgaan met digitale middelen.

Uit onderzoek blijkt dat inzet van digitale middelen tot nu toe niet leidt tot minder werkdruk, terwijl die potentie er wel is. Dit hoorde ik van de docenten. Experimenteer met digitale middelen als werkdrukverlichter. Er zijn al goede voorbeelden.

Het laatste en voor mij belangrijkste punt: ik wil meer visie op de meerwaarde van ICT in het beroepsonderwijs. De Minister schrijft over de hybride leerweg in de visiebrief mbo. Die brief was fantastisch, maar het stukje over ICT was heel kort. Het waren zes regels. Ik weet zeker dat de Minister daar veel meer over te zeggen heeft. Hoe kan de Minister ICT en mediawijsheid meer inzetten voor het mbo? Ik denk aan het ondersteunen van het leren op de werkplek met een app waarmee je in contact staat met je praktijkopleider zonder dat hij of zij in de buurt is. Er kan zo veel meer.

Van de Staatssecretaris hoor ik graag hoe hij mediawijsheid en digitalisering in het vmbo prominenter een plek wil geven. Juist in het vmbo is er behoefte aan differentiatie en aan voorbereiding op vakmanschap, bijvoorbeeld met simulaties. ICT biedt fantastische kansen. Laten we die grijpen.

De heer Rog (CDA): Voorzitter. Er zijn veel behartigenswaardige dingen gezegd over digitalisering. Ik wil daar de opleiding aan toevoegen. Er moet in de opleidingen aandacht voor zijn. Daar zitten de nieuwe docenten die het onderwijsveld inkomen. Het is ook goed dat zittende leerkrachten weten hoe zij om kunnen gaan met nieuwe digitale leermiddelen. In hoeverre bieden de bewindslieden de ruimte tot her-, bij- en omscholing voor zittende leraren?

Ik heb daarnaast drie andere punten. Het eerste is de btw op digitale leermiddelen. We weten inmiddels dat in Duitsland, België, Luxemburg en Frankrijk ervoor is gekozen om vooruitlopend op de evaluatie van de Europese regelgeving het btw-tarief op digitale leermiddelen te verlagen. Nederland wil graag het braafste jongetje van de Europese klas zijn, maar waarom laten de bewindslieden dit btw-tarief op het hoge niveau? Is het niet verstandiger om geld dat wij voor onderwijs willen bestemmen, niet terug te laten vloeien naar de Minister van Financiën via het hoge btw-tarief?

Het tweede punt betreft de fiscale behandeling van de iPads, laptops en dat soort zaken. Is het mogelijk om via een wijziging van het noodzakelijkheidscriterium of anderszins deze middelen op een fiscaal aantrekkelijke wijze te verstrekken aan leraren?

Het derde punt betreft de voortschrijdende digitalisering in de examens. We hebben de situatie met de rekenmachines. Leerlingen kunnen niet meer rekenen, maar kunnen wel goed overweg met die rekenmachine. We hebben inmiddels ook te maken met examens Nederlands, die op sommige scholen niet meer schriftelijk worden afgenomen maar op de computer. Nu heb ik daar op zich niet veel tegen. Er is hierdoor echter totaal geen gelijk speelveld meer. Daar heb ik wel wat op tegen. Een afdelingsleider van het Comenius Lyceum in Amsterdam heeft ons daar uitvoerig over bericht. Hij laat zien dat door het gebruik van de computer leerlingen zien hoeveel woorden zij gebruiken bij een samenvatting. Dat scheelt enorm veel tijd. Je moet immers alle woorden tellen als je het schriftelijk maakt. Als je een stuk van 600 woorden moet schrijven, gaat tellen op de computer lekker gemakkelijk. De spellingcontrole zorgt ook voor een ongelijk speelveld, omdat de computer de woorden met een verkeerde schrijfwijze markeert. Taalverzorging is 0,8 punt van het gehele eindcijfer. Taalverzorging op de computer is goed. Mensen die het examen op schrift maken, hebben een achterstand. Daarnaast is er geen gelijk speelveld door de tijdwinst die leerlingen op de computer hebben. Dat is een groot verschil met de leerlingen die ouderwets op schrift werken. Ik heb niet meteen een oordeel over het geheel op schrift of geheel op de computer examineren, maar ik heb wel een broertje dood aan een ongelijk speelveld. Wat vinden de bewindspersonen hiervan?

Staatssecretaris Dekker: Voorzitter. Digitalisering in het onderwijs zorgt ervoor dat het onderwijs meegaat met de tijd. Onderwijs moet eigentijds onderwijs zijn. Ik ben het geheel eens met de uitspraken van de heer Van Meenen. Techniek moet nooit een doel op zich zijn, maar het is een uitstekend middel om het onderwijs veel meer toe te spitsen op de verschillen tussen leerlingen. ICT geeft je een instrument in handen om aan die verschillen veel meer recht te doen, om onderwijs veel meer toe te snijden op de individuele talenten van leerlingen. Daarmee helpt het leerlingen om zich beter te ontwikkelen en stappen te zetten. ICT in het onderwijs zorgt dat het onderwijs uitdagend is en blijft. De inspectie heeft daarover in de staat van het onderwijs enkele zorgpunten benoemd. Vandaag wordt het manifest van het Landelijk Aktie Komitee Scholieren aangeboden. Dat zet wederom op de agenda dat leerlingen zoeken naar meer uitdaging en spanning, naar onderwijs dat beter aansluit bij hun dagelijkse leefwereld. ICT is daar in onze ogen onlosmakelijk mee verbonden.

In de praktijk op scholen zien we heel grote verschillen. Iedere school gebruikt wel iets van ICT, maar de mate waarin dat gebeurt loopt sterk uiteen. Er zijn scholen waar alles tiptop is geregeld. Leerlingen werken met iPads of laptops en er wordt veel digitaal lesmateriaal gebruikt. Er zijn ook scholen waar het beperkt blijft tot een digibord of vier verstofte pc's achterin het lokaal, gekregen van een ouder omdat zijn kantoor toe was aan nieuwe. Het zijn de extremen, maar je komt het allebei tegen. De vraag is hoe we een schaalsprong kunnen maken. Ondanks dat op individueel niveau stapjes worden gezet, is het tempo relatief laag. De groei van ICT en ICT-leermiddelen is veel lager dan de behoefte die door scholen en leraren zelf wordt geuit. Zij willen meer, zij willen sneller. Daarom vind ik dat we het niet zo maar moeten laten gaan. Ik geloof niet in de laisser faire-aanpak van de heer Duisenberg. Dan gaat het te langzaam, ook in de toekomst.

We zijn op zoek naar een schaalsprong. Daarvoor moeten een aantal belemmeringen worden weggenomen. Het is niet zo eenvoudig dat we een kar laptops of iPads naar binnen rijden of veel digitaal leermateriaal beschikbaar stellen. We zien dat er in het systeem een aantal veel fundamentelere dingen zitten, die verhinderen dat we tempo kunnen maken. Daarom hebben we met het Ministerie van Economische Zaken publieke en private partijen om de tafel gezet om de belemmeringen in kaart te brengen. Dat is uniek. Het is nog niet eerder gebeurd. We noemen dat het Doorbraakproject Onderwijs en ICT. Het is voor het eerst dat alle onderwijspartijen en uitgeverijen, distributeurs, gamingbedrijven, soft- en hardwareleveranciers om tafel zitten om te bekijken hoe het komt dat het tempo zo laag ligt. Men is heel optimistisch. Er komen langzaam maar zeker interessante dingen uit. Hoe zit het bijvoorbeeld met besturingssystemen? Ontwikkelaars willen best een aantal stappen maken, maar het kost veel geld en tijd om te investeren in nieuw digitaal lesmateriaal. De vraag vanuit het onderwijs is niet altijd helder en eenduidig gearticuleerd. Er zijn veel scholen die hun eigen besturingssystemen gebruiken. Die hobbel moet worden genomen om vooruit te komen. Scholen willen best een stap zetten, maar ze willen niet vanuit de ontwikkelaars en de markt vijf verschillende systemen op vijf verschillende infrastructuren met vijf verschillende wachtwoorden krijgen. Dan wordt het te ingewikkeld. Het leidt bovendien tot meer administratieve lasten. Er zijn ook vragen rond privacy en gegevensopslag. Scholen vragen zich af wat er met de gegevens van hun leerlingen gebeurt. Dat is een terecht punt. Ik kom daar straks op terug.

De markt speelt een niet onbelangrijke rol bij het ontwikkelen van boeken en materialen. Die markt is beperkt tot een aantal heel grote spelers, terwijl het juist voor nieuwe digitale leermiddelen interessant is als er nieuwe spelers op de markt komen. Je kunt daarvan niet meteen verwachten dat ze een leermethode van een bepaald vak van a tot z in een keer ontwikkelen. We moeten bekijken hoe we dit in een aantal stappen kunnen doen. Al deze vragen worden tot in detail besproken in het doorbraakproject. Dat moet deze zomer leiden tot de diagnose, de identificatie van de grootste belemmeringen. Waar wringt de schoen het meest? Na de zomer kunnen we een begin maken met het systematisch en stapsgewijs oplossen van die belemmeringen.

Ik ben het geheel eens met mevrouw Jadnanansing. Leraren moeten daar ook aan tafel zitten en daarin een rol hebben. Nu zijn wel onderwijspartijen als besturen betrokken, maar ook de eindgebruikers moeten daarin een plek krijgen. Dat gaan we doen.

Staatssecretaris Dekker: Dit krijgt vorm door leraren aan tafel te zetten, met name bij de gesprekken over producten waarin zij als eindgebruiker de experts zijn. Zij kunnen aangeven hoe systemen eruit moeten zien om ervoor te zorgen dat ze ook handig en zinvol zijn in de klas.

Aan welk interactief leermateriaal is behoefte? Het scherpstellen van die vraag is heel belangrijk. Het onderwijs moet leren dat het soms handig is om zaken te bundelen als je meters wilt maken. Als iedere school een uniek en voor de eigen situatie ontwikkeld systeem wil, dan is het niet reëel om te verwachten dat de markt dat oppakt. Er liggen dus opgaves aan de kant van de industrie en aan de kant van het onderwijs. Het is goed dat alle partijen aan tafel zitten en dat we niet, zoals in het verleden is gebeurd, de markt zijn werk laten doen. We moeten meer gestructureerd bezien hoe we meters kunnen maken.

Staatssecretaris Dekker: Ik ga daar straks nog iets meer over zeggen, maar mevrouw Jadnanansing heeft gelijk. Docenten zijn vaak bij de traditionele methodeontwikkeling betrokken. Het zou mooi zijn als dat straks bij digitaal leermateriaal ook zo is. Ik heb een aantal voorbeelden waarbij dit al het geval is.

Om het blokje van het ICT-doorbraakproject af te ronden heb ik nog enkele opmerkingen over de financiering. Het is lastig in te schatten wat de opgave precies is. In het onderwijs krijgen scholen financiering voor leermiddelen. Dat is ongeveer € 300 per leerling per jaar. Dat geld kunnen scholen besteden aan boeken, maar dat kan ook besteed worden aan digitaal leermateriaal. Veel scholen doen dat inmiddels. Soms moet een school versneld iets afschrijven, soms moet een school een voorinvestering doen. De financieringsvraag, inclusief frictiekosten, ligt op tafel bij het ICT-doorbraakproject. Er wordt gekeken naar een aantal varianten.

Staatssecretaris Dekker: Ik ben het daar volledig mee eens. Het is belangrijk om in de volgende fase de leraar te laten aanhaken. Het is net zo belangrijk om de leerlingen en studenten daarin een rol te geven. ICT is geen doel op zich. Zij is bedoeld om leren interessanter en aantrekkelijker te maken, meer toegespitst op individuele leerlingen en talenten. Dan moet je ook kijken of het werkt bij de echte eindgebruikers. Dat is in de klas, met aan de ene kant de docent en aan de andere kant de leerling of student die ermee werkt. Dit punt krijgt een plek.

Het doorbraakproject heeft een projectmatige aanpak, maar er gebeurt op scholen al ongelooflijk veel. ICT maakt het heel goed mogelijk om leren meer persoonlijk te maken. We hebben veel gesproken over differentiëren. ICT is daarbij een heel handig en goed hulpmiddel. Dat geldt ook voor het geven van feedback. Een mooi voorbeeld vind ik de scholen van de stichting Landelijk Overleg Onderwijs en Topsport (LOOT). Topsporters zijn soms op andere plekken in de wereld om mee te doen aan toernooien. Deze scholen richten hun onderwijsprogramma's zo in dat ze minder tijd- en plaatsgebonden zijn. Een schoolbestuur als SCOPE in Alphen aan de Rijn zet ICT in voor talentenprogramma's. Leerlingen die meer aankunnen, krijgen met ICT meer verrijking en verdieping aangeboden. ICT maakt onderwijs veel adaptiever dan de traditionele vorm van onderwijs. Terwijl leerlingen aan opdrachten werken, analyseert de docent wat ze al goed kunnen en wat hij dus kan afsluiten en waar ze nog moeite mee hebben. Daar kunnen ze dan meer op oefenen. Met diensten als Taalzee, Rekentuin en de OnderwijsAcademie wordt dit verder ontwikkeld. Ik ben erg enthousiast over alles wat te maken heeft met MOOC’s. De Minister zal er straks meer over zeggen. Ook in het primair onderwijs (po) en voortgezet onderwijs (vo) zien we fantastische initiatieven. Ik raad iedereen aan eens te kijken op wiskundeacademie.nl. Roeland Hiele, docent Wiskunde in Gouda, heeft daar inmiddels 500 filmpjes online gezet. Die zijn in de examenperiode uitermate populair bij leerlingen. Per filmpje wordt een wiskundig vraagstuk aangekaart. Wat is ook alweer de stelling van Pythagoras en hoe zit die in elkaar? Wat is het verschil tussen lineaire en exponentiële groei? Hij heeft met zijn enthousiasme veel andere leraren aangestoken om ook dit soort filmpjes te maken. Er is inmiddels een nederlandsacademie.nl, een engelsacademie.nl, een scheikundeacademie.nl, een biologieacademie.nl, met allemaal korte filmpjes die vraagstukken behandelen. Goed voor leerlingen om thuis te leren, ook handig voor leraren om te gebruiken in de klas.

Uiteindelijk werkt dit alleen als je het samen met leraren doet. De Minister zegt straks iets over de lerarenopleiding, maar we willen de huidige leraren ook betrekken bij de ontwikkeling van nieuwe methodes en digitaal materiaal en hen in staat stellen om mee te gaan met de tijd. We komen allemaal nog regelmatig leraren tegen die aangeven het best moeilijk vinden om ICT een plek te geven, ook omdat ze het gevoel hebben dat leerlingen meer van digitale instrumenten, apps en methodes afweten dan zijzelf. Dat is echt een punt waaraan we de komende tijd in het kader van professionalisering hard moeten werken. In het sectorakkoord voor het voortgezet onderwijs zijn afspraken gemaakt over meer ICT in het onderwijs en meer professionalisering, ook op dit thema. Dit krijgt straks in het po ook een nadrukkelijke plek. De Minister zal straks nog iets zeggen over het mbo.

Wij kunnen helpen bij professionalisering. Dat kan door het beschikbaar stellen van tijd en geld voor professionalisering en reflectie op het vak en discussie met andere leraren over wat goed werkt en wat minder en wat we kunnen verbeteren. Het kan ook door het scheppen van platforms. Wikiwijs, een project van de afgelopen jaren, is nu afgerond. Er is nu het Wikiwijsleermiddelenplein, een platform waarop leermiddelen te vinden zijn. Leraren kunnen daar ook hun zelfontwikkelde leermiddelen op zetten. Dat is succesvol. Er zijn jaarlijks een miljoen downloads door leraren die er materiaal vanaf halen voor hun lessen. Het platform verspreidt kennis en goede voorbeelden.

De hervorming van onderwijstijd helpt hierbij ook. We hebben afspraken gemaakt over de modernisering, waarbij de definitie van onderwijstijd veel meer wordt vastgelegd op de scholen en niet van bovenaf met zeer strikte wetgeving. Ouders, leerlingen en leraren krijgen hier een nadrukkelijke rol in via de medezeggenschapsraad. Die moet vooraf instemmen met het soort activiteiten dat meetelt in de onderwijstijd, ook het aandeel onderwijstijd dat met ICT-vaardigheden wordt ingevuld. Welk deel kun je online of met afstandsonderwijs doen? Het wetsvoorstel biedt echt meer ruimte. Het formele traject loopt. Het ligt nu bij de Raad van State. Ik verwacht dat het wetsvoorstel rond de zomer naar de Kamer komt.

Een aantal woordvoerders pleitten voor lagere belastingen of het afschaffen daarvan. Het is feest. We zitten in de Thorbeckezaal en ik hoor veel politiek animo om minder belastingen te heffen. Als VVD'er voel ik me hier helemaal op mijn plek. We hebben wel te maken met wet- en regelgeving. De btw-regelgeving is na de douanetarieven de belastingmaatregel die Europees het sterkste is gereguleerd. De regelgeving bepaalt dat je op geprinte boeken en kranten een lager btw-tarief mag hanteren dan op diensten. Diensten vallen in het hoge tarief van 21%. Met de ontwikkeling van digitaal leermateriaal verdwijnt het idee van boeken. Digitale leermiddelen zijn geen boeken achter glas, het zijn vaak interactieve producten die zich aanpassen. Die nemen veel meer de vorm aan van diensten. De PO-Raad en de VO-raad zeggen dat in Duitsland en Frankrijk de digitale leermiddelen zijn ondergebracht in het lage tarief. Dat is in onze ogen niet helemaal het geval. Het gaat veel meer om de zogeheten e-books. Dat is nog een beetje een ouderwetse versie van waar we naartoe willen. Een ander aspect is dat dit in onze ogen niet strookt met de Europese wet- en regelgeving. Luxemburg en Frankrijk zijn inmiddels gedaagd. Er loopt een inbreukprocedure. Brussel zegt dat dit in strijd is met de Europese wet- en regelgeving. Het lijkt mij weinig zinvol daar een schepje bovenop te doen. We moeten afwachten hoe dit afloopt. Het heeft onze voorkeur dit door de voordeur te doen, door in Europa te pleiten voor een andere omgang met btw-tarieven voor leermiddelen. De Minister heeft hierover reeds een toezegging gedaan. Ik heb dit in Europa al eerder aangekaart bij de digitale kranten, waar dit probleem zich ook voordoet. Het is beter dit goed te regelen door de voordeur dan om nu iets te doen waar we straks problemen mee krijgen met Brussel.

Staatssecretaris Dekker: De reactie op het rapport van Van Dijkhuizen betreft hetgeen je kunt wijzigen binnen je nationale bevoegdheden, het gebruik maken van de ruimte die je hebt. Ik neem dit op met de Staatssecretaris van Financiën, om te horen in hoeverre zijn reactie ook dit soort thema's aansnijdt. De heer Duisenberg heeft gelijk dat verschillen in btw-tarieven op allerlei terreinen spelen. Ik gaf al enkele voorbeelden. Wij maken ons allemaal zorgen over de enorme druk op de pers en de veranderingen die men moet doormaken om mee te gaan met de tijd. Kranten moeten over een digitale krant 15% meer belasting betalen dan wanneer die wordt gedrukt. Daarover zien we een soortgelijke discussie. Ook daar lopen we aan tegen de grenzen van Europese wet- en regelgeving. Onze missie is dit in Brussel op de kaart te zetten en te wijzigen.

De financiering van tablets is geen btw-vraagstuk, maar heeft te maken met het meetellen van de tablet voor de inkomstenbelasting. De werkkostenregeling is voor alle werkgevers en werknemers in Nederland gelijk. We kunnen niet voor één sector een uitzondering maken. We moeten dat ook niet willen. De werkkostenregeling wordt op dit moment geëvalueerd. De Kamer krijgt daar in de zomer de resultaten van. Werkgevers en werknemers hebben in deze regeling de ruimte om de vrije ruimte van 1,5% van de totale loonsom in te vullen. Een school kan ervoor kiezen tablets aan te schaffen, maar dat gaat dan ten koste van iets anders, bijvoorbeeld de fiets. Deze gesprekken moeten op de scholen gevoerd worden.

Staatssecretaris Dekker: Dat is geen probleem. Ik weet niet of de voorbeelden die de heer Rog noemt een groot verschil maken, maar ik ga het na.

We spreken steeds over ICT als middel om onderwijs interessanter en aantrekkelijker te maken. Er is ook gevraagd, als het gaat over het wat in het onderwijs – wat moeten leerlingen kennen en kunnen als ze het onderwijs hebben gevolgd – of ICT daarin geen nadrukkelijke rol moet krijgen. Het gaat om ICT-wijsheid, digiwijsheid en het in staat zijn om computers op een goede manier te besturen. Er zijn landen die programmeren expliciet hebben opgenomen in het curriculum. Voor digiwijsheid lopen er al een aantal initiatieven. Mevrouw Jadnanansing vroeg wat er wordt gedaan om de negatieve kanten daarvan te ondervangen. Het programma Mediawijzer.net loopt. In de discussie over pesten hebben we er regelmatig over gesproken. Sociale media spelen daarin een rol. Wij ondersteunen scholen om dat meer tegen te gaan met een platform als digitaalpesten.nl et cetera. De andere kant van de medaille is of we leerlingen niet veel meer in staat moeten stellen de computer te gebruiken voor programmeren, het ontwerpen van dingen en het besturen van 3D-printers die op dit moment een enorme vlucht nemen. Diverse woordvoerders kaartten dit aan. Dit vraagt wat van de vaardigheden van leerlingen. Rond de zomer kom ik met een voorstel om het curriculum in zijn geheel tegen het licht te houden. We moeten wel kijken hoe het een zich tot het ander verhoudt. We kunnen niet oneindig dingen in het curriculum blijven stoppen, terwijl het onderwijs dat allemaal in dezelfde tijd moet doen. Het onderstreept de noodzaak het curriculum goed te bekijken en dit waar mogelijk te herijken en moderniseren.

