Nr. 103 VERSLAG VAN EEN ALGEMEEN OVERLEG

De vaste commissie voor Economische Zaken, Landbouw en Innovatie1 en de vaste commissie voor Infrastructuur en Milieu2 hebben op 17 februari 2011 overleg gevoerd met viceminister-president, minister Verhagen van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie en staatssecretaris Atsma van Infrastructuur en Milieu over:

• – de brief van de minister van Economische Zaken d.d. 18 december 2009 met de reactie op de vraag naar aanleiding van de publicatie «Leven als bouwpakket» van het Rathenau Instituut over het voeren van een debat inzake de integratie van sleuteltechnologieën (29 338, nr. 92);

• – de brief van de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport d.d. 28 januari 2010 over de stand van zaken EU-dossiers met betrekking tot nanotechnologie (27 406, nr. 169);

• – de brief van de minister van Economische Zaken d.d. 6 april 2010 met de voortgangsrapportage 2010 Rijksbrede Actieplan Nanotechnologie (29 338, nr. 93);

• – de brief van de minister van Economische Zaken d.d. 11 juni 2010 naar aanleiding van de tussenrapportage van de Commissie Maatschappelijke Dialoog Nanotechnologie (29 338, nr. 97);

• – de brief van het lid Gesthuizen d.d. 3 november 2010 over het RIVM-onderzoek aanwezigheid en risico’s van nanosilica in voedsel (2010Z15795);

• – de brief van de minister van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie d.d. 8 februari 2011 naar aanleiding van het eindrapport van de Commissie Maatschappelijke Dialoog Nanotechnologie «Verantwoord verder met nanotechnologie» (29 338, nr. 101);

• – de brief van de staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu d.d. 20 januari 2011 over de invulling van de Strategie «Omgaan met risico's van nanodeeltjes» (29 338, nr. 100);

• – de brief van de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport d.d. 17 januari 2011 met het kabinetsstandpunt over het RIVM-artikel nanosilica (26 991, nr. 308).

Van dit overleg brengen de commissies bijgaand geredigeerd woordelijk verslag uit.

Voorzitter: Van der Ham

Griffier: Franke

Mevrouw Verburg (CDA): Voorzitter. Ik dank de collega's voor de hoffelijkheid om mij op de eerste stoel te laten plaatsnemen. Dat heb ik graag gedaan, want nanotechnologie kan een zegen zijn en worden voor de mensheid; dat moet zij volgens de CDA-fractie ook worden. Dat is nu nog niet evident aan de orde, maar zowel voor de gezondheidszorg en de ontwikkelingen in de medische wereld als voor het diagnosticeren van ziekten en het gericht bestrijden van ziekten, bijvoorbeeld een ernstige ziekte zoals kanker maar ook andere ziekten, het ontwikkelen van medicijnen en de inbreng in tandpasta en implantaten, maar ook op het gebied van energie en elektronica kan nanotechnologie, die heel fijne technologie, een zegen zijn. Nanotechnologie heeft dan ook vele mogelijkheden en die moeten wij optimaal benutten, op een positieve manier, zowel voor onze gezondheid als voor het milieu en het klimaat.

Een belangrijk ander positief aspect is dat nanotechnologie er op termijn en bij de juiste ontwikkelingen voor kan zorgen dat wij geen proeven meer nodig hebben met dieren. Ook dat zou een mooi resultaat zijn.

Er zijn al goede voorbeelden; ik denk daarbij aan Philips, ASML, de combinatie van die twee, DSM, AkzoNobel en zo zijn er nog veel meer bedrijven die hier al goed mee bezig zijn. Het is dan ook goed dat Life Sciences een van de topgebieden van dit kabinet en van het regeerakkoord is. Het gaat om kansen die wij nationaal, Europees en internationaal niet mogen laten liggen.

Zoals het zo vaak is, heeft deze zeer glanzende voorzijde van de medaille echter ook een achterkant, bestaande uit de risico's op het gebied van gezondheid en mogelijk ook op het gebied van milieu en klimaat. Een medaille kan alleen glanzen en blijven glanzen als beide kanten – de kansen én de risico's – goed in kaart zijn gebracht en als de ontwikkeling van de kansen hand in hand gaat met het vermijden van risico. Dat is wat het CDA graag wil. Nanotechnologie is dus belangrijk voor de gezondheid en het milieu. Daarom is het goed dat wij aandacht besteden aan de verdere ontwikkeling, maar ook aan het voorkomen van problemen en aan een goede beeldvorming. Met dat laatste bedoel ik dat wij ervoor moeten zorgen dat de beeldvorming over ontwikkelingen in de nanotechnologie niet in de handen komen te liggen van tegenstanders, kleine groepjes in onze samenleving die hier volstrekt tegen zijn omdat zij vinden dat er onvoldoende onderzoek is gedaan. Dat hebben wij al eens meegemaakt, bijvoorbeeld bij de biotechnologie. Ondanks een maatschappelijk debat over biotechnologie werden toch steeds angstbeelden opgewekt. Die beelden zijn door de feiten niet meer van tafel gehaald. Dat wil ik graag voorkomen bij de nanotechnologie.

Kortom: nanotechnologie zou een win-windossier moeten worden in plaats van een min-mindomein. Daarom heb ik de volgende vragen aan de minister en de staatssecretaris. Welk onderzoek wordt in ons land en in Europees verband gedaan om risico's preventief in kaart te brengen? Hoe kunnen Europese lidstaten van elkaars ervaringen en onderzoeksresultaten gebruikmaken en gebeurt dat ook? Zijn er meldsystemen in Europa? Ik heb begrepen dat er een meldsysteem in Frankrijk is, maar is zo'n systeem ook in andere lidstaten beschikbaar en hoe kunnen we, vooruitlopend op REACH – de bedoeling is dat dat actief zal zijn vanaf 1 juli 2013 – kansen zorgvuldig benutten en risico's zorgvuldig in kaart brengen en vooral minimaliseren, zowel op het gebied van de gezondheid als op het gebied van klimaat en milieu?

Een vraag is ook waarom het zo lang duurt voordat het REACH-programma in Europa kan gaan gelden. Dat duurt nog bijna tweeënhalf jaar. Dat is erg lang, zeker als wij ons realiseren dat in de VS de FDA al een registratieprogramma heeft. Daardoor krijgen innovaties meer kansen, omdat de win-winsituatie en de mogelijke risico's daar hand in hand gaan. Hoe staat het hiermee en waarom duurt het zo lang in Europa?

Is er op dit moment overigens coördinatie op het niveau van de EU? Wordt er via Brussel gecoördineerd en wordt de technologie ook uitgewisseld en toegepast?

Mevrouw Verburg (CDA): Er is een maatschappelijke dialoog gehouden. Dat is heel goed; dank daarvoor. De bekendheid van nanotechnologie is met 10% toegenomen, maar eerlijk is eerlijk: als ik mijn buurman – die voor mij een soort «maatman» is – vertel wat nanotechnologie is, kijkt hij mij met grote ogen aan. Hij zegt dan: als het een zegen is voor de gezondheid en de elektronica, ga dan je gang; ik vertrouw je, maar het is mij te ingewikkeld. Het mag niet ingewikkeld blijven. Het moet dichtbij mensen gebracht worden, want anders kunnen er ook geen draagvlak en enthousiasme voor ontstaan. Kortom: graag meer aandacht voor communicatie, ook in gewonemensentaal. Doe dat en leer daarbij van eerdere ervaringen, bijvoorbeeld met de biotechnologie.

Hoe staat het met de voortzetting van NanoNed richting NanoNext NL, een samenwerkingsverband met 114 bedrijven? Hoe komt dit uit de startblokken, met welke wetenschappelijke instituten en met welke maatschappelijke organisaties? Wij horen dat de discussies tussen het bedrijfsleven en de wetenschap over het intellectueel eigendom ontwikkelingen in de praktijk soms hinderen. Wat gaat de minister doen om die vertraging tegen te gaan en om zo snel mogelijk helderheid te krijgen over het intellectueel eigendom?

Mevrouw Schaart (VVD): Voorzitter. «Nano» betekent in het Latijn «dwerg». De kansen die deze nieuwe technologie biedt, zijn echter allesbehalve klein. Daar ligt voor de VVD dan ook het zwaartepunt: hoe zorgen wij ervoor dat deze kansen ten volle benut worden, hoe behoudt Nederland zijn belangrijke rol in de ontwikkeling van deze techniek en hoe benutten wij deze kansen veilig? Met veel interesse heb ik mij verdiept in de wondere wereld van de nanotechnologie. Gisteren ben ik nog bij een bedrijf in Veenendaal geweest, Nucletron, dat bezig is met het weglaseren van tumoren in plaats van wegsnijden. Dat verbetert de kwaliteit van het leven van patiënten aanzienlijk en verkort de opnametijd aanzienlijk. Het spectrum van de toepassingen is dus overweldigend. Ik denk hierbij niet alleen aan medische toepassingen, maar ook aan steeds verder ontwikkelde computerchips, oplossingen voor andere maatschappelijke vraagstukken enzovoorts; het is te veel om op te noemen. Dit zijn stuk voor stuk redenen waarom de VVD vindt dat nanotechnologie zich verder moeten kunnen ontwikkelen en niet geremd moet worden door angst voor het onbekende. Hoe kijken de minister en de staatssecretaris hiertegen aan?

Nederland heeft met betrekking tot het onderzoek en de ontwikkeling van deze technologie momenteel een voorsprong op andere landen. Graag hoor ik van de minister hoe hij deze positie denkt te behouden en te versterken. Daarbij vraag ik mij ook af welke rol nanotechnologie zal spelen binnen een topsector zoals High Tech; ook daarop krijg ik graag een reactie van de minister.

Een andere vraag betreft de financiering van nanotechnologie. Uit cijfers blijkt dat ongeveer 95% van het mondiale onderzoek op dit gebied door publiek geld wordt gefinancierd. Op welke wijze zou meer privaat geld aangetrokken kunnen worden? Heeft de minister daar ideeën over?

De gouden driehoek is hierbij natuurlijk ook van groot belang. Hoe functioneert de samenwerking tussen het bedrijfsleven, de overheid en de kennisinstellingen op het gebied van nanotechnologie? Kunnen de staatssecretaris en de minister aangeven waar ruimte tot verbetering zit en hoe dit aangepakt gaat worden?

Dan de veiligheid. Hoe is het mogelijk dat nanomaterialen nog steeds niet zijn ondergebracht in de Europese REACH-verordening? Voor cosmetica bestaat al een meldplicht. Om de risico's in kaart te brengen, is de meldplicht van groot belang. Volgens mijn partij dient dit absoluut op Europees niveau plaats te vinden, omdat zo een level playing field in Europa gewaarborgd blijft. Uit de stukken blijkt dat in sommige lidstaten het draagvlak voor nationale registratie groeit. De VVD ziet daar helemaal niets in. Delen de minister en de staatssecretaris die mening en wat gaan zij doen om ervoor te zorgen dat de meldplicht snel op Europees niveau geregeld wordt?

Veiligheid en onderzoek naar risico's zijn belangrijk, maar wij moeten daarbij niet doorschieten. Het feit dat werken met nanodeeltjes soms gelijk wordt gesteld aan het werken met asbest, gaat in onze ogen veel te ver. Dit soort zaken kan leiden tot een rem op de ontwikkelingen en in het ergste geval tot verplaatsing van het onderzoek naar landen met minder strenge regelgeving. Hoe denkt de minister een balans te vinden tussen enerzijds het waarborgen van de veiligheid en anderzijds het niet onnodig remmen van onderzoek? Verschillende partijen wezen al op de mogelijkheid van het shiften van toepassingen die echt ongevaarlijk zijn en toepassingen waarvan dit nog niet duidelijk is. Wordt naar deze optie gekeken, misschien ook op Europees niveau?

Tot slot een opmerking over voorlichting. Door de maatschappelijke dialogen over nanotechnologie zijn veel activiteiten georganiseerd om het publiek bekend te maken met nanotechnologie. Acht de minister een verdere voorlichtingscampagne noodzakelijk of is hij van mening dat nanotechnologie voldoende bekend is bij de Nederlandse burger? Ik heb niet dezelfde buurman als mevrouw Verburg, maar ik durf mijn handen ervoor in het vuur te steken dat ook mijn buurman niet meteen antwoord kan geven op de vraag wat nanotechnologie precies is.

Mevrouw Dijksma (PvdA): Voorzitter. Wij kunnen stellen dat in Nederland nanotechnologie steeds belangrijker wordt. Er is de afgelopen jaren ook steeds meer in geïnvesteerd. Nederland profileert zich terecht als een land dat belangrijke onderzoeksprogramma's is gestart op het terrein van de nanotechnologie. Nanotechnologie is dan ook niet voor niets een van de speerpunten uit de bedrijfslevenbrief van minister Verhagen. Nederland heeft heel veel kennis en kansen. Ik heb dat zelf mogen zien bij de Universiteit van Twente, waar ik dichtbij woon. Tegelijkertijd is mijn eerste vraag aan de minister of die kansen zo blijven, want nu al beschouwen met name de onderzoeksinstituten – bijvoorbeeld NWO – met betrekking tot de bedrijfslevenbrief van de minister en zijn toekomstperspectief voor bijvoorbeeld dit thema als «een sigaar uit eigen doos», «oude wijn in nieuwe zakken» en «enorme ambities die worden verkocht zonder dat er ook maar één cent extra beschikbaar is». De conclusie vanuit de wetenschap lijkt vooralsnog dus dat het beleid dat er de komende jaren aan zit te komen, eerder een verslechtering is dan een verbetering. Mijn vraag aan de minister is vandaag daarom: als hij nanotechnologie, terecht, zo kansrijk acht, welk perspectief wil hij de komende jaren dan bieden voor deze thema's en dit onderzoek? Waar kunnen wij dan wat de minister betreft op rekenen of moeten wij bang zijn dat men bijvoorbeeld in Twente of in Delft eigenlijk met heel wat minder toe moet?

De collega's hebben terecht gesteld dat nanotechnologie heel veel voordelen heeft, zeker in de life sciences, bijvoorbeeld de toepassing in de medische techniek, maar tegelijkertijd hebben wij, ook in de Kamer, de afgelopen jaren terecht veel gesproken over mogelijke risico's voor mens en milieu. Mijn fractie is steeds helder geweest: wij zijn niet voor een moratorium op onderzoek. Wij zijn dus van mening dat de ontwikkelingen op het punt van onderzoek en toepassingen feiten zijn, maar juist daarom vinden wij het belangrijk om oog te houden voor de risico's, bijvoorbeeld bij de toepassing van nanotechnologie in voedsel. De overheid loopt op dat punt achter de feiten aan. Discussies gaan over het al dan niet verbieden van onderzoek naar technieken die eigenlijk allang worden toegepast. Een adequate beoordelingsmethode om dit risico te meten, ontbreekt nog steeds. In samenspraak met de WRR en de Gezondheidsraad is wel het Beleidskader Nuchter omgaan met risico's ontwikkeld. Dat loopt parallel aan Europese initiatieven inzake veilige toepassing, maar eerlijk gezegd schiet dat allemaal niet op. Dat hebben de collega's, misschien in iets diplomatiekere bewoordingen, eigenlijk al vastgesteld. De vraag is dus wat wij hiermee doen. Nogmaals: wij stellen ons pragmatisch op, want nanotechnologie is niet meer weg te denken en wij gaan haar niet tegenhouden, maar het kabinet moet aangespoord worden tot het snel ondernemen van actie voor de openheid jegens de consument en voor de ontwikkeling van een risicobeoordelingsmethode.

Wat die openheid betreft, zeg ik het maar heel «plat»: als er nanotechnologie in je muesli of in je broodje kaas zit, heb je als consument het recht om dat te weten. Als nanotechnologie wordt toegepast in voedsel of tandpasta, moet dat dus gewoon vermeld staan. Wij hebben eerder samen met de SP, die hier ook heel veel aan heeft gedaan, moties ingediend voor etikettering van nanodeeltjes in voedsel. De regering zegt dat zij dit steunt, maar dat dit op Europees niveau geregeld moet worden. Laat ik eerlijk zeggen dat ik het daarmee eens ben. Ik vind niet dat je voor Nederlandse bedrijven strengere regels moet toepassen, maar ik wil wel van de minister weten of het Nederlandse bedrijfsleven bereid is om die openheid te geven. En hoe zit dit nou in Europa? Die moties waren immers uit 2009 en het is nu 2011. Eigenlijk worden wij toch een beetje met een kluitje het riet in gestuurd. Dat is heel onbevredigend.

Mevrouw Dijksma (PvdA): Dat zal ik doen. Ik wil dus van de minister weten hoe dit in Europa zit en of dit een beetje kan opschieten. Hij heeft daar goede connecties en ik heb alle vertrouwen.

Het tweede punt is de risicobeheersing. Vanuit verschillende kanten worden initiatieven genomen om een risicobeoordelingsmethode te ontwikkelen. Daar zijn wij ook al een hele tijd mee bezig. Als wij dit serieus nemen, moet hier echt meer vaart in komen. De vraag aan de minister is wanneer hij ons kan verblijden met een resultaat.

Tot slot vraag ik aandacht voor een brief die wij hebben mogen ontvangen van het Rathenau Instituut, dat onder het motto «Verantwoord verder» nogmaals pleit voor het in kaart brengen van het gebruik van nanomaterialen en dat benadrukt hoe belangrijk het voor het consumentenvertrouwen en – laten wij die niet vergeten – voor de werknemers is dat helder wordt wat er precies in die producten zit. Er moeten dus met spoed procedures in wettelijke bepalingen worden verankerd. Het Rathenau Instituut vraagt ook om visievorming door de overheid en de politiek over de NBIC-convergentie ofwel over de samenhang tussen nanotechnologie, biotechnologie, informatietechnologie en cognitieve wetenschappen. Dat lijkt mij geen onlogische vraag. Er is op dit punt eerder een publicatie verschenen van het Rathenau Instituut zelf, Leven als bouwpakket. Daarin heeft het instituut aandacht gevraagd voor de technologische golf die met het samenkomen van die vier sleutelgebieden wordt verwacht. Het lijkt mij zinvol dat ook dit kabinet zich daar een oordeel over vormt en daarop voorbereid is. Ik zou het kabinet willen vragen of het bereid is om zo'n visie te ontwikkelen.

Paulus Jansen (SP): Voorzitter. Ik vervang in deze eerste termijn mijn collega Gesthuizen, die nog vastzit in een ander debat. Het is alweer een tijd geleden dat wij voor het laatst over nanotechnologie hebben gesproken. Er zijn dan ook flink wat ontwikkelingen. Het RIVM heeft een eerste risicoanalyse uitgevoerd van de eigenschappen van nanozilver. Daaruit zijn inzichten voortgekomen voor aanpassing van REACH. Het kabinet heeft die inzichten ter harte genomen en pleit nu ook voor aanpassing van de wetgeving aan de nanoschaal. Ook zijn flinke onderzoeksbudgetten uitgetrokken om de kansen die de nanotechnologie biedt, te pakken. Daarvoor is ongeveer 200 mln. publiek geld beschikbaar. Nederland loopt voorop in het onderzoek naar nanotechnologie. Er gebeuren mooie dingen. Er wordt met behulp van nanotechnologie bijvoorbeeld onderzoek gedaan waardoor wetenschappers steeds meer leren over ziektes zoals Alzheimer, Creutzfeldt Jacob en Parkinson. Dat is goed voor de volksgezondheid en voor onze economie. Voorwaarde is natuurlijk wel dat nanotechnologie maatschappelijk geaccepteerd wordt. Daarvoor hebben wij de maatschappelijke dialoog.

Inmiddels is gebleken dat de meeste toepassingen van nanotechnologie kunnen rekenen op een groot maatschappelijk draagvlak, maar bij toepassing van nanodeeltjes in voedsel zijn mensen erg terughoudend. Het moet duidelijk zijn dat daar geen risico's aan kleven. De minister van VWS heeft in antwoord op vragen van mevrouw Gesthuizen gesteld dat onder het Belgische EU-voorzitterschap weliswaar voornemens van lidstaten ten aanzien van de traceerbaarheid van nanodeeltjes zijn besproken, maar dat dit niet tot Raadsconclusies heeft geleid, zoals eigenlijk wel was voorgenomen. Wij zijn in de Kamer de afgelopen jaren steeds met een kluitje het riet in gestuurd wanneer wij hier op dit punt vroegen om actie van de Nederlandse regering, want «Europa zou dit allemaal gaan regelen». Nu blijkt dat Europa dit niet doet. Hoe gaat de minister de Kameruitspraak over de registratieplicht alsnog uitvoeren? Wat het maatschappelijk debat betreft: wie van de bewindspersonen heeft het maatschappelijk debat bijgewoond en heeft op die manier een actieve bijdrage geleverd aan de discussie met onze bevolking?

Dan de uitvoering van de motie-Gesthuizen/Besselink over referentiewaarden van nanodeeltjes op de werkvloer. Het verheugt mij dat sociale partners, bij gebrek aan voldoende kennis om gezondheidskundige grenswaarden te bepalen, experimenteren met tijdelijke referentiewaarden. Met het oog op de toekomst vraag ik echter welke stappen er worden gezet die een gezondheidskundige onderbouwing krijgen. Hoe stimuleert de overheid onderzoek hiernaar? Wanneer wil het kabinet duidelijkheid hebben? Noem eens een tijdpad!

Uit het RIVM-onderzoek naar nanodeeltjes in voedsel blijkt dat er op dat punt grotere risico's liggen dan aanvankelijk was ingeschat. Om die reden vraagt de SP-fractie hoe het staat met ander onderzoek op dit terrein. Naast het RIVM zouden immers ook een paar andere partijen onderzoek op dit terrein gaan doen.

Ik herhaal dat een vervelend incident met nanodeeltjes of -technologie het imago van de overigens waardevolle ontwikkelingen zou schaden. Daarom is het voorzorgsprincipe zo belangrijk. Het is nu dus tijd voor actie.

Tot slot breng ik een punt in voor de PvdD, die vandaag niet aan dit debat kan deelnemen. De PvdD maakt zich zorgen over de manier waarop onderzoek naar de veiligheid van nanodeeltjes zal worden uitgevoerd. Onderzoek naar blootstelling, kinetiek en toxiciteit vindt traditioneel op proefdieren plaats. Daar moeten wij zo snel mogelijk vanaf. Wat doet de minister om dierproeven voor de veiligheid van nanosilica en andere nanodeeltjes te voorkomen? Een extra inspanning voor het gebruik van proefdiervrije technieken lijkt ons op haar plaats. Kan de minister die extra inspanning toezeggen en toelichten hoe het kabinet daar zorg voor draagt op het gebied van de nanotechnologie?

De heer Verhoeven (D66): Voorzitter. Mijn buurman weet wel wat nanotechnologie is, maar ik woon dan ook in Amersfoort, stad van de toekomst. Wij spreken hier vaak over kleine onderwerpen. D66 is daar niet zo gecharmeerd van. Kleiner dan dit zullen wij niet vaak tegenkomen, maar wij nemen hier graag de tijd voor. Sommigen prijzen de nanotechnologie vanwege de kansen op het gebied van voedsel, technologie en duurzaamheid; anderen zeggen dat de nanotechnologie ook zeer grote risico's heeft. Het is een feit dat Nederland goed is in nanotechnologie. We behoren qua onderzoek tot de wereldtop; dat kunnen wij niet van alle vakgebieden zeggen. Dat geeft ons een goede uitgangspositie om in de toekomst een boterham te verdienen, maar ik zei al dat er ook duidelijke risico's zijn. Die zijn nog niet helemaal uitgekristalliseerd. Dat maakt dat de overheid, samen met het bedrijfsleven, ook de taak heeft om die risico's goed af te vangen. De strategie van het kabinet is om voorzichtig en met voorzorg om te gaan met nanodeeljes in verband met onzekerheden over bepaalde risico's. De D66-fractie wil meer ambitie en voortvarendheid, zodat de risico's kleiner worden en de kansen groter. In de brief van 20 januari geeft het kabinet een tussenstand. Dank voor die brief, waardoor wij weten wat de genomen en voorgenomen acties zijn. Volgens ons kan daar een stevig schepje bovenop. Dat is onze voornaamste boodschap in dit debat: schiet op en investeer in onderzoek, in het bijzonder naar de risico's, ten behoeve van duidelijkheid en vertrouwen. Dat geeft immers weer de nodige ruimte voor innovatie.

Ik ga eerst in op Europa en de onderhandelingen over REACH. Het probleem is dat wij nog niet weten wat wij willen weten. Daarom weten wij ook niet welke informatie wij willen opvragen van bedrijven. De slang bijt dus eigenlijk in zijn eigen staart. Kan de staatssecretaris toezeggen dat hij in Europa vaart gaat maken om hier duidelijkheid over te krijgen? Gaat hij ook middelen en menskracht inzetten om verdere en voortvarende stappen in REACH mogelijk te maken? Kan de staatssecretaris ook ingaan op de laatste stand van zaken op dit punt? Wij hebben een brief gekregen, maar daarin is sprake van het Belgische EU-voorzitterschap. Die brief lag er dus waarschijnlijk al even.

Zowel in de Europese als in de nationale context is een werkdefinitie nodig die duidelijk maakt wat «nano» is, waar het begint en waar het ophoudt. Zo'n definitie kan op een gegeven moment aangepast worden, want het is een bewegend veld. Voorlopig zou zij echter de duidelijkheid geven die nu ontbreekt. We moeten daarbij niet alleen naar de wetenschap kijken, want die heeft nog jaren nodig voor duidelijkheid. Er is nu gewoon een praktische werkdefinitie nodig, zodat bedrijven weten waaraan zij toe zijn. Daarop krijg ik graag een reactie.

De staatssecretaris schrijft dat het nog niet gelukt is om een nanoconvenant te sluiten, omdat bedrijven in zo'n nanoregister allerlei bedrijfsgevoelige informatie zouden moeten delen. Daar hebben wij op zich gevoel voor, maar wij willen wel dat zo'n register er komt, een centrale plek met informatie over welke nanodeeltjes waar gebruikt worden. Zo'n database zou wat ons betreft deels vertrouwelijk kunnen, maar er moet wel zoiets komen. Het gaat ons niet om het etiket «nano» maar om het etiket «veiligheid».

De heer Verhoeven (D66): Dank u. Misschien is het goed om nog even duidelijk te maken dat het ons er bij zo'n register of database om gaat dat materialen traceerbaar zijn, zodat problemen voorkomen kunnen worden. Zo'n overzicht is ook nodig voor Europa; daar hadden wij het zojuist al over. Het door het RIVM gehanteerde model voor gezondheidsonderzoek bij tabak zou een goed voorbeeld kunnen zijn. Daaruit blijkt precies dat subtiele verschil: dan ligt niet allerlei bedrijfsgevoelige informatie op straat over het bereiden van een bepaald product, maar je kunt wel dingen terugvinden wanneer dat nodig is. Daar gaat het ons om.

De staatssecretaris schrijft dat verkend gaat worden wat mogelijk is indien de Europese route te lang duurt. Kan hij daar nader op ingaan? Dreigt er een moratorium? Daar zou D66 geen voorstander van zijn. Onnodige angst moet innovatiekracht en meer veiligheid niet in de weg staan. Bovendien vertraagt zo'n moratorium het risico-onderzoek door bedrijven en daar gaat het juist om. Laten wij problemen dus niet groter maken dan zij zijn. Nanotechnologie is vooral een kans en die moeten wij grijpen.

Ik sluit mij aan bij de vraag van mevrouw Dijksma over het innovatiebeleid. Als er echt sprake is van een sigaar uit eigen doos of van oude wijn in nieuwe zakken, creëren wij een soort borreltafeleconomie, terwijl D66 echt serieus een kenniseconomie wil.

De heer Van Bemmel (PVV): Voorzitter. De laatste keer dat ik in de spiegel keek, was ik toch echt nog een mijnheer.

Laten wij allereerst onze zegeningen tellen voordat wij alleen maar zitten te sikkeneuren over nanotechnologie. Het is een prachtige ontwikkeling en de PVV is daar enthousiast over. Fantastische ideeën ontstaan door gesleutel aan losse atomen. Willen wij dat? Ja, uiteraard willen wij dat. Inderdaad, wij moeten onze ogen niet sluiten voor eventuele risico's op het gebied van de volksgezondheid. Dat staat natuurlijk buiten kijf, maar mijn haren gaan recht overeind staan als ik op de site van de Consumentenbond een filmpje zie waarin een fantastische toepassing hiervan – bijvoorbeeld bij chemotherapie, waarbij het medicijn pas vlakbij de tumor wordt losgelaten – in de gevarenzone wordt gebracht door te zeggen dat mensen wellicht ongezonder gaan leven omdat zij weten dat zij toch wel te behandelen zijn. Laten wij in godsnaam met beide benen op de grond blijven staan. Zo zou ik allerlei voorbeelden kunnen geven. Bouw bijvoorbeeld maar geen liften meer, want anders gaan mensen nooit meer trappen lopen. Of wat te denken van het grote gevaar van telefonie? Dan gaan mensen nooit meer op bezoek bij hun ouders. Dat is natuurlijk quatsch. Vol gas dus met deze fantastische toepassingen, bijvoorbeeld in de gezondheidszorg! Ook op het gebied van allerlei materialen, bijvoorbeeld vliegtuigvleugels waarin kleine haarscheurtjes ontdekt kunnen worden en die zichzelf repareren, en betere computers. De iPhone die ik hier heb, besloeg tientallen jaren geleden qua technologie twee keer deze vergaderruimte. Daar moeten wij uiteindelijk naartoe.

Laten wij ons in de discussie dus alsjeblieft beperken tot de echte issues inzake de nanotechnologie. Dan gaat het natuurlijk om de onbekende aspecten hiervan. Een citaat van de Consumentenbond: «Sommige nanodeeltjes – met name koolstofnanobuisjes – zouden mogelijk DNA-schade kunnen veroorzaken met kans op kanker. Of nanodeeltjes zouden zich kunnen ophopen in cellen van planten, dieren en mensen. Waarschijnlijk maakt het daarbij een groot verschil of deze deeltjes via onze longen, ons voedsel of misschien zelfs via de huid ons lichaam binnenkomen.» Deze onduidelijkheid maakt dat nog veel meer onderzoek nodig is om dit soort risico's goed in kaart te brengen. Kansen moeten gegrepen worden en tegelijkertijd moet verantwoord worden omgegaan met de risico's.

Dan de bewustwording onder de consumenten en de maatschappelijke dialoog over nanotechnologie. Er is gemeten dat het aantal Nederlanders dat een beetje weet wat nanotechnologie inhoudt, met 10% is toegenomen. Is dit conform de ambitie of lopen wij hiermee achter? Het feit dat nanotechnologie onbekend is, kan ook weer veel onnodige angst bij consumenten veroorzaken. Zo krijg ik regelmatig mails van mensen die zich bedreigd voelen door nanodeeltjes; geloof het of niet.

Verder moeten wij ervoor waken dat de maatschappelijk-ethische discussies de voortgang onnodig vertragen. Nanotechnologie betekent, zoals gezegd, een grote vooruitgang op het gebied van de gezondheidszorg: een grotere kennis van het ontstaan van ziekten op moleculair niveau. Ik had het al over de nieuwe behandeling bij chemo. Verder noem ik preventie van hartaandoeningen en het monitoren van patiënten, bijvoorbeeld via een draadloze chipverbinding. Een langer en beter leven ligt in het verschiet door nanotechnologie. Moet je je voorstellen: dan ben ik op mijn honderdveertigste misschien nog met algemene overleggen bezig! Dat is overigens niet voor iedereen hier een goed vooruitzicht.

De heer Van Bemmel (PVV): Ja, wie weet? Even serieus: implantaten kunnen zieke of versleten lichaamsdelen vervangen. Dat is een prachtige toekomst, maar wel moet er, zoals gezegd, duidelijkheid zijn over risico's voor de volksgezondheid. Wij gaan ervan uit dat de minister dit als een harde voorwaarde ziet. Nanosilicadeeltjes in voedsel zijn nog een onbekend terrein. Hoe zit het met de toxiciteit? De voorzorgsgedachte heeft onze instemming.

Tegelijkertijd zal nanotechnologie dus juist een grote bijdrage aan die volksgezondheid kunnen leveren. Daarbij valt bijvoorbeeld te denken aan wereldwijde zuivering van drinkwater door de zogenaamde zilvernanodeeltjes. Vervuild oppervlaktewater, zeewater en afvalwater kunnen daarmee worden omgezet in drinkwater. Nog zo'n mooie toepassing: allerlei intelligente nieuwe producten, slimmere mobiele telefoons en een creditcard die 24 uur per dag aan alle banken je saldo laat zien. Ik weet niet of dat in mijn geval een voordeel is, maar goed. Ik denk ook aan beveiligingscamera's die automatisch verdacht gedrag registreren. Hieruit vloeien natuurlijk vragen voort: hoe zit het met de privacy? Om deze apparaten goed te laten functioneren, moeten zij immers veel weten van de gebruiker. Ik noem ook: winkelgedrag, de temperatuur van het badwater, voorkeuren van tv-programma's. Dat is allemaal prachtig, maar wat als dit soort gegevens wordt gehackt? Wat doen wij daarmee?

Mede in aansluiting op mijn collega van de SP vraag ik de minister of de bovengenoemde onzekerheid zou kunnen leiden tot extra gebruik van proefdieren. Ik zou onze Dion Graus en onze achterban een groot plezier doen als ik kan garanderen dat dit niet het geval is.

Naar aanleiding van het RIVM-artikel over nanosilica geeft de overheid vanuit de voorzorgsgedachte prioriteit aan verder onderzoek. Streeft het kabinet daarbij ook weer het 3V-beleid na? Met andere woorden: wordt er ingezet op proefdiervrij onderzoek?

De heer Braakhuis (GroenLinks): Voorzitter. Ik bedank mijn buurman voor het overzicht van alle mogelijkheden; ik heb ze nu in ieder geval paraat. Alle leden hebben zich al uitgesproken over de kansen die de nanotechnologie biedt. Daar sluit ik mij natuurlijk volmondig bij aan. Tegelijkertijd merk ik aan alles wat wij de afgelopen tijd over nanotechnologie hebben gelezen, dat er hier en daar nog wel wat onbekendheid ligt, vooral over de gevolgen. Daarom wil ik vooral daarop inzoomen. De levensmiddelenfabrikanten ontkennen de toepassing van nanodeeltjes in voedsel, maar het RIVM bewijst het tegendeel. Dat baart mijn fractie grote zorgen. Het is niet zo dat wij voor een moratorium zijn – integendeel – maar wij hebben binnen onze wetgeving geregeld dat er pas producten op de markt mogen komen als wij ons ervan hebben vergewist dat zij risicovrij zijn. Hoe kan het dan gebeuren dat er toch levensmiddelen op de markt komen waaraan additieven met nanodeeltjes zijn toegevoegd? Ik wijs ook op een eerder debat over de nieuwe Voedsel en Waren Autoriteit. Onbekend maakt onbemind; dat geldt ook bij consumenten en Kamerleden. Het feit dat de nVWA dit soort tests uitvoert zonder daar transparantie aan te geven en zonder openbaarmaking, is in mijn ogen nog steeds niet goed. Ik dring daarom opnieuw aan op openbaarmaking van de testresultaten van het RIVM en de nVWA. Daarop krijg ik graag een reactie.

Ik wil nog even kort inzoomen op de nanoreferentiewaarde. Ik heb een heel slimme buurman, die mij vroeg om het hierover te hebben. Hoe kan het dat er een tijdelijk stelsel van nanoreferentiewaarden is dat eigenlijk op aannames gebaseerd is, waardoor wij ons eigenlijk begeven op het vlak van een rare vorm van empirisch onderzoek? Pas als er bewezen schade is, gaan wij de referentiewaarden aanpassen en permanent maken. Dit betekent eigenlijk: als iemand ziek wordt, hebben wij misschien een reden om tot aanpassing van dat soort waarden te komen. Dat vind ik een rare manier van onderzoek bedrijven. Ik ben dus niet voor dit soort empirisch onderzoek, maar voor gedegen onderzoek vanuit het RIVM en de nVWA.

Tot slot de mogelijke resistentie die kan ontstaan bij het gebruik van nanozilver. Bij veelvuldig gebruik van nanozilver in kleding om bacteriën te doden, zou sprake kunnen zijn van mogelijke resistentie bij bacteriën. Ik wil heel graag weten of dit het geval is. Zo ja, is het dan niet beter om het gebruik van nanozilver in kleding te verbieden en het te beperken tot de medische wetenschap om de werking hiervan te garanderen?

Minister Verhagen: Voorzitter. Gelet op de gemaakte verdeling, zullen tal van vragen beantwoord worden door de staatssecretaris. Ik ben blij dat wij vandaag kunnen spreken over nanotechnologie, want ondanks de urgentie die ook uit veel inbrengen bleek, heeft het vrij lang geduurd voordat de regering hierover van gedachten kan wisselen met de Kamer. Medio 2008 hebben wij het Actieplan Nanotechnologie uitgebracht. Op 6 april 2010 heeft mijn voorganger de voortgangsrapportage naar de Kamer gestuurd. Inmiddels zijn wij weer wat verder en kunnen wij deze discussie voeren. We zijn ook verder met ontwikkelingen met betrekking tot NanoNext NL. We hebben een honorering van de FES-bijdrage doorgevoerd. Recent hebben wij de eindrapportage van de Commissie Maatschappelijke Dialoog Nanotechnologie gekregen. In vergelijking met de situatie ten tijde van de voorgaande brieven die de Kamer heeft ontvangen, zijn wij dus wel een aantal stappen verder. Centrale elementen van het actieplan komen overeen met de inbreng van de Kamer. Daarbij gaat het om het benutten van de kansen van de nanotechnologie voor de economie en voor de maatschappij en de gezondheid. In dit kader ondersteunen wij ook de onderzoeksagenda. Tegelijkertijd moeten ook de risico's in beeld zijn en daarmee moet verantwoord worden omgegaan. Dat is in wezen grofweg ook het pallet van de inbreng van de Kamer. Nanotechnologie inbedden in de samenleving via aandacht voor ethische aspecten, het organiseren van een maatschappelijke dialoog en een goede communicatie maken onderdeel uit van het actieplan. Kortom: benutten van de kansen, maar wel op een verantwoorde wijze. Die in het actieplan verwoorde uitgangspunten worden door de regering gedeeld.

Ik zal ingaan op de kansen voor de nanotechnologie, de financiering van de onderzoeksagenda en de Commissie Maatschappelijke Dialoog Nanotechnologie. Naar aanleiding van de vragen zal ik uiteraard ook ingaan op de brief van mijn voorganger over de publicatie van het Rathenau Instituut, Leven als bouwpakket. De staatssecretaris zal met name ingaan op het beleid inzake de risico's.

We zijn goed in nanotechnologie. Dat biedt uiteraard grote kansen. Het is een belangrijke technologie die veel raakvlakken heeft met andere technologieën en die, zoals door meerdere Kamerleden naar voren is gebracht, potentieel van grote betekenis is, juist voor onze topsectoren High Tech, Water, Life Sciences, Chemie en Energie. Bedrijven zoals DSM, actief op het terrein van nanomaterialen en life sciences, of ASML, dat apparatuur maakt voor nano-elektronica, zijn zeer aansprekende voorbeelden van die voorloperrol. Ook kleine bedrijven zoals Medimate, een «laboratorium op chip» om snel bloedwaarden te kunnen bepalen, en Medspray, dat voor astmapatiënten inhalers maakt met een ultrafijne verneveling, zijn echter top of the bill. Daarnaast zijn onze kennisinstituten, zoals MESA+ en het Kavli Institute of Nanoscience in Delft, internationaal toonaangevend.

Het Nederlandse nanotechnologie-initiatief heeft in 2008 de voor Nederland belangrijkste toepassingsgebieden opgenomen in de strategische researchagenda. Samen met MicroNed en het Holst Centre is ook een voorstel ingediend in de FES-ronde van 2009 binnen het thema High Tech Systemen en Materialen. Eind 2009 heeft het toenmalige kabinet daarover een positief besluit genomen. In totaal is voor dit voorstel 125 mln. beschikbaar gesteld. Samen met een net zo grote bijdrage van bedrijven en kennisinstellingen komt de totale bijdrage op dit punt uit op ongeveer 250 mln. Daarvan is 160 mln. voor de onderzoeksagenda, die de genoemde elementen bevat. De overige 90 mln. gaat naar technologiethema's van MicroNed en het Holst Centre. Om een deel van het meer fundamentele onderzoek van de NNI-onderzoeksagenda te financieren, is er vorig jaar ook een NWO-«nano call» geweest van 10 mln. Dat heeft eind vorig jaar geleid tot het honoreren van de 21 meest excellente voorstellen.

Investeringen in onderzoeksfaciliteiten zijn geregeld via het voorstel voor NanoLab NL. Vandaag is op het punt van de financiering van de voorstellen die in het kader van het FES zijn gedaan, de definitieve toezeggingsbrief de deur uitgegaan. Het consortium heeft aan alle gestelde voorwaarden voldaan. Het heeft vrij lang geduurd, maar het was nodig om alles van tevoren goed vast te leggen. Nu kan het consortium dus starten. NanoNext NL krijgt nu dus de financiële middelen om aan de slag te gaan.

Minister Verhagen: Volgens mij niet, omdat het nu dus goed geregeld is. U vroeg in dat kader ook naar het intellectuele eigendom. Daarover zijn ook afspraken gemaakt en dit punt is inmiddels goed geregeld. Het gaat om het regelen van de eigendomsrechten van opgebouwde kennis en nog te verrichten onderzoek. Wij zorgen ervoor dat de toepassing centraal komt te staan. De hoofdregel is dat intellectueel eigendom dat voortkomt uit publiek-privaat onderzoek, gezamenlijk eigendom is. Bedrijven kunnen daar dus vervolgens gebruik van maken via een marktconforme vergoeding. Zulke afspraken waren nodig, juist met het oog op het Europese staatssteunkader. Dit is nu goed geregeld. Op het punt van de zorgen van mevrouw Verburg zijn beide elementen volgens mij dus goed geregeld, ook door die definitieve commitering voor NanoNext.

Mevrouw Dijksma heeft alle oude spreekwoorden te voorschijn gehaald voor de beschrijving van het topsectorenbeleid. Daarmee vergist zij zich gewoon totaal, aangezien het niet zozeer gaat om nieuwe wijn in oude zakken of om oude wijn in nieuwe zakken.

Minister Verhagen: Ten eerste: ook dat laatste is niet waar, want de bedrijfslevenbrief kreeg juist een warm applaus van VNO-NCW en MKB Nederland, omdat men de daarin verwoorde lijn juist zag en ziet als dé manier om tot de top van de wereld te blijven behoren en om in de toekomst sterk te zijn in de sectoren waarin wij nu al excelleren. Over die brief komen wij echter nog te praten. Ten tweede: de overheid doet veel. Er gaat 125 mln. naar NanoNext NL. Dat loopt vier jaar. Het is dus absoluut niet waar dat op dat punt geen geld beschikbaar wordt gesteld. Dat zijn forse investeringen in die faciliteiten van NanoLab NL. Ten derde: de nieuwe benadering middels het bedrijfslevenbeleid draait, zoals u zelf ook constateert, inderdaad niet om nog meer subsidies, want in de praktijk bleken subsidies niet succesvol te zijn. Juist nanotechnologie heeft als geen andere sector veel aan de samenhang tussen onderzoek, kennisinstellingen, overheid en bedrijven, aan de samenwerking tussen die drie «O's». Voor het aansluiting krijgen bij andere technologieën is dit van groot belang. Ten vierde: nanotechnologie komt ook in de topsector High Tech aan de orde. Zoals vermeld in de brief Naar de top, waarin de hoofdlijnen van het nieuwe bedrijfslevenbeleid worden beschreven, maakt nanotechnologie expliciet onderdeel uit van de topsector High Tech Systemen en Materialen. Het is duidelijk dat nanotechnologie ook veel raakvlakken heeft met andere technologieën. Potentieel is zij dus ook van grote betekenis voor de andere topsectoren Water, Life Sciences, Chemie en Energie. In samenhang tussen onderzoeksinstellingen, het bedrijfsleven en de overheid wordt dit verder uitgewerkt. De topteams die binnenkort van start zullen gaan, zullen dit oppakken. Ieder topteam moet uiterlijk in mei een concreet actieplan, een advies, uitbrengen over de ambities en de speerpunten en moet een sectoragenda opstellen. Daarop zal dan een integrale kabinetsreactie komen. Dat is een van de grote veranderingen die dit kabinet heeft doorgevoerd: er zijn niet meer een apart beleid van VWS, een apart beleid van OCW, een apart beleid van Economische Zaken enzovoorts; er wordt een geïntegreerd kabinetsbeleid gevoerd, zodat het beschikbare geld veel efficiënter besteed kan worden.

Mevrouw Schaart vroeg of ik niet meer privaat geld moet zoeken. Zoals bekend wordt nanotechnologieonderzoek de komende jaren met name gefinancierd uit die FES 500-ronde. Het vorige kabinet heeft in dat kader die bijdrage toegezegd en het veld legt naast de zojuist genoemde 125 mln. hetzelfde bedrag: 62,5 mln. van bedrijven en 62,5 mln. van kennisinstellingen. Hier zie je dus een combinatie van publiek en privaat geld. In NanoNext NL doen ruim 100 bedrijven mee. Ongeveer de helft daarvan bestaat uit midden- en kleinbedrijven. Hun totale bijdrage aan de begroting is dus 25%. Zo'n fors commitment zie je niet in alle sectoren. Let wel: dit commitment is afgegeven tijdens de crisisperiode. Dat geeft aan dat men wel degelijk kansen ziet in plaats van dat men alleen op basis van subsidie iets gaat doen. Dit zegt ook veel over het belang dat het bedrijfsleven zelf hecht aan onderzoek. Met de aanpak die ik de Kamer voor de zomer zal toesturen, zal ik hierin meer inzicht geven.

Er zijn enkele vragen gesteld over risico-onderzoek. In het algemeen zal de staatssecretaris daarop ingaan, maar de Kamer heeft eerder gevraagd om minimaal 15% van het beschikbare budget te besteden aan onderzoek naar risico. Zoals in de voortgangsrapportage staat, zal van de 160 mln. voor nano-onderzoek minstens 15% hiervoor worden ingezet. Een recente analyse laat zien dat aanmerkelijk meer, namelijk ongeveer 18%, zich specifiek richt op risico-onderzoek. Het is belangrijk dat goed wordt geborgd dat het betreffende onderzoek daadwerkelijk de juiste risicofocus krijgt. Daartoe krijgt het RIVM een controlerende functie binnen de governancestructuur van het consortium. Met betrekking tot de totale financiering, ook van de NNI-onderzoeksagenda, is het deel dat zich richt op risico's, inclusief technologieassessment, eigenlijk ruim 22%. Er is dus ver boven het minimale door de Kamer gewenste niveau aandacht hiervoor.

Ondanks een klein dispuutje tussen de woordvoerder van het CDA en de woordvoerder van D66 – moet dit Europees of nationaal? – wordt breed aanvaard dat de internationale dimensie van groot belang is voor dit onderzoek. Mevrouw Verburg wees daar terecht op. Dit betekent dat wij moeten meedingen in het Zevende Kaderprogramma. Daarin is behoorlijk veel geld beschikbaar voor nanotechnologie, namelijk ongeveer 3,2 mld. Dat is aanvullend op de nationale financiering. De afgelopen twee jaren hebben Nederlandse partijen jaarlijks ongeveer 20 mln. uit dat kaderprogramma binnengehaald. In 2009 haalden wij 5,8% van het Europese budget binnen. Afgezet tegen het aantal van 27 lidstaten is dat ruim boven de «juste retour». Dat zeg ik ter geruststelling van de vertegenwoordiger van de PVV-fractie.

Ook voor risico-onderzoek vindt internationale afstemming plaats, namelijk in OESO-verband, via de Working Party on Manifactured Nanomaterials. Het onderdeel «risico-onderzoek» is daar ook op afgestemd. Veel partners van NNI zijn aangesloten op veel internationale samenwerkingsverbanden en bepalen mede de Europese onderzoeksagenda. Zij doen mee aan allerlei Europese programma's en platforms. Ik kan het niet nalaten om juist die internationale dimensie te benadrukken, want wij moeten niet doen alsof wij het wiel alleen kunnen uitvinden of alsof wij onze gordijntjes dicht kunnen doen voor ontwikkelingen in de andere landen van de EU.

Minister Verhagen: De Kamer heeft ook een aantal vragen gesteld over de maatschappelijke dialoog en de communicatie. De overheid moet die maatschappelijke dialoog zelf voeren. Daarom heeft minister Van der Hoeven, mijn voorgangster, een tijdelijke onafhankelijke commissie ingesteld, de Commissie Maatschappelijke Dialoog Nanotechnologie, onder voorzitterschap van professor Nijkamp. Momenteel is die commissie bezig met de afronding van haar werkzaamheden. In principe zou de commissie 1 maart a.s. ophouden te bestaan, want dan zijn de werkzaamheden afgerond. De commissie heeft het veld in twee ronden opgeroepen om met voorstellen te komen. Dat heeft geleid tot ongeveer 140 ingediende voorstellen. Daarvan zijn er 35 gehonoreerd, variërend van documentaires op RTL7 over «nano in beeld», een speciale editie van het populairwetenschappelijke tijdschrift Quest en activiteiten van de Consumentenbond. Ik merkte uit de inbrengen dat dit laatste verschillend geapprecieerd wordt, maar in oktober was er een debatbijeenkomst van de Consumentenbond over «consument en nanotechnologie». Ik denk dat het goed is om op die manier over nanotechnologie en de bijbehorende maatschappelijke en ethische vraagstukken te spreken en daar in die grote variëteit van deelnemers over te communiceren. Ook deze tijdelijke commissie heeft daarbij goed gebruikgemaakt van ervaringen en kennis elders in Europa. Er was onder andere een inbreng vanuit het door de Europese vakbonden opgezette project NanoCap. De commissie heeft een bijeenkomst georganiseerd met deelnemers uit verschillende landen om te leren van elkaars ervaringen. De tussenrapportage en – eind januari – de eindrapportage zijn overhandigd aan staatssecretaris Atsma. Beide rapportages zijn ook naar de Kamer gestuurd. Er komt een kabinetsreactie op het eindrapport. Dat combineren wij met de voortgangsrapportage aan de Kamer. Die zal voor de zomer komen. Dan kan het kabinet ook aangeven hoe die bevindingen in ons beleid worden meegenomen. Het uitgangspunt is dus dat wij de kansen moeten benutten voor de economie en de samenleving: «van kennis naar kassa», inclusief nieuwe accenten.

De PVV-fractie vroeg of de door de maatschappelijke dialoog teweeggebrachte toename van de bekendheid met 10% overeenkomstig mijn doelstelling is. Gelet op de inbreng van de vertegenwoordiger van GroenLinks is dat percentage intussen overigens weer toegenomen, aangezien hij zelf opmerkte dat ook hij nu een duidelijke inzage heeft gekregen in de nanotechnologie. Er was geen kwantitatieve doelstelling. Het is ook buitengewoon lastig om van tevoren te zeggen dat wij willen dat 10% of 12% meer mensen weten wat nanotechnologie is. Dat was ook afhankelijk van de voorstellen die gedaan werden om die dialoog op te zetten. Ik denk echter dat 10% op zich een mooi resultaat is. Als 10% meer mensen weten wat nanotechnologie is, kunnen sommige politieke partijen daar bij de uitleg van hun verkiezingsprogramma een voorbeeld aan nemen.

De heer Jansen vroeg welke bewindspersoon een maatschappelijk debat heeft bijgewoond. Het was absoluut niet de bedoeling dat bewindslieden daaraan deel zouden nemen. Zij zijn juist bewust buiten die dialoog gebleven, zodat zij geen partij waren in die dialoog en zodat een onafhankelijke discussie kon plaatsvinden. De toenmalige minister van Economische Zaken is uiterwaard wel aanwezig geweest bij de aftrap. De staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu heeft het rapport in ontvangst genomen. Dat geeft de betrokkenheid aan, maar wij hebben geen partij willen zijn, juist om die open dialoog mogelijk te maken.

Minister Verhagen: Ik zei ook dat er geen sprake was van deelnemen. Dat was een bewuste keuze en dat heeft de toenmalige minister van Economische Zaken destijds vooraf, bij de installatie, zo geregeld. Dat is destijds ook gecommuniceerd.

Mevrouw Verburg vroeg om meer aandacht voor communicatie in gewonemensentaal. Dat lijkt mij uitstekend; dat past ook bij het beleid van dit kabinet. Juist voor «gewone mensen» heeft de commissie-Nijkamp veel gedaan aan communicatie. Via Kennisnet wordt informatie beschikbaar gesteld voor scholieren en via rijksoverheid.nl wordt in gewonemensentaal informatie verstrekt. Verder is er natuurlijk eindeloos veel te vinden op het internet, maar de oproep om in dit kader nog meer gewonemensentaal te gebruiken, neem ik ter harte.

Mevrouw Dijksma vroeg hoe ik aankijk tegen de aanbeveling van het Rathenau Instituut om een kabinetsvisie te ontwikkelen op de NBIC-convergentie. Ik heb nota genomen van die aanbeveling. Ik wil uiteraard een fatsoenlijke inhoudelijke reactie geven. Ik wil ook de visie van andere kabinetsleden peilen voordat ik met die bredere reactie kom. Ik ben het overigens eens met het antwoord van de toenmalige minister Van der Hoeven op een vraag van de SGP-fractie over het vroegtijdig voeren van een debat over NBIC. Het had eigenlijk in de maatschappelijke dialoog aan de orde kunnen komen, maar in de praktijk is gebleken dat dit nog geen breed gedragen maatschappelijk issue is. In het algemeen moeten wij, als daar geen concrete zaken in worden geregeld, niet direct met allerlei brede verhandelingen komen. Het gaat niet om vage visies, maar om de oplossing van problemen. Ik zie mevrouw Dijksma instemmend knikken; zij is het daar dus mee eens. Ik wil goed zicht krijgen op de gedachte die het Rathenau Instituut hierover heeft. Ik zal contact opnemen met het instituut om na te gaan wat het voor ogen heeft met een kabinetsvisie op de NBIC-convergentie. Daarna zal ik een goede afweging maken en met een reactie op die aanbeveling komen. Ik zal dit meenemen in de rapportage over nanotechnologie, die ik de Kamer voor de zomer zal sturen.

De overige vragen zijn voor rekening van de staatssecretaris.

Staatssecretaris Atsma: Voorzitter. Zoals de minister al heeft gezegd, heb ik een aantal weken geleden het rapport van professor Nijkamp in ontvangst mogen nemen en was het juist de bedoeling dat de overheid zich enigszins bescheiden zou opstellen ten aanzien van de maatschappelijke dialoog die zou moeten worden opgestart door die commissie. Ik heb mij daaraan gehouden, tenzij men denkt dat mijn woorden voor het in ontvangst nemen van het rapport nog hebben bijgedragen aan de uitkomst van dat rapport. Dat was echter niet de bedoeling en dat is ook niet gebeurd. Het bijzondere van de presentatie was wel dat uit de maatschappelijke dialoog niet alleen de enorme toename van de deelname aan de discussie en de betrokkenheid bij dit onderwerp naar voren kwamen, maar ook het besef van de kansen die de nanotechnologie in brede zin biedt. Ik vind het plezierig dat de Kamer in den brede het belang van het benutten van die kansen onderschrijft. Mevrouw Verburg zei dat als eerste; eigenlijk hebben alle volgende sprekers dat herhaald. Tegelijkertijd is heel nadrukkelijk aangegeven dat wij ook moeten kijken naar het waarborgen van de veiligheidsaspecten. Ook dat aspect is in de maatschappelijke dialoog zeer nadrukkelijk naar voren gekomen. Enerzijds moeten de kansen dus worden benut, maar anderzijds moet geprobeerd worden om optimaal te waarborgen dat ten aanzien van de veiligheid geen risico's worden gelopen.

Het is volstrekt duidelijk dat niet iedereen die vraag tot drie cijfers achter de komma kan beantwoorden. Dat kwam in de eerste termijn ook naar voren. Het kabinet stond en staat op het standpunt dat vooral de EU op het punt van de veiligheidsaspecten een belangrijke rol kan spelen. Wij hebben eerder al gezegd – en daar houden wij aan vast – dat de veiligheid vooral in Europees verband moet worden geborgd. Wij zijn het er zeer mee eens dat dit versneld moet gebeuren, zoals enkele fracties naar voren hebben gebracht. Er is ook geen verschil van mening over het feit dat dit zou moeten kunnen binnen de REACH-stoffenverordening.

Mevrouw Verburg vroeg waarom het zo lang duurt; ook de heer Verhoeven en mevrouw Dijksma spraken daarover. De lange duur heeft vooral te maken met de discussie die nog steeds wordt gevoerd over de definitie van «nano» en «nanotechnologie». Waar hebben wij het precies over? En hoe ga je na het vaststellen van die definitie controleren en borgen? Nederland vindt dat op dat punt wel wat sneller stappen gezet zouden kunnen worden. De minister is daar in algemene zin al op ingegaan. Wij hebben een- en andermaal, ook naar aanleiding van discussies in de Kamer en de debatten met het kabinet, aangegeven dat wij eraan hechten dat dit in Europees verband wordt opgepakt en dat tempo wordt gemaakt.

Wat is er onder het Belgische voorzitterschap met de discussie gebeurd en waarom zijn de Raadsconclusies er nog niet? Volgens onze informatie op dit moment zullen die conclusies in de loop van dit jaar alsnog verschijnen. Om te onderstrepen dat Nederland vindt dat er meer haast gemaakt zou moeten worden, hebben wij in januari aangegeven dat wat ons betreft die snelheid best te realiseren is. Men kan daarbij ook voluit op steun van Nederland rekenen. Dat is trouwens ook de reden waarom het RIVM zich deze week tijdens een deskundigenmeeting over dit onderwerp verstaat met de andere Europese lidstaten, volgens mij in Italië. Wij vinden dat de kennis die er in Nederland al is over veiligheid en risico's, voluit moet worden ingezet in Europees verband. Het mag wel een tandje sneller.

Staatssecretaris Atsma: Ik heb nog een paar algemene opmerkingen. De meeste aan mij gestelde vragen zijn inmiddels behandeld. Ik heb aangegeven dat wij vinden dat ook de verantwoordelijkheid van het bedrijfsleven nadrukkelijk in beeld moet blijven. Daarover zijn wij continu in gesprek met VNO-NCW. Die verantwoordelijkheid is wat ons betreft volstrekt helder. Wat de rol van de rijksoverheid betreft, heb ik na een interruptie al aangeven dat wij op basis van het voorzorgsbeginsel vinden dat het blootstellen aan vrije nanodeeltjes moet worden voorkomen. Wat de vragen over bijvoorbeeld de arbowetgeving betreft: wij stellen een norm. Waarom precies die norm? Die norm is niet gekozen vanuit de wetenschap dat die norm risico's met zich zou meebrengen, maar juist om te voorkomen dat wij risico's lopen. Die norm ligt misschien wel hoger dan feitelijk zou moeten. Dat is juist vanuit het voorzorgsprincipe op die wijze ingebracht.

Mevrouw Schaart heeft aangegeven dat er geprioriteerd moet worden. Daar zijn wij het mee eens. Met betrekking tot de risico's moet je natuurlijk prioriteren. Het heeft geen zin om alles op die lijst te zetten. Je moet vooral bekijken waar de grootste risico's zijn. Het feit dat er de afgelopen jaren op het gebied van de nanotechnologie duizenden patenten zijn vrijgekomen, geeft overigens nogmaals aan dat je de gedachte dat je op een eiland vertoeft, onmiddellijk moet loslaten. Wij zijn ons zeer goed bewust van de kansen die de nanotechnologie biedt en die kansen willen wij ook benutten.

Enkele sprekers hebben terecht aangegeven dat de zorgen zich richten op het voedsel. Wij delen die zorgen. Vandaar dat het RIVM en de nVWA daarbovenop zitten. Ik heb de heer Braakhuis al aangegeven dat die rapporten volstrekt openbaar zijn.

Ook mevrouw Dijksma benadrukte de openheid voor de consument. Ik ben het ermee eens dat het bij de etikettering niet gaat om de vermelding dat er «nano» in het product zit. Het gaat in de kern natuurlijk om de vraag of het product veilig is. Als je vaststelt dat «nano» niet veilig zou zijn, kan het product niet eens op de markt komen. Het gaat, zoals de heer Verhoeven terecht zei, om de vraag of het product veilig is. Daarom kan etikettering de consument wel duidelijkheid bieden. Als nanotechnologie wordt toegepast, moet het product veilig zijn. Het is dus volstrekt duidelijk wat wij daarmee beogen.

Ik ga nog in op een vraag van de heer Braakhuis over de handhaafbaarheid. Ik heb al gezegd dat wij onze kennis graag inzetten, ook in het kader van de Europese agenda. Wij stellen de kennis van het RIVM en, als het moet, ook van de nVWA, die op onderdelen wellicht verder reikt dan de kennis in omringende landen – ik sluit althans niet uit dat niet alle 27 landen op dit punt net zo ver zijn – graag beschikbaar. Vandaar dat wij deze week met de mensen van het RIVM aanwezig zijn op een bijeenkomst met als doel het verbreden van de kennis in de meest brede zin.

Mevrouw Verburg (CDA): Voorzitter. Ik dank de minister en de staatssecretaris voor de beantwoording. Bij de minister heb ik goed beluisterd dat de win-winpositie scherp wordt uitgespeeld. Dat kan ik alleen maar toejuichen, want nanotechnologie moet een zegen worden voor de mensheid maar ook voor het milieu en het klimaat. Ik merk dat de minister op dat punt zeer gemotiveerd is.

Met betrekking tot de laatste toezegging heb ik niet voor niets gevraagd of die gecombineerd kan worden met de rapportage voor de zomer over de topgebieden, want die verbinding is van belang. Ten behoeve van dat overzicht en om de kansen van de topgebieden – in dit geval High Tech, waaronder de Life Sciences – te kunnen beoordelen, wil ik graag de toezegging dat er een combinatie wordt gemaakt en dat dit de Kamer gelijktijdig bereikt, zodat wij dit in één debat met de minister kunnen behandelen.

Ik wil de toezegging van de minister over de aandacht voor de communicatie onderschrijven. Natuurlijk gaat het niet over mijn buurman, maar ik wijs op de discussie over de biotechnologie. Op dat terrein hebben wij echt grote internationale kansen gemist doordat vooraf onvoldoende is gecommuniceerd over de kansen maar ook over de risico's. Daardoor is het een welles/nietes-spelletje geworden, waarbij wij nog steeds merken dat wij op een aantal terreinen verliezer zijn.

Mevrouw Verburg (CDA): Landen zoals de VS maar ook landen in Latijns-Amerika en andere landen gaan verder, terwijl wij eigenlijk stilstaan. Dat zou ik met nanotechnologie niet willen hebben. Dus: openheid, openheid, openheid.

De staatssecretaris heeft een aantal vragen beantwoord. Toch zou ik hem willen vragen om de Nederlandse strategie en aanpak in Europa op papier te zetten, zodat zij helder en scherp zijn en zodat wij ook de ambities kennen. Eén ding spreekt mij aan en wil ik ook in die brief graag zien, namelijk dat er in Europa een versnelling bij moet, wat mij betreft met 130 kilometer per uur in de richting van opname in REACH. En betrek daarbij dan ook de FDA-definitie en het WTO-verband.

Mevrouw Schaart (VVD): Voorzitter. Ik dank beide bewindspersonen voor de beantwoording. Ik wil op twee punten nog enige verduidelijking. Ik heb aangegeven dat het aantrekken van privaat geld, internationaal gezien, wel eens lastig blijkt te zijn, maar de minister gaf aan dat het via NanoNext NL eigenlijk best goed gaat met het aantrekken van privaat geld. Dat is goed nieuws. Ik vraag mij af of bedrijven voor nanotechnologie ook gebruik kunnen maken van het revolverende innovatiefonds.

Mijn tweede vraag is wat de staatssecretaris precies gaat meenemen naar Europa. Wat houdt dat nationale idee precies in? Dat is mij nog niet duidelijk. Ik wil echt weten wat wij op dit punt gaan inbrengen in Europa. Ik ben het met mijn buurvrouw eens dat dit haast heeft en dat dit snel moet, maar ik wil ook graag aandacht voor mijn idee inzake prioritering. Ik denk dat dit niet iets is wat alleen in Nederland bedacht moet worden maar dat dit ook door andere lidstaten wordt ingebracht. Ik wil dus heel graag weten wat de Nederlandse inbreng is en hoe snel wij iets voor elkaar kunnen krijgen. Wellicht is het het beste om dit per brief aan de Kamer te melden.

Mevrouw Dijksma (PvdA): Voorzitter. Ook ik wil beide bewindslieden hartelijk danken voor de beantwoording. Natuurlijk leidt niet elk antwoord tot de benodigde tevredenheid, zoals u zich kunt voorstellen. Ik verwacht eerlijk gezegd dat wij over de bedrijfslevenbrief nog een pittige discussie krijgen met de minister. Ik verheug mij daar nu al op. Ik heb gemerkt dat de minister zich ergerde aan de tegeltjeswijsheden die ik heb gebruikt om de brief te kwalificeren, maar ik dacht de minister daarmee een plezier te doen, want dit kabinet is gek op symboliek. Voor het volgende debat zal ik dan ook met een moderne variant komen, want daar moet ik de minister als lid van dit Unilever-kabinet een plezier mee kunnen doen.

De beantwoording door de staatssecretaris heeft bij mij tot verwarring geleid, ook in relatie tot de gepaste dadendrang van de minister inzake onze positie ten opzichte van Europa. Ik vraag de staatssecretaris om toch nog eens te zeggen hoe hij de motie-Besselink/Gesthuizen (29338, nr. 85) gaat uitvoeren. Die motie verzoekt de regering om met die meldingsplicht aan de slag te gaan. Daar staat echt niet bij dat daarbij moet worden gewacht op Europa. Ik vraag hem ook om Europa niet als een soort aflaat te gebruiken. Mensen hebben er juist de pest aan dat, telkens als er iets moet gebeuren, in de Nederlandse politiek wordt gezegd dat dat nog niet kan omdat Europa nog niet zo ver is. Daarmee wordt het draagvlak voor Europa verspeeld. Bovendien wordt hiermee een kans verspeeld om op Europees vlak innovatief en leidend te zijn. Grijp die kans dus gewoon en voer die motie uit!

De heer Verhoeven (D66): Voorzitter. Dit is een complex onderwerp en het luistert nauw, maar er was hier en daar toch enige spraakverwarring. Onder andere bij de tegelwijsheden maar ook bij de Europese visie en de Europese horizon van D66 verslikte het kabinet zich een paar keer. Gelukkig hebben wij dat opgehelderd. De minister had het over «geld uitgeven» waar het gaat om investeren; wij komen nog terug op de bedrijfslevenbrief.

Mevrouw Verburg – die is niet van het kabinet – had het ineens over administratieve lasten waar het gaat om veiligheid. Gelukkig zijn wij er allemaal uitgekomen.

Ik hoor in het overleg weer erg veel over VNO-NCW. Ik wil de rol van het mkb graag benadrukken. De staatssecretaris toonde welwillendheid over de positie van Nederland in Europa, maar was ook een beetje tandeloos. Daarom zijn wij blij dat hij met die definitie aan de gang gaat en dat wij dus niet met producten naar de markt brengen wachten totdat er een definitie is. Wij gaan dus echt opschieten; daar sluiten wij ons bij aan.

Wat het register betreft: elke oplossing die een gezamenlijke Europese oplossing dichterbij kan brengen, is ons lief. Vandaar dat wij het voorbeeld van de tabaksindustrie hebben gebruikt. Concurrentiegevoelige informatie blijft daarbij enigszins besloten, maar de traceerbaarheid is wel gegarandeerd. Wij zoeken die balans en wij zijn dus blij dat de staatssecretaris heeft toegezegd dat hij dit zal meenemen.

Als «maximale kansen, minimaal risico» de inzet blijft, met meer tempo dan tot nu toe, kunnen wij verder. Wij willen immers graag een veiligheidsstempel en geen nanobrandmerken in de samenleving. Wij sluiten ons dus aan bij die beeldvorming.

Minister Verhagen: Voorzitter. Ik dank de leden van de Kamer voor hun reactie. De meeste vragen liggen op het terrein van de staatssecretaris. Mevrouw Verburg hecht eraan om de integrale kabinetsreactie op de aanbevelingen van de topteams tegelijk te kunnen behandelen met de aandacht voor de nanotechnologie als onderdeel van die topsectoren. Ik zou haar op de volgende wijze tegemoet willen komen: de rapportage over de nanotechnologie komt ongeveer op hetzelfde tijdstip – in ieder geval voor de zomer – als de integrale kabinetsreactie op de aanbevelingen van de topteams. Het blijft toch wel een beetje uit elkaar, want de specifieke voortgangsrapportage vraagt meer aandacht. Ik zie instemmend geknik bij de Kamer; daar ben ik blij mee.

Mevrouw Schaart vroeg of het revolverende innovatiefonds ook beschikbaar is voor nanotechnologie. Ja. Ook daar hangt dat af van plannen van aanpak van projecten die op dat punt ondersteuning behoeven, maar uiteraard hoort dit bij innovatie. Tegen de heer Verhoeven zeg ik dat juist het midden- en kleinbedrijf op dat punt grote stappen voorwaarts kan maken. Ik noem «het mkb» overigens «het midden- en kleinbedrijf» om in de door mevrouw Verburg bepleite gewonemensentaal te blijven spreken. Ik denk dat het midden- en kleinbedrijf vaker is genoemd dan VNO-NCW. Ik ben het er absoluut mee eens dat ook het midden- en kleinbedrijf, ook op het punt van de private investeringen, een enorme bijdrage levert. Aan beide kanten liggen hier dus kansen.

Ook ik kijk uit naar en verheug mij op het debat met mevrouw Dijksma, waarbij in plaats van tegeltjeswijsheden, wellicht in de vorm van een tweet, een modernere communicatievorm kan worden gekozen.

De staatssecretaris zal verder ingaan op de opmerkingen van mevrouw Gesthuizen over de kansen en risico's.

Ik dank de heer Verhoeven buitengewoon hartelijk voor het feit dat D66 toch voor Europa en tegen overbodige lastendruk blijkt te zijn. Ik ben blij dat hij dat heeft bevestigd. Ik zie in hem dan ook een kompaan om deze invalshoek ...

Minister Verhagen: ... breed uit te zetten, ook in het bedrijfslevenbeleid in het algemeen.

De heer Van Bemmel kan zich grotendeels vinden in de door ons uitgezette lijn. Zijn weergave van de mogelijkheden op dit punt voor het Nederlandse bedrijfsleven, bijvoorbeeld DSM, past binnen de visie van het kabinet.

Op de opmerking van de heer Braakhuis over cynisme zal de staatssecretaris ongetwijfeld reageren, maar ik dacht dat de slogan van GroenLinks «optimisme voor de toekomst» was.

Staatssecretaris Atsma: Ik hoef het niet voor de derde keer te zeggen. Ik heb al aangegeven hoe het kabinet tegen de motie aankijkt en hoe het vorige kabinet de motie heeft uitgevoerd. Met alle respect: we hebben het over bijna anderhalf jaar geleden. De Kamer heeft de agenda en het tempo van dit overleg bepaald. Anderhalf jaar geleden is aangegeven hoe de motie zou worden uitgevoerd. Toen is gezegd dat wij niet naar een nationale registratie, een nationale melding, zouden gaan. Daar houdt dit kabinet zich aan vast. Dat was ook een verstandige lijn.

Ik heb al aangegeven over hoeveel patenten wij het op dit moment hebben en hoeveel producten op dit moment van nanotechnologie zijn voorzien. Wij hebben het RIVM wel gevraagd om een overzicht te maken van de nanoproducten op de markt. Dat heeft het RIVM gedaan en daar hebt u kennis van genomen. Wij hebben vervolgens de nVWA ingezet voor de toezichthoudende functie, die zij per definitie heeft. De heer Braakhuis vroeg om daar meer prioriteit aan te geven, maar datgene wat het RIVM en de nVWA op het gebied van «nano» doen, is al een prioriteit voor dit kabinet.

De voorzitter: Er zijn twee nieuwe toezeggingen. De integrale kabinetsreactie op het punt van de topsectoren zal eveneens voor het zomerreces aan de Kamer worden aangeboden. In mei zal de staatssecretaris de Kamer schriftelijk informeren over de Nederlandse strategie in de eerstkomende Milieuraad ten aanzien van de nanotechnologie.

Ik bedank de staatssecretaris en de minister voor hun komst en de ambtenaren, de mensen op de publieke tribune en natuurlijk de leden voor hun belangstelling en hun inzet.