Nr. 315 VERSLAG VAN EEN ALGEMEEN OVERLEG

De vaste commissie voor Economische Zaken heeft op 9 april 2015 overleg gevoerd met Minister Kamp van Economische Zaken over energie.

(De volledige agenda is opgenomen aan het einde van het verslag.)

Van dit overleg brengt de commissie bijgaand geredigeerd woordelijk verslag uit.

De voorzitter: Van harte welkom. Wij zijn hier bijeen voor een algemeen overleg over een zeer uitgebreide lijst van energieonderwerpen. Ik heet als eerste collega Houwers welkom in deze commissie. Hij is formeel geen lid van deze commissie, dus ik kijk even naar de collega's of er bezwaren zijn tegen zijn deelname. Dat is niet het geval, dus kan de heer Houwers deelnemen aan dit overleg.

Wij hanteren een spreektijd van acht minuten per fractie. Er is een tweetal interrupties in eerste termijn toegestaan, dus kies uw interrupties zorgvuldig, zeg ik tegen mijn collega's. Een warm welkom aan de Minister en zijn ondersteuning. Wij gaan van start. Ik geef graag het woord aan de heer Bosman voor zijn inbreng in eerste termijn.

De heer Bosman (VVD): Voorzitter. Er staat nogal wat op de agenda van dit verzamel-AO. In de verschillende stukken wordt doorverwezen naar het nog te behandelen wetsvoorstel STROOM. Dat zal een nogal groot wetsvoorstel worden, met alle toevoegingen die ook nu weer te lezen zijn. Dat wetsvoorstel is volgens mij ook van groot belang om tijdig de beslissingen te nemen die nodig zijn om het energieakkoord op tijd te kunnen implementeren. Het wetsvoorstel zou in het eerste kwartaal van 2015 naar de Kamer komen, maar het is er nog niet. Kan de Minister aangeven op welke termijn het wel naar de Kamer komt en op welk moment hij uiteindelijk een antwoord wenst van deze Kamer om alle afspraken op tijd ingevuld te krijgen? Met andere woorden: hoeveel tijd gaat de Kamer krijgen om dit grote wetsvoorstel te behandelen? Is het een optie om dit wetsvoorstel in delen te behandelen? Dan zouden we eerst de delen kunnen doen waar tijdsdruk op zit en de andere delen later. Of moet het in één geheel?

In de warmtevisie van de Minister wordt uitgebreid ingegaan op het belang van het gebruik van warmte en restwarmte en de mogelijkheden die er zijn om het gebruik hiervan te vergroten. Het gaat dan om het gebruik van warm water in het huishouden, voor verwarming en industrie, en om het gebruik van water en stoom voor industriële processen. Samen zijn deze gebruiksvormen goed voor 55% van ons totale energieverbruik. Door meer gebruik van restwarmte, geothermie en dergelijke te maken, kunnen we dit deel van ons energieverbruik verduurzamen.

Daarnaast richt de warmtevisie zich op besparing. Wat mij betreft heeft de Minister een goede inzet, want hierdoor kunnen wij minder afhankelijk worden van de productie en import van gas. De Minister koppelt aan zijn visie een uitvoeringsagenda met knelpunten en oplossingsrichtingen. Dat zijn vooral kleine maatregelen. De sector vraagt om meer maatregelen. Ik wil graag van de Minister weten welke mogelijkheden hij nog meer overweegt en waarom hij op een aantal wensen van de sector niet ingaat in zijn warmtevisie.

De beperking van gas is een heel groot issue. Ik heb met mijn collega Helma Lodders gesproken over de productie van kunstmest; dat is een van de grootste gasverbruikers. Nu is een heel mooie mogelijkheid om gewoon de mest die we zelf hebben, te gebruiken in plaats van kunstmest. Daartoe moet je die mest verwerken. Alleen is er één probleem en dat heet Europa. Is de Minister bereid om te kijken of hij het mogelijk kan maken om in plaats van kunstmest toch mest te gaan gebruiken?

Daarnaast is er bij leveranciers, producenten ook bij consumenten een groot enthousiasme om met warmte aan de slag te gaan, maar het tussenliggende deel is het grijze gebied. Daarmee doel ik op het net zelf. Hoe gaat de Minister dat aanpakken? Zeker als de warmtevoorziening regiogebonden uitgerold gaat worden, krijgen maar beperkte groepen mensen het voordeel van de warmte. Daarnaast zal er gebruikgemaakt worden van restwarmte van bijvoorbeeld productiebedrijven. Deze bedrijven zullen dus naast hun reguliere productie ook warmte gaan leveren. Wat als de originele productie van het bedrijf terugloopt? Wat als het bedrijf zelfs failliet gaat? Dan blijft er namelijk nog wel de taak over om warmte te leveren. Wat gaat er dan met de prijs gebeuren en wie gaat dat betalen? Het gaat dan immers weer om regionale projecten. Hoe voorkomen we afhankelijkheid van een beperkte groep aanbieders, die het leveren van warmte als secondaire activiteit hebben?

De Minister heeft informatie naar de Kamer gezonden over de grootschalige stroomuitval die onlangs plaatsvond in de regio Noord-Holland en Flevoland. De beheerder van het hoogspanningsnet, TenneT, heeft aangegeven dat deze uitzonderlijk grote storing een technische oorzaak had, die zich mede voordeed vanwege onderhoudswerkzaamheden in een hoogspanningsstation in Diemen. De Nederlandse elektriciteitsnetten behoren tot de betrouwbaarste van Europa en de zekerheid dat burgers en bedrijven stroom krijgen, is bijna 100%. Wel onderstreept deze stroomstoring nog maar eens hoe belangrijk een betrouwbare elektriciteitsvoorziening is en hoe groot de ellende is als deze wegvalt. In dat kader wil ik van de Minister weten in hoeverre de grote hoeveelheid windmolens en andere bronnen van duurzame energie die we in de komende jaren in gebruik zullen nemen, leidt tot moeilijkheden in de betrouwbaarheid van het net. Wie draait er op voor de kosten als we vaker stroomstoringen zouden krijgen? Ook wil ik van de Minister weten wat hij de komende jaren wil ondernemen om zeker te stellen dat er voldoende back-upcapaciteit overblijft.

In het rondetafelgesprek over de taken van netbeheerders gaf de ACM aan dat kruissubsidiëring aantonen lastig is. Soms kan de ACM niets doen aan financiële bevoordeling, zoals het aanbieden van producten onder de marktprijs, omdat de publieke aandeelhouder geld toekent aan extra taken van de netbeheerder. Is de Minister het eens met mijn stelling dat het onwenselijk is dat de publieke aandeelhouder extra taken van de netbeheerder in het commerciële domein met publiek geld financiert? In hoeverre vindt hij dat daarmee een goede marktwerking en een gelijk speelveld verstoord zouden worden? De ACM zou onderzoek gaan doen naar mogelijk marktverstorende activiteiten. Is dit onderzoek al gestart? Wanneer kunnen we de eindconclusie tegemoet zien? Deze aantijgingen mogen niet boven de markt blijven hangen.

De heer Bosman (VVD): Ik moet voor mezelf even zekerstellen hoe de situatie precies was, want dat heb ik niet direct op het netvlies. Ik zal daar zeker even naar kijken. Ik ben natuurlijk voor een gelijk speelveld, maar we moeten ook oppassen. Als er randvoorwaarden bekend zijn en je tekent daarop in, dan zijn dat de randvoorwaarden waarmee je werkt. Als je dan achteraf bedenkt dat je graag iets meer had willen hebben, kan de keuze niet per se zijn dat er dan maar een aanpassing moet komen. Ik zal er zeker naar kijken. Een gelijk speelveld is van belang, maar maak ook afspraken met elkaar! Ondernemers zijn slim genoeg om daarop in te spelen. Als zaken later veranderen, moet je daar als ondernemer mee omgaan.

Ik vervolg mijn betoog. De elektrische auto's waar Nederland subsidie op geeft, verdwijnen vaak naar het buitenland. Hierdoor ziet de Nederlandse overheid weinig terug van alle groene regelingen voor schone auto's. Volgens Het Financieele Dagblad zijn er vorig jaar 922 elektrische auto's geëxporteerd, 12% van het volledig elektrische wagenpark. Het FD stelt ook dat de helft van die auto's nog niet eens een jaar oud was. Veel auto's zouden naar Noorwegen gaan, waar bezitters van elektrische auto's diverse voordelen hebben. Ze hoeven bijvoorbeeld geen tol te betalen, kunnen direct een parkeervergunning krijgen en mogen over de busbaan rijden. Volgens het Ministerie van Financiën is er geen sprake van misbruik van subsidie. Ondernemers mogen direct na aanschaf hun elektrische auto verkopen, maar wie dat doet, moet wel subsidie terugbetalen. Graag wil ik van de Minister weten wat de reden is van deze grote export en of hij er zeker van is dat er hier niets misgaat. Ook wil ik weten of al die subsidies wel netjes worden terugbetaald en wat dit betekent voor het streven van die 200.000 elektrische auto's in 2020. Wat mij betreft is het in ieder geval absoluut niet aan de orde om nog meer geld uit te geven om elektrische auto's in Nederland te houden. Dan maar de doelstelling omlaag.

Mevrouw Agnes Mulder (CDA): Voorzitter. Er staan inderdaad veel punten op deze agenda, als laatste werd nog de warmtevisie toegevoegd. Ik zal eerst ingaan op het energieakkoord en dan op de warmtevisie. Als ik tijd overhoud, ga ik nog in op een paar andere punten. Bij de uitvoering van het energieakkoord heeft het CDA altijd gezegd dat wij het akkoord zullen toetsen op draagvlak, op innovatie en op werkgelegenheid. In de uitvoeringsagenda staat dat de voortgang op het gebied van de werkgelegenheid nog op gang moet komen. Veel werkgelegenheid zit in de energiebesparing en daar moet dit jaar nog meer duidelijkheid over komen. Kan de Minister ingaan op de stand van zaken over het raamwerk voor bedrijfsspecifieke afspraken voor energiebesparing met MEE-bedrijven? Het CDA ziet hierin veel potentie voor energiebesparing en om de concurrentiekracht van het Nederlandse bedrijfsleven te versterken. Graag een reactie van de Minister.

Als wij de rapportage lezen, valt ons op dat onder het kopje nog te vaak «loopt» staat. Dan vraag ik mij af: loopt het goed? Loopt het niet goed? Of loopt het zelfs verkeerd af? Kan de Minister hierover meer duidelijkheid verschaffen? Naast de werkgelegenheid kijkt onze fractie ook...

Mevrouw Agnes Mulder (CDA): Wij hebben een rapport gekregen van de SER. Daarin staat van een heel aantal maatregelen hoe ver het ermee is. Soms staat daar heel concreet in: het eerste kwartaal van 2015 of van 2016, maar heel vaak staat er ook alleen het woordje «loopt». Dan weet ik eigenlijk niet hoe ver zo'n project gevorderd is. Misschien dat de Minister daar wel meer over weet, dus ik vraag hem of hij daar iets over zou kunnen zeggen. Ik kan hem straks het document even geven, maar ik zie dat hij het zelf ook heeft.

Naast de werkgelegenheid kijkt onze fractie ook naar draagvlak. Laat ik dan ook beginnen met het draagvlak voor wind op land. De Minister heeft afgelopen vrijdag aangegeven, door te willen gaan met het plan van een groot windpark in het midden van het IJsselmeer; een windpark waar geen draagvlak voor is. De meerderheid van de provinciale staten van Friesland en de gemeente Súdwest-Fryslân hebben een voorkeur voor een lijnopstelling op en langs de Afsluitdijk. Voor deze locatie is wel draagvlak in Friesland. Sterker nog, naar aanleiding van de beslissing van de Minister in januari om de provincie tijd te geven om nog te kijken of de opstelling op en langs de Afsluitdijk zou passen in het energieakkoord, heeft de gemeente Súdwest-Fryslân opdracht gegeven voor een onderzoek. De resultaten van dat onderzoek zijn er volgende week woensdag. Had de Minister niet kunnen wachten op de uitkomsten van dat onderzoek? Was het de Minister bekend dat dit onderzoek gedaan werd? Ik kan mij haast niet voorstellen dat de Minister tien dagen voor het uitkomen van het onderzoek opeens met een beslissing komt. Nog in januari is er ruimte gegeven voor dit onderzoek en sinds die tijd is daar hard aan gewerkt.

Het CDA vindt de beslissing van de Minister om alles op het IJsselmeer in te zetten, prematuur en geen recht doen aan de inspanningen van de gemeente en de keuze van de provincie. In zijn brief onderbouwt de Minister zijn beslissing dat de lijnopstelling op en langs het IJsselmeer niet mogelijk zou zijn, nauwelijks. De commissie heeft gisteren nog stukken ontvangen waaruit blijkt dat een windpark op en langs de Afsluitdijk wel degelijk mogelijk is voor 2020. Kan de Minister daadwerkelijk onderbouwen dat het niet zo is? Het CDA zou graag zien dat de Minister het onderzoek naar de lijnopstelling op en langs de Afsluitdijk afwacht en de resultaten ervan meeneemt in de definitieve besluitvorming. Als je kunt kiezen voor een plan met lokaal draagvlak en als het mogelijk is om daarmee je doelstellingen voor 2020 te realiseren, dan kiest het kabinet daar toch ook gewoon voor? Met het doorzetten van de huidige plannen zal het park er, gezien alle weerstand, zeker niet op tijd komen.

Mevrouw Agnes Mulder (CDA): Dan kom ik op Drenthe. Er is in Aa en Hunze en Borger-Odoorn bijzonder weinig draagvlak voor grootschalige windparken. In zijn brief van afgelopen vrijdag schrijft de Minister dat hij positief is over het draagvlak en dat de initiatiefnemers gaan werken aan dat draagvlak, met de gedragscode van de sector. Dat stelt mij niet gerust, want die code is volstrekt onvoldoende en gaat zeker niet leiden tot het gewenste draagvlak. Weet de Minister dat twee ondernemersorganisaties die in het gebied De Drentse Monden 250 ondernemingen vertegenwoordigen, vanuit grote betrokkenheid een alternatief hebben gepresenteerd voor die windparken? Wil hij daar ook serieus de ruimte aan geven? Ziet de Minister mogelijkheden om in dat windluwe gebied een solarpark op een rechtvaardige manier te laten concurreren met de wind-op-landplannen?

Onze derde belangrijke randvoorwaarde bij het energieakkoord is innovatie. Het CDA pleit ervoor dat er meer ingezet wordt op onderzoek en innovatie op energiegebied. We moeten blijven doorontwikkelen in de richting van betere en betaalbare energiebronnen. Onlangs heb ik een heel mooi initiatief gezien: EMPEX POWER maakt zweefvliegtuigen die energie opwekken. Zij zullen mogelijk in de toekomst net zo veel energie opwekken als een grote windmolen. Ook spraken we met een mkb-bedrijf dat een product heeft ontwikkeld waardoor bedrijven en instellingen tot 70% gas kunnen besparen. Onze vraag aan Minister Kamp is of de overheid door middel van het inkoopbeleid een proeftuin zou kunnen creëren waarmee projecten van relatief kleine innovatieve bedrijven ook een kans krijgen. Wij vinden het erg belangrijk dat dat gebeurt. In de uitvoeringsagenda lees ik dat de kwartiermaker van de topsector energie een eindrapport heeft uitgebracht. Wat waren de uitkomsten van dit eindrapport? Wordt dat rapport gedeeld met de Kamer?

Dan kom ik op de warmtevisie. Het is goed dat die er eindelijk is en dat de Minister ervoor kiest om de zaak grondig aan te pakken. Tegelijkertijd vindt onze fractie het wel vreemd dat het zo lang heeft moeten duren, want er staan eigenlijk weinig concrete doelstellingen en maatregelen in de visie, waarmee warmtegebruik nu al gestimuleerd kan worden. Het is eigenlijk meer een onderzoeksagenda dan een uitvoeringsagenda. Het CDA ziet in warmte veel potentieel in sommige regio's en regionale clusters, zoals de Minister het ook noemt. Het is een duurzaam alternatief voor aardgas. Warmtebesparing en restwarmtebenutting bieden ook grote kansen voor het terugdringen van CO₂.

Het grote probleem is op dit moment dat de klanten van warmtevoorzieningen niet tevreden zijn over het doorberekenen van kosten en het functioneren van het «niet meer dan anders»-principe (NMDA). Zo was er tijdens de hoorzitting over de Warmtewet van alle kanten kritiek op het functioneren van deze wet. Tegelijkertijd is het een feit dat de huidige warmtenetten weinig rendabel zijn. De vraag moet zijn hoe we het voor afnemers toch aantrekkelijk maken om een aansluiting op een warmtenet te hebben. Tijdens de hoorzitting hebben partijen aangedrongen op het uitvoeren van een praktijkonderzoek, zodat er werkelijk meer zicht komt op de meerkosten waar huishoudens met warmtelevering mee te maken krijgen. Dit zien wij niet terug in de warmtevisie. Is de Minister bereid om diepgravend onderzoek te doen naar de meerkosten voor de afnemers van warmte ten opzichte van de afnemers van gas? Tijdens de hoorzitting gaf de ACM namelijk ook aan dat niet alle kostenposten worden meegenomen. Als we daadwerkelijk de slag willen maken naar die Warmtewet, dan zullen we ook deze problemen moeten oplossen. Het CDA wil dat het «niet meer dan anders»-principe waar wordt gemaakt en dat warmte dus aantrekkelijker wordt. Daarbij is ook de vraag van belang hoe we ervoor zorgen dat er meerdere leveranciers van warmte op het net aangesloten kunnen worden. In hoeverre ziet de Minister dan ook socialisatie van het net als een optie? Ook de VVD heeft hier al meerdere vragen over gesteld, waar ik mij bij aansluit. In hoeverre zou de Minister ook daadwerkelijk ruimte willen geven aan coöperaties om een rol te spelen in de warmtevoorziening?

Ook dynamische tarieven voor warmtepompen zouden eventueel kunnen werken ter bevordering van de opslag van duurzame energie. Er zouden in 2014 experimenten gedaan worden door energieleveranciers en netbeheerders met dynamische tarieven.

Mevrouw Agnes Mulder (CDA): Ik vermoedde het al, voorzitter.

Dan kom ik op mijn laatste punt. Wij verwachten van de Minister risicoanalyses van de aardgaswinning in Groningen. Die komen er in mei. Is de Minister bereid, die risicoanalyses niet alleen voor Groningen te doen, maar voor alle velden in ons land, zodat we een goed overzicht hebben van de risico's die de inwoners lopen? Wij krijgen daar namelijk heel veel vragen over en als wij iedere keer per gebiedje een hele discussie moeten voeren hier in de Tweede Kamer, zijn we niet heel erg effectief bezig en kunnen we ook de zorgen niet wegnemen van de mensen.

Mevrouw Van Tongeren (GroenLinks): Voorzitter. Wij hoorden de Minister van Financiën zeggen dat de hoge salarissen bij ABN AMRO – het debat daarover vindt in de plenaire zaal plaats vandaag – wettelijk wel mochten, maar niet wenselijk zijn. Het zou zo verfrissend zijn als deze Minister op een enkel onderwerp ook zou zeggen: ja, van de wet zou het wel mogen, maar ik vind het niet wenselijk. Ik denk dan aan de gaswinning op Terschelling. Meerdere Kamerleden hebben daar vragen over gesteld, ik ook. We kregen van de Minister een keurig procedureel antwoord hoe dat loopt en dat hij onder de rijkscoördinatieregeling van alles en nog wat gaat doen. Van deze Minister zou ik willen weten: wat is er het nationale belang van om op zo'n eiland 2 tot 4 miljard kuub gas te gaan winnen? Zou deze Minister niet over een enkel deel van Nederland kunnen uitspreken: misschien kan het wettelijk wel, maar ik vind het niet wenselijk?

De Minister zegt dat de Waddeneilanden van Nederland niet bij het werelderfgoed horen. Mij is verteld dat delen van die eilanden wel degelijk werelderfgoed zijn, onder andere de Boschplaat, en dat Duitsland en Denemarken al hun Waddeneilanden wel als werelderfgoed hebben laten erkennen. Hoe zit dat? Waarom hebben wij onze eilanden uitgezonderd? Is dat wellicht vanwege de gaswinning?

Mijn volgende vraag betreft eveneens de gaswinning. Er is een studie, Zachte landing, verlengde vlucht, gedaan door de Nederlandse School voor Openbaar Bestuur (NSOB), waarin eigenlijk werd gepleit voor het langer in stand houden van de gaswinning in Nederland. Daarbij zeggen ze dat er aan twee dingen gedacht moet worden: gaswinning in kwetsbaar gebied – ik neem aan dat dit onder andere Terschelling is – en meer onconventioneel gas. Ik wil van de Minister weten of hij dit advies nog steeds betrekt bij zijn besluitvorming, of dat we inmiddels verder zijn in de gedachtevorming. Kortheidshalve sluit ik mij aan bij de vragen van het CDA over die risicoanalyses. Dat vond ik een sterk punt.

Ik dank de Minister voor de warmtebrief. GroenLinks heeft ook al eerder gevraagd om eens te kijken naar nieuwbouwwijken zonder verplichte gasaansluiting. Ik ga ervan uit dat de Minister daar nu wel voor open staat. Er zit op dit moment nog een groot belastingvoordeel op gas. Dat is zes keer zo goedkoop. Moet je dat niet stapsgewijs gaan rechtzetten, als je langzamerhand af wilt van het gas en inziet dat we daar zuiniger mee om moeten gaan? Het is immers fossiel, er is maar een eindige voorraad van en we willen toch steeds meer overgaan op duurzaam. Andere partijen, maar ook GroenLinks, hebben daar al eerder een voorstel voor gedaan. GroenLinks zou dan zeggen: zonder het gebruik van een gewoon gezin uit. Dat maakt duurzame warmtebronnen, maar ook isoleren, voor midden- en grootverbruikers veel aantrekkelijker.

Er zijn al vragen gesteld over het hoogspanningsnet. Daar sluit ik mij kortheidshalve bij aan. Wie zou in het geval van zo'n warmtenet de rol van netbeheerder op zich gaan nemen? En hoe verdelen we de kosten? Dat is namelijk ook een hele discussie bij het elektriciteitsnet. Hoe zou de Minister dat willen doen bij een warmtenet? Ziet de Minister de noodzaak om ook de lozing van restwarmte onaantrekkelijk te maken? Deelt hij het voorstel van GroenLinks om daarbij een langzaam oplopende belasting te overwegen?

Elektrische auto's heb ik al even genoemd in een interruptiedebatje met de VVD. Ik zou graag een reactie van de Minister willen. Ik heb namelijk gehoord dat de ondernemers die zich ingeschreven hebben, pas daarna te horen hebben gekregen dat zij geen koffie, thee of wc's mogen aanbieden en dat er nu ook benzinestations zijn die een vergunning aanvragen voor elektrisch laden, maar dat dit via een geheime procedure gaat, zodat de houders van vergunningen voor e-laadstations daar niet tegen kunnen protesteren. Dat lijkt mij vreemd, dus ik wil graag weten hoe dat zit. Als het klopt wat ik heb gehoord, dan wil ik weten wat de Minister gaat doen om toch een gelijk speelveld te creëren.

Over de voortgang van het energieakkoord sluit ik mij aan bij wat mijn collega van het CDA zei. Er worden veel punten genoemd, maar weinig concreets. Bijvoorbeeld op het gebied van energiebesparing in de bebouwde omgeving zijn veel acties aangekondigd, maar gaan wij het halen? 300.000 gebouwen moeten twee labelstappen verbeteren. Gaat dat lukken? Hoe weet de Minister dat? Kan hij ons verzekeren dat het lukt? In welke fase is de monitoring van de energiebesparing door de VNG, gemeenten, Rijkswaterstaat en de RVO nu? Is er een nulmeting gedaan? Hoe loopt dat? Met de bedrijven speelt precies hetzelfde. Er staat veel tekst die mij enorm aanspreekt, maar de vaagheid, onzekerheid, vrijblijvendheid blijft. Heeft de Minister een stok achter de deur? Per geïnvesteerde euro is de opbrengst bij de bedrijven het hoogst. Dat moeten we echt willen. Hoe kan de Minister daar meer druk op zetten? Wat gaat hij doen?

De monitor met betrekking tot wind op land was duidelijk. Een grotere waarschuwing kun je niet krijgen. 1.300 MW is nog niet in procedure. Dat is een derde. Graag wil ik expliciet van de Minister weten of hij denkt dat hij die volledige 1.300 MW voor elkaar gaat krijgen en wat hij gaat doen als dat niet lukt.

Friesland is net aan de orde geweest. Het voelt als heel lang geleden, maar volgens mij was er nog maar vier jaar geleden een motie van onder andere GroenLinks om inderdaad windmolens te plaatsen langs de Afsluitdijk. Dat is toen eindeloos uitgesteld en ik hoor graag van de Minister of dat nu echt niet meer aan de orde is. Een eerdere vraag betrof de eventuele meerkosten van wind op land toch in het IJsselmeer. Hoe wordt daarmee omgegaan? Is daar niet direct een reden waarom het niet gaat lukken dat het niet in de SDE+ past?

GroenLinks heeft al eerder een lans gebroken voor geschikte locaties langs rijkswegen als we er niet komen met die 1.300 WM. Ziet de Minister er wat in om versneld te kijken wat er mogelijk is langs snelwegen? Een gedeelte van de grond is dan in elk geval alvast in bezit van het Rijk. Dat betekent dat er geen grondspeculatie komt en er al een verstoring zit. Er is ook enorm draagvlak, zeg ik tegen het CDA, voor windmolens langs rijkswegen.

Dan heb ik nog een vraag over de biomassa. Hoeveel SDE+-gelden krijgen de kolencentrales nu? Kan de Minister ons daar wat over vertellen? Komt er inderdaad pas na 2026...

Mevrouw Van Tongeren (GroenLinks): Maar natuurlijk, Minister. Hoeveel SDE+-gelden krijgen de kolencentrales in de komende jaren? Hoe zit dat precies? Hoeveel geld van de SDE+-regeling gaat er naartoe om gratis cacaodoppen in kolencentrales op te stoken? Komt er inderdaad pas in 2026 een duurzaamheidseis voor biomassa in de chemische industrie? Is dat niet merkwaardig? Zouden elementen als landgebruik en sociale criteria niet moeten worden meegenomen in het keurmerk voor biomassa? Hoe kijkt de Minister daartegenaan?

Over decentrale energie heeft mijn partij eigenlijk vanaf het begin gezegd: dit gaat niet werken. Is de Minister inmiddels ook zover dat hij toegeeft dat het met de huidige regels inderdaad niet lukt? Welke mogelijkheden ziet deze Minister om die regeling wel levensvatbaar te maken? Mijn partij heeft zo'n beetje de hele scala aan mogelijkheden geopperd om het werkbaar te krijgen. Hoe kijkt de Minister daartegenaan? Ik begrijp dat we nu ongeveer negen werkende coöperaties hebben. Het idee was, dacht ik, om er dit jaar honderd te hebben. Daar is ook voor begroot. Hoe gaat de Minister dat doel bereiken? Vele collega's hebben die mensen waarschijnlijk ook gesproken. Je moet toch wel een ongelofelijk robuuste inslag hebben om een corporatie op dit moment met deze regels tot een goed einde te brengen.

Mevrouw Van Veldhoven (D66): Ik ben blij dat de heer Vos zegt dat dit zijn eigen conclusie is. Als hij het hele energieakkoord samenvat tot datgene wat de provincies aan het realiseren zijn, dan schrapt hij daarmee al het andere naast wind op land voor het gemak en laat hij totaal liggen wat er zou moeten gebeuren op de gebieden van energiebesparing, transport en innovatie. Dat is blijkbaar allemaal niet meer relevant. De meeste provincies hebben hun huiswerk gemaakt. Complimenten daarvoor, want dat zijn moeilijke processen geweest. Wat de Minister en alle andere partijen aan huiswerk hadden moeten doen en waarvan nul concrete resultaten in deze uitvoeringsagenda staan, dat deert niet, want de Partij van de Arbeid vindt het blijkbaar allemaal fantastisch. Nou, D66 niet! Wij denken dat we haast hebben en wij denken dat we echt aan de slag moeten met het uitvoeren van de afspraken die zijn gemaakt. Die zouden van ons nog versterkt mogen worden, maar dat is een reeds bekend geluid.

In de Nationale Energieverkenning (NEV) van 2015 zullen we eindelijk zien hoeveel we achterlopen op het gebied van energiebesparing, hernieuwbare energie en werkgelegenheid. Op basis daarvan gaan we dan verkenningen doen naar waar intensiveringen wenselijk zijn. Volgens mij hadden we die verkenning al bij de doorrekening van het energieakkoord. Toen bleek namelijk duidelijk dat er onvoldoende maatregelen in het energieakkoord zaten om de doelen te halen. Voordat die verkenningen vertaald zijn naar concrete maatregelen, zijn we weer een jaar verder. Straks zijn we vier jaar aan de gang met het energieakkoord voordat we concrete maatregelen hebben die voldoen aan de afspraken waaraan we al vier jaar lang hadden moeten werken.

D66 wil dat de opties die we nu al kennen, ook vanaf nu benut gaan worden. Dan denk ik aan de steden die beperkt worden door het Bouwbesluit. Sommige steden willen verdergaan en willen eerder dan 2020 nul-op-de-meterwoningen realiseren, maar worden nu beperkt door het Bouwbesluit. Geef die steden de ruimte om dat te doen! Ik denk hier bijvoorbeeld aan Utrecht. Ook aan het renoveren van woningen in de bebouwde omgeving legt het Bouwbesluit beperkingen op. Geef steden de ruimte om dat te doen! Bied netwerkbedrijven de kans om te investeren in het isoleren van woningen, waar de woningeigenaren dat in de huidige context zelf niet durven. Geef ze de ruimte! Stimuleer het innovatieve mkb, dat nu te vaak in een soort valley of death terechtkomt. Sta gemeenten die verder willen gaan met windmolens dan wat er in de provinciale plannen is afgesproken voor onder de 6.000 MW toe om dat te doen. Benut rijksgronden die er zijn! Ga verder waar dat kan! Ga niet nog een jaar wachten op verkenningen en dan pas kijken hoe je dingen kunt realiseren. Mijn oproep aan de Minister is om nu te gaan doen wat nu kan.

In 2016 zal ook de evaluatie van het energieakkoord plaatsvinden. Hoe hangt die dan weer samen met de NEV 2015 wat de inzet op aanvullende maatregelen betreft? Betekent dat niet dat de Minister, als we straks de inventarisatie hebben, gaat zeggen: laat ons, voordat we de concrete maatregelen vaststellen, even wachten op de evaluatie, zodat we die erbij kunnen betrekken? Dan schuift het namelijk allemaal weer een jaartje op. Hoe gaat de Minister ervoor zorgen dat de evaluatie van het energieakkoord ook echt concrete resultaten geeft en dus meer is dan een uitgebreide versie van deze uitvoeringsagenda?

Dan kom ik op de warmtevisie. Wij waren heel erg blij dat de Minister vorige week eindelijk zijn lang verwachte warmtevisie stuurde. Hij wilde daar eerst een gasvisie van maken, maar D66 heeft allang gezegd: mensen willen helemaal geen gas in huis, zij willen hun huis kunnen verwarmen. Als je op het knopje drukt, wil je dat het licht aan gaat. Dat is wat mensen willen. Bied hun de mogelijkheid om dat via verschillende bronnen voor elkaar te krijgen. Dat ziet de Minister in en dat staat ook duidelijk in de warmtevisie en daar ben ik heel blij mee. We moeten echt minder gas gaan gebruiken. Dat is nu voor het eerst helder doorgedrongen bij ons allemaal en ook bij het kabinet. Dat spreekt duidelijk uit de warmtevisie. Tomaten in het Westland laten groeien en huizen verwarmen met restwarmte van de industrie schept een win-winsituatie. Het maakt ons ook minder afhankelijk van landen als Rusland en van extra boringen in Groningen.

Mevrouw Van Veldhoven (D66): De partij van mevrouw Klever neemt het klimaatprobleem niet serieus; dat doet D66 wel. Wij zien in dat wij van onze volledige afhankelijkheid van fossiele brandstoffen toch echt naar een ander systeem zullen moeten. Dat zal betekenen dat op termijn de rol van de petrochemie kleiner zal worden. Het is erg belangrijk dat we kijken naar welk deel van de petrochemie het betreft. Een deel heeft niet te maken met brandstoffen, maar met chemie. We moeten kijken hoe we naar een goede transitie kunnen komen. Er zijn alternatieven. Je kunt op basis van biomassa een hoop van de chemie een heel goede toekomst geven. Ik begrijp van de sector zelf dat men dat ook graag wil. Men wil graag een innovatieagenda afspreken met de politiek, omdat men daar ook wel inziet dat zeker in Europa een deel van de toekomst van de chemie niet ligt in het blijven importeren van fossiele brandstoffen, maar in het overgaan op een nieuwe feedstock die ook in Europa haalbaar is. Men wil dat graag. D66 wil dat ook graag. Daarmee dragen we bij aan de verbetering van het klimaat, we dragen bij aan de vermindering van onze geopolitieke afhankelijkheid en we creëren een heleboel banen. Dat is een visie die echt toekomst heeft, terwijl het afhankelijk blijven en het niet willen veranderen, niet goed is voor het klimaat en op termijn ook gewoon niet goed voor de concurrentiekracht van Nederland.

Ik vervolg mijn betoog. Het stelt wel teleur dat de Minister jarenlang bezig is geweest met deze warmtevisie. We zijn blij dat die er nu is, maar als je kijkt wat de Minister concreet gaat doen, dan zien we dat hij toch weer twee jaar rapporten gaat schrijven voordat hij daadwerkelijk actie gaat ondernemen, bijvoorbeeld door de Warmtewet aan te passen. Dat duurt allemaal ontzettend lang. Dan kan het nuttig zijn om nu alvast met de Kamer de principiële discussies te gaan voeren over waar we heen willen. We moeten dat niet pas doen op het moment dat de Minister met zijn visie en zijn plannen naar de Kamer komt. Laten we dat goed voorbereiden, dan kan het daarna waarschijnlijk sneller. We moeten er ook voor zorgen dat de regio's door dit langzame tempo niet afgeremd worden in de omslag. Ik heb het net ook al gezegd bij het energieakkoord, en ik zeg het op dit punt weer: geef wethouders die verder willen gaan, meer ruimte. D66-wethouders in Rotterdam, Den Haag, Amsterdam, maar ook een GroenLinks-wethouder in Utrecht willen graag verder, willen nu graag aan de gang. Laten we die mensen niet afremmen. Heel concreet betekent dit dat we die wethouders nu al de ruimte moeten geven om bij nieuwbouw of bij de vervanging van gasleidingen een afweging maken tussen het aanleggen van een nieuwe gasleiding en het aanleggen van een warmtenet of een andere manier om de mensen te voorzien van warmte. Als je namelijk nu weer investeert in een gasleiding, dan ligt die er weer voor 60 jaar. Dus ja, het nadenken over een warmtenet betekent misschien een lock-in, maar het investeren in een nieuwe gasleiding betekent dat net zo goed. Laten we niet nog jaren wachten daar waar die investeringen nu voorzien zijn. Alle netwerkbedrijven hebben er prima zicht op waar vervanging aan de orde is. Geef wethouders vanaf vandaag de keuze om met de netwerkbedrijven en de Minister te overleggen of we vandaag iets anders kunnen doen. Is de Minister bereid om dat mogelijk te maken? Is hij bereid om het aansluitrecht op gas om te zetten in een aansluitrecht op warmte? Dat is waar mensen behoefte aan hebben. Ze willen niet per se gas, ze willen warmte.

De omslag naar warmte als energiebron gebeurt niet zomaar. Als gas via de fiscaliteit aantrekkelijker wordt gehouden, krijgt warmte geen kans. De kosten van gasnetten worden gesocialiseerd oftewel door ons allemaal gezamenlijk betaald. Dat is een cruciaal onderscheid, waardoor gas op dit moment altijd in het voordeel is. Dat onderscheid is daarom dus ook aan verandering toe, maar de Minister is hier vaag over. Aan de ene kant wil hij naar meerdere aanbieders, waar dat mogelijk is. D66 steunt hem daar van harte in. Aan de andere kant zegt hij dat de infrastructuur socialiseren en door ons allemaal laten betalen, niet kan, omdat er maar één aanbieder is. Volgens mij spreekt de Minister zichzelf op dat punt in zijn brief tegen.

Mevrouw Van Veldhoven (D66): Ik ga snel afronden. Er zitten scheve prikkels in het systeem, ook in de fiscaliteit.

Ik heb nog een paar korte puntjes. Boren in de Waddenzee...

Mevrouw Van Veldhoven (D66): Boren in de Waddenzee: pas daar heel erg mee op. Laat economische winbaarheid niet het toetscriterium zijn.

Windmolens: de rijkscoördinatieregeling – dit is echt mijn laatste punt, voorzitter – mag geen «ik wals over u heen»-regeling zijn. Heel concreet: kan de Minister toezeggen dat de gebiedscoördinator die hij heeft omarmd, op grond van een motie van D66, ook zal worden aangesteld in Friesland en Drenthe? Ik geloof dat de provincie Friesland nog één weekje uitstel vraagt om een rapport af te ronden. Zo erg kan dat ene weekje toch niet zijn? Kan de Minister toezeggen dat hij Friesland dat weekje in ieder geval gunt?

De heer Smaling (SP): Voorzitter. Ik zal spreken over de stroomstoring van eind maart, over de warmtevisie, wind op land en dan nog over wat varia, waarbij ik waarschijnlijk zal worden afgefloten door deze internationaal gerenommeerde scheidsrechter als ik te lang praat. Dus ik begin maar snel.

De stroomuitval eind maart was er nogal één. Ik moet zeggen dat ze zo niet vaak voorkomen. Dat duidt op leveringszekerheid, waar wij terecht allemaal wel trots op zijn. Ik heb terugkijkend op die dag toch nog een paar vragen aan de Minister. De eerste betreft de schadekwestie. Het was een defect bij TenneT en dan zou er geen schadeverhaal mogelijk zijn. Dat zou wel het geval zijn als het bij Liander aan de orde was geweest. Is dat wel terecht? Door het feit dat het zich afspeelde bij TenneT had het onderliggende net daar direct last van. Is het dan terecht dat geen schadeverhaal mogelijk is? Ten tweede: vroeger viel de stroom uit in Weesp of in Alkmaar of in een deel van Leiden. Nu ligt de halve Randstad plat. Waar duidt dat op? Is dat voorval geen signaal dat we naar kleinschaliger en decentraler toe zouden moeten? Immers, als het eens misgaat, dan heeft het ook meteen deze schaal. Dat brengt mij tot mijn derde vraag. Wat heeft het voor consequenties voor de veiligheid? Ik wil mensen niet op ideeën brengen, maar ik denk weleens dat Schiphol vitale infrastructuur is, evenals het Centraal Station van Amsterdam. Blijkbaar is een onooglijk stukje Diemen nog vitaler dan al deze meer voor de hand liggende punten. Graag hoor ik van de Minister hoe hij dit duidt en hoe zijn collega van Veiligheid en Justitie hier ook mee aan de gang wil.

We zijn blij dat de warmtevisie er is. In grote lijnen zijn we tevreden over de teksten die we hebben mogen lezen, maar een aantal zaken wil ik hier toch aan de orde stellen. Het eerste is een vrij fundamenteel punt. De warmtevisie suggereert wel erg dat we met de warmte die we creëren, de gebouwde omgeving willen bedienen. Als je de omslag wilt maken naar een duurzame samenleving en als je dus echt een energietransitie wilt, zou voor die gebouwde omgeving de insteek volgens ons moeten zijn: isolatie, decentrale opwekking en besparing. Dan zou je de restwarmte in eerste instantie in de industrie moeten hergebruiken en dus omzetten naar proceswarmte. Dat gebeurt hier en daar ook. Er zijn wat voorbeelden in Roermond, waarbij het mkb een heel nuttige bijdrage heeft geleverd. Ik wil pleiten voor een soort cascadering, waarbij je eerst probeert om van de restwarmte weer proceswarmte voor de industrie te maken en daar ook de glastuinbouw bij te betrekken, en pas daarna kijkt naar de gebouwde omgeving, en dan met name de gebouwde omgeving die dicht bij de plekken zit waar de restwarmte wordt opgewekt. Rijnmond ligt dan voor de hand. De Warmterotonde Zuid-Holland dragen wij een warm hart toe. Kijk echter naar Eemshaven, bijvoorbeeld naar zo'n stoomgrid bij Delfzijl. Dat is heel zinvol, want daar kunnen allerlei bedrijven voor opteren, maar daar is vrij weinig gebouwde omgeving, dus in die zin zou ik een nuancering in de fundamentele kwesties van de warmtebrief willen aanbrengen.

Het tweede punt, dat ook erg belangrijk is, is dat de brief erg is geschreven vanuit de producent en de leverancier en wat minder vanuit de consument. De Minister schrijft ook: ik heb met de bijdrage van vele stakeholders deze brief geschreven. Heeft hij dan aan de consumentenkant ook wel voldoende zijn licht opgestoken? Ik denk aan de Woonbond, de Consumentenbond en Vereniging Eigen Huis, die toch allemaal een aantal zinvolle punten in te brengen hebben. Is het de intentie van de Minister om af te stappen van het «niet meer dan anders»-principe, omdat dit zo moeilijk rendabel te krijgen is? Wat zou je daar dan aan moeten doen? Er ligt dus een bepaalde meerwaarde in warmtenetten voor de maatschappij als geheel. Moet je daar dan permanent in gaan subsidiëren? Moet je de ACM dan naar de kosten laten kijken? Hoe zou je dat moeten doen? We moeten toch iets doen aan de plussen en minnen die men thans ondervindt als gevolg van de verplichte winkelnering in de warmtelevering, want ik draag de stadsverwarming een warm hart toe, maar er zijn toch wel erg veel negatieve signalen.

Krijgt bodemenergie genoeg kansen? Ik lees tot mijn vreugde dat die op termijn zonder subsidie rendabel moet kunnen zijn. Nou, graag! Met mestvergissing is het ook zoiets. Er is een overschot aan dierlijke mest. Dat is onwenselijk, dus als je over de energie gaat praten die je uit mestvergisting weghaalt en je zegt: dan maar geen cosubstraat erbij, dan gaat het in de eerste plaats heel erg traag, want je hebt covergistingsmateriaal nodig om dat processnel op gang te brengen. Echter, Slibverwerking Noord-Brabant is praktisch energieneutraal, en dat is zuiveringsslib, wat onvermijdbaar is. Daar word ik dan weer heel enthousiast van. Ik zoek dus naar een balans van wat wel en niet goed werkt in deze hele transitie.

Over de wkk's is de Minister wat somber. Is het dus aju, paraplu voor de wkk's of zit daar toch nog een toekomst in? De Minister wil innovatie laten sturen door de topsector energie. Ik zou hem toch ook willen vragen om kleine gideonsbendeachtige bedrijfjes daarbij te betrekken. In de topsectoren zitten ook partijen die geen belang hebben bij verandering. Die gaan op de rem staan. Daarom zou ik het niet alleen tot de topsector willen beperken.

Dan de warmteplannen. Moeten die verplicht in de Omgevingswet opgenomen worden? Dan kun je met name in provinciale omgevingsvisies provincies uitnodigen om met warmteplannen te komen. Paragraaf 4.3.2 over kleine hernieuwbare warmteopties vind ik een heel fijn paragraaf. Daarmee kom je ook meteen aan het punt wat de rijksoverheid doet. Stuurt zij op dit dossier of faciliteert zij slechts? Dat zijn twee verschillende punten. Als je even door de regionale pers heengaat, komen er in Veenendaal wat nul-op-de-metermodelwoningen, die overgewaaid zijn uit Ede-Wageningen. Daar is heel veel belangstelling voor. De Energy Valley doet in opdracht van de gemeente Assen onderzoek naar het verdelen van de restwarmte voor bedrijven. Dat is onderdeel van de duurzaamheidsmaatregelen in Assen. De Parkstadgemeenten hebben een plan liggen om in 2040 energieneutraal te zijn. Er is een Brabants energieakkoord gepresenteerd, dat 5.000 banen moet kunnen opleveren in 2020. De gemeente Brummen wil in 2030 energieneutraal zijn. De corporaties Woongoed en Clavis in Zeeuws-Vlaanderen steken de komende jaren miljoenen euro's in energiebesparende maatregelen. Met andere woorden: het bruist en het borrelt, decentraal. Het lijkt mij goed dat de Minister beseft dat hij een sturende taak heeft, maar dat hij ook heel erg een faciliterende taak heeft. Dan zou je een soort Crisis- en herstelwet kunnen krijgen, maar dan andersom, zodat je het decentrale niveau waar nodig faciliteert en niet met een rijkscoördinatieregeling er van alles doorheen drukt.

Ten slotte de fiscale doorwerking van veel maatregelen. Ik zie door de duurzame houtsnippers het bos niet meer en ben waarschijnlijk niet de enige. Er zit nu een straf op het overstappen van gas naar elektriciteit als je naar de belasting kijkt, want het aandeel belasting op elektriciteit ligt veel hoger. Het vervangen van restwarmte uit een gascentrale door duurzame warmte uit een biomassacentrale leidt ook tot belastingverschuivingen binnen het totale systeem. Verder heeft de warmte echt wel een startinvestering nodig en moeten overstappers naar warmte ook gelokt worden met een wortel, op het niveau van ketelvervanging, maar ook op het niveau van labelstappen. Ze zouden bijvoorbeeld beloond kunnen worden met meer labelstappen. De energie-infrastructuur voor warmte moet ook...

Mevrouw Klever (PVV): Voorzitter. Wederom spreek ik vandaag mijn afkeuring uit over het huidige energiebeleid. De Minister zet in op zwaar gesubsidieerde energie, die onze energievoorziening onnodig fors duurder maakt. De PVV streeft naar betrouwbare en betaalbare energie, waarbij we vertrouwen op de kracht van innovatie. Dat is het beste voor onze economie, het beste voor onze werkgelegenheid en het beste voor de schatkist. Het feit dat de Minister geen 40% kostenreductie realiseert voor wind op zee, maar slechts maximaal 17%, is wat de PVV betreft het zoveelste bewijs dat het beleid simpelweg niet werkt. Ook de visie van de Minister dat wind op zee geen 18 miljard maar 12 miljard subsidie gaat kosten, lijkt ons te optimistisch, omdat de lagere schatting uitgaat van een forse stijging van de energieprijzen. In Amsterdam dacht men ook dat de energieprijzen fors zouden stijgen. Daarom bouwden ze een afvalenergiecentrale. Vorige week konden we in de krant lezen dat deze visie van alsmaar stijgende energieprijzen de stad Amsterdam een strop oplevert van minimaal 143 miljoen euro. De PvdA had een visie en de burger krijgt de rekening gepresenteerd. Zo gaat dat helaas wel vaker.

De duurzame-energieplannen van dit kabinet vereisen ook aanpassingen in ons netwerk. Dat zorgt niet alleen voor een hoop overlast voor omwonenden, zoals afgelopen dinsdag bleek in het AO over de 380 kV-verbinding in Brabant, maar ook voor een forse kostenpost van zo'n 70 miljard euro, zo lezen we in de beleidsbrief stroom. Dik tweeëneenhalf jaar na ondertekening van het energieakkoord is nog steeds onduidelijk hoe deze rekening betaald gaat worden. Dat baart de PVV zorgen. De transportkosten voor de burger zijn sinds 2000 al met 400% gestegen en die rekening wordt onder steeds minder huishoudens verdeeld. Steeds meer huishoudens met zonnepanelen en energie-neutrale woningen betalen hier namelijk niet of nauwelijks aan mee. Heeft de Minister hier wel oog voor? Hoe gaat hij ervoor zorgen dat deze rekening eerlijker verdeeld wordt?

De PVV zou graag in de volgende Nationale Energieverkenning de verwachte ontwikkeling van de energierekening zien, uitgesplitst naar verschillende typen huishoudens, namelijk huishoudens die wel en huishoudens die niet investeren in zonnepanelen en energiebesparing, inclusief alle voorgenomen belastingstijgingen, de gehanteerde stroomprijsverwachtingen en een nieuwe verdeling van de netwerkkosten. Ook zien we dit graag voor verschillende typen bedrijven, van de bakker tot aan de grootverbruiker. Om een tweede foutenfestival te voorkomen, zouden wij graag zien dat de rekenmethodes en data openbaar gemaakt worden. Kan de Minister dit toezeggen?

Met betrekking tot de warmtevisie van de Minister heeft de PVV een vijftal aandachtspunten. Ten eerste zijn wij teleurgesteld dat de herziening van de Warmtewet met twee jaar wordt uitgesteld. De twintig knelpunten die consumentenorganisaties hebben benoemd, komen in het geheel niet voor in de warmtevisie. De problemen met de hoge rekeningen, het niet functioneren van het NMDA-principe, onveiligheid, lekkages, verminderde isolatie en noem maar op blijven voor huishoudens tot die tijd bestaan. Is de Minister bereid, deze knelpunten los te koppelen van zijn warmtevisie en de herziening van de warmtewet op deze punten te versnellen? Geen enkele wet is perfect, maar twintig knelpunten is wel heel veel. Daar kunnen we geen twee jaar mee wachten.

Het tweede punt is dat eindgebruikers van een warmtenet nu geen energiebelasting betalen. Dit deel vloeit in de zakken van de warmteleverancier. Naarmate meer huishoudens worden aangesloten op een warmtenet zal de energierekening voor de overige huishoudens stijgen als de overheid de totale inkomsten uit de energiebelasting gelijk wil houden. Wat is de visie van de Minister op dit probleem? Gaat de energiebelasting voor de overige huishoudens omhoog of is een vermindering van de totale inkomsten uit energiebelasting ook een optie? Dit probleem speelt nu natuurlijk ook al als het gaat om huishoudens met zonnepanelen. Op dit punt zouden wij graag van de Minister duidelijkheid hebben.

Een derde aandachtspunt is dat de aanleg van een warmtenet kostbaar is. 1 miljoen huishoudens aansluiten op een warmtenet zal al snel enkele miljarden euro's kosten. Worden die kosten gedragen door de exploitant van het warmtenet of worden die kosten gesocialiseerd? Daarnaast moet de bestaande apparatuur in woningen met een gasaansluiting omgebouwd worden. Wie gaat dat betalen? Worden deze kosten ook gesocialiseerd? Kunnen woningbezitters een dergelijke ombouw ook weigeren? Tot op heden heeft de overheid al 3,4 miljard euro SDE+-subsidie gestoken in warmtenetten en betalen de eindgebruikers geen energiebelasting. Warmte wordt dus in feite dubbel gesubsidieerd. Er komt natuurlijk een moment dat het socialiseren van kosten asociale vormen aanneemt. Wat de PVV betreft is dat moment nu wel bereikt.

Een vierde punt is dat de Minister in een AMvB bij het wetsvoorstel STROOM regels wil opnemen over de afweging tussen de aanleg van een gasnet of een warmtenet. De aanwijzing van warmtegebieden heeft in potentie forse consequenties voor de bewoners. Zij hebben geen vrije keuze meer tussen gas en warmte. Is de Minister bereid, deze AMvB naar de Kamer te sturen, zodat we deze ten minste apart van het wetsvoorstel STROOM kunnen behandelen?

De Minister presenteert de warmtevisie in de media als een manier om minder afhankelijk te worden van Gronings gas. Dat is een goede zaak, maar wij begrijpen niet dat de Minister enkele maanden geleden nog het PVV-plan om meer lng (liquid natural gas) te importeren vanuit de heup afschoot als «te duur», om vervolgens met een visie te komen die nog veel duurder is. Vanuit kostenoptiek en ook om de gaswinning in Groningen te verminderen, willen wij daarom nog een keer pleiten voor ons plan, namelijk in plaats van geheel nieuwe peperdure warmtenetten aan te leggen, meer gebruik te maken van lng. Graag een reactie.

Ik rond af. De PVV keurt het energiebeleid van deze Minister af. Het met miljarden euro's subsidiëren van de opwekking van energie, zonder oog te hebben voor innovatie en technologische ontwikkelingen in de wereld maakt energie voor de gewone burger onbetaalbaar. Ook wat betreft de warmtevisie hebben wij op het gebied van kosten grote vraagtekens. Wij vragen de Minister om energie vooral betaalbaar te houden.

De heer Jan Vos (PvdA): Voorzitter. Er wordt vaak tegen de Minister van

Economische Zaken en tegen woordvoerders Economische Zaken gezegd dat Nederland een ondernemend land is, maar dat de politiek zo weinig ondernemend is, dat daar zo weinig gebeurt en hoe je toch in die stroop kunt blijven overleven. Er zijn ook tegengeluiden. Zo is er een jaar of twee geleden een mooi boekje verschenen met de titel «De ondernemende staat» van Mariana Mazzucato. Ik heb er weleens aan gerefereerd in een overleg met deze Minister. Ik heb het boek vandaag ook meegenomen. Eigenlijk is deze Minister primair een ondernemer. Wij maken namelijk met elkaar een gigantische ondernemende omslag. We gaan immers van een samenleving die haar energie opwekt uit fossiele energie naar een samenleving die haar energie opwekt uit duurzame energie. Energie is een cruciaal onderdeel, een heel groot onderdeel van onze economie. Als we zo'n stap met z'n allen willen zetten, levert dat heel veel vraagstukken op en heel veel debat. Het is heel bijzonder om dat mee te mogen maken als Kamerlid en het is ook heel bijzonder om te zien hoe deze Minister dat doet.

Ik heb heel veel kritiek gehoord vandaag van woordvoerders. Ik heb natuurlijk zelf ook zo'n lijstje, maar ik vind het belangrijk om dit eveneens naar voren te brengen, want wat zijn we nu met z'n allen aan het doen? We plaatsen een enorme hoeveelheid windmolens op de Noordzee, waar dadelijk heel veel duurzame energie uitkomt. We plaatsen heel veel windmolens op land en dat doen we niet zomaar vanuit Den Haag. Nee, vrijwel alle provincies in Nederland hebben zelf bepaald waar die windmolens komen te staan. Dat veelgevraagde draagvlak daarvoor is er in Nederland. Wij schakelen nu over, mede naar aanleiding van een motie die ik samen met mijn collega van de VVD heb ingediend, naar warmte als een belangrijke energiebron voor onze huishoudens. Daar ligt een uitgebreide warmtevisie voor op tafel. We wekken groen gas op. We zorgen ervoor dat biomassa wordt gestookt in onze kolencentrales. Het is een heel veelomvattend pallet, dat wij hier met z'n allen voor elkaar weten te krijgen. Dat is buitengewoon ondernemend en iedereen die altijd maar zegt dat er in Den Haag niets gebeurt en dat daar alleen maar gepraat wordt, iedereen die vooral kijkt naar de dagelijkse akkefietjes, realiseert zich niet aan wat voor enorme opgave hier voldaan wordt, en dat gebeurt onder regie van deze Minister. Ik heb ook een paar kritiekpunten, die komen nog, maar bij al die kritiekpunten wil ik dit toch gezegd hebben.

Ik begin met de warmtevisie. Daar zit een uitvoeringsagenda aan vast. De visie is uitstekend en de uitvoeringsagenda is eveneens een goede aanzet. De motie die de VVD en de Partij van de Arbeid hebben ingediend, vraagt erom, 1 miljoen huishoudens op restwarmte, op warmte aan te sluiten. Hoe en wanneer gaan we dat concreet doen? Voor vrijwel alle andere vormen van duurzame energie hebben we uitgebreide plannen en schema's liggen, die ook volop in uitvoering zijn. Ik wil graag ook de warmtevisie beter en sneller geëffectueerd zien dan nu het geval is in de overigens – ik zeg het nogmaals – uitstekende notitie, die ook op breed draagvlak kan rekenen en die met heel veel partijen in de samenleving wederom is opgesteld. Hoe denkt de Minister over open en gesloten warmtenetten? Hoe ziet hij de verplichting op een aansluiting? Dat zijn toch kernvragen waarop ik de Minister graag nog een keer hoor ingaan.

Ik kom op de vergelijking met Denemarken. Daar zijn cv-installaties afgeschaft. Bewoners van Denemarken mogen geen cv-ketel meer in hun huis installeren. Daar wordt restwarmte met een bonus-malussysteem in de industrie zwaar belast en gesubsidieerd. Ik geef dat maar even als voorbeeld, want de Minister zegt: wij schakelen over van gas naar warmte. Het is nog maar de vraag of we dat gasnet nog willen gaan vervangen en of we het verder willen onderhouden. Moeten we dan niet ook een stap verdergaan? Is dat wat ik tussen de regels door lees? Ik hoor ook de fractie van D66 zeggen: mensen willen geen gas, mensen willen warmte. Is D66 dan ook van mening dat die cv-ketel er bij nieuwbouw gewoon uit gaat? Gaan we dan over op warmte? Dat is dan toch de consequentie van wat we met z'n allen aan het doen zijn.

We hebben al gesproken over wind op land. Alle provincies zijn hun afspraken nagekomen, maar Friesland nog niet. Er ligt nog een onderzoek. Met alle respect voor het feit dat we die plannen daadwerkelijk op tijd moeten uitvoeren, heb ik toch de vraag aan de Minister of hij die brief wil afwachten. Is hij daartoe bereid? Ik zeg daar wel bij dat de provincie Friesland haar tijd eigenlijk heeft gehad. Zij is de enige die de afspraken nog niet is nagekomen.

In Drenthe ...

Mevrouw Van Veldhoven (D66): Dan wacht ik nog even op het antwoord van de heer Vos. Het lijkt D66 zonde om nu weer opnieuw te investeren in gasleidingen als er een goed alternatief is, maar dat moet natuurlijk wel bekeken worden. Misschien is er niet overal een goed alternatief.

Ik heb nog een vraag op een ander terrein, waarop we met elkaar meer voortgang moeten boeken, namelijk het isoleren van woningen. Ook daarvan zegt de Partij van de Arbeid dat het belangrijk is. Er ligt nog een motie van de leden Pechtold en Samsom om ook netwerkbedrijven daarin een rol te geven. Is de heer Vos bereid om samen met mij ook dat punt vandaag onder de aandacht te brengen bij de Minister? Is hij bereid om met mij te zeggen: laten we alles doen wat we kunnen doen?

De heer Jan Vos (PvdA): Als je een conservatieve ideologie aanhangt, blijft alles bij het oude. Wat ik nu juist zo te prijzen vind in dit kabinet, zoals ik ook al zei in mijn inleiding, is dat we zeer ondernemend bezig zijn om de energiehuishouding van Nederland drastisch te verduurzamen. Dat doen we om twee redenen, geopolitiek en omdat we het klimaat op deze aarde een beetje in balans willen houden. Aan uw adres zeg ik dus: de procedure klopt, de richting die we ingaan, is goed, de stappen die we aflopen, zijn goed, maar in Friesland hebben ze gewoon niet tijdig en adequaat gereageerd. In alle andere provincies wel, met heel veel moeite, maar dat is ook logisch, want we zijn een klein, dichtbevolkt land en we zijn met een enorme operatie bezig. Dus zijn er veel mensen die daar last en hinder van ondervinden en die niet hun zin krijgen. Dat is inherent aan het proces dat we met z'n allen doorlopen.

Wat de situatie in Drenthe betreft is mijn fractie van mening dat er te veel ruimte wordt gegeven aan de initiatiefnemers. Als er geen inzet gepleegd wordt om de omklemming van Drouwenermond, Gastel en Veen te voorkomen, zal de provincie Drenthe doorgaan met de actie om die ene lijn met windmolens waarover het daar gaat, weg te krijgen. Dat is begrijpelijk. Wij zijn er, geloof ik, allemaal geweest: als je daar aan een keukentafel zit en je weet dat die mensen voor en achter hun huis windmolens krijgen, dan vraag je je toch ook af of dat nu echt is waar wij naartoe willen. Er zijn alternatieven genoemd: zwaardere molens, een verlenging van de lijn, een stukje van de lijn toch ergens anders plaatsen. Daarop wil ik toch graag nog een reactie horen van de Minister. Ik heb niet het idee dat die boeren daar echt veel verdienen en dat de mensen die in de wat kleinere huisjes langs de dijk wonen, onze achterban, daar toch een beetje de dupe van zijn geworden.

Mevrouw Van Tongeren (GroenLinks): Als de heer Vos de Handelingen terugleest, zal hij zien dat ik heb gezegd dat het bij werelderfgoed was, en dat ik nooit heb gezegd dat Terschelling onderdeel is van het werelderfgoed. Aan de Minister heb ik dat ook zo gevraagd: waarom dat niet zo is.

Mijn vraag is of er voor de PvdA een grens is, tot waar het misschien wettelijk wel mag maar het in Nederland toch niet wenselijk is om gas te winnen.

De heer Jan Vos (PvdA): Ik heb mijn best gedaan om, zoals u terecht constateerde, een aantal punten in de vragen te vouwen, zoals dat hier in het jargon heet.

Ik wil het punt biomassa aanstippen. Wij zijn van mening dat biomassa op dit moment lijkt te worden overgesubsidieerd. Wij vragen de Minister om het SDE-tarief voor bij- en meestook van agrarische afvalstromen naar beneden bij te stellen, naar kostendekkendheid. Het gaat dan met name om cacaodoppen en om dierenmeel. Er zou op dit moment sprake zijn van 80 miljoen tot 200 miljoen aan oversubsidiëring. De Minister begrijpt vast wel waarom het gaat: we subsidiëren biomassa, maar reststromen zijn veel goedkoper. Als we het voor zo'n bedrag doen, is dat toch een beetje weggegooid geld. Zo ken ik de Minister niet, maar als ik verkeerd geïnformeerd ben, hoor ik dat ook graag van hem.

Mijn fractie is verder van mening dat duurzaamheidscriteria aan biomassa voor de energiesector, die zo succesvol zijn vastgesteld nadat de Kamer daarover een motie heeft aangenomen, ook van toepassing moeten worden op de chemie. Is de Minister bereid om hiertoe stappen te zetten? Aangezien hij een groot voorstander is van het zogenoemde gelijke speelveld kan ik mij eigenlijk niet voorstellen dat hij dat niet wil doen.

De heer Houwers (Houwers): Voorzitter. Dank voor het welkom. Ik kreeg dat inmiddels anderhalf uur geleden, maar toch dank voor de plezierige woorden. Ik hoop binnenkort wel lid te zijn van deze commissie, maar dat gaan we even rustig afwachten.

Ik dank de Minister voor het antwoord over de laadpalen. Ik zie er een duidelijke lijn in, waarin hij aangeeft dat er geen sprake zou moeten zijn van kruissubsidie, en dat taken en verantwoordelijkheden duidelijk gescheiden moeten zijn voor de elektrische laadpalen voor auto's.

Ik maak direct het overstapje naar elektrische auto's en de subsidiëring daarvan. De heer Bosman heeft er vragen over gesteld en het houdt mij natuurlijk ook bezig. Hoe is het mogelijk dat we deze auto's het land uit zien gaan? We hebben begrepen dat die subsidie dan terugkomt. Maar wat doen degenen die zo'n auto gekocht hebben dan daarna? Zij hadden blijkbaar behoefte aan zo'n auto, die op enig moment weer verkocht is. Kopen ze daarna weer een nieuwe elektrische auto? Heeft de Minister daar zicht op? Ik ben er wel benieuwd naar hoe dat functioneert, want het zou een soort doorloopeffect moeten creëren.

Ik ben op zich verheugd dat er wat meer mogelijkheden zijn voor ondergrondse 380kV-leidingen. Ik begrijp de overwegingen wel, maar ik vind het jammer dat het op het traject Doetinchem-Wesel – de Minister kent dat gebied – niet kan. Is er wellicht al communicatie over geweest, of kan de Minister anders toezeggen dat in het gebied duidelijk gecommuniceerd wordt waarom dit gebied juist niet in aanmerking zou kunnen komen voor een pilot? Op sommige plekken zijn daar namelijk altijd weer bedenkingen bij bovengrondse leidingen.

Ik kom toe aan de warmtenetten. Dat is een toekomstgerichte ontwikkeling. Ik ben verheugd over de geleidelijke omslag die we steeds meer zien. De heer Vos en anderen hebben al gezegd dat die omslag heel veel effecten heeft. Het is goed als we met elkaar proberen om die in beeld te houden. Maar de lijn lijkt mij een goede. Ik ben alleen benieuwd op welke termijn er ruimte voor en duidelijkheid over die warmtenetten komt. Er wordt gesproken over socialisering van de kosten van de aanleg van die netten, maar op welke termijn kunnen we daarover met elkaar besluiten nemen en hoe snel kan een en ander geëffectueerd worden?

Als ik het over snelheid heb, is er ook nog een ander punt, namelijk de wko's. Er wordt gezegd dat bodemenergie kosteneffectief is en dat dit snel tot stand zou moeten komen. In de praktijk zien we alleen dat dit niet gebeurt. Bewerkstelligen onze regels misschien dat het niet snel gebeurt? Of zijn er andere ontwikkelingen die ik op dit moment niet overzie? Dat is nog mijn vraag aan de Minister.

Daarmee heb ik voldoende ingebracht en hoef ik mijn tijd niet volledig vol te maken.

Mevrouw Dik-Faber (ChristenUnie): Voorzitter. Dit is het AO Energie, maar wat mij betreft noemen we het voortaan het AO Energietransitie. Want alle onderwerpen die we vandaag bespreken, moeten in het teken staan van een energietransitie; de overgang van een systeem van fossiel naar duurzaam en decentraal, dicht bij burgers. Het klimaatvraagstuk en het vraagstuk van de kwaliteit van onze leefomgeving dagen ons uit om hierin voortvarend stappen te zetten. Ik bemerk bij mezelf en mijn fractie ook het sterke gevoel dat we eigenlijk veel sneller zouden moeten gaan. Er staan veel punten op de agenda en we zijn met elkaar op weg naar duurzame energie, maar de vraag dringt zich op of het allemaal wel snel genoeg gaat.

Ik begin met de gaswinning. Bij Terschelling en Schiermonnikoog staat de mogelijkheid van gaswinning nog steeds open. Ik noem ook Oppenhuizen en Woerden. In antwoord op mijn Kamervragen heeft de Minister aangegeven dat van afwenteling van verminderde gaswinning in Groningen geen sprake is. Kan hij dit ook onderbouwen met productiecijfers en nieuwe vergunningaanvragen?

De Minister verklaart bovendien dat gemeenten en provincie wel degelijk inspraak kunnen hebben op de besluiten. Ik heb de antwoorden op mijn Kamervragen goed gelezen, maar ik zie die momenten niet, behalve dan via een zienswijze bij de ruimtelijke besluiten. Dat is de optie die er nu ook al is en die ook voor burgers openstaat. Provincie en gemeenten kunnen hun zienswijze geven over de productie-installatie, maar dan is het besluit allang genomen. In het interruptiedebatje met de Partij van de Arbeid kwam het al naar voren: mijn grote vraag is of het rapport van de Onderzoeksraad Voor Veiligheid niet aanleiding geeft om ook in deze procedures de positie van gemeenten en provincie veel beter te borgen. Ik denk daarbij ook aan de besluiten over schaliegaswinning, waar de meeste gemeenten en provincies echt niet op zitten te wachten.

Ook het punt van de begrenzing van het UNESCO-werelderfgoed is al aan de orde gekomen. Ook mijn fractie wil daarop graag een reactie van de Minister. Ik krijg een beetje dezelfde gevoelens als bij het Groene Hart, dat steeds herbegrensd wordt om woningbouwlocaties mogelijk te maken. Volgens mij kan dat niet de bedoeling zijn, zeker niet voor het wad.

Ik kom nu bij wind op land. Uit de Monitor Wind op Land blijkt dat de Minister en de provincies nog een hele uitdaging te wachten staat om aan de doelen van het energieakkoord te voldoen. In elf provincies liggen de plannen al wel vast in de provinciale structuurvisies. Wat zijn de vervolgstappen om de 6.000 MW ook echt te realiseren? Klopt het dat 2.250 MW nog onzeker is? De vraagt dringt zich dan ook op: wat nu? Hoe gaan we dit oplossen?

Ik deel de vragen van collega's over een aantal locaties waar het draagvlak onder druk staat. Mijn fractie is van mening dat bij participatie en draagvlak echt nog een wereld te winnen is. We hebben nu verschillende gedragscodes. De lijn van bijvoorbeeld Vereniging Eigen Huis om omwonenden vanaf de beginfase inspraak te geven en de mogelijkheid te geven om te participeren, lijkt mij heel goed. Maar ik vind het een veel beter idee om dit model ook wettelijk vast te liggen. Een toezegging van de Minister is dat dit volgt in de Omgevingswet, maar die is er pas in 2017. Nu is aan de orde dat we pas in de loop van dit jaar een evaluatie krijgen van de bestaande afspraken, terwijl op dit moment de realisatie van allerlei windparken in de beginfase zit. Dan zouden bewoners toch juist nu al, vanaf de start, recht op inspraak en participatie moeten hebben? Graag ontvang ik een reactie van de Minister daarop.

Ik kom op de warmtevisie. Laat ik vooropstellen dat mijn fractie van mening is dat we te afhankelijk zijn van aardgas om onze huizen te verwarmen. De bevingen in Groningen zijn het bewijs dat we die afhankelijkheid per direct moeten verminderen. Dat moet allereerst gebeuren door energie te besparen. De ChristenUnie wil een snelle uitbreiding van het aantal energieneutrale en gasonafhankelijke huizen en wijken met nul op de meter. De warmtevisie is lang verwacht en eindelijk aan de Kamer gezonden. Het is ook wel wat onbevredigend om die nu in een AO te bespreken, maar laten we dat dan maar zo doen. De komende jaren zal de restwarmte uit de industrie beter moeten worden benut. Ik kijk bijvoorbeeld naar het recente onderzoek van Ferry Van Kann van de Rijksuniversiteit Groningen. Hij stelt dat restwarmteleveranciers vaak niet willen investeren in het leveren van warmte aan huizen of glastuinbouw, terwijl de terugverdientijd zes jaar is. Wat gaat de Minister daaraan doen?

Mijn fractie vindt het realiseren van warmtenetten geen vrijbrief om oude, fossiele systemen overeind te houden. Ik denk aan de kolencentrales op de Maasvlakte en in de Eemshaven. Restwarmte is en blijft een alternatief in de transitie naar echt schone energie. Kan de Minister dit bevestigen? En bekijkt hij ook altijd de lokale situatie waarin bijvoorbeeld geothermie een nog veel betere oplossing kan zijn?

Mijn fractie mist concrete doelstellingen en maatregelen in de visie van de Minister. Hoe wil de Minister de overgebleven 80 petajoule voor warmte uit het energieakkoord realiseren? Hoe wil hij geothermie daarbij beter benutten? En wil hij warmtepompen fiscaal aantrekkelijker maken? Wat wil hij doen aan de ongelijke behandeling van de infrastructuur voor gas en elektriciteit enerzijds en voor warmte anderzijds? Overweegt de Minister de kosten voor het warmtenet te socialiseren? Wordt het aansluitrecht voor gas afgeschaft in de wet? Dat is een pleidooi van mijn fractie, want wij vinden het absoluut achterhaald gezien het feit dat er nu al wijken gasonafhankelijk worden gebouwd. Ik sluit mij aan bij het pleidooi van mevrouw Van Veldhoven van D66 daarover. Krijgen gebruikers van duurzame warmte dan ook een eerlijke prijs voorgeschoteld? Niet Meer Dan Anders (NMDA) is de afspraak, maar ik blijf er maar mails over ontvangen. Het is overduidelijk een twistpunt.

Dan biomassa. De ChristenUnie blijft het oneens met de keuze om grootschalige biomassabijstook te subsidiëren. Het is een subsidie aan kolencentrales die ook nog eens een cadeau hebben gekregen door de afschaffing van de kolenbelasting. Een verplichting tot bijstook was effectiever en een stuk goedkoper geweest. Die had ons namelijk 4 miljard euro gescheeld. Het is helemaal onverteerbaar dat 15% ander materiaal kan worden bijgestookt voor de subsidie die gebaseerd is op houtpellets. Dat is toch overstimulering, zo vraag ik aan de Minister. En waarom 15%? Eerst hadden we het namelijk over 10%.

De bedrijven en de ngo's zijn het eens geworden over het ingroeipad van de certificering van biomassa, maar mijn fractie heeft nog wel vragen over de manier waarop de eis van FSC, of gelijkwaardig daaraan, goed kan worden toegepast. Hoe zit het met de sociale criteria bij het FSC-keurmerk, zoals landgebruik? Worden die ook verplicht bij biomassa?

Mijn laatste punt is de SDE+ en Zon-PV. Als de Minister kiest voor subsidiëring van biomassa, verbaast het mij dat zonne-energie pas na biomassabijstook in de SDE+-regeling zit. Zon-PV wordt namelijk steeds goedkoper; de ontwikkelingen gaan snel. Biomassabijstook wordt duurder in de toekomst als er grotere volumes worden gebruikt. Is het dan niet een veel beter idee om technieken die op korte termijn veel goedkoper worden in een eerdere fase in aanmerking te laten komen voor subsidie? Ik begrijp heel goed dat het niet mogelijk is om een aparte categorie voor Zon-PV in de SDE+ op te nemen, maar laten we ondernemers dan wel uitdagen dat zij intekenen op de SDE+, waarbij zij dus een voorschot nemen op technologische vooruitgang en dalende kosten. Is de Minister bereid om dat te onderzoeken?

Minister Kamp: Voorzitter. Ik zal proberen om toch op de opmerkingen en vragen van alle negen woordvoerders in te gaan. Zij hebben tientallen onderwerpen aan de orde gesteld en enkele honderden vragen gesteld. Ik zal proberen om het een beetje te ordenen. Misschien moet ik in de loop van mijn verhaal nog een keer terugkomen op een enkel punt omdat het is blijven liggen in het begin.

Eerst maak ik een algemene opmerking over waarmee we bezig zijn. Een van de woordvoerders zei dat we in het vervolg eigenlijk niet moeten spreken over een algemeen overleg Energie maar over een algemeen overleg Energietransitie. Daarmee wordt de spijker op zijn kop geslagen. We zijn inderdaad bezig met een transitie naar een volledig duurzame energiehuishouding. Dat is een grote ambitie die in het regeerakkoord staat en in het energieakkoord is overgenomen. We streven dus naar de transitie naar duurzame energie, maar willen tegelijkertijd zorgen voor een betrouwbare en betaalbare energievoorziening. Betrouwbaar spreekt niet vanzelf; dat hebben we laatst nog meegemaakt met de storing van de elektriciteit in Noord-Holland. Voor de betaalbaarheid hebben we nu de wind mee omdat de prijzen van energie dalen, maar investeringen in duurzame energie kosten geld en dat verhoogt de prijs weer.

We willen dus naar een duurzame energiehuishouding en willen ook de betrouwbaarheid en betaalbaarheid de aandacht geven die ze verdienen. Het is dan nodig dat er een economische aanpak komt. We moeten de energievoorziening in ons land dus zodanig organiseren dat het economisch goed werkt. De investeringszekerheid, de internationale samenwerking en de brede maatschappelijke betrokkenheid moeten daarbij de belangrijkste focuspunten voor ons zijn. Het heeft geen zin om je energievoorziening niet internationaal op te zetten. Investeringszekerheid is nodig om de enorme bedragen die in de transitie moeten worden gestoken, los te krijgen uit de markt. De maatschappelijke betrokkenheid is natuurlijk ook van het grootste belang. Maar er moet uiteindelijk wel verantwoordelijkheid genomen worden, er moeten beslissingen genomen worden en de doelstellingen die we met elkaar hebben afgesproken moeten gerealiseerd worden.

Er zijn veel onderwerpen aan de orde gesteld. Ik begin met wind op land, omdat veel woordvoerders daarover gesproken hebben. Met wind op land hebben we nu 2.500 MW productievermogen voor elektriciteit. We hebben met elkaar afgesproken dat in 2020 6.000 MW productievermogen voor elektriciteit uit wind op land moet draaien. Provincies hebben daaraan uitstekend meegewerkt. Zoals de heer Smaling zei, zijn de problemen op dit moment het grootst in het Noorden: in Drenthe, Groningen en Friesland. Ik zal op die drie provincies kort ingaan. Met uitzondering van Friesland zijn ook daar echter de afgesproken planologische stappen gezet. Ik kan daar dus mee verder om voor elkaar te krijgen dat in het jaar 2020 die molens inderdaad draaien. Als we dat proces op de een of andere manier gaan vertragen, is direct het gevolg dat ik de 14%-doelstelling in het jaar 2020 voor duurzame energie niet haal. Ik denk dat de woordvoerders zich dat net als ik realiseren.

Ik kan het beste eerst even ingaan op de provincie Friesland. Er is nu kritiek op het besluit dat ik heb genomen om op een bepaalde plek in het IJsselmeer een bepaalde hoeveelheid windmolens te plaatsen, maar het is misschien goed om onder ogen te zien dat deze hele procedure al drie jaar loopt. In de structuurvisie Wind op land is een locatie vastgelegd voor windmolens in het IJsselmeer. Dat is precies de locatie die ook de voorkeur had van Friesland. Friesland heeft aangegeven dat dit de door hen gewenste locatie was. Die voorkeur is duidelijk uitgesproken, door ons gehonoreerd en vastgelegd in de structuurvisie Wind op land. Op basis daarvan is de procedure om het te kunnen realiseren gevolgd. We zijn al een heel eind in die procedure.

Pas bij brief van 19 december 2014 heb ik het bericht gekregen van het provinciaal bestuur van Friesland dat ze die lopende procedure niet langer steunen en ze af zijn gestapt van de voorkeur die destijds door ons aangereikt was. Dat is een gegeven dat er ligt. Ik heb bekeken wat er vervolgens zou moeten gebeuren, want de tegenwerking van de provincie Friesland is een feit waarmee je rekening hebt te houden. Friesland zei: wij willen eigenlijk dat die windmolens langs de Afsluitdijk worden geplaatst. Ik heb bekeken wat dat voor gevolgen heeft.

In de eerste plaats vraag ik mij af of Friesland zich realiseert dat je er niet met één of twee rijen langs de Afsluitdijk bent. Het vermogen dat daar moet worden gerealiseerd, de afstanden die er tussen de windmolens moeten zijn en het deel van de Afsluitdijk van Friesland in aanmerking nemend, schat ik in dat je vijf, misschien zes, rijen windmolens langs de Afsluitdijk krijgt. Dat is een heel ander beeld dan men in Friesland voor ogen heeft, zo is mijn indruk.

In de tweede plaats heb ik bekeken wat de effecten zouden zijn voor de tijdsplanning, als wij op een andere locatie dan die is vastgelegd in de structuurvisie Wind op land zouden overstappen, en de hele procedure zouden beëindigen en opnieuw zouden beginnen. Dan zouden we een vertraging van twee jaar krijgen. Dat betekent dat de bijdrage van Friesland aan de doelstelling van 6.000 MW in het jaar 2020 als onderdeel van de 14% duurzame energie die in dat jaar moet worden gerealiseerd, niet gehaald wordt. Ik kan geen vertraging van twee jaar accepteren. Om die reden heb ik onlangs aan de provincie Friesland laten weten dat ik vasthoud aan wat in de structuurvisie Wind op land staat, een locatie die door henzelf is aangereikt. Ik denk ook dat die locatie op dit moment de beste locatie is.

Een gemeente die betrokken is bij dit proces heeft besloten om zelf onderzoek te doen. Dat kan een gemeente natuurlijk altijd doen; gemeenten zijn zelf bevoegd om onderzoeken te laten doen als ze dat willen. Ik ben verder niet bij dat onderzoek betrokken, maar ik weet wel dat ik al twee keer uitstel heb gegeven aan Friesland. Op dit moment is er door hen een voorkeur uitgesproken die tot twee jaar vertraging leidt. Ik heb nu twee keer uitstel gegeven en men komt nu met een plan dat tot twee jaar uitstel leidt. Dat gaat mijn incasseringsvermogen te boven. Ik ga nu dus niet meer langer wachten op onderzoeken van gemeenten. Ik heb het zelf ingeschat en onderzocht en heb zelf in beeld wat de effecten zijn, zowel van de locatie in het IJsselmeer als langs de Afsluitdijk, hoewel ik me afvraag of je bij vijf of misschien zes rijen nog van «iets langs de Afsluitdijk» kunt spreken. Dan kom je eigenlijk ook diep in het IJsselmeer terecht. Ik zie geen heil meer in het verder wachten en denk dat het nu tijd is om door te pakken en verdere vertraging in Friesland te voorkomen.

Minister Kamp: Waarom zouden wij suggereren dat de mensen niet gehoord worden? Zij worden voortdurend gehoord. Ik heb voortdurend algemeen overleggen in de Kamer waarbij ieders opvatting uitdrukkelijk aan de orde is. De mensen brengen die ook via de gemeente en de provincie naar voren. We zijn al drie jaar met de gemeente en de provincie bezig. We hebben een locatie gekozen, die door de provincie zelf is aangereikt. We hebben twee keer uitstel gegeven. Uiteindelijk is daar iets uitgekomen wat zou inhouden dat we de bestaande procedure zouden moeten stoppen en opnieuw zouden moeten beginnen, met een vertraging van twee jaar tot gevolg. De doelstellingen die we gesteld hebben, kunnen we halen als we op alle onderdelen de vaart erin houden; als we zorgvuldig blijven maar ook de snelheid erin houden. Zodra we die eruit laten gaan, opnieuw gaan beginnen en toe gaan geven op het moment dat het er juist op aankomt om door te zetten, glipt het tussen je vingers en worden de doelstellingen niet gehaald. We kunnen niet zeggen dat we veel te weinig duurzame energie hebben in Nederland en dat het veel meer moet worden en tegelijkertijd, als er concrete voorstellen liggen om er meer van te maken, op het laatst terugdeinzen. Dat kan niet.

In Groningen heeft de provincie, en vervolgens ook de Kamer, mij gevraagd om bij de rijkscoördinatieregeling een zesde variant te betrekken. Dat zal gebeuren. Iedereen wordt weer in de gelegenheid gesteld om met zienswijzen te komen. Pas als de m.e.r. daar voltooid is, zal ik een besluit nemen. Ondertussen zal het contact tussen de initiatiefnemers van het windpark, het ministerie, de provincie en de gemeenten door blijven gaan. We zullen ook de bewonersorganisaties voor gesprekken uitnodigen, net als vertegenwoordigers van de provincie en de initiatiefnemers. We gaan met dat proces in Groningen door volgens de lijn die inmiddels ook hier in de Kamer duidelijk is geworden.

Dan ga ik in op wat er in Drenthe speelt met Drentse Monden en Oostermoer. In dat gebied is een windpark tot stand gekomen volgens een voorkeursvariant. Een aparte voorzitter van een kleine groep heeft, op basis van alles wat er aan de orde is geweest, bekeken wat de beste detaillering is als je daar het windpark van de afgesproken omvang wilt realiseren. Over de voorkeursvariant die daaruit is gekomen, heb ik overleg gevoerd met de initiatiefnemers. Zij hebben die geaccepteerd. Op grond daarvan gaan we verder. Dat betekent dat de zaak verder uitgewerkt wordt tussen nu en het einde van het jaar. Ik zal aan het einde van het jaar een besluit moeten nemen. Daarna moeten er nog een aantal stappen worden gezet. De initiatiefnemers moeten onder andere de financiering en de technische invulling van het plan rondkrijgen. Zij zullen dan op het laatste moment moeten besluiten hoe het technisch precies uitgevoerd gaat worden. De detaillering van het plan staat nu dus vast; dat is de voorkeursvariant. Hoe dit precies tot in alle laatste details eruit gaat zien, zal ik aan het einde van dit jaar beslissen, als het benodigde voorwerk daarvoor is gedaan en ik mijn besluit over het inpassingsplan moet nemen. De initiatiefnemers zullen daarna, op het allerlaatst, als ze voor de techniek moeten kiezen, bekijken hoe groot ze de windmolens maken, welk vermogen de turbines hebben en welke consequenties dat eventueel heeft voor het aantal te plaatsen molens.

Misschien is het goed om nu ook iets te zeggen over het draagvlak dat nodig is. De woordvoerders hebben allemaal gesproken over het draagvlak, dat zeker voor wind op land van groot belang is. De heer Smaling deed dat net opnieuw. Dat is natuurlijk absoluut zo. Voor alle grote infrastructuurprojecten moet je proberen om draagvlak te krijgen. Iedereen vindt dat er een goede elektriciteitsvoorziening moet zijn en dat die duurzaam moet zijn, maar niemand heeft graag windmolens vlakbij. Dat is heel begrijpelijk, maar uiteindelijk moet iets tot een besluit worden gebracht. Dat moet je doen op een manier dat je er zo veel mogelijk draagvlak voor verwerft. Bij het realiseren van windparken is het van belang dat de overheid en de initiatiefnemers voortdurend bekijken hoe ze de mensen in de omgeving waar het plan gerealiseerd moet worden, optimaal kunnen informeren en zo veel mogelijk bij het plan kunnen betrekken. Ik denk dat je dat gestructureerd moet doen. We zijn op dit moment met heel veel activiteiten bezig: wind op land, wind op zee en allerlei andere activiteiten. Dan moet je op een gestructureerde wijze omgaan met de mensen in de omgeving. Om mensen in staat te stellen mee te denken en hun opvatting te onderbouwen, zal ik ervoor zorgen dat ze van informatie worden voorzien. Ik geef het voorbeeld van een pilot die we hebben opgestart, met een kennisplatform voor het geluid van windturbines. Daar zal een kennisbericht uit voortvloeien, waarin wordt aangegeven wat er allemaal speelt met windturbines en geluid. Dat gaat naar de omwonenden, de wetenschappers, de ondernemers en de lokale overheden, zodat ze op dit punt beter onderbouwd met hun opvattingen kunnen komen. Maar omdat er zo veel dingen samenhangen, denk ik dat het verstandig is dat we met een wat bredere visie komen op het omgevingsmanagement dat nodig is voor dit soort projecten. Ik ben die nu aan het opstellen. Daarin geef ik aan hoe we het omgevingsmanagement voor al dit soort energie-infrastructuurprojecten willen organiseren. Ik zal dat kort na de zomer aan de Kamer voorleggen, om aan te geven hoe ik het ga doen. In de tussenliggende periode ga ik uitvoering geven aan een motie van de Kamer waarin werd gezegd dat je per project met een omgevingscoördinator zou moeten werken. Een aantal projecten is al een heel eind gevorderd. Bij andere projecten moet nog een hele weg gelopen worden. Mijn uitgangspunt is dat we een omgevingscoördinator aanwijzen voor alle projecten waarbij het meerwaarde heeft. Zo kunnen alle dingen die er spelen met betrekking tot de mensen die in de omgeving wonen de juiste aandacht krijgen, en wordt aan hen snel genoeg en zorgvuldig genoeg recht gedaan.

Minister Kamp: Het is niet zo dat mensen dat gevoel alleen kunnen ontlenen aan de coördinator die aangewezen wordt. Alle procedures die we hier met elkaar hebben vastgesteld en de intentie waarmee wij vanuit Economische Zaken ons werk doen, zijn al de beste garantie voor het luisteren naar de mensen in de omgeving. Wij doen niet anders dan met de mensen in de omgeving, de provincies en de gemeenten overleggen. Ook met de Kamer overleggen wij daarover. Die communicatie is er dus volop. Het gaat er met de coördinator vooral om dat je er specifiek voor de lopende procedure van de rijkscoördinatieregeling voor zorgt dat je de direct betrokkenen er optimaal bij betrekt. Ik denk dat Friesland zo'n coördinator toegewezen moet krijgen en ik denk ook dat Drenthe zo'n coördinator toegewezen moet krijgen.

Dan kom ik te spreken over de warmtevoorziening. Ik kom daar later aan de hand van vragen, bijvoorbeeld van mevrouw Klever, nog op terug. Eerst zal ik ingaan op de algemene opmerking die ook door de woordvoerders is gemaakt. Twee derde van het energiegebruik in Nederland is warmtegebruik; daar gebruiken we de energie voor. Het gas dat we in Nederland ter beschikking hebben, wordt voor het grootste deel gebruikt voor de warmtevoorziening. Warmte is in het geheel van onze energie dus een bijzonder belangrijk element. Die warmtevoorziening ondergaat de komende jaren een grote verandering, omdat wij ons steeds meer bewust worden van de mogelijkheden om verstandiger dan we nu doen met warmte om te gaan, maar ook omdat het gebruik van gas voor warmte een grote impact heeft, in het bijzonder op Groningen. We zijn de richting ingeslagen dat we de gasproductie in Groningen zo veel mogelijk verminderen. Je moet daarom extra aandacht geven aan warmte en de mogelijkheden daarvan. De mogelijkheden om beter gebruik te maken van wat er aan warmte is in Nederland, zijn groot. Om een indruk te geven: de totale warmtevraag is in Nederland 1.200 petajoule. Ik zal daar zo iets meer over zeggen. Een groot deel daarvan wordt gebruikt in de industrie, namelijk 44%. 20% wordt gebruikt door huishoudens. In de utiliteitsbouw, dus kantoren en bedrijven, wordt 27% gebruikt. In de landbouw wordt 7% van de warmte gebruikt.

Het potentieel voor verduurzaming, restwarmtebenutting en warmtebesparing is groot. Neem het potentieel voor verduurzaming. Bijvoorbeeld van de mogelijkheden van geothermie, biomassa en zonthermie wordt op dit moment tussen 74 petajoule en 140 petajoule niet benut. Optimaal benutten gaat niet vanzelf. Daar moet heel veel voor gedaan worden, maar je kunt het voor elkaar krijgen. 140 petajoule is haalbaar. Dat is gelijk aan het gasverbruik van 3 miljoen huishoudens in Nederland. Dan de warmtebesparing, waar ik ook het gebruik van restwarmte maar even bij meeneem. Die gaat nu voor een deel bij de afvalverbranding en in de industrie de lucht in en die kun je opnieuw gebruiken. Als je alle mogelijkheden voor warmtebesparing gebruikt, inclusief de restwarmtebenutting, is in 2020 een winst van 166 petajoule te realiseren. Die is gelijk aan het gasverbruik van 3,6 miljoen huishoudens. Het gaat dus om heel grote hoeveelheden. Daarom ben ik zeer gemotiveerd om, beter dan nu, gebruik te maken van de mogelijkheden om warmte optimaal in te zetten.

Ik heb in de warmtevisie aangegeven hoe we dat gaan realiseren. Ik heb daarin aangegeven dat ik initiatieven die er zijn, wil ondersteunen. Ik wil restwarmteprojecten ondersteunen en faciliteren. Ik wil met individuele bedrijven uit de industrie spreken over het benutten van de mogelijkheden die zij bieden. Ik wil ook de SDE+ bijstellen als stimulans om meer gebruik te maken van warmte. En misschien wel het belangrijkste dat op dit moment moet gebeuren, is dat ik de Warmtewet ervoor wil aanpassen. De huidige Warmtewet is een initiatief geweest van de Kamer. Er bleken haken en ogen aan te zitten die het noodzakelijk maakten dat er een reparatiewet voor kwam. Die is er, maar nog steeds zijn er grote problemen. De Kamer heeft een hoorzitting gehad waarbij al die problemen naar voren zijn gebracht. Het is mij inmiddels duidelijk dat ik er niet kom met het bijstellen van de Warmtewet. De uitgangspunten van die wet moeten fundamenteel opnieuw bekeken worden. Als wij veel meer dan nu gebruik willen maken van warmte, is er echt een andere Warmtewet nodig. Het is dan bijvoorbeeld niet goed om maar te blijven zitten op de lijn van Niet Meer Dan Anders, wat inhoudt dat je voor het gebruiken van warmte nooit meer zou mogen betalen dan voor gas. Op zo'n manier krijg je het niet van de grond. Gas heeft aparte businessmodellen en warmte moet ook aparte businessmodellen hebben. Die moeten optimaal zijn en de prijs moet zo laag mogelijk zijn, maar je moet die markt als een aparte markt behandelen en daar aparte businessmodellen voor hebben. Ik zie af van het opnieuw aanpassen van de huidige Warmtewet. Dat is een heilloze weg. Er moet een nieuwe Warmtewet komen. Die wet ga ik dit jaar maken en die breng ik volgend jaar in procedure, dus die kan in het laatste kwartaal van volgend jaar bij de Kamer komen. In de tussenliggende periode zit ik natuurlijk met knelpunten. Een belangrijk knelpunt is dat de verenigingen van eigenaren (vve's) niet goed behandeld worden in de huidige Warmtewet. Zij hebben allerlei verplichtingen gekregen die niet redelijk zijn en bij hen tot een grote last leiden zonder dat dit meerwaarde heeft. Ik heb de ACM gevraagd om daarmee rekening te houden. De huidige wet is aan vervanging toe. Ik werk inmiddels volop aan een nieuwe wet. In de tussenliggende periode zullen wij en de ACM er verstandig mee om moeten gaan. Ik heb dus de ACM gevraagd om bij knelpunten, in het bijzonder bij dit knelpunt, rekening te houden met de praktische situatie en daar de handhaving op af te stemmen.

Minister Kamp: Anders dan sommigen lijken te denken, hebben we in ons land al duizenden warmtenetten. Die zijn altijd lokaal. Voor de warmtenetten was er steeds een businesscase op grond waarvan wordt gewerkt. We hebben dat verder gereguleerd met een wet. Dat hebben we zo goed mogelijk gedaan. Er blijken nu knelpunten te zijn. Daarvoor moeten we een oplossing vinden. Ik richt mij nu op een nieuwe wet om te zorgen dat er een goede nieuwe opzet komt, waarbij de knelpunten meteen worden meegenomen. Allerlei deelonderzoeken doen die nog gebaseerd zijn op de oude wet lijkt mij minder zinvol. Er moet zo snel mogelijk een nieuwe wet komen op grond van nieuwe uitgangspunten, waarbij je de knelpunten kunt oplossen. In de tussentijd zal er in de handhaving praktisch opgetreden moeten worden door de ACM. Ik heb de ACM gevraagd om dat te doen.

Voorzitter. Ik heb al gezegd dat er op dit moment duizenden warmtenetten zijn. Door woordvoerders is gezegd dat je eigenlijk geen nieuwe gasaansluitingen zou moeten realiseren maar je alles zou moeten doen met warmte in plaats van gas. Dat kan overwogen worden door de wethouders van D66, van de PvdA, van de VVD, van de SP. En natuurlijk door de GroenLinks-wethouders waar we ook heel blij mee zijn, zo zeg ik tegen mevrouw Van Tongeren. Dat kan dus overwogen worden als er een nieuwe wijk wordt aangelegd of totaal wordt gerenoveerd. De bestaande situatie in Nederland is dat 98% van de huishoudens op gas is aangesloten. Daarvoor kunnen we de ogen niet sluiten. We hebben daar verschrikkelijk veel geld in geïnvesteerd. Nu staan we op het punt dat we daarnaast warmte hebben en dat dat meer aandacht moet krijgen. We gaan de komende tijd dus het accent op warmte leggen. Maar daarvoor moet je wel weer een heel traject doorlopen. Er moeten plannen worden ontwikkeld. Er moet infrastructuur worden aangelegd. De wetgeving moet op orde zijn. Businessmodellen moeten de kans krijgen om ontwikkeld en gerealiseerd te worden. Daar moet dus een heleboel voor gebeuren. Er zijn al veel initiatieven geweest, waardoor er nu al veel warmtenetten zijn. Er zijn er duizenden, zoals ik al heb gezegd. Ik heb er laatst nog eentje geopend in Nijmegen, waar een hele nieuwe wijk aangesloten is op een afvalverbrandingsinstallatie. Die woningen zijn dus niet op gas aangesloten. Dat zal je in de toekomst steeds meer krijgen. Niets staat de wethouders in de weg om initiatieven te nemen. Ik ben blij met die initiatieven en zal ze ook ondersteunen, maar wat mij betreft kan het niet bij die initiatieven blijven. Neem dat project in Nijmegen, dat ik heel mooi vind. In Weurt is een grote afvalverbranding. Tussen Arnhem en Nijmegen is een grote nieuwe wijk gekomen. Die zijn met elkaar verbonden. Maar zoals een van de woordvoerders zei, hebben de mensen geen warmte meer als die ene leverancier wegvalt. Wij moeten dus voor elkaar zien te krijgen dat we meerdere leveranciers van warmte op de netten krijgen in de dichtbevolkte gebieden van ons land waar kans is om warmtenetten grootschalig uit te rollen, bijvoorbeeld in de Randstad, waar het zeer grootschalig mogelijk is. Dat zal een onderdeel zijn van de planvorming.

Ik moet daar op een hoog abstractieniveau ook mee bezig zijn, om de voorwaarden te creëren waarbinnen lokale initiatiefnemers de gelegenheid krijgen om een initiatief zo vorm te geven dat men niet afhankelijk is van een of enkele leveranciers maar er meerdere leveranciers zijn. Dat betekent dat de warmtenetten grootschaliger zullen worden en dat de vraag in beeld komt hoe we de kosten gaan verdelen. Tot dusver werden de kosten voor kleinschalige netten door de direct betrokkenen gedragen. Maar als je de netten heel grootschalig maakt, kom je ook te spreken over socialiseren. Oftewel: moet je niet al die kosten bij alle burgers in rekening brengen? Daar ben ik nog niet uit, omdat grote delen van ons land niet op warmte kunnen worden aangesloten. In dunnerbevolkte delen van ons land, of de delen van ons land waar geen geowarmte of industrie met restwarmte beschikbaar is, zal er toch gas moeten blijven. Het ligt niet voor de hand dat je een groot aantal mensen in dit land laat meebetalen voor iets waarvan zij niet profiteren. Je zult daar dus een goede oplossing voor moeten vinden.

Het is duidelijk dat de mix van investeringen die we rechtstreeks doen in warmte, elektriciteit en gas opnieuw moet worden bekeken, maar je moet ook de fiscale behandeling van die drie verschillende energievormen opnieuw bekijken. Tot dusver drukt er veel belasting op elektriciteit, minder op gas en geen op warmte. In de toekomst zal er een nieuwe mix gecreëerd moeten worden. Dit soort dingen zullen we moeten ontwikkelen. Dat gaan we in stappen doen. Om te beginnen heb ik de warmtevisie gepresenteerd aan de Kamer. Ik kom aan het einde van het jaar met een energierapport waarin ik hierop nader inga. En ik kom volgend jaar met een wetsvoorstel voor een nieuwe Warmtewet, waarbij dat allemaal in de praktijk verder wordt uitgewerkt. De Kamer kan daaruit de conclusie trekken dat ik dit onderwerp bijzonder serieus neem, dat ik het gedegen wil aanpakken en dat ik warmte als alternatief een van de belangrijkste accenten vind van de verdere verduurzaming van onze energiehuishouding.

Mevrouw Van Veldhoven (D66): Ik wil even gemeld hebben dat maar twee interrupties bij zo'n enorm AO met zo veel onderwerpen natuurlijk wel heel weinig is. Dat heeft alles te maken met de tijd en het feit dat we veel woordvoerders hebben, maar ik zeg even tegen de collega's dat de afweging voor een plenair debat te maken kan hebben met het feit dat je in een AO maar zo weinig mogelijkheid hebt om met de Minister in debat te gaan.

Tussen alle punten die ik had kunnen kiezen, kies ik dan maar een punt uit dat niet alleen de agenda van vandaag betreft maar ook gaat over de principiële keuze van het hele traject dat de Minister ons net heeft geschetst. Is hij van plan om in het hele traject dat hij nu ingaat, technologieonafhankelijk te opereren? Vindt hij dat je de ene bron van warmte of energie principieel anders zou moeten behandelen dan de andere bron? Of vindt hij dat de technologie erachter principieel eigenlijk niet relevant zou moeten zijn en je het allemaal als gelijkwaardig zou moeten behandelen? Ik geef een voorbeeldje van iets waarbij hij dat misschien niet doet. De Minister vroeg zich net af of we warmte wel moeten socialiseren omdat niet iedereen in Nederland er gebruik van kan maken. Op het moment dat we warmtenetten gaan aanleggen, profiteert ook niet iedere Nederlander meer van gasnetten. Aan gas en het hernieuwen van het gasnetwerk kun je dus exact dezelfde redenering ophangen: moet je het nog wel socialiseren? Waarom zou je de ene bron van warmte anders behandelen dan de andere? Is de Minister dus van plan om technologieneutraliteit als insteek te kiezen?

Minister Kamp: Warmte is niet sowieso stukken duurder dan gas. Op dit moment ligt er een wet waarin wordt uitgegaan van het Niet Meer Dan Anders-principe. Het uitgangspunt van de wet is dus dat een huishouden, als het warmte afneemt, niet meer betaalt dan als het op gas aangesloten zou zijn. Uitgaande van de huidige wet kun je vaststellen dat er geen optimale ontwikkeling van het verder gebruiken van warmte in Nederland kan zijn. Daar zijn andere uitgangspunten voor nodig. Je hebt dan met andere dingen rekening te houden. Je moet ook rekeninghouden met een andere verdeling van de fiscale behandeling van de verschillende soorten energie. Dat moet je in zijn verband verder uit zien te werken. In die visie heb ik aangegeven waar we op termijn met warmte naartoe kunnen gaan. Ik heb zelfs heel gedetailleerd aangegeven wat de besparingsmogelijkheden zijn die we daarmee kunnen realiseren. Maar dat kost natuurlijk geld, want er moet weer in een nieuwe infrastructuur geïnvesteerd worden. Het is nooit voor niks. Als wij naar duurzame energie willen en daar windmolens voor nodig hebben, moeten die wel neergezet worden. Als wij windmolens op zee willen zetten omdat we er niet het hele land mee vol willen zetten, moeten die wel aangesloten worden op het land, en dat kost geld. Als wij meer mensen op warmte willen aansluiten terwijl iedereen nu op gas aangesloten is, moet daar ook een rekening voor betaald worden. Vervolgens moet je bekijken hoe hoog die rekening wordt, hoe je die zo laag mogelijk kunt houden en hoe je de kosten moet verdelen. Daar zijn we nu met elkaar mee bezig. Als dat werk klaar is, kan ik daar de antwoorden op geven.

Voorzitter. Ik pak er het onderwerp biomassa uit voordat ik inga op de vragen van de woordvoerders. Over de duurzaamheidscriteria had ik een brief gestuurd naar de Kamer. Omdat de natuur- en milieuorganisaties en de energieproducenten in hun onderhandelingen niet tot in het laatste detail tot overeenstemming waren gekomen, zou ik over dat laatste detail de knoop doorhakken en het zus en zo gaan doen. De Kamer heeft mij gevraagd om toch nog een keer te proberen die onderhandelingen ook op dat laatste punt tot resultaat te laten leiden. Ik heb dat zelf niet gedaan, maar ik heb de heer Nijpels gevraagd om dat te gaan doen. De heer Nijpels is erin geslaagd om alsnog overeenstemming te bereiken. Het eindresultaat is dat wij nog steeds de meest vooruitstrevende en vergaande duurzaamheidscriteria ter wereld hebben en dat we afspraken hebben gemaakt over een zeer vergaand controlesysteem. We zijn het er nu over eens geworden hoe we van het reeds bestaande adequate controlesysteem naar het best mogelijke controlesysteem kunnen gaan. Daarover zijn afspraken gemaakt tussen energieproducenten en natuur- en milieuorganisaties. Dat is dus een heel goede zaak. Ook hebben wij overeenstemming bereikt over de hoeveelheid biomassa die gebruikt zal worden voor duurzame energie en de eisen waaraan die biomassa moet voldoen.

Mag ik daar nog een enkel ding over zeggen in meer algemene zin? De Kamer wijst er regelmatig op dat Nederland het nog niet goed doet op het gebied van duurzame energie. In de Europese landen die het op dat gebied wel goed doen, Finland, Zweden en Letland, wordt enorm veel gebruikgemaakt van biomassa. Dat zijn landen waar heel veel hout groeit, dat voor een deel wordt gebruikt als biomassa voor duurzame energie. In Zweden kunnen ze daarnaast ook gebruikmaken van hydro-energie, waardoor de energieopwekking daar voor meer dan 50% duurzaam is. Nederland zit op 4,5% tot 5%. Die landen maken dus op veel en veel grotere schaal dan wij gebruik van biomassa. Wij hebben ons beperkt tot 25 petajoule. Dat is trouwens niet weinig, maar daar willen we niet overheen gaan. Wij hebben ervoor gekozen om in een land met niet zo heel veel zon, veel te doen aan windenergie en andere vormen van energieopwekking, zoals vergisting, aardwarmte en, voor zover dat mogelijk is, zonne-energie. Wij hebben ervoor gekozen om ons aandeel biomassa te beperken in omvang en daar heel harde criteria aan te koppelen. Ik denk dat dat een goede keuze is geweest. Daarmee hebben we ons beperkt, maar dat leidt er wel toe dat ons aandeel duurzame energie uit biomassa verantwoord is.

Woordvoerders hebben erop gewezen dat de biomassa die wordt gebruikt voor de bij- en meestook niet alleen houtpellets maar ook goedkopere producten bevat, zoals diermeel en allerlei afvalproducten uit de voedingsindustrie. Daar zou bij de SDE+-regeling geen rekening mee gehouden zijn. Het gevolg daarvan zou zijn dat er overgesubsidieerd wordt. Ik heb dat uitgezocht en kan de woordvoerders geruststellen: dat is niet het geval. Het prijseffect van het maximaal voor 15% meestoken van andere producten naast de 85% houtpellets is tussen de 1,1% en 3,8%. Dat is binnen de onzekerheidsmarges. Het is niet nodig om daar apart beleid op los te laten. Die bijproducten, waarvoor trouwens ook duurzaamheidscriteria gelden, kunnen wat mij betreft meegaan met die houtpellets en voor de bij- en meestook worden gebruikt, zonder dat daarvoor een bijstelling van het subsidiëringsregime noodzakelijk is.

Dan is het misschien goed om nu nader in te gaan op het onderwerp energiebesparing. Ik heb daar al het nodige over gezegd. Mevrouw Van Veldhoven kenschetste de stand van zaken met betrekking tot het energieakkoord heel negatief. Mevrouw Klever stelde zelfs dat het tweeënhalf jaar geleden is ondertekend en dat er nu nog niks is bereikt. Tegen mevrouw Klever zeg ik: we hebben het niet tweeënhalf jaar geleden maar anderhalf jaar geleden ondertekend. En mevrouw Van Veldhoven ziet toch ook wel dat er wel degelijk heel veel is bereikt. Tussen de producenten en de natuur- en milieubeweging zijn er dus afspraken gemaakt over biomassa. Die kunnen we nu gaan uitvoeren. Op het punt van wind op zee zijn de voornemens inmiddels omgezet in een wetsvoorstel dat de Tweede Kamer al is gepasseerd. Ik heb een routekaart gemaakt, die aangeeft hoe het kan worden uitgevoerd. Ik heb de situatie gecreëerd dat we eind dit jaar de eerste tender kunnen openen en dat we volgend jaar, het jaar daarna, het jaar daarna en het jaar daarna ook weer tenders kunnen openen. Dat loopt dus allemaal goed. Ten aanzien van wind op land hebben elf van de twaalf provincies gedaan wat ze moesten doen en heb ik voor de twaalfde provincie zelf een besluit genomen. In de geest van het energieakkoord hebben we dus al een heleboel gerealiseerd, om uiteindelijk in het jaar 2020 de doelstelling van 14% en in het jaar 2023 die van 16% te kunnen behalen. Ik denk dus dat het energieakkoord succesvol is. Om ervoor te zorgen dat dat zo blijft, hebben we een borgingscommissie ingesteld die dat allemaal volgt. Die commissie functioneert uitstekend. Voor het geval dat een en ander desondanks toch nog tot strubbelingen zou leiden, volgt er volgend jaar, in 2016 een evaluatie, waar dan ook nog weer consequenties uit kunnen worden getrokken. Ik koers erop aan dat we de doelstelling van 14% en 16% halen, en dat we de 1 miljoen halen waar de heer Vos net over sprak. Die doelstellingen zijn wat mij betreft allemaal haalbaar. Het gevoerde beleid is erop gericht en is kansrijk om die doelstellingen ook te halen.

In de energieverkenning staat dat de doelstelling van 1,5% energie-efficiency, die wij volgens de Richtlijn energie-efficiency van de Europese Unie moeten halen, ook gehaald zal gaan worden. Wij zullen dat voor elkaar krijgen. Ik heb net gezegd wat we op het punt van warmte gaan doen. De versterkte handhaving van de Wet milieubeheer is in gang gezet. Er zijn inmiddels erkende maatregellijsten opgesteld door het Ministerie van I en M en het bedrijfsleven. Het Ministerie van I en M heeft, met de VNG en de 26 regionale uitvoeringsdiensten en de gemeenten, afgesproken hoe de prioriteiten bij energiebesparing zullen worden gelegd. Ook hebben we de Wet milieubeheer aangepast, waar nog een onregelmatigheid in zat voor wat betreft het rekening houden met de bedrijfseconomische omstandigheden van bedrijven. We zijn een pilot begonnen voor een Energie Prestatie Keuring (EPK). Deze pilot is met negen projecten van start gegaan en kan in het najaar worden geëvalueerd. We hebben vastgesteld dat de afspraken uit het MEE-convenant met de industrie zijn gehaald. Bovendien hebben we de afspraken verstevigd en aangegeven hoe daar een extra besparing van 2,5 petajoule kan worden gerealiseerd. Met de grote industrie lopen nu alle een-op-eenbesprekingen, om per bedrijf optimale resultaten te kunnen bereiken. Ik zal de Kamer voor de zomer ook over de voortgang op dat punt informeren. Al onze activiteiten voor energiebesparing op een rijtje zettende, is het mijn overtuiging dat we het doel van 100 petajoule energiebesparing in 2020 zullen gaan halen.

Diverse woordvoerders hebben gesproken over elektrische auto's. Daarbij spelen drie reële problemen. Ten eerste stimuleren wij alle elektrische auto's. Tesla gaat een elektrische auto op de markt brengen met 700 pk; 700 pk zit ook in een Formule 1-auto. Je kunt je afvragen waarom je dat fiscaal zou stimuleren. Het tweede probleem betreft de hybride auto's. Het is bekend dat ze op grote schaal worden gebruikt om op gewone brandstof te rijden. Vanwege die extra voorziening voor elektrisch rijden, die ze niet gebruiken, is de wagen zwaarder en verbruikt hij meer brandstof dan een niet-hybride auto. Daar word ik ook niet direct vrolijk van. Het derde probleem betreft het bericht dat elektrische auto's eerst in Nederland gesubsidieerd worden, maar vervolgens naar Noorwegen gaan.

Wat het eerste en tweede probleem betreft: we bekijken momenteel hoe we de stimulering van elektrische en hybride auto's optimaal kunnen vormgeven. Mijn collega Wiebes is daarmee bezig, ook in het kader van de brief over autobelastingen, die hij naar de Kamer zal sturen. Daar komt mijn collega op terug. De zaken die spelen, hebben we dus op het netvlies staan. Ik ben nog steeds gemotiveerd om elektrische auto's te stimuleren; ik vind dat heel nuttig. Elektrische auto's hebben in potentie een enorme opslagcapaciteit. Als je duurzame elektriciteit opslaat in de batterijen van elektrische auto's, waar je vervolgens mee gaat rijden, dan denk ik dat je daarmee de zaak goed hebt opgezet. Vanuit een positieve intentie zijn wij dus bezig om te bekijken welke veranderingen er nodig zijn.

Ik zie ook onder ogen dat er nog een andere manier is om elektriciteit op te slaan, namelijk in de vorm van waterstof. Waterstof kan in auto's op elektrische wijze worden gebruikt voor de aandrijving. Waterstof is een interessante energiedrager die aandacht verdient. Daar zijn we ook mee begonnen. De autofabrikanten Hyundai en Toyota hebben de eerste waterstofauto's op de markt gebracht. Nederland heeft inmiddels drie tankstations voor waterstof. We zullen ervoor zorgen dat er in 2020 twintig van die waterstoftankstations zijn en we zullen deze vorm van elektrisch rijden de aandacht geven die het verdient. Ik zie dus de problemen die er zijn, maar ik zie ook het belang ervan. Daarom gaan we proberen om het op die manier in goede banen te leiden.

Over het derde probleem, van de auto's die allemaal naar Noorwegen zouden gaan, het volgende. Het heeft helemaal geen zin om een elektrische auto te kopen en die vervolgens naar Noorwegen te laten gaan. Het voordeel van een elektrische auto zit «m in het feit dat je geen motorrijtuigenbelasting betaalt en weinig bijtelling hebt. Als je die auto verkoopt, heb je beide voordelen niet meer. Bovendien moet je de subsidie die je hebt gekregen op de aanschafprijs van de auto, weer terugbetalen als je de auto uitvoert. Daar schiet je dus ook niets mee op. De export van auto's is dus in feite een retailkwestie. Er zijn handelaren in Nederland die gelet op het Nederlandse prijsniveau van de kale elektrische auto en het prijsniveau in andere landen, mogelijkheden zien om hier auto's aan te schaffen en deze vervolgens door te voeren. Dat moeten ze vooral doen. Als handelaren 200 exemplaren tegen een lagere prijs kunnen kopen dan de 100 die ze nodig hebben in Nederland, dan zetten ze de andere 100 op een schip naar Noorwegen. Dat moeten ze allemaal zelf weten. Ik maak mij dus geen grote zorgen over die export. Wel zal ik natuurlijk goed blijven volgen wat daar gebeurt, want ik heb geen zin om mij bij de neus te laten nemen. Mocht die indruk bij mij ontstaan, dan zal ik daar samen met mijn collega van Financiën maatregelen tegen nemen.

Dan kom ik bij de vragen die door de woordvoerders separaat zijn gesteld, en die ik nog niet had meegenomen. De heer Bosman vroeg zich af of de veelomvattende Wet STROOM, de herziening van de Gas- en de Elektriciteitswet, spoedig naar de Kamer komt; ook vroeg hij zich af of de Kamer dan voldoende tijd krijgt voor de behandeling en of het voldoende behapbaar is voor de Kamer. Ik had het wetsvoorstel voor het eerste kwartaal beloofd. Dat betekent dat de Kamer het in maart had moeten hebben, maar het komt pas eind april, begin mei. Dat spijt me; ik kon het niet eerder voor elkaar krijgen. Ik heb het advies van de Raad van State ontvangen. Ook heb ik bijna het stuk voor het kabinet klaar. Daarna gaat het naar de Kamer toe. Ik hoop dus echt dat het voor het eind van deze maand bij de Kamer ligt. Op haar verzoek hebben wij het wetsvoorstel al opgesplitst. Het wetsvoorstel dat de Kamer nu krijgt, behandelt de vraag wat er allemaal komt kijken bij de aanleg van een net op zee ten behoeve van de windenergie, welke gevolgen dat heeft voor de tariefregulering en hoe de regels gewijzigd moeten worden ten behoeve van de taakuitvoering en inrichting van netbeheerder TenneT. Volgend jaar, eind 2016, krijgt de Kamer het tweede deel van de Wet STROOM, de herziening van de Gas- en Elektriciteitswet. Dat deel betreft de consumentenbescherming en de eenvoudige totstandkoming van de zogenaamde technische codes. We hebben het al opgesplitst, dus wat de Kamer binnenkort ontvangt is volgens mij behapbaar voor u, mijnheer Bosman. Als u vliegtuigen kunt besturen, kunt u ook een Wet STROOM behandelen. Daar heb ik geen vraagtekens bij.

Minister Kamp: Voorzitter. Ik ben niet degene die de Kamer onder druk mag zetten; ik weet dat ik een maand te laat ben, want het had eind maart bij de Kamer moeten liggen en dat wordt waarschijnlijk eind april. Maar het zou mij zeer helpen als de Kamer het allemaal voor het zomerreces zou kunnen afhandelen, want dan kan ik het tijdig door de Eerste Kamer krijgen. Daar komt een extra probleem bij in de Eerste Kamer. Er wordt een regeling over het correctief referendum van kracht. Dat betekent dat iets pas van kracht mag worden als onderzocht is of er iets zou kunnen spelen op het gebied van het correctief referendum. Iets wat we vroeger voor het eind van het jaar door de Eerste Kamer moesten hebben, moet daar nu eigenlijk al voor eind oktober doorheen. Ik zou er dus zeer mee geholpen zijn als de Tweede Kamer de behandeling voor het zomerreces zou afronden, zodat het nog voor de zomer bij de Eerste Kamer kan liggen.

De heer Bosman heeft ook gesproken over de betrouwbaarheid van het net. In dat verband zal ik tevens ingaan op de stroomstoring waarmee we geconfronteerd werden. Eerst zal ik meer in het algemeen ingaan op de betrouwbaarheid van het net en op de effecten van de huidige overgang naar duurzame energie. Wij hebben een goed netwerk en een goede netbeheerder, zowel TenneT op het hogere niveau als Enexis en Liander daaronder. Het loopt goed met onze netten. De netbeheerders zijn in staat om zich aan te passen aan de nieuwe situatie, die vereist is voor een overgang naar duurzame energie. We hebben ook veel internetcapaciteit met de buurlanden. Ook produceren we op dit moment nog een behoorlijke overcapaciteit. De flexibiliteit die er is, wordt nog verder vergroot. Ik denk dus dat we dit aankunnen. Kijk ook naar Duitsland waar ze onder druk van het sluiten van de kerncentrales en het op grote schaal subsidiëren van zonne- en windenergie al een paar stappen verder zijn. Zelfs daar slagen ze er dus in om de zaak onder controle te houden, mede met behulp van TenneT, dat ook in Duitsland op grote schaal actief is. We kunnen er dus in slagen om de betrouwbaarheid van het net op het huidige hoge niveau te laten blijven.

De heer Smaling en anderen zijn ingegaan op de storing. Het was een ernstige storing. Het was de grootste storing in de afgelopen twintig jaar. Het was de eerste storing sinds achttien jaar in ons 380 kV-hoogspanningsnet. Het is een storing in een net waarvan de elektriciteitszekerheid vorig jaar 99,9999% is geweest; de betrouwbaarheid in Nederland is dus extreem hoog. Als het echter een keer voorkomt op deze schaal, is het meteen zeer ernstig. 1 miljoen mensen hebben er last van gehad. Gelukkig zijn er geen persoonlijke ongelukken gebeurd, maar men had er wel heel veel last van. Het is zeer hinderlijk geweest voor zeer veel mensen; het is ook slecht geweest voor de economie. We moeten dus heel goed uitzoeken wat er zich precies heeft afgespeeld. TenneT doet dat zelf, maar laat het daarnaast extern uitzoeken door DNV GL, het vroegere KEMA-KEUR uit Arnhem. Ook de ACM stelt een apart onderzoek in. De Onderzoeksraad voor Veiligheid heeft zich georiënteerd en heeft vastgesteld dat die onderzoeken met elkaar de aandacht geven die dit grote probleem verdient. Verder zijn wij al druk bezig om in de Randstad het project Randstad380kV voor elkaar te krijgen. Daarmee willen we in de Randstad ook op het punt van de hoogspanning een dubbel netwerk creëren. Dat betekent dat, als er een storing is in één van de twee netwerken, Tata Steel gewoon kan worden voorzien vanuit het andere netwerk. Ook Schiphol kan dan gebruikmaken van het andere netwerk. Er is dus al een technische voorziening in aanbouw om ervoor te zorgen dat de zaak minder kwetsbaar wordt. Ik kan de Kamer verzekeren dat ons de ernst hiervan glashelder voor ogen staat; dat vertaalt zich in de onderzoeken die nu gedaan worden en de bereidheid om daaruit lessen te trekken.

De heer Smaling vond het een beetje raar dat je bij 150 kV-netten mensen en bedrijven wel compenseert voor geleden schade en bij 380 kV-netten niet. Dat is de regeling die we getroffen hebben. Het uitgangspunt van de regeling was ook niet om de schade van mensen te vergoeden. Het uitgangspunt was om de beheerders van de netten de juiste prikkel te geven om ervoor te zorgen dat schade niet voorkomt. Wij hebben met elkaar vastgesteld dat die prikkel vooral zinvol zou zijn voor de beheerders van de lagere netwerken, Enexis en Liander. Van het hogere netwerk van TenneT zijn we nog steeds overtuigd dat dat een goed netwerk is. Op dat hogere spanningsniveau wordt er alles aan gedaan om de zaak op orde te hebben en is er geen regeling voor schadecompensatie. Zij is dus niet van toepassing in dit geval en ik ben ook niet van plan om haar daarop van toepassing te laten zijn. Ik wil het laten bij de bestaande schadecompensatieregeling en er vooral voor zorgen dat we nog meer maatregelen nemen om een volgende 380 kV-storing te voorkomen. Een andere grote investering doen wij op dit moment in Brabant, waar een tweede verbinding tussen Borsele en Tilburg wordt aangelegd; dit betreft een investering in de orde van grootte van 1 miljard, die ook weer tot meer zekerheid zal leiden, niet alleen in dat gebied maar in het gehele land.

De heer Bosman vroeg ook aandacht voor voldoende back-upcapaciteit. Die is er absoluut. We hebben dat in het jaar 2013 onderzocht. Stel dat er ergens in Nederland een storing is, is er dan op alle niveaus back-upcapaciteit aanwezig? Geconstateerd is dat het vaak goed zit, maar vastgesteld is ook dat er op onderdelen nog doelmatige en wenselijke investeringen mogelijk zijn. Die gaan wij meenemen in het voorstel voor de Wet STROOM. Op die manier komen we daaraan tegemoet.

De heer Bosman heeft verder gesproken over de laadpalen. Is het niet verkeerd dat Allego, een dochter van netwerkbedrijf Alliander, waar ook netbeheerder Liander onderdeel van is, daaraan meedoet? Vindt er daarmee geen concurrentievervalsing plaats? Ik denk dat we dat «aardig goed» geregeld hebben. We maken onderscheid tussen een netbeheerder en een netwerkbedrijf. De netbeheerder beheert een elektriciteitsnet of een gasnet en mag zich alleen daarmee, en verder met niets anders, bezighouden. Het netwerkbedrijf mag wat meer doen, maar de dingen die het doet, mogen niet in strijd zijn met de Wet markt en overheid. Ook mogen de winsten die het bedrijf maakt met netbeheer, niet worden gebruikt voor het netwerkbedrijf. Als het netwerkbedrijf met laadpalen bezig is, mag het deze regels dus niet overtreden. Dat hebben we al aardig geregeld in onze wet, maar die regeling kan nog aangescherpt worden om misstanden te voorkomen. Dat zal gebeuren middels de Wet STROOM. Dat neemt niet weg dat ik het wel heel gewenst vind dat die laadpaalinfrastructuur er komt en dat ik waardering heb voor het bedrijf Allego dat daaraan een belangrijke bijdrage levert.

Minister Kamp: Zo is het precies. Dat ben ik met de heer Bosman eens. Het onderzoek is al gestart. Wanneer het klaar is, weet ik niet. De ACM moet eerst bekijken wat eruit komt; het kan zijn dat zij op grond van de bevindingen wat langer de tijd nodig heeft. Dat zal geen kwestie van enkele jaren maar van enkele maanden zijn.

De heer Bosman sprak over het inzetten van mest, in plaats van kunstmest, voor energie. Ik zal even voorbijgaan aan de verleiding om over Zeeland te praten. De heer Bosman woont in Zeeland en weet dat daar een heel grote fabriek voor de productie van kunstmest staat, die voor veel werkgelegenheid zorgt. Dat is trouwens een heel mooi bedrijf. Het inzetten van mest in plaats van kunstmest krijgt in het kader van het energiebeleid volop aandacht. Mestvergisting is een onderdeel van onze strategie voor duurzame energie en van de SDE+-regeling. Er zijn al vele projecten op het gebied van de mestvergisting gerealiseerd en er zijn nog vele op komst. Ook onder de eerste aanvragen voor de SDE+ 2015 bevinden zich zulke projecten. Ik heb zelf weleens de indruk dat er meer aanvragen zijn dan mevrouw Van Tongeren of mevrouw Ouwehand leuk vinden.

Mevrouw Mulder zei dat het wel mooi is dat er nu risicoanalyses worden gemaakt voor Groningen, maar dat er meer is dan Groningen; er zijn ook kleine velden, waarvoor je dezelfde risicoanalyses zou moeten maken. Tot mijn grote genoegen kan ik zeggen dat ik het helemaal eens ben met mevrouw Mulder. Daarover komt nog aparte besluitvorming, maar we zijn nu in ieder geval al aan het handelen. We gaan ervoor zorgen dat we de kleinere velden in Nederland dezelfde aandacht geven als het grotere Groningenveld.

Minister Kamp: Oké, mijnheer de voorzitter. Mevrouw Mulder heeft een vraag gesteld over Drenthe. Zij vindt eigenlijk dat je voor dat windpark in Drenthe alternatieven in beeld moet brengen, zoals zonne-energie. Dat ga ik niet doen. Om de doelstelling van 14% te halen, heb ik alles nodig: zonne-energie, mestvergisting, geothermie en wind op zee, wind op land et cetera. Ik ga de voorzieningen voor windenergie in Nederland en Drenthe realiseren. Daarnaast sta ik zeer open voor zonne-energie, maar ik merk op dat de kostprijs voor wind op land € 0,086 per kWh en voor zon € 0,141 per kWh is. Zon is dus veel duurder. Daarom ligt het ook niet voor de hand om het goedkope los te laten en op het dure over te stappen. Om op heel grote schaal elektriciteit uit de zon te kunnen halen, heb je heel grote oppervlakten nodig. Die grond kun je dan niet voor andere doeleinden gebruiken. Dat moet ook een overweging zijn in een dichtbevolkt land als Nederland.

Ik ben al ingegaan op de een-op-eenafspraken. Hopelijk is dat ook voldoende voor mevrouw Mulder. Ik zal de Kamer voor de zomer rapporteren over de resultaten van die een-op-eenafspraken over energiebesparing.

Over de uitvoering van het energieakkoord merkt mevrouw Mulder op dat ik zeg dat overal acties lopen. Laten we blij zijn dat die acties lopen. Stel dat wat we allemaal moeten doen met wind op land, wind op zee en alle andere dingen, niet zou lopen. Dat hebben we met elkaar afgesproken en dat loopt ook. Ik denk dat we daarover met elkaar blij kunnen zijn.

Mevrouw Mulder heeft ook gezegd dat zij voortdurend geïnformeerd wil zijn over de voortgang die wij boeken met de uitvoering van het energieakkoord. Ook mevrouw Van Veldhoven heeft daarom gevraagd. De Kamer wordt daarover geïnformeerd. We hebben afgesproken dat we in de Nationale Energieverkenning (NEV) ieder jaar precies laten zien wat de stand van zaken is. Dat zal ik ook dit jaar weer doen. Eind dit jaar verschijnt er weer een NEV, waarin de Kamer precies kan zien hoe de zaak er op dat moment voor staat.

Mevrouw Mulder zei dat we innovatieve projecten voor duurzame energie moeten gaan inrichten. Ik ben het zeer met haar eens dat innovatie belangrijk is. Daarom hebben we het generieke innovatiebeleid, waarmee de overheid op allerlei manieren innovatie ondersteunt. Ook hebben we een aparte stimuleringsregeling voor energie-innovatie gemaakt. Een aparte topsector is ermee bezig. Ook hebben we een deel van de SDE+-gelden voor innovatie geoormerkt. Dat zijn de mogelijkheden, en het is aan de initiatiefnemers op het punt van energie om daarvan gebruik te maken. We zullen hen er heel graag bij helpen om te laten zien en te laten vertellen wat er op dat punt allemaal mogelijk is.

Mevrouw Van Tongeren sprak, net als de heer Van Ojik vlak voor de verkiezingen, over het belang van windenergie langs rijkswegen. Dat is meegenomen in de structuurvisie Wind op land. Het gaat erom hoe wij die 6.000 MW willen invullen. De locaties langs de rijkswegen zijn daar door provincie en Rijk bij betrokken. Ik denk dat het heel goed is om dat in beeld te houden en te bekijken wat er in toekomst nog meer mogelijk is; we zijn nog niet klaar met wind op land. Ik zie ook zeker goede mogelijkheden om voor de volgende periode een extra accent op de rijkswegen te leggen. Het is trouwens niet zo dat je daar heel gemakkelijk een heel groot draagvlak voor hebt. Daar spelen ook allerlei andere belangen mee. Als dat heel gemakkelijk zou zijn, hadden de provincies daar en masse voor gekozen. De provincies hebben er op een verantwoorde manier voor gekozen in een mix van plannen, maar het zou kunnen dat er in de toekomst extra accenten op dit onderdeel worden gelegd.

Mevrouw Van Tongeren vraagt hoeveel geld er naar de kolencentrales gaat voor biomassa. Ik ben zo gelukkig geweest om daarover net vragen van de heer Smaling te hebben kunnen beantwoorden. De antwoorden zijn gisteren naar de Kamer gestuurd; ik hoop dat daarmee ook antwoord is gegeven op de vraag van mevrouw Van Tongeren.

Mevrouw Van Tongeren sprak over gaswinning op Terschelling. Zij en anderen vinden dat we het plan voor gaswinning op de Waddeneilanden uit ons hoofd zouden moeten zetten, en dat die velden toch niet zo belangrijk zijn. Als we stellen dat Groningen heel belangrijk is en dat we daar zo min mogelijk moeten winnen, kunnen we niet zeggen dat die kleine velden niet zo belangrijk zijn en we daar niet hoeven te gaan winnen. Het is verstandig om een afweging te maken. Die afweging hebben we gemaakt met betrekking tot Groningen en die zullen we nog een aantal keren moeten maken. Van die kleine velden hebben we inmiddels al heel veel capaciteit gebruikt. Ten aanzien van die resterende capaciteit zullen we per veld een verstandig besluit moeten nemen. Dat geldt ook voor de Waddenzee, waar op dit moment al gas wordt gewonnen op een manier waarover we destijds afspraken hebben gemaakt. In de praktijk blijkt dat we heel goed binnen die afspraken kunnen blijven. Nieuwe initiatieven kunnen niet aan de orde zijn voor gebieden die behoren bij het werelderfgoed, maar wel voor gebieden daarbuiten. Vervolgens zal daar een individueel besluit over moeten worden genomen. Dat geldt ook voor de aanvraag met betrekking tot Terschelling die op dit moment voorligt. Ik zal alle regels en randvoorwaarden toepassen die gelden voor mens, natuur en milieu. Op grond daarvan zullen we tot een besluit komen over dat veld en andere velden. Dat geldt bijvoorbeeld ook voor het veld in Woerden, waar mevrouw Dik-Faber even over sprak. Dat veld is al sinds 1986 bekend. Het is een heel klein veld dat enkele honderden kubieke meters per dag levert. De hoeveelheid gas die daaruit komt is vergelijkbaar met de energie van één kleine windmolen van 2 MW. Dat is dus een relatief klein veld, maar ook daarvoor geldt dat het individueel beoordeeld moet worden.

Minister Kamp: Het antwoord daarop is ja. De Onderzoeksraad Voor Veiligheid heeft gezegd dat de betrokken provincie en de betrokken gemeenten met name een rol kunnen spelen in een aantal planologische procedures. Op advies van de OVV ga ik een stap verder en dus zal ik ze ook gaan betrekken bij het winningsplan. Ik zal ze dus niet alleen betrekken bij de planologische procedures, maar ook bij het echte besluit met betrekking tot in dit geval de gaswinning. Ik zal de wetgeving ook veranderen om een adviesrecht voor provincies en gemeenten inzake het winningsplan vast te leggen. Ook ben ik van plan om daar, nog voordat die wet veranderd wordt, in de praktijk naar te handelen. Dit als toelichting op het «ja» in de richting van mevrouw Dik-Faber.

Ik vervolg mijn betoog met het thema lokale energie. Mevrouw Van Tongeren en andere woordvoerders hebben daar iets over gezegd. In overeenstemming met de toon van dit debat is op een vrij kritische manier gezegd dat het daarmee «eigenlijk ook niet goed gaat». Daarbij kijk ik overigens niet naar de heer Bosman en de heer Vos. Ik denk dat het juist heel goed gaat met de lokale energieopwekking. Ik ben heel erg gemotiveerd om lokale energie op te wekken. Ik vind dat dat heel goed past in de tijdsgeest. Het past in de transitie naar duurzame energie en in het streven om burgers bij energie te betrekken en ze te laten meedenken over alle bijbehorende dilemma's.

We stimuleren dat dus op drie manieren. De eerste is de saldering achter de meter. Dat is een zeer genereuze en succesvolle regeling. De tweede is subsidiëring van lokale energie via de SDE+-regeling. Ook dat is een groot succes. De derde is een regeling die ik altijd aanmerk als de Regeling verlaagd tarief energiebelasting en die door de Kamer hardnekkig de postcoderoosregeling wordt genoemd. Wij steken er veel energie in om die regeling tot een succes te maken. Er waren een aantal problemen met die regeling. Je had meerdere aansluitingen nodig; dat heb ik veranderd. Ondernemers mochten niet meedoen; dat heb ik ook veranderd. Er moest dubbele btw worden betaald; ook dat heb ik veranderd. De afschrijvingsperiode was tien jaar en moest op initiatief van de Kamer naar vijftien jaar worden gebracht. De regeling die al behoorlijk was, hebben we nog verder verbeterd. Op dit moment maken vijf goedgekeurde projecten gebruik van die regeling. Vier aanvragen zijn nog in behandeling en de Belastingdienst merkt dat er veel belangstelling is bij de initiatiefnemers om van die regeling gebruik te maken. Daarmee ben ik er nog niet, want ik zal binnen een jaar bekijken of het verloop van die regeling bevredigend is. Als dat niet zo is, zal ik kijken wat er nog meer gedaan kan worden om de Regeling verlaagd tarief energiebelasting tot een even groot succes te maken als de SDE+-stimulering van lokale energie en de saldering achter de meter.

Daarmee meen ik de vragen van mevrouw Van Tongeren te hebben beantwoord.

Minister Kamp: Ik zal niet ingaan op de relatie tussen dat blikje drinken en de wc. Als het wegverkeer gebruikmaakt van auto's die op verschillende manieren geladen moeten worden, dan lijkt het mij heel logisch dat je stations hebt waar je op alle mogelijke manieren kunt laden. Ik zou absoluut niet weten wat daartegen is. Ik ben dus van plan om door te gaan op de door mij ingezette koers en dat gewoon mogelijk te maken. Ik vind het ook heel goed dat er buiten die bestaande stations extra laadpalen beschikbaar zijn. Ik wil best praten met degenen die daarvan problemen ondervinden. Laten we het zo doen. Ik denk dat we inhoudelijk op dit punt niet ver van elkaar af staan.

Hopelijk is mevrouw Van Veldhoven het inmiddels met mij eens dat haar constatering dat het energieakkoord in bijna niets concreet is geworden, niet juist is. Integendeel. Haar overige punten heb ik al beantwoord.

Dan kom ik bij de heer Smaling. Ik ben uitgebreid ingegaan op de storingen en op de warmtevisie. Hij sprak ook over de wkk; dat vind ik een erg interessant onderwerp. Net als de heer Smaling zie ik de voordelen daarvan. In de praktijk heb je twee soorten wkk's. Een «must run»-wkk, die altijd moet draaien, en een flexibele wkk, die ingeschakeld kan worden. Ondanks dat wij bij wkk's geen energiebelasting hebben, zijn de «must run»-wkk's bij de huidige elektriciteits- en gasprijzen niet rendabel. Dat is een gegeven. Jarenlang was dat wel zo, maar de omstandigheden zijn veranderd. De prijzen zijn veranderd. Ik kan het ook niet veranderen dat dat niet rendabel is. Voor de flexibele wkk's zijn er echter wel degelijk mogelijkheden. Je merkt ook dat er nieuwe bij komen. Dat onderscheid moet wel worden gemaakt. Ik vind het ook gewenst dat er in de toekomst gebruikgemaakt blijft worden van die flexibele wkk's.

Mevrouw Klever wenst dat de gegevens in de Nationale Energieverkenning 2015 met betrekking tot de lasten voor een gemiddeld huishouden nader worden uitgesplitst. Dat heeft ze al eerder gezegd. Toen heb ik al gezegd dat ik bereid ben om de mutaties die er zijn, inclusief de energiebelasting en de opslag op duurzame energie in de periode 2015–2020, opgesplitst inzichtelijk te maken voor de Kamer.

Mevrouw Klever heeft mij ook gevraagd te voorkomen dat er weer fouten worden gemaakt in de Nationale Energieverkenning. We zijn allemaal maar mensen. Ook de mensen die de Nationale Energieverkenning maken, kunnen fouten maken. Van de talloze berekeningen die ze hebben gemaakt, zijn er enkele niet goed gegaan. Dat vinden ze zelf heel vervelend; wij ook. Daar hebben we met hen over gesproken. Wij zullen extra ons best doen om ervoor te zorgen dat de informatie die de Kamer de volgende keer krijgt, honderd procent correct is. In ieder geval zullen we daarnaar streven.

Ik ben ingegaan op de warmtenetten en de belastingaspecten die daarmee verbonden zijn.

Mevrouw Klever heeft ook gevraagd of ik bereid ben om de AMvB, die bij het voorstel Wet STROOM hoort en waarin regels worden opgenomen voor de afweging tussen de aanleg van een gasnet en een warmtenet, naar de Kamer te sturen, zodat die apart van het wetsvoorstel behandeld kan worden. Dat zal ik doen. Ik had ook al eerder tegen de Kamer gezegd dat die AMvB zal worden voorgehangen. Op dit moment staat er trouwens geen bepaling in over de afweging tussen de aanleg van warmte- en gasnetten, omdat we dit onderdeel laten zijn van het energierapport dat ik eind van dit jaar afrond. Ik heb daar net ook over gesproken met betrekking tot warmte. Nu ligt er een warmtevisie, eind van dit jaar komt het energierapport en eind volgend jaar komt de nieuwe Warmtewet.

Mevrouw Klever zei ook dat de tarieven van de netbeheerders sinds 2000 met 400% waren gestegen. Ik kan die cijfers zo niet bevestigen. Ik kan alleen zeggen dat de tarieven in de periode waarop ik kan terugkijken, namelijk vanaf 2006, zijn gedaald in vergelijking met de inflatie. Er was dus geen stijging maar een daling. In de periode van 2009 tot 2012 zijn de tarieven voor gas gestegen met 1,66% en voor elektriciteit met 4,13%. Voor de iets langere periode 2006–2012 was de stijging van de tarieven van de netbeheerders dus lager dan de inflatie. Voor de periode 2014–2016 heeft het ACM besluiten genomen waardoor die tarieven nog verder moeten dalen.

Mevrouw Klever heeft gezegd dat ik lng heb afgeschoten. Ik heb lng helemaal niet afgeschoten; hoe komt ze erbij? Ik heb gezegd dat lng ook een reële mogelijkheid is en dat wij in dit land, als wij minder gas uit Groningen willen halen, over alternatieven moeten beschikken. We hebben gesproken over warmte, we hebben erover gesproken of wij het wenselijk vinden om gas uit landen in het oosten van Europa te importeren, en wij hebben over lng gesproken. Daarvoor hebben we een grote terminal in Rotterdam. De situatie op de wereldmarkt is op dit moment echter dusdanig dat er heel veel vraag is en nog te weinig aanbod van lng in het Verre Oosten. Als die situatie verandert, zal de prijs mogelijk dalen. In het Verre Oosten, in Australië en andere landen, komt steeds meer productie; die gaat naar Japan en naar Korea toe. In de energiemix waaraan ons land behoefte heeft en waarin voorzien moet worden, zal lng zeker ook een rol gaan spelen. Lng is op dit moment nog relatief duur. De prijs ligt nog aanmerkelijk boven de Europese gasprijs. Daarom is er op dit moment weinig import van lng. De verwachting is dus dat dat in de toekomst zal veranderen.

Minister Kamp: Wat lng betreft heb ik nu niets anders gezegd dan de vorige keer. We hebben een grote terminal. De prijs op de wereldmarkt is erg hoog. Op dit moment is het geen belangrijke factor in Nederland, maar ik denk dat het in de toekomst wel een belangrijke factor zal gaan worden, als er minder gas uit Groningen komt en er misschien minder bereidheid is om het gas uit Rusland te halen. Het kost nog enige tijd om het warmtenet verder uit te rollen. Dat betekent dat als de prijs van lng daalt, het dan inderdaad in beeld kan komen. Wij moeten ons goed realiseren wat lng is. Dat is gewoon aardgas dat ergens heel ver weg wordt gewonnen. Vervolgens wordt het vloeibaar gemaakt en naar Nederland gebracht. Hier wordt het weer gasvormig gemaakt en gaat het het Nederlandse netwerk in. Kun je nagaan wat er allemaal met gebeuren voordat het uiteindelijk als gas voor de huishoudens en de bedrijven beschikbaar is. Daarvoor moeten heel veel kosten worden gemaakt en dat heeft natuurlijk een effect op de vraag naar dat product.

Wat de 400% betreft: over de tarieven van de netbeheerders heb ik gezegd wat ik ervan kon zeggen.

De woordvoerder van de Partij van de Arbeid heeft steun gegeven aan de warmtevisie.

Hij heeft aangedrongen op uitstel in Friesland. Ik ben daar uitgebreid op ingegaan.

Over de duurzaamheidscriteria heeft de heer Vos gezegd dat het goed is dat die voor de bij- en meestook voor elkaar zijn, maar dat je ze eigenlijk ook moet gaan gebruiken voor de chemie. Als er in de chemie op dezelfde manier als in de elektriciteitscentrales gebruik gemaakt gaat worden van biomassa die afkomstig is van afvalproducten uit de bosbouw, dan moeten daarvoor inderdaad dezelfde regels gaan gelden als voor de elektriciteitscentrales. De heer Vos gaat nog een stap verder. Als je die biomassa in de chemische industrie gebruikt voor de chemisch-industriële processen, dan zou je ook die criteria moeten hanteren. Ik denk dat dat een logische en ook waardevolle opmerking van de heer Vos is waarover de komende tijd nog het nodige vervolgoverleg zal moeten plaatsvinden.

De heer Vos sprak ook over de wenselijkheid om het SodM op afstand van het Ministerie van Economische Zaken te zetten. In een apart debat over het rapport van de OVV zal ik daar nog nader op kunnen ingaan. Die aanbeveling van de OVV over het SodM wil ik opvolgen. Ik heb me nooit gedragen op een manier die strijdig is met wat de OVV wil. Ik heb er nooit druk op gezet, ook niet ambtelijk. Dat ga ik ook nooit doen. Wettelijk is vastgelegd dat het SodM er moet zijn, en ik ga zijn positie ook aanvullend wettelijk verankeren. Als de heer Vos het nog verder op afstand wil zetten, kan ik mij voorstellen dat hij doelt op een agentschap of een zbo. Bij de behandeling van het OVV-rapport in de Kamer zullen wij verder kunnen ingaan op wat wenselijk is.

De heer Vos ventileerde zijn opvatting over wat er moet gebeuren bij de aanleg en de vervanging van gasnetten. Ik ben daar uitgebreid op ingegaan. Ik heb gezegd dat we dat allemaal in een drietal stappen moeten gaan opzetten. Ik hoop dat hij dat op dit moment voldoende vindt.

De heer Houwers heeft mij ook aangesproken op de elektrische auto's. Daarop ben ik ingegaan.

Minister Kamp: Dat is niet correct. Die rekensom zal alleen opgaan als die hele 25 petajoule dit jaar met biomassa zou worden ingevuld. Maar dat is niet het geval. Dat moet allemaal geleidelijk, in de komende jaren, worden opgebouwd. Voor wat er nodig is voor het bij- en meestoken van biomassa, zit je in een van de hogere SDE+-categorieën. In de laagste categorie wordt er nu al flink ingeschreven, dus de verwachting is absoluut niet dat wij heel snel die volledige 25 petajoule kunnen invullen. Ik heb dat meer gedetailleerd beschreven in antwoord op de vragen van de heer Smaling. Mochten die antwoorden nog niet gedetailleerd genoeg zijn of mochten er nog aanvullende vragen zijn, dan kan de heer Vos mij dat formeel of informeel laten weten. Vervolgens zal ik met aanvullende informatie naar de Kamer komen.

De heer Houwers zei dat het mooi is dat een gedeelte van die hoogspanningsnetten misschien toch onder de grond kan. Als dat voor de nieuwe interconnectie Doetinchem-Wesel niet kan, dan moet je dat in het gebied communiceren. Daarin heeft de heer Houwers gelijk. Er is nu sprake van dat de 380 kV-verbindingen in Nederland op bepaalde stukken onder bepaalde voorwaarden bij knelpunten ondergronds kunnen gaan. Dat kost wel vijf keer zo veel. Bovendien moet je dan een strook van 40 meter hebben die volstrekt kaal is. Daar mogen geen bomen en struiken op groeien, omdat je er altijd bij moeten kunnen. Er zitten dus haken en ogen aan. Toch is het een reële mogelijkheid voor knelpunten bij de 380 kV-verbindingen. Door TenneT is wel aangegeven dat die mogelijkheid zich niet voordoet bij de kernring van het 380 kV-net. Die moet vanwege leveringszekerheid helemaal bovengronds lopen. Ook kan het niet voor de interconnectieverbindingen, dus ook niet voor Doetinchem-Wesel. De heer Houwers zegt dat je dat dan ook duidelijk moet maken in dat gebied. Die opmerking neem ik graag mee. Ik zal kijken hoe ik daaraan tegemoet kan komen.

De heer Houwers wil graag spoedig duidelijkheid hebben over warmtenetten. Op dat punt en andere punten van de heer Houwers ben ik in mijn eerdere inbreng ingegaan.

Van mevrouw Dik-Faber heb ik een aantal vragen gekregen die ik voor een deel al beantwoord heb. Ik ben ingegaan op Terschelling en Woerden en op de positie van de gemeenten en de provincies. Ook heb ik geantwoord op haar vraag over de prijs van Zon-PV.

Ik vlei mij met de gedachte dat ik op de meeste vragen van de Kamerleden ben ingegaan.

De voorzitter: Ik dank de Minister. Daarmee zijn we aan het einde gekomen van de eerste termijn van dit overleg.

Ik spreek het volgende af met de collega's. De agenda van de procedurevergadering zal een voorstel bevatten over de voortgang.

Ik heb een aantal toezeggingen genoteerd.

• – Na de zomer ontvangt de Kamer de resultaten van de pilot Kennisplatform Windenergie in een kennisbericht voor betrokkenen.

• – Voor de zomer van 2015 wordt de Kamer geïnformeerd over de voortgang ten aanzien van activiteiten op het gebied van energiebesparing. Dit naar aanleiding van de energiebesparingsverplichting voor de industrie.

De voorzitter: Correct.

• – In de brief over de proefboring in Woerden wordt ook meer concrete informatie over cijfers gegeven. Deze brief ontvangt de Kamer volgende week.

De voorzitter: Dat is mooi. Aan mevrouw Mulder meld ik dat het VAO niet wordt doorgegeven, want we moeten volgende week in de procedurevergadering besluiten wat het eventuele vervolg op dit AO is.

Ik dank eenieder voor zijn bijdrage aan dit overleg.

1. Antwoord op vragen van de leden Leegte, De Liefde en Ziengs over activiteiten van netbeheerbedrijven op de markt voor laadpalen voor elektrische auto’s

Aanhangsel Handelingen II 2014/15, nr. 820 – Schriftelijke vragen d.d. 27-10-2014

Tweede Kamerlid, R.W. Leegte (VVD)

2. Goedkeuringsbesluit Monitoringsprogramma 2014–2019 Gaswinning Moddergat, Lauwersoog, Vierhuizen

Kamerstuk 29 684, nr. 119 – Brief regering d.d. 19-12-2014

Minister van Economische Zaken, H.G.J. Kamp

3. Toezending brief aan gemeente Borger-Odoorn over windmolenpark Drentse Veenkoloniën

Brief regering d.d. 23-12-2014

Minister van Economische Zaken, H.G.J. Kamp

4. Aanbieding van het Jaarverslag 2013, Delfstoffen en aardwarmte in Nederland en het Jaarverslag 2013 van EBN B.V.

Kamerstuk 34 000-XIII, nr. 145 – Brief regering d.d. 21-01-2015

Minister van Economische Zaken, H.G.J. Kamp

5. Ministerial Conference on the International Energy Charter in Den Haag d.d. 20 en 21 mei 2015

Kamerstuk 21501–33, nr. 521 – Brief regering d.d. 30-01-2015

Minister van Economische Zaken, H.G.J. Kamp

6. Reactie op de brief van het Regiecollege Wadden (RCW) over windenergie in het Waddengebied

Brief regering d.d. 02-02-2015

Minister van Infrastructuur en Milieu, M.H. Schultz van Haegen-Maas Geesteranus

7. Uitvoeringsagenda Energieakkoord 2015

Kamerstuk 30 196, nr. 296 – Brief regering d.d. 19-02-2015

Minister van Economische Zaken, H.G.J. Kamp

8. Reactie op de moties van de leden Jacobi en Aukje de Vries over gaswinning bij Terschelling (Kamerstuk 33 450, nr. 31) en van het lid Ouwehand c.s. over de opschorting van vergunningaanvragen in het Waddengebied (Kamerstuk 33 450, nr. 32)

Kamerstuk 33 450, nr. 43 – Brief regering d.d. 17-03-2015

Minister van Economische Zaken, H.G.J. Kamp

9. Informatie over grootschalige stroomuitval in de regio Noord-Holland en Flevoland

Kamerstuk 29 023, nr. 183 – Brief regering d.d. 28-03-2015

Minister van Economische Zaken, H.G.J. Kamp

10. Beantwoording vragen commissie over het antwoord op vragen van de leden Leegte, De Liefde en Ziengs over activiteiten van netbeheerbedrijven op de markt voor laadpalen voor elektrische auto’s, over het Goedkeuringsbesluit Monitoringsprogramma 2014–2019 Gaswinning Moddergat, Lauwersoog, Vierhuizen, over toezending brief aan gemeente Borger-Odoorn over windmolenpark Drentse Veenkoloniën, over «Ministerial Conference on the International Energy Charter in Den Haag d.d. 20 en 21 mei 2015», en «over de reactie op de brief van het Regiecollege Wadden (RCW) over windenergie in het Waddengebied

Kamerstuk 30 196, nr. 306 – Brief regering d.d. 02-04-2015

Minister van Economische Zaken, H.G.J. Kamp

11. Warmtevisie

Kamerstuk 30 196, nr. 305 – Brief regering d.d. 02-04-2015

Minister van Economische Zaken, H.G.J. Kamp

12. Ondergrondse aanleg van nieuwe hoogspanningsverbindingen

Kamerstuk 31 574, nr. 37 – Brief regering d.d. 02-04-2015

Minister van Economische Zaken, H.G.J. Kamp