Staatssecretaris Dekker: Er verandert veel in onze opvatting van het onderwijs, met ICT als een belangrijke aanjager die veel meer mogelijk maakt. In de Lerarenagenda is al een aantal onderdelen opgenomen. Als we het gevoel hebben dat daar iets nieuws voor nodig is en dat we daar langer bij moeten stilstaan, dan heb ik daar geen probleem mee. Als we als stelling hebben dat ICT geen doel op zich is maar een middel, moeten we kijken waar het moet veranderen. Ik zoek naar wat de heer van Meenen precies bedoelt met visie op het leraarschap, om goed te kunnen taxeren of dat zinvol is. We kunnen daarvoor mensen aan het werk zetten. We kunnen ook bekijken hoe we een aantal problemen kunnen oplossen om een schaalsprong te maken in ICT. We kunnen de tijd echter één keer besteden.

Het andere punt van de heer Van Meenen was de toetsing. Daarin verandert ook veel. Er is al iets gezegd over de adaptieve toetsen. We spreken daar binnenkort over naar aanleiding van mijn brief over toetsen. Ik weet niet of dit enorme effecten zal hebben op de positie van centrale toetsen. Centrale toetsen zijn maar een klein onderdeel van het geheel. Ook daarin staat het denken niet stil. Ik noem als voorbeeld de eindtoets in het po. Ik wil graag dat dit een adaptieve eindtoets wordt. Daar hebben we een traject voor ingezet, waarmee dit binnen een periode van drie jaar gerealiseerd moet zijn. Dan kun je af van de verschillende toetsen voor verschillende leerniveaus en kun je beter kijken waar leerlingen staan aan het einde van hun basisschooltijd. Ik denk zeker dat dit effect gaat hebben.

Minister Bussemaker: Voorzitter. Bij ICT is niet de vraag of, maar hoe we daarmee omgaan. Zoals de heer Duisenberg zei, is het eigenlijk niet voldoende om in de perfecte storm overeind te blijven, maar is het de vraag hoe je mee kunt surfen. De volgende vraag is dan wat daarin de rol van de overheid is. Alle woordvoerders vroegen hoe wij onze rol als stelselverantwoordelijke zien. Ik zie die verantwoordelijkheid vooral in het geven van ruimte en het wegnemen van belemmeringen. Met name in het hoger onderwijs zie ik dat er veel gebeurt en dat we in Nederland vooroplopen ten opzichte van andere landen. Dat is een andere situatie dan in het po en vo, waar het nog niet zo opschiet. De Staatssecretaris sprak daar al over. Het hoger onderwijs loopt voorop. Daar gaan de ontwikkelingen heel erg snel. Er is vooral behoefte aan ruimte en het benutten daarvan. Wij moeten wel de kaders schetsen, maar we willen niet top-down voorschrijven wat er moet gebeuren. Dit past bij uitstek in een netwerkconfiguratie. We moeten belemmeringen in het toezicht, in de rol van de NVAO of in samenwerking wegnemen.

We doen dit voor het mbo en het hoger onderwijs op verschillende manieren. Ik begin bij het mbo, dat is logisch in de lijn van po naar vo. Mevrouw Jadnanansing is uitgebreid ingegaan op het mbo. Zij verwees naar mijn brief over toekomstgericht onderwijs in het mbo. Het betreft daarbij het innovatiever, uitdagender en herkenbaarder maken. In die brief staat inderdaad niet veel over ICT, maar dat wil niet zeggen dat het niet belangrijk is. Het is een vanzelfsprekend instrument om de doelstellingen van innovatie, uitdagendheid en kleinschaliger werken mogelijk te maken. De inzet van ICT biedt ook mogelijkheden om het onderwijs effectiever te organiseren en tegelijkertijd kwalitatief te verbeteren. Daarvoor bieden we ondersteuning, bijvoorbeeld met saMBO-ICT, Kennisnet en SURF. Dat heeft geleid tot een behoorlijk krachtig fundament van dienstverlening, waarop scholen hun eigen keuzes kunnen maken. Wij scheppen het kader. De scholen maken de keuzes afhankelijk van hetgeen in hun regionale situatie nodig is. Dat is afhankelijk van hun samenwerking met het bedrijfsleven en van de wijze waarop beroepen zich ontwikkelen. De invloed van ICT is voor alle beroepen voelbaar, maar op heel verschillende manieren. Ik wil de moderne beroepen positioneren. Daarom wil ik bij de ontwikkeling van het meester-gezelmodel niet alleen naar de traditionele beroepen kijken, zoals stukadoor of edelsmid, maar ook een beroep als gaming meenemen. Dan heb je het per definitie over ICT.

Daarnaast moeten de ICT-vaardigheden onderdeel zijn van de beroepsvaardigheden. Ze zullen dus vaak beroepsspecifiek zijn. Bij verzorgenden of verpleegkundigen betreft het het gebruik van sensoren en digitale computers met patiëntgegevens. ICT verandert daar het beroep. ICT verandert in de auto-industrie het beroep op een heel andere manier. Daar gaat het niet meer over olie en smeer, maar over elektronische besturingssystemen, die een belangrijk deel van de auto-industrie vormen. Het is dus niet zinvol om aan alle studenten hetzelfde te onderwijzen. Het moet beroepsspecifiek zijn. Daarin gaan algemene, eenentwintigste-eeuwse vaardigheden en beroepskennis hand in hand. ICT moet ingebed zijn in de organisatie.

We proberen daarnaast ICT op andere manieren te gebruiken in het onderwijs. Soms zijn het meer organisatiekwesties, bijvoorbeeld bij het doelmatiger inrichten van de bedrijfsvoering of het terugdringen van administratieve lasten. In maart was het Nordwin College de eerste mbo-school waar potentiële studenten zich met een DigiD konden aanmelden. Ook dat is ICT-gebruik. Dat helpt om de administratieve lasten te verlagen. Het is een mooie stap. Er wordt efficiënter en effectiever met de MBOcloud gewerkt om leermiddelen te realiseren. Dat zit meer in het onderwijsproces. Met die digitale marktplaats kunnen instellingen efficiënt diensten uit de cloud afnemen van uitgevers, distributeurs, softwarebedrijven en dergelijke. Wij bieden het kader, maar instellingen kiezen wat ze nodig hebben en hoe ze willen handelen.

ICT kan ook via social media een belangrijk rol spelen door betere communicatie en meer studentgerichte ondersteuning, bijvoorbeeld bij de beroepspraktijkvorming (bpv). Ook daarvan heb ik een mooi voorbeeld uit de praktijk, van Nimeto Utrecht. Studenten die stage lopen houden op hun stageplek een blog bij. Daarmee leggen ze een koppeling met de docent. De docent hoeft iets minder vaak op bezoek en tegelijkertijd leggen leerlingen een link met het vak Nederlands. Ze moeten wel een goed blog schrijven. Dit wordt op afstand gelezen door de begeleidende docent. Omgaan met social media is daarmee een vanzelfsprekend onderdeel van de opleiding geworden. ICT kan zo leiden tot een meer persoonlijke leer- en ontwikkelomgeving. We werken toe naar een adaptievere manier van leren, die studenten en leraren in staat stelt voor iedereen een op maat gesneden leerroute vorm te geven. Naar deze rol van ICT verwees ik in de mbo-brief.

De docent moet gebruik kunnen maken van de technische en didactische mogelijkheden. Er is een belangrijke rol voor het professionaliseren van de beroepsgroep, zoals dat in alle sectoren een rol speelt. ICT is een vanzelfsprekend onderdeel van het mbo, met name in relatie tot de beroepspraktijk en op afstand leren. Het is iets minder ver ontwikkeld dan in het hoger onderwijs. Daar heeft het gebruik van ICT de grootste vlucht genomen, omdat dat het meest internationale onderwijs is. De heer Duisenberg verwees terecht naar de relatie tussen ICT en internationalisering. De Kamer krijgt zeer waarschijnlijk nog voor de zomer een brief over internationalisering in het hoger onderwijs. Daar ligt een duidelijke link met ICT, vooral via de al veelvuldig aangehaalde MOOC's.

Het onlineonderwijs is geen vervanging van het reguliere onderwijs. Het is een aanvulling en een verandering van de vorm van het onderwijs. Het komt er niet voor in de plaats. In de tijd van Erasmus werd al rondgereisd om een deskundige te kunnen zien en ontmoeten. Dat soort fysieke contacten is altijd nodig. Natuurlijk verandert het door de techniek. In de tijd na Erasmus veranderde het onderwijs door de boekdrukkunst. Ook dat was een grote revolutie en misschien ook wel een perfecte storm. Die gaf de mogelijkheid om de stap te maken van kleine studiegemeenschappen naar grote hoorcolleges en onderwijs op afstand. Je kon immers leren uit een boek. Wij kunnen nu met de moderne techniek dat op afstand en het grootschalige combineren met het kleinschalige uit de tijd voor Erasmus. We kunnen het op afstand vormgeven. Het gaat steeds om de combinatie van het beste gebruik van de digitale hulpmiddelen, maar het blijven hulpmiddelen.

Dat zie je ook in het Nederlandse onderwijs. Daarin wordt volop geëxperimenteerd met flipping the classroom en blended learning. Dat zijn de nieuwe ontwikkelingen, die wij als stelselverantwoordelijken kunnen stimuleren, maar die door instellingen moeten worden opgepakt. Instellingen in Nederland zijn daar actief mee bezig, maar niet allemaal in dezelfde mate. De grootste voorloper is de TU Delft. Daar gebeurt ontzettend veel. De Docent van het jaar heeft daar een cursus volledig omgegooid en blended gemaakt. Hij heeft alle studenten tijdens het eerste college één keer in de ogen gekeken en daarna heeft hij alle hoorcolleges vervangen door online-instructie. Dat betekent een enorme besparing op gebouwen en zalen voor hoorcolleges. Dat zeg ik maar even terloops. Die vrijgekomen college-uren kon de docent inzetten voor projectwerk en andere activerende werkvormen in kleine groepen. Het kostte hem wel veel voorbereidingstijd, maar met resultaat. Het toch al hoge slagingspercentage bij deze docent ging omhoog van 87 naar 93. De uitval onder studenten daalde naar nul. Dat is een heel mooi resultaat. Het is niet zo dat elke docent dat kan, want het is een vak apart om onlinecolleges en blended learning op zo'n goede manier vorm te geven als deze docent heeft gedaan. Hij was niet voor niets Docent van het jaar. De studenttevredenheid was ook gestegen. Je zou zeggen dat zoiets alleen maar voordelen heeft. Dat is niet helemaal het geval. De studenten wilden absoluut niet terug naar het college oude stijl, maar ze gaven wel aan het directe contact met hun docent te missen. Daarom is hij voornemens volgend jaar meer momenten in te bouwen, waarop hij de studenten in de ogen kan kijken. Het zullen er wel minder zijn dan in de oude vorm.

Het is een zoektocht. Het is ook een enorme stimulans voor docenten om te zoeken naar manieren waarop ze hun vak kunnen vernieuwen, om na te denken over de kern van hun vak. MOOC's staan hoog op de onderwijsagenda, ook internationaal. Ik vind het een fascinerende en inspirerende ontwikkeling. Iedereen die wel eens een stukje van een onlinecollege heeft gevolgd, gewoon open zonder studiepunten, kan niet anders dan concluderen dan dat het een verrijking van het onderwijs is. Dit geldt soms ook voor onderzoek. Een mooi voorbeeld daarvan zijn de colleges in Leiden. Voor thema's als terrorisme of Sharia in the West worden daar met kleine groepen studenten uit verschillende landen specifieke leergemeenschappen opgezet. Niet alleen leren de studenten daarin veel van elkaar, omdat ze leren over de percepties van deze onderwerpen in verschillende landen, de docent krijgt ook nieuw onderzoeksmateriaal aangereikt via de informatie van studenten. Zo wordt ICT vanzelf een onderdeel van die internationale omgeving. Buitenlandse en Nederlandse deelnemers vonden het een enorm fascinerende leerervaring. Zo krijg je een praktische, echt internationale classroom. ICT, digitalisering, internationalisering, specialisering, onderwijs en onderzoek raken elkaar.

Het onlinecursusaanbod is bekend. De open courseware is al langer in ontwikkeling. Nederlandse instellingen doen daar actief aan mee. De ontwikkelingen hebben sinds mijn brief eerder dit jaar niet stilgestaan. Zo meldt het edX Consortium afgelopen week dat de Wageningen Universiteit zich bij het platform heeft aangesloten. Het aantal universiteiten en hogescholen dat zich aansluit, groeit snel. Nederland heeft een belangrijke voorlopersfunctie. Zo was er vorige week een wereldwijde edX-conferentie bij de TU in Delft. Het was voor het eerst dat een andere dan een Amerikaanse universiteit gastheer was. Daar kwam de absolute wereldtop bij elkaar. We mogen trots zijn dat deze conferentie naar Nederland is gekomen, om te zien wat Delft doet, maar ook omdat Nederland als hub voor de rest van Europa kan functioneren.

ICT draagt in het hoger onderwijs bij aan blended learning, aan een ander contact tussen studenten en docenten, aan internationalisering. Het kan ook helpen bij de voorbereiding op je studiekeuze, bijvoorbeeld met het mooie initiatief Universiteit van Nederland. Daarop staan tal van colleges, zodat aankomende studenten zich een beeld kunnen vormen van wat een studie inhoudt. Ik denk ook aan de voorbereiding van internationale studenten die naar Nederland komen. Ik ben bezig met een MOOC over Nederland en Nederlands voor internationale studenten. ICT kan ook bijdragen aan een leven lang leren, omdat het bijdraagt aan meer flexibel en op maat gemaakt onderwijs. Dit vraagt de afstemming die wij faciliteren en de kaders die wij schetsen, maar het gaat ook verder dan dat. Alles rond Coursera en edX is internationaal. Ook de Europese Commissie roert zich hierin. Bij de afgelopen OJCS-Raad ging het over transnationale samenwerking en Opening up Education. Daarover is recentelijk een mededeling van de Europese Commissie verschenen, die niet alleen door lidstaten, maar ook door instellingen moet worden opgepakt.

Ik kom bij de meer specifieke vragen van de woordvoerders. Er is gevraagd naar scholing en nascholing voor leraren en lerarenopleidingen. Voor het curriculum van de lerarenopleidingen zijn de vastgestelde bekwaamheidseisen voor leraren richtinggevend. Daarin is kennis over onderwijs en leermiddelen voor ICT opgenomen. Het is een belangrijk onderdeel van de lerarenopleidingen. We hebben afspraken gemaakt over het versterken van de kenniscomponent via de invoering van de kennisbasis. Daarin is ICT verwerkt. Voor de tweedegraadsopleidingen is onlangs de ICT-component geactualiseerd in een addendum. Dit is niet voldoende om de ICT-vaardigheden van leraren te borgen. Net als voor andere vaardigheden geldt dat de toepassing van de opgedane kennis in het praktijkgedeelte van de opleiding minstens zo'n grote rol speelt in de ontwikkeling van die ICT-vaardigheden. De begeleiding vanuit de opleiding, maar ook binnen de stageschool, zijn hiervoor van belang. Ik erken dat hier verbetering mogelijk is. Ik was laatst op werkbezoek bij een pabo in Eindhoven. Een aantal alumni gaf daar inmiddels les. Zij worstelden met grote administratieve lasten. Ze hadden een bepaald instrument wel behandeld tijdens hun opleiding, maar ze hadden het zich onvoldoende toegeëigend. De leraar van de lerarenopleiding zei onmiddellijk dat hij ze kon helpen. Zo'n instrument moeten we nadrukkelijker op de voorgrond zetten in het curriculum. Verbetering is dus mogelijk.

Ook de ICT-kennis en -vaardigheden bij zittende leraren moeten worden versterkt. Zij moeten kunnen omgaan met digitale leermiddelen en pedagogisch-didactische veranderingen in de klas vorm geven, de e-didactiek. In het sectorakkoord van het vo zijn hierover afspraken gemaakt om dit te bevorderen. Voor het po en mbo willen we vergelijkbare afspraken maken. In het mbo maken we overigens ook kwaliteitsafspraken. Die gaan voor een belangrijk deel over professionalisering van leraren. Digitalisering moet daar vanzelfsprekend een onderdeel van zijn. Dat wordt ook besproken met docenten en studenten. Instellingen worden beloond indien de resultaten op het gebied van studiesucces, kwaliteit, bpv en voortijdig schoolverlaten (vsv) zeer goed zijn. ICT kan daarbij helpen. Dit wordt ondersteund via Kennisnet en saMBO-ICT.

Voor het hoger onderwijs geldt dat de bekwaamheid van docenten via de Basiskwalificatie Onderwijs (BKO) of de Seniorkwalificatie Onderwijs (SKO) vorm moet krijgen. ICT kan ook daarin een rol spelen, bijvoorbeeld door docenten te leren hoe je onlinecolleges kunt geven. Ik ga dit niet allemaal tot in detail voorschrijven. Die wereld is intelligent genoeg om zelf te bedenken hoe men dit het best vorm kan geven.

De heer Duisenberg vroeg of ik echt werk heb gemaakt van mijn toezegging in De Wereld Draait Door dat ik concrete stappen zou stimuleren. Dat heb ik gedaan. Ik hoefde er geen nieuwe regelgeving voor te maken. Dat heb ik indertijd ook in mijn brief geschreven. Ik moest vooral zorgen dat er meer ruimte kwam. Instellingen kunnen punten geven voor onlinecolleges. Studenten kunnen elders en hier gevolgde MOOC's incorporeren na goedkeuring van de examencommissie, naar analogie van het volgen van vakken aan een buitenlandse instelling. Ik heb vooral aangegeven hoe het kan. Instellingen moeten dit nu gaan doen. Er zijn veel voorbeelden dat dit op onderdelen gebeurt. Het komt minder vaak voor dat MOOC's volledig worden geïncorporeerd. Universiteit Leiden heeft onlangs een cursus van de Vanderbilt University geïncorporeerd. Leiden doet zelf de examinering. Het ontwikkelen van allerlei technieken, ideeverificatie en het opbouwen van ervaring daarmee zijn cruciale stappen. De NVOA geeft aan dat dit past binnen haar kader. Wel zal de NVOA erop letten dat er voldoende expertise op dit terrein in de panels zit. Dit is een heel vergaande stap, maar er zijn al veel stappen te zetten met delen van curricula die blended zijn. Onlinemateriaal kan daarin goed worden benut. Die innovatieve projecten bij instellingen maken wij mogelijk. Het gaat nu in snel tempo.

Kwaliteit moet altijd voorop staan. MOOC's zijn goed inpasbaar in de huidige interne en externe kwaliteitszorg. Mijn beeld is dat instellingen hier aandacht aan besteden en evalueren wat goed werkt en wat niet. Niemand zet zo maar een cursus online, alleen al omdat die cursus over heel de wereld kan worden bekeken. Als die niet goed in elkaar zit of de docent maakt een fout, dan heb je een enorme blamage. Dan sta je te kijk voor heel de wereld. Het zijn vaak de beste docenten, die goed voorbereid zijn en die hun stof buitengewoon goed beheersen, die gevraagd worden voor een onlinecursus. De NVAO denkt hier goed over na.

Enkele woordvoerders brachten de relatie met de contacturen ter sprake. Daarover hebben we afspraken gemaakt in de prestatieafspraken. De twaalf contacturen gelden alleen voor het eerste jaar. Dat is een basis. Dat wil ik voorlopig zo houden. Dit is zeker voor de overgang van vo naar hoger onderwijs van belang. Studenten moeten binding met de docent blijven houden. Daar bovenop hoop je dat het niet ophoudt bij die twaalf uur. Het is een minimum, geen maximum. Er is nog heel veel variatie mogelijk in uren. Overigens biedt de definitie wel enige ruimte voor virtueel contact tussen docent en student, bijvoorbeeld als de docent een onlinewerkgroep heeft en online discussieert met studenten. Dat telt mee in de gemaakte afspraken, omdat er direct contact is. Dat kan ook via de digitale weg. De student kan vragen stellen aan de docent. Dit is een van de thema's die misschien nog geen rol zal spelen bij de midterm review van de prestatieafspraken, maar wel bij de evaluatie daarvan. We willen andersom ook niet dat dit remmend werkt op goede ontwikkelingen rond online-educatie. Met de uitleg die ik heb gegeven is het goed werkbaar voor instellingen.

Hoe kijkt de inspectie hiernaar? Is die niet te conservatief over digitale lesmethoden? Dat is niet het geval. Voor het hoger onderwijs denkt de NVAO daarover mee. In het mbo is de kwaliteit van het onderwijs eigenlijk het belangrijkste aangrijpingspunt. Daar speelt de discussie over contacturen wel, maar niet in relatie tot onlineonderwijs. Voor het mbo hebben we het Adviespunt Onderwijstijd. MBO15, Kennisnet en de MBO Raad spreken daar over de invulling van onderwijstijd in relatie tot het gebruik van ICT.

De heer Duisenberg vroeg naar de publieke middelen die wij in het hoger onderwijs besteden aan ICT en het bedrag van 1 miljoen, dat een fooi zou zijn. Dat vind ik niet. 1 miljoen is een behoorlijk bedrag. Universiteiten en hogescholen doen hier zelf al veel aan. Ze bekostigen dit uit de lumpsum, maar zullen dat niet voor alle opleidingen in dezelfde mate doen. Ze kijken vooral naar bepaalde belangrijke opleidingen. Ik ben eerlijk gezegd niet zo bang voor onjuiste besteding, want die kans is niet groter dan bij regulier onderwijs. SURF volgt de ontwikkelingen en kan de instellingen ondersteunen met expertise. Instellingen kunnen zo de juiste investeringen in ICT en infrastructuur doen. Natuurlijk weten we niet hoe snel de technische ontwikkelingen gaan. Het komt vast voor dat een instelling een minder efficiënte investering doet, maar de verantwoordelijkheid is bij de instellingen goed belegd. Zij hebben een internationaal netwerk en kunnen van elkaar leren. Het bedrag van 1 miljoen is bedoeld als steuntje in de rug voor instellingen die hun nek durven uit te steken en om andere instellingen te stimuleren om over de drempel te stappen. Met de lumpsumfinanciering van de instellingen en de ondersteuning door SURF ben ik niet bang dat er versnippering optreedt.

Tot slot wil ik wat zeggen over digivaardigheid en digitale laaggeletterdheid. Het belang van digitale vaardigheden neemt toe, ook bij niet-schoolse activiteiten als het aanvragen van een paspoort en een bibliotheekpas. Misschien hoeven we er straks nog maar eentje aan te vragen. We werken aan die digitale vaardigheden. In het kader van volwasseneneducatie hebben we een programma Digivaardig & Digiveilig, in samenwerking met het Ministerie van Economische Zaken. Mevrouw Netelenbos is daar ambassadeur van. De doelen daarvan zijn het dichten van de digitale kloof in de samenleving, het stimuleren van initiatieven die digitale vaardigheden vergroten, het klantvriendelijker laten opereren van de publieke sector door digitale dienstverlening en het waar nodig stimuleren van het opnemen van moderne vaardigheden in het curriculum. Dit is vooral bedoeld voor volwassenen. Daarnaast nemen we in het beleid voor laaggeletterdheid ICT ook mee. Heel veel onderwijs over laaggeletterdheid vindt plaats op scholen, ROC's of in bibliotheken en gaat voor een belangrijk deel via computers en ICT. Mensen leren niet alleen woorden schrijven of de opschriften op gebruiksartikelen in de supermarkt lezen, maar ook hoe ze een digitaal document moeten aanvragen. Ook daarvoor ligt een verantwoordelijkheid bij mijn departement.

De Staatssecretaris heeft al veel gezegd over jongeren en het onderwijs. Er gebeurt ook buiten het onderwijs veel in het kader van digiwijsheid, bijvoorbeeld vanuit de cultuurhoek. Ik heb vorig jaar de Europees Commissaris voor Onderwijs en Jeugd rondgeleid bij Cinekid. Dat was oorspronkelijk bedoeld als filmfestival voor jongeren en is uitgegroeid tot een van de grootste, zo niet het grootste digitalevaardighedenfestival voor jongeren. Daar kwam niet alleen de Europees Commissaris, maar ook tal van internationale deskundigen. Ze wilden leren van wat daar gebeurt. Het kan namelijk ook spelenderwijs. Iedereen die kinderen heeft, weet dat die je in hoog tempo inhalen. Daar heb ik ook last van. Het is dus van groot belang dat we die generatie het spelenderwijs laten doen. Dat doen we met publieke middelen met Cinekid, maar ook door private bekostiging. Ik noem de Donald Duck, die onlangs een speciaal nummer over programmeren heeft uitgebracht. De heer Klöpping speelt daarin de hoofdrol. Hij heet dan net iets anders. Dat was in een vakantie. En passant heeft de Donald Duck programmeercursussen voor kinderen georganiseerd.

Privaat, publiek, in de cultuurwereld, in laaggeletterdheid, in volwasseneneducatie, los van wat het onderwijs sec doet, gebeurt er dus heel veel. De vraag is hoe we dit alles in een goede context kunnen plaatsen. We doen dat door te stimuleren en te ondersteunen, door belemmeringen weg te nemen, door vrijheid te geven en af en toe een kleine financiële impuls beschikbaar te stellen. Vervolgens zorgen we ervoor dat de netwerken goed samenwerken, want dit is bij uitstek een verantwoordelijkheid van initiators in een netwerksamenleving. Ik ben daar niet ontevreden over, zeker niet in het hoger onderwijs. Ik ben trots op het voortouw dat onze instellingen nemen. Waar ze dat nog niet doen, maar het wel nodig en wenselijk is, geven wij ze af en toe een duwtje in de rug.

De heer Duisenberg (VVD): Voorzitter. Ik bemerk tot mijn vreugde bij beide bewindspersonen de ambitie om, in de woorden van de Staatssecretaris, een schaalsprong te maken in het toepassen van digitale middelen. De Minister zegt het in iets andere bewoordingen. Ik onderschrijf dit streven namens de VVD-fractie volledig, voor alle sectoren van po tot hoger onderwijs. Ik ben tevreden met de antwoorden van de staatsecretaris over de brief over de doorbraakprojecten die na de zomer komt, met de concrete doelen die hij op stelselniveau wil bereiken. Die houdt verband met de brief over het curriculum. In beide brieven krijgen we de bredere visie van het kabinet.

We spraken over het inbrengen van studiepunten voor online courses in het hoger onderwijs. Het is goed nieuws dat er geen nieuwe accreditatiegolf over de sector wordt uitgerold. Dit zeg ik namens de sector. De boodschap moet voornamelijk zijn dat er ruimte is en dat het kan. Ik heb om meer communicatie gevraagd, omdat er nog belemmeringen worden ervaren. Dat kan in de accreditatie zitten, in de goedkeuring door de examencommissie. Een universiteitsmedewerker zei me dat men dit niet meer durft sinds InHolland. Dat soort gevoelens moet worden weggenomen. De Minister kan daar wat aan doen. Het betreft accreditatie en de interpretatie van de contacturen en van het vestigingsplaatsbeginsel. Ik kijk uit naar een communicatieoffensief op deze punten, naast de bestaande overleggen. De Minister kan daarmee aangeven dat ze dit aanmoedigt en dat er ruimte in de interpretatie is. Ik ga ervan uit dat de gedachte van die schaalsprong en die wauw-factor die bij De Wereld Draait Door breed werd gedeeld, in de komende tijd heel helder wordt.

De heer Van Meenen (D66): Voorzitter. Digitalisering geeft nu al een belangrijke impuls aan onderwijsvernieuwing. Onderwijsvernieuwing is de afgelopen decennia een beetje in het hoekje beland met zaken die we eigenlijk niet moeten willen. Dat had vooral te maken met het feit dat het te veel vanuit Den Haag kwam. Het goede dat we vandaag hebben gehoord, is dat er Kamerbreed en bij de bewindspersonen de overtuiging is dat de vernieuwing nu plaatsvindt. Die wordt vooral geïnitieerd door docenten en vindt plaats in klassen en scholen. De ambitie is daar alle ruimte, vertrouwen en faciliteiten voor te geven. Op dit laatste zit het spannende punt. Hoe gaan we dat doen? Het is eenvoudig gezegd. Ruimte en vertrouwen kosten niet zo veel geld, maar faciliteiten wel. Op dat vlak moeten in ieder geval alle belemmeringen uit de weg worden geruimd. Ik heb net een klein debatje gehad over de agent met zijn dienstpistool en de docent met zijn iPad. De heer Rog zal er nog behartigenswaardige dingen over zeggen. Juist op dit punt lijkt het me verstandig om de discussie aan te gaan. De heer Rog neemt daarin het voortouw. Hij zal ongetwijfeld een VAO aanvragen.

Ik ben blij met de ambities van de bewindspersonen. Ik dank de Staatssecretaris voor de toezegging dat hij leerlingen en studenten wil betrekken bij de ontwikkeling die we ingaan. Ik zie daar erg naar uit.

De heer Rog (CDA): Voorzitter. Dank aan de bewindspersonen voor de behartigenswaardige woorden over de digitalisering. Ik heb van de Staatssecretaris de toezegging dat hij schriftelijk terugkomt op de kwestie van de examens Nederlands in het vo. Kan hij de Kamer deze brief sturen voor het algemeen overleg Examens vo? Mijn punten zijn bekend: het woorden tellen, de spellingscontrole, de taalverzorging en de tijdwinst die de computer versus het schriftelijk examen oplevert.

Over de btw-problematiek moet ik constateren dat de Staatssecretaris wil blijven kleuren binnen de lijntjes die door Europa zijn voorgeschreven. Ik betreur dat, omdat ik zie dat andere landen wel zoeken naar oplossingen. We moeten in dit soort gevallen niet alleen via de hoofdingang gaan, maar ook zelf bekijken hoe we het onderwijs tegemoet kunnen komen om ervoor te zorgen dat zo veel mogelijk de middelen aan goed onderwijs worden besteed. Ik proefde in de beantwoording van de Staatssecretaris dat hierin ook een kostenoverweging voor de rijksoverheid meespeelt. Dat kan nooit de bedoeling zijn.

Het laatste punt dat ik in eerste termijn aan de orde stelde en waarop ik de Staatssecretaris net als de heer Van Meenen heb geïnterrumpeerd, betreft de mobiele devices en de evaluatie van het noodzakelijkheidscriterium. Ik moet zeggen dat de antwoorden van de Staatssecretaris mij niet gerust hebben gesteld. Het is teleurstellend dat we zoveel behartigenswaardigs zeggen over digitalisering, maar dat alleen met de mond belijden en het vervolgens niet waarmaken in beleid. Leraren hebben die devices nodig. Ik wil daarom inderdaad een VAO aanvragen om hierover een motie in te dienen. Ik wil de Staatssecretaris daarmee aansporen tot het waarmaken van de goede en behartigenswaardige woorden die hij hier heeft gesproken.

Staatssecretaris Dekker: Voorzitter. Mevrouw Jadnanansing vroeg naar de betrokkenheid van methodeontwikkelaars en uitgeverijen. Aan de inputkant is het werk van expertisecentrum SLO voor het opstellen van heldere leerdoelen van belang. Aan de outputkant werken we met open standaarden, die moeten bevorderen dat zaken meer en beter uitwisselbaar zijn, zodat digitale leermiddelen op elkaar aansluiten.

De brief over de examens Nederlands komt voor het algemeen overleg Examens vo naar de Kamer.

Bij de btw-kwesties spelen twee aspecten. Het is veel zinvoller om te pleiten voor de aanpassing van regels, zodat het er allemaal tussen past, dan Europese regels te overtreden. Dat kan, maar dan worden we volgend jaar teruggefloten. Het onderwijs heeft daar niet zoveel aan. Laten we de goede route bewandelen, dan bereiken we in mijn ogen veel meer. Het tweede aspect is de werkkostenregeling. Deze regeling is helder. Als je conform het noodzakelijkheidscriterium een digitale device nodig hebt voor je werk, is er niets aan de hand. Dat geldt ook voor het onderwijs. Als een school kan aantonen dat een laptop of een iPad noodzakelijk is voor de uitoefening van het vak, dan kan het apparaat worden verstrekt. Daar zijn heldere regels voor. Die gaan over de mate waarin het device privé gebruikt mag worden. Als het onderwijs op dit punt tegen praktische problemen aanloopt, vindt de sector de Minister en mijzelf aan zijn zijde. Wij zijn er om het onderwijs te helpen. Als er sprake is van vernieuwingen of noodzakelijke dingen en er zijn uitvoeringskwesties, gaan we om tafel om te bezien hoe die kunnen worden opgelost. Dit doet zich iets vaker voor bij iPads dan bij laptops. Ik zie geen reden om voor het onderwijs een ruimere werkkostenregeling toe te passen dan voor andere sectoren. We hebben een enorme discussie gehad over de complexiteit van ons belastingsysteem. De lijn was dat we dat gingen vereenvoudigen, met minder specifieke uitzonderingen, tot een eenvoudiger en beter toepasbaar systeem. Daarnaast moeten we uitkijken dat we niet in de cocon van de onderwijscommissie blijven zitten. De toepassing van ICT vindt in veel andere sectoren net zo goed zijn weg. Ik noem als voorbeeld de zorg. Er is steeds meer zorg op afstand. Daar doet hetzelfde vraagstuk zich voor. Ook journalisten zitten tegenwoordig vaker buiten de redactie dan achter hun bureau. Ze hebben bepaalde devices nodig voor hun werk. Dat is voor een docent niet anders dan voor die beroepsgroepen. Een out of the box-voorbeeld is een installatiemonteur. Grote installaties worden tegenwoordig op afstand beheerd met iPads. Daar speelt exact hetzelfde vraagstuk. We zitten met een probleem, maar het is geen uniek probleem. Laten we kijken hoe we tot heldere regels kunnen komen, in plaats van tot allerlei uitzonderingsbepalingen die ons belastingstelsel alleen maar ingewikkelder maken.

De voorzitter: We zijn hiermee aan het einde van dit algemeen overleg gekomen. Ik heb de volgende toezeggingen genoteerd:

• − Na de zomer van dit jaar ontvangt de Kamer de analyse van de knelpunten van digitalisering in het onderwijs. Hierbij worden zowel de concrete doelen als de te zetten stappen om de schaalsprong te maken benoemd.

• − De Kamer ontvangt naar verwachting na de zomer 2014 het wetsvoorstel Modernisering onderwijstijd.

• − De Kamer wordt voor het algemeen overleg Examens vo geïnformeerd over het ongelijk speelveld in de examens in het voortgezet onderwijs. Dat betreft computergebruik versus geen computergebruik.

• − Rond de zomer van 2014 komt de Staatssecretaris met een brief over de wijze waarop het curriculum kan worden herzien met betrekking tot digitaal onderwijs. Hierin zal ook het vmbo worden meegenomen.

Ik stel daarnaast vast dat er een VAO wordt aangevraagd namens deze commissie, met als eerste spreker de heer Rog.