Nr. 523 VERSLAG VAN EEN ALGEMEEN OVERLEG

De vaste commissie voor Buitenlandse Zaken, de vaste commissie voor Defensie, de algemene commissie voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking en de vaste commissie voor Veiligheid en Justitie hebben op 2 oktober 2014 overleg gevoerd met Minister Timmermans van Buitenlandse Zaken, Minister Hennis-Plasschaert van Defensie, Minister Ploumen voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking en Minister Opstelten van Veiligheid en Justitie over:

• – de artikel 100-brief van de Minister van Buitenlandse Zaken d.d. 24 september 2014 over deelneming aan de internationale strijd tegen ISIS (Kamerstuk 27 925, nr. 506);

• – de brief van de Minister van Buitenlandse zaken d.d. 1 oktober 2014 met antwoorden op commissievragen inzake artikel 100-brief over deelneming aan internationale strijd tegen ISIS (Kamerstuk 27 925, nr. 508);

• – de brief van de Minister van Buitenlandse Zaken d.d. 25 september 2014 over de aanbieding van het advies van de extern volkenrechtelijk adviseur over luchtaanvallen op IS(IS)-doelen in Irak en Syrië (Kamerstuk 27 925, nr. 507);

• – de brief van de Minister van Buitenlandse Zaken d.d. 1 oktober 2014 inzake de reactie op het verzoek van de commissie om de spreektekst over volkenrechtelijke aspecten van de luchtaanvallen op ISIS-doelen in Irak en Syrië naar aanleiding van de technische briefing over de artikel 100-brief d.d. 29 september en een reactie op het verzoek van de commissie inzake uitspraken van de Syrische Minister van Buitenlandse Zaken (Kamerstuk 27 925, nr. 518).

Van dit overleg brengen de commissies bijgaand geredigeerd woordelijk verslag uit.

Voorzitter: Eijsink

Griffier: Van Toor

De voorzitter: Ik open dit algemeen overleg. Ik heet de Minister van Buitenlandse Zaken, de Minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking en de Minister van Veiligheid en Justitie van harte welkom. Ook van harte welkom aan hun medewerkers en de medewerkers op de departementen, die allemaal aan het werk zijn. Welkom aan de mensen op de publieke tribune en de luisteraars thuis. Welkom ook aan de Kamerleden.

Wij bespreken vandaag in een tijdsbestek van vijf uur de artikel 100-brief over deelneming aan de internationale strijd tegen ISIS. Afgelopen maandag heeft een technische briefing plaatsgevonden, waarvoor ik namens de leden de bewindslieden en hun medewerkers bedank. Er zijn door de Kamerleden 227 vragen gesteld aan de bewindspersonen en hun medewerkers. Ook dank voor de beantwoording daarvan. Uiteraard wordt het allemaal meegenomen bij dit AO.

We zijn met elf woordvoerders; er is grote belangstelling van de kant van de Kamer. Er geldt in eerste termijn een spreektijd van zes minuten per woordvoerder. Dit is een belangrijk debat en we zullen kijken welke coulance we kunnen bieden, binnen de gegeven tijd. Ik hoop op medewerking van uw kant, gezien de informatie die er allemaal al ligt. Dat zou erg plezierig zijn. De leden hebben ook ieder twee interrupties.

Na de inbreng van de Kamer in eerste termijn wordt er een halfuur geschorst. Dat halve uur is tevens de lunchpauze. Ik heb signalen van diverse bewindslieden vernomen over andere activiteiten die ook vanmiddag plaatsvinden en waar ook mensen op de bewindslieden wachten. We hadden dit AO namelijk aanvankelijk gepland tot 15.00 uur en pas later is het uitgebreid tot 16.00 uur. We hebben dus ruim de tijd. Ik probeer u allen alle gelegenheid te geven om in dit belangrijke debat recht te doen aan eenieder hierbij betrokken.

Ik geef graag het woord aan de heer Ten Broeke, die spreekt namens de VVD-fractie.

De heer Ten Broeke (VVD): Voorzitter. ISIS moordt en verkracht in Irak en in Syrië. ISIS wil een kalifaat van de haat vestigen in het Midden-Oosten, maar ook in Noord-Afrika en zelfs in Europa; we kennen de kaartjes. Een kalifaat waar iedereen die vrij wil zijn, niet welkom is, waar iedereen die anders wil zijn, wordt beloond met de dood of met middeleeuwse lijfstraffen. ISIS wil aanslagen plegen in Europa en de Verenigde Staten, en ISIS wil zo veel mogelijk westerlingen dood hebben. Daarmee is ISIS alles wat wij niet zijn. Daarmee is ISIS een legitieme vijand in een strijd om menselijkheid en menselijke waarden. Nederland is een vrij land. Wij kunnen denken en zeggen wat wij willen, geloven en niet-geloven wat wij willen. Onze kinderen gaan in vrijheid naar school en mogen in vrijheid kiezen van wie zij houden en hoe zij hun leven inrichten. Dat wil ik graag zo houden.

De dreiging van ISIS moeten we serieus nemen. Deze dreiging beperkt zich niet tot de bevolking van Irak of Syrië, tot yezidi's of Koerden, of tot het onthoofden van westerse journalisten; de dreiging kan zich zomaar uitbreiden naar onze straten. We hebben de afgelopen maanden kunnen zien dat de bedreigingen aan onze buitengrenzen leiden tot onrust in onze binnensteden. We zagen ISIS-vlaggen in de Schilderswijk, hakenkruizen in Amsterdam, een inwoner van Almere die poseerde met afgehakte hoofden, een jonge Nederlander die via Facebook opriep om een «stevige daad» tegen de Nederlandse overheid te stellen, hele gezinnen die uit Utrecht of Hilversum vertrokken naar Syrië en deze week, op een kwartiertje fietsen van hier, een 21-jarige jihadist die van zijn bed werd gelicht door de politie. Op een kwartiertje fietsen ...

De dreiging van ISIS voor Nederland is niet bedacht. Die dreiging is reëel. Daarom is een stevig antwoord noodzakelijk. Ieder perspectief op een plek waar vrijuit kan worden gemoord en verkracht en waar aanslagen kunnen worden voorbereid, moet worden weggenomen. We kunnen niet toestaan dat er een vrijhaven voor terroristen ontstaat in het Midden-Oosten. Deze strijd zoeken wij niet; deze strijd zoekt ons en trekt niet aan onze deur voorbij. Een woordvoerder van ISIS riep vorige week op tot het vermoorden van zo veel mogelijk westerlingen in onze straten. Daarmee zet hij een prijs op het hoofd van ons allemaal. Wij kunnen deze strijd niet ontlopen. De ambities van deze beweging zijn niet regionaal, maar mondiaal.

ISIS moet dus bestreden worden. Wachten is geen optie. Het zal een echte strijd worden, daar moeten we eerlijk over zijn. Dit is niet alleen ontwikkelingssamenwerking, dit is geen opbouwmissie. Het is heel goed dat de Minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking hier is, maar we gaan daar geen rechtsstaat opbouwen en we gaan geen gender issues oplossen. Dit is een missie zoals een militaire missie is bedoeld: om een bedreiging, ISIS, terug te dringen, in dit geval met behulp van bombardementen en door het opleiden van Koerdische en Iraakse troepen die het werk op de grond moeten doen, die daadwerkelijk de boots on the ground moeten vormen.

Ik ben daarom tevreden over de brief van het kabinet. Het is een realistische brief. Nederland levert een flinke bijdrage aan de internationale coalitie tegen ISIS, een bijdrage die risico's met zich meebrengt, zowel voor militairen als wellicht voor onszelf. Misschien neemt de dreiging eerst toe voordat zij af zal nemen. De prijs voor vrijheid is nu eenmaal waakzaamheid. Dit wil niet zeggen dat wij altijd over onze schouder moeten kijken, maar wij kunnen ons ook niet langer permitteren om onze schouders op te halen. Kan de Minister van Veiligheid en Justitie aangeven of Nederland voldoende is voorbereid op de dreiging die voortvloeit uit de deelname aan deze strijd?

De VVD-fractie is tevreden over de voorgenomen bijdrage. Middels de aangenomen motie-Ten Broeke c.s. (27 925, stuk nr. 501) van twee weken geleden heeft mijn fractie immers al aangegeven voorstander te zijn van een substantiële bijdrage aan de bestrijding van ISIS. Mijn fractie constateert dat deze missie in Irak geen caveat kent, geen uitzonderingen of operationele beperkingen. Dat is de les die we vrijwel na elke uitzending weer trokken. Mag ik ervan uitgaan dat dit dan ook zo blijft?

Ik heb nog een paar vragen. Om de missie te bekostigen, spreekt het kabinet reserves aan die bedoeld zijn voor de periode 2017–2019. We gaan er niet omheen draaien: dat is een ordinaire kasschuif. De urgentie is duidelijk, maar het is geen duurzame financiering. Er is het Budget Internationale Veiligheid (BIV), het fonds dat dit kabinet – terecht, denk ik nu – heeft opgericht om dit type crisis het hoofd te kunnen bieden. Dat was vooruitziend, maar het is niet voldoende om aan dit aantal crises en deze urgentie in de wereld het hoofd te kunnen bieden. Wie had verwacht dat de stabiliteit en de veiligheid in de wereld zo fragiel zouden zijn, mag nu zijn hand opsteken. De VVD begrijpt dat er nu een beroep moet worden gedaan op toekomstige reserves. Het is van belang dat het kabinet de financiering van missies duurzaam mogelijk maakt. Deze strijd gaat langer duren dan deze missie. Ik hoor dan ook graag hoe het kabinet denkt daarvoor een structurelere oplossing te kunnen bewerkstelligen.

In dat licht zijn we ook benieuwd naar de nazorg aan militairen en de financiering daarvan. Hoe is de nazorg aan militairen die deelnemen aan deze missie eigenlijk geregeld? In hoeverre worden de kosten van zorg en nazorg gedekt uit het BIV en de Homogene Groep Internationale Samenwerking (HGIS)?

De heer Ten Broeke (VVD): Het is goed dat de heer Knops dit met mij eens is. Dan moet hij het ook met mij eens zijn dat de financiering voor deze missie gewoon gereld is. Het is niet voor het eerst op deze manier gedaan. Ik kan een lange rij voorbeelden noemen waarbij dat ook zo is geweest. Mijn fractie windt er geen doekjes om: dit is geen duurzame financiering in geval er meer noodzakelijk is. In de brief staat heel duidelijk dat dit een eerste fase is.

Ik denk dat de heer Knops het ook met mij eens zal moeten zijn dat ook eventuele oorlogsverliezen uit het BIV betaald moeten worden. Dat principe hebben we al bij de missie naar Mali in marmer gegraveerd als het aan mijn fractie ligt. Dit is bij de briefing bevestigd. Daar heb ik dus geen vragen over. Ik ben blij dat dit CDA-fractielid hierin meegaat. Nu de fractievoorzitter nog, zou ik bijna zeggen.

De heer Ten Broeke (VVD): Ik heb niet gezegd «een deugdelijke financiering», ik heb gezegd «er is gefinancierd zoals er wel vaker is gebeurd». Het zou «deugdelijk» zijn als we dit al hadden voorzien. Maar zelfs een CDA'er zal niet zo ver durven te gaan, te zeggen dat hij dit had voorzien. Wij komen er echter uit. Anders dan bepaalde coalities in het verleden met daarin het CDA, is deze coalitie in staat om dit soort verschillen en dit soort problemen het hoofd te bieden. We doen er niet moeilijk over; we komen eruit. Of het nou gaat om de vervanging van een toestel of om een nieuwe missie: wij komen er gewoon uit. Het zou goed zijn als de CDA-fractie daar vandaag in meegaat. Het wordt een moeizame figuur wanneer we deze urgente bedreiging nu niet het hoofd durven te bieden omdat we op dit moment denken dat het in de toekomst misschien een tandje moeilijker wordt.

Voorzitter. Ik heb nog een aantal vragen. De volkenrechtelijke discussie is inmiddels uitgebreid gevoerd in de Kamer. Dat mijn fractie in principe openstaat voor uitbreiding van het werkterrein naar Syrië is dan ook genoegzaam bekend. Echter, over de wenselijkheid van een volkenrechtelijk mandaat is niemand het oneens. Voor een volkenrechtelijk mandaat is doorgaans expliciete toestemming van het land nodig evenals een resolutie van de Veiligheidsraad, of moet er sprake zijn van zelfverdediging, collectief of niet. Op dat laatste vlak, collectieve zelfverdediging, zien we een interessante interpretatie van de VS. Ik hoor graag de Minister van Buitenlandse Zaken daarover. Voor de VVD is een resolutie van de Veiligheidsraad of specifiek het afwachten van een Russische handtekening geen absolute noodzaak. Wij vinden dat niet elke projectie van militaire macht altijd aan recht kan of hoeft te worden onderworpen, zonder daarmee het recht juist te schaden. ISIS moet waar nodig bestreden worden.

Er worden zes vliegtuigen operationeel ingezet. Dat lijkt mij meer dan genoeg voor de aantallen doelen die we in Irak hebben. Het is een ruim aantal. Kan de Minister aangeven wat de operationele gevolgen zijn als de gehele coalitie het Nederlandse voorbeeld zou volgen, dus als iedereen enkel in Irak zou bombarderen of optreden? Is de Minister het met mij eens dat het risico van een waterbedeffect, waar hij eerder op wees, juist dan enorm zou zijn?

In de beantwoording van de feitelijke vragen staat niet vermeld waar onze F-16's gestationeerd zijn. Ik mag aannemen dat dat Jordanië betreft. Ik begrijp dat de exacte basis niet genoemd kan worden, vanwege veiligheidsrisico's en exposure, maar zo veel kan er toch wel gemeld worden?

Dan kom ik op de politieke situatie in Irak. Hoe staat het met de vorming van een Iraakse eenheidsregering? Is de regering het met de VVD eens dat de vorming van een eenheidsregering van groot belang is? Klopt het dat het status of forces agreement (SOFA) en daarmee de juridische status van de Nederlandse militairen nog moet worden geregeld? Kan de regering garanderen dat er wel tijdelijke ontheffingen zijn geregeld? We hebben immers in het verleden gemerkt dat juridische duidelijkheid van eminent belang is. Kan de regering bevestigen dat er door Nederland op dit moment geen boots on the ground worden gestuurd en er dus ook geen sprake is van Nederlandse forward air controllers die doelen gaan aanwijzen? De directeur-generaal Politieke Zaken gaf aan dat we weinig tot geen individuele leverage, politieke invloed, hebben op Bagdad. Maar we kunnen niet hebben dat de Koerdische peshmerga's en Iraakse troepen gaan trainen en dat er vervolgens tussen Bagdad en Erbil geen overeenstemming is. Als Bagdad de Koerden financieel afknijpt en ten aanzien van de sjiitische milities een oogje toeknijpt, gaat het allemaal niet werken. Welke zekerheid hebben we dat de coalitie die invloed op Bagdad wel kan uitoefenen?

De strijd tegen ISIS gaat over meer dan alleen Irak. Ik heb eerder aangegeven dat mijn fractie niet wil dat deze coalitie in feite als een sjiitische luchtmacht gaat fungeren. Dat zou na de strijd tegen de taliban en de verstoting van Saddam Hoessein immers de derde keer zijn. Hoe kunnen we voorkomen dat onze bijdrage verzandt in een sektarisch moeras in de regio, waarbij we als sjiitische handlangers worden ingezet? We moeten niet vergeten dat de pogingen om met Iran tot overeenstemming te komen over het nucleaire programma en in het bijzonder over de potentiële militarisering van dat programma tot nu toe zijn mislukt. Het mag niet zo zijn dat we ISIS proberen te verslaan om er een Iraans nucleair wapen voor terug te krijgen.

We kunnen er niet omheen; dit is geen risicoloze missie. We opereren in vijandelijk gebied, tegen een asymmetrische, barbaarse vijand die inmiddels heeft bewezen, zich snel te kunnen aanpassen aan veranderde omstandigheden. Onder andere op het gebied van Combat, search and rescue (CSAR) probeert het kabinet de risico's in de samenwerking met de bondgenoten zo veel mogelijk te verkleinen. De Kamer moet zeker weten dat de risico's van beide missieonderdelen zo veel mogelijk worden geminimaliseerd en dat we ook de kleinste kans kunnen benutten om bijvoorbeeld een vlieger in nood te redden. Kan de Minister van Veiligheid en Justitie nog eens in kaart brengen welke inspanningen Nederland verricht om de risico's te minimaliseren? Kan de Minister van Defensie aangeven wat er wordt gedaan om de operationaliteit van CSAR en medische faciliteiten te maximaliseren?

De heer Ten Broeke (VVD): Ik herhaal precies de positie die de VVD al heeft sinds het Kamerdebat over de conclusies van de commissie-Davids. Daar gaan we ook niet moeilijk over doen. De conclusies van de commissie-Davids werden destijds breed, door de gehele Kamer, omarmd. Er was in ieder geval één partij van mening dat de aantekening die door een van de leden van de commissie-Davids werd gemaakt, de heer Van Walsum, een begrijpelijk aantekening was. Dat was mijn partij. Ik geloof overigens dat de SGP ook deze mening was toegedaan. Die aantekening kwam er feitelijk op neer dat wij ons kunnen voorstellen dat er meerdere situaties denkbaar zijn voor een volkenrechtelijk mandaat dat nu, strikt genomen, als je de meest precieze uitleg geeft, alleen kan voortvloeien uit toestemming van een gastland en/of een resolutie van de VN-Veiligheidsraad. We hebben feitelijk met de Responsibility to Protect (R2P) en de ontwikkeling daarvan in Libië al een voorbeeld daarvan gezien. Ook in Afrika zijn er verschillende missies waarbij strikt genomen geen volkenrechtelijk mandaat is geweest. Uitzonderingen op het volkenrechtelijk mandaat kunnen politiek vitale belangen betreffen evenals internationale overwegingen, overwegingen van humanitaire aard, een genocide, dreigende etnische zuivering, massamoord of de inzet van chemische, nucleaire of biologische wapens.

Dit is ook de reden dat ik vorig jaar, anders dan de rest van de Kamer, niet zat te spartelen toen werd aangetoond dat er chemische wapens waren gebruikt. Je moet dan het hele VN-spoor aflopen, maar het kan zijn dat de Veiligheidsraad in plaats van een hoeder te zijn van de conventies en resoluties, deze blokkeert. Dan zeggen wij dat we ten langen leste, als ultimum remedium, niet ons lot en dat van onze militairen, dan wel het lot van mensen die bedreigd worden door etnische zuivering, massamoord of zelfs genocide, in handen willen leggen van een Russisch of Chinees veto.

De heer Servaes (PvdA): Voorzitter. Laat ik beginnen met een kort woord van dank voor de briefing van afgelopen maandag en de zeer adequate beantwoording van de 227 feitelijke vragen, plus nog een juridische toelichting op de volkenrechtelijke aspecten. Het zijn drukke tijden in het overleg en in de operationele voorbereiding, dus respect en dank dat het weer allemaal geleverd is.

In onze intenties en motivatie om ISIS een halt toe te roepen, verschillen wij vandaag in deze Kamer niet van elkaar. Er is schok en walging over minderheden die worden opgejaagd, vrouwen die worden verkracht, kinderen die worden geïndoctrineerd en journalisten en andere onschuldige burgers die op middeleeuwse wijze worden afgeslacht. Die schok en walging delen wij hier allemaal. ISIS is een ramp voor Irak, een vloek voor de regio, als ideologie een terreurbeweging waar, onbegrijpelijk maar waar, ook in Europa een bepaalde aantrekkingskracht van uitgaat, en een bedreiging voor onze waarden en onze open samenleving. De vraag die vandaag voorligt, is dus niet of we ISIS moeten bestrijden maar hoe we ISIS kunnen bestrijden.

De PvdA-fractie is van mening dat Nederland volop moet meedoen met de strijd tegen ISIS, op basis van drie elementen: een helder mandaat, een duidelijk einddoel en de inzet van de juiste middelen. Ik ga op basis van deze drie kerncriteria eerst in op het voornemen van het kabinet om een bijdrage te leveren in Irak. Vervolgens sta ik stil bij het besluit om op dit moment niet in Syrië te interveniëren. Tenslotte maak ik nog een paar opmerkingen over de financiering van deze missie.

De activiteiten van ISIS hebben op dit moment hun zwaartepunt in Irak. Over een volkenrechtelijk mandaat daar bestaat geen twijfel, zoals ook wordt bevestigd door het kabinet en door de externe volkenrechtelijk adviseur. Net zo essentieel is dat onze inzet onderdeel is van een gedegen plan, met een duidelijk einddoel, waarin politieke, militaire, financiële, en humanitaire inzet wordt gecombineerd. Politiek is het succes afhankelijk van het doorvoeren van hervormingen door de Irakezen zelf. Zonder het wegnemen van de onderliggende factoren, het breed gevoelde ongenoegen bij vooral de soennitische bevolking, kunnen resultaten nooit duurzaam zijn. Vice versa is de PvdA echter ook van mening dat het onverstandig is om louter in te zetten op politieke hervormingen zonder ISIS ook met militaire middelen te bestrijden, zoals sommige partijen hier voorstellen. Het is uiterst naïef en daardoor gevaarlijk om te veronderstellen dat ISIS door middel van dialoog tot het afzweren van het barbaarse extremisme kan worden verleid. Ik wil de Minister van Buitenlandse Zaken vragen hoe hij de voortgang van de politieke hervormingen richting een inclusieve regering in Bagdad ziet. In het bijzonder vraag ik zijn oordeel over het feit dat de sleutelposten, Binnenlandse Zaken en Defensie, in dat nieuwe kabinet nog niet zijn ingevuld.

Militair kunnen de luchtaanvallen van de internationale coalitie alleen succesvol zijn als zij samen met de inzet van Iraakse en Koerdische grondtroepen gebeuren. De eerste resultaten daarvan hebben we de afgelopen dagen gelukkig kunnen zien bij de Mosul-dam, in de omgeving van Kirkuk en in het stadje Rabia aan de Syrische grens. Die successen bieden perspectief. Aan de andere kant zijn veel operationele details op dit moment nog ongewis. Het campaign plan is nog niet gereed. Dat is begrijpelijk, maar maakt het voor ons wel lastiger om een goed gefundeerd oordeel over veel van de operationele aspecten te geven; over de precieze locaties en de samenwerking met partners, over de impact op de inzetbaarheid van Nederlandse militairen en middelen elders. Dat zijn essentiële kwesties, waar we vandaag helaas niet het laatste woord over kunnen wisselen.

Wel wil ik vandaag heel graag de scherpe afspraak tussen Kamer en kabinet maken dat zodra er relevante informatie, het campaign plan in het bijzonder, beschikbaar komt, deze informatie onmiddellijk met de Kamer wordt gedeeld en besproken. Ik krijg graag een toezegging op dit punt. Meer specifiek wil ik het kabinet vragen naar het voortzettingsvermogen van de inzet van onze F-16's. Is voortzetting eventueel ook mogelijk na de initiële periode van zes tot twaalf maanden? Hoeveel F-16's hebben we op dit moment überhaupt operationeel inzetbaar? Het zou goed zijn om daar een overzicht van te hebben. Hoe verhoudt de inzet van zes F-16's in Irak nu zich tot de stelling uit de Defensienotie over de toekomst van de krijgsmacht dat voor korte missies acht en voor lange missies vier toestellen inzetbaar zijn? We zitten daar nu net tussenin.

Wat betreft de technische, economische en financiële ondersteuning die ISIS in staat heeft gesteld om op deze schaal te opereren, heb ik bij ons vorige debat al aangedrongen op een stevig sanctiepakket, om zo individuen en bedrijven die zakendoen met ISIS in kaart te brengen en aan te pakken. De motie daarover kreeg brede steun. Gisteren publiceerde het tijdschrift Foreign Policy een nieuw onderzoeksrapport, The Case Against Qatar, waarin uitgebreid uiteen wordt gezet hoe vanuit Doha via zogenaamde middle men maar onder de discretie van de regering daar, tientallen miljoenen ingezameld en overgemaakt worden naar extremistische groepen in Syrië en Irak. Herkent het kabinet het in dat artikel geschetste beeld? Welke initiatieven hebben Nederland en de EU de afgelopen weken ondernomen om het aanpakken van de steunpilaren van ISIS echt tanden te geven?

Op humanitair vlak is de situatie al desastreus. De kans is aanwezig dat de stroom vluchtelingen op korte termijn alleen maar zal toenemen. Wij steunen dan ook de keuze van het kabinet om extra geld vrij te maken uit het nieuwe Dutch relief fund voor opvang in de regio. De internationale gemeenschap blijft echter achter de feiten aanlopen. Het is schrijnend en eigenlijk ook beschamend dat het Wereldvoedselprogramma van de VN deze week bekend moest maken dat de voedselrantsoenen in oktober met 40% omlaag zullen gaan wegens een tekort aan fondsen. Hoe is dit mogelijk? Komen andere landen wel genoeg over de brug? Komen zij hun toezeggingen na? De Partij van de Arbeid zou graag zien dat het kabinet zich maximaal inspant om binnen de EU en in VN-verband andere landen aan te spreken op hun verantwoordelijkheid.

De berichten uit Syrië blijven ons schokken. Met name de strijd rond de stad Kobani en de enorme vluchtelingenstroom richting Turkije baren ons grote zorgen, net zoals de berichten uit een burgeroorlog die al tot zo veel doden, gewonden en ontheemden heeft geleid, ons al drieënhalf jaar enorme zorgen baren. Hoewel ik het volste begrip kan opbrengen voor de motivatie van hen die pleiten voor acties in Syrië, vind ik dat we de plicht hebben om een eigen, weloverwogen afweging te maken, op basis van dezelfde criteria als in het geval van Irak: is er een helder mandaat, hebben we een duidelijk einddoel en beschikken wij over de juiste middelen? Het is misschien een pijnlijke maar wel een eerlijke conclusie dat voor alle drie die criteria het antwoord op dit moment «nee, dat is niet het geval» luidt. De PvdA steunt dan ook de keuze van het kabinet om nu geen bijdrage te leveren aan militair ingrijpen in Syrië. We waarderen de zeer heldere stellingname van de Minister-President bij de VN vorige week, toen hij terecht stelde dat Nederland strikte opvattingen heeft over de noodzaak van een volkenrechtelijk mandaat bij een militaire bijdrage.

Wel heeft het ons verbaasd dat tijdens die VN-week en in het bijzonder tijdens de speciale sessie van de Veiligheidsraad onder leiding van president Obama in het geheel niet gesproken is over de mandaatkwestie. Het was de spreekwoordelijke olifant in de kamer. Wat ons betreft had die olifant wel benoemd moeten worden. Ook volkenrechtelijk adviseur Nollkaemper stelde eerder deze week dat het Nederland zou passen ook actief bij te dragen aan het zoeken naar een juridische basis voor actie in Syrië. Graag krijg ik een reactie op die uitspraak.

De heer Van Bommel (SP): Voorzitter. Op 10 september debatteerden wij in de Tweede Kamer al over de situatie in Irak en Syrië. Ik heb toen, net als andere fracties, mijn afkeer uitgesproken over het terroristische geweld in Irak en Syrië, begaan door organisaties zoals ISIS. Helaas zijn er meer van dergelijke organisaties en lijken er meer te komen. Ik doe dat nu weer. Nederland had op 10 september al toegezegd de Amerikanen te willen steunen bij de aanpak van ISIS in Irak. President Obama maakte later die dag – wij voerden het debat eerder, misschien wel te vroeg – zijn strategie bekend. Die strategie bestaat uit vier stappen: luchtaanvallen, training van grondtroepen, steun van buitenaf afsnijden en humanitaire hulp bieden.

In zijn speech maakte Obama duidelijk dat de inzet in Irak en Syrië een voortzetting is van de strijd tegen het terrorisme na 11 september 2001. Hij ziet het ook als een voortzetting van wat hij de succesvolle strijd tegen het terrorisme in Jemen en Somalië noemt. Beziet het Nederlandse kabinet de Nederlandse deelname ook in dat licht, dus als een onderdeel van de wereldwijde strijd tegen het terrorisme? De agenda van de VS is uitdrukkelijk een wereldwijde agenda. De successen in Jemen en Somalië zie ik niet zo, maar de Amerikaanse president heeft in zijn speech heel duidelijk aangegeven dat Amerika zal optreden waar dan ook ter wereld waar Amerikaanse belangen worden bedreigd.

De Minister van Defensie heeft aangegeven dat Nederland gaat deelnemen aan militaire acties. Heeft Nederland dan ook inspraak in de militaire strategie? Of is Nederland slechts een uitvoerder van de Amerikaanse plannen? Dat zou gezien de beperkte bijdrage die Nederland levert, misschien te verwachten zijn. Ik vind het van belang om dit te weten, omdat de strategie van de Amerikanen heel duidelijk een veel verder reikende strategie is. We praten vandaag over Irak en Syrië, maar de Amerikanen gaan daarin nog verder.

De uitvoering van de agenda van de VS is reeds begonnen, in Irak maar ook in Syrië. Daar waar genocide dreigt, kan mijn fractie de militaire inzet steunen. Dat hebben wij ook uitgesproken toen het ging om het bieden van een uitweg aan yezidi's bij het Sinjar-gebergte en om Turkmenen bij Amirli. De vraag moet worden gesteld of er bij het Syrische Kobani naar het oordeel van de regering ook sprake is van genocide. Ik heb hier bij de briefing al om gevraagd en heb toen beloofd om er vandaag op terug te komen. Is daar sprake van een dreigende genocide? Eerder is die kwalificatie gebezigd, ook in VN-kringen. Het is van belang om te weten wat het oordeel van de Nederlandse regering is over de situatie bij Kobani. Het is onmogelijk om daar vanuit de Tweede Kamer goed zicht op te hebben. Voor de Nederlandse regering zal het vanuit het ministerie ook niet goed mogelijk zijn, maar de Nederlandse regering heeft natuurlijk wel rechtstreeks contact met bondgenoten die daar wel goed zicht op hebben.

Iedereen erkent dat militaire inzet alleen het probleem van ISIS niet kan oplossen. Er zijn politieke en sociaaleconomische hervormingen in Irak noodzakelijk. Daarover is ook gesproken in New York. De vraag is wat er concreet op het politieke vlak is afgesproken – er zijn verwachtingen geuit aan het adres van de nieuwe regering van Irak – en wat er aan concrete plannen ligt. Wat gaat er veranderen om ervoor te zorgen dat de regering van Irak een beleid kan voeren waardoor soennieten zich niet stelselmatig uitgesloten voelen, zoals de afgelopen jaren onder leiding van de regering van Al-Maliki wel gebeurd is? De vraag moet worden gesteld of de nieuwe regering onder leiding van premier Haider Al-Abadi niet gewoon oude wijn in nieuwe zakken is, een herschikking van overwegend dezelfde Ministers als onder Al-Maliki. Al-Maliki is zelfs vicepresident geworden en heeft daarmee immuniteit verkregen. Wat moet er worden verwacht van die nieuwe regering? Is de stelselmatige uitsluiting van soennieten niet een belangrijke oorzaak van de opkomst van ISIS? Wat kan er worden gedaan om die voedingsbodem weg te nemen? Hoe zit het met de steun van de Koerdische regering in Erbil aan de Amerikaanse agenda en, belangrijker, aan het adres van de regering in Bagdad? Die steun is voorwaardelijk en dat is begrijpelijk: Bagdad moet nog steeds achterstallige salarissen betalen, Bagdad moet meewerken aan een oplossing voor het betwiste gebied. Onderdeel daarvan is Kirkuk, het zogenoemde artikel 140-gebied. Wat is de verwachting van de Minister van Buitenlandse Zaken specifiek op dit terrein? Ik vraag dit ook omdat de termijnen die door Erbil zijn gesteld voor deze zaken van korte duur zijn. Het zou gaan om drie maanden, zes maanden en langer voor de wat verder liggende afspraken. Graag een reactie op dit punt.

Luchtaanvallen kunnen mogelijke genocide afwenden. Er worden echter ook negatieve effecten gemeld. Ik noem er een paar. Volgens het Syrisch Observatorium voor de Mensenrechten zijn er sinds het begin van de Amerikaanse luchtaanvallen 6.000 extra strijders geworven door ISIS, waarvan 1.300 uit het buitenland. Het Internationale Rode Kruis heeft gewaarschuwd dat luchtaanvallen de humanitaire crisis in Irak en Syrië hebben verergerd. Luchtaanvallen in Syrië zouden ook kunnen leiden – daar zijn berichten over – tot samenwerking tussen verschillende oppositiegroepen in Syrië zelf: ISIS in de richting van de regering in Damascus, Al-Nusra en Khorasan. Wat zijn daarover de berichten en wat is de opvatting van de regering over dat risico? Ten slotte worden er ook burgerslachtoffers gemeld in Syrië, maar ongetwijfeld ook in Irak. Wat kan de regering daarover melden? Erkent de regering dat die luchtaanvallen dus ook contraproductief kunnen werken? Terwijl ernaar wordt gestreefd om de voedingsbodem weg te nemen, zou het effect juist kunnen zijn dat die voedingsbodem wordt versterkt.

Ik kom te spreken over de duur van de operatie. President Obama heeft gezegd dat dit een operatie van jaren is. De Nederlandse deelname wordt begrensd op twaalf maanden. Minister Asscher heeft in de persconferentie letterlijk gezegd «maximaal» twaalf maanden. Hoe reëel is die voorstelling van zaken? Nederland stond immers te trappelen om te mogen meedoen. Het verzoek tot verlenging zal dan ook zeker komen. In de schriftelijke antwoorden wordt hier eigenlijk al op geanticipeerd. Daarin staat: de Nederlandse bijdrage komt ten einde als de opmars van ISIS duurzaam is gestopt. Dat is dus wat anders dan twaalf maanden en de beperking die daaraan vastzit aan Nederlandse zijde vanwege de omvang van de capaciteit van de krijgsmacht.

Syrië is een apart probleem. Nederland stelt terecht dat er geen volkenrechtelijk mandaat is, in de zin van een VN-resolutie of toestemming van de regering van Syrië. Dat is vandaag nog eens bevestigd in de krant door oud-commissievoorzitter Davids. De Verenigde Staten zetten in op de gematigde oppositie in Syrië, maar de vraag is wie dat zijn. Wat is nog de status van de Free Syrian Army en wat is de status van de Syrian National Coalition? De huidige luchtaanvallen op stellingen in Syrië maken van Assad helaas de lachende derde. Wat betekent de Amerikaanse strategie voor Syrië en voor de relatie met het regime van Assad?

Ik heb twee afsluitende punten met betrekking tot Turkije. De betrokkenheid van Turkije middels steun aan ISIS wordt volledig tegengesproken. Toch blijven die berichten komen, evenals berichten over de aanschaf van olie door Turkse ondernemers. Turkije verdient wel lof voor de rol die het speelt in de humanitaire opvang. Ik vraag de Minister voor Ontwikkelingssamenwerking of Nederland op dit punt meer kan doen. Ook voor Syrië geldt dat de humanitaire problemen enorm zijn. De vorige spreker wees al op het bericht van het Wereldvoedselprogramma van de VN dat daar 40% minder voedsel geleverd zou kunnen worden dan er nodig is.

Turkije heeft ook nog het voorstel gedaan om te komen tot een bufferzone. Is dat een werkend voorstel? Hoe wordt daar internationaal over gedacht?

Mijn vragen aan de Minister voor Veiligheid en Justitie laat ik misschien maar even wachten tot na de interruptie. Of wilt u dat ik die voor de interruptie stel, voorzitter?

De heer Van Bommel (SP): Dan stel ik die nu, anders kan deze vraag mogelijk ondersneeuwen en ze is niet onbelangrijk, denk ik, juist omdat er door de vicepremier gewaarschuwd is voor een groter risico voor de veiligheid in Nederland. Worden er extra maatregelen genomen om radicalisering als gevolg van de Nederlandse deelname aan dit conflict te signaleren en liefst te voorkomen? Is er een goede uitwisseling van de gegevens van terugkeerders in de Europese landen? In België betrof het een Franse terugkeerder en niet een Belg. Is er zicht op alle terugkeerders? Is het bovendien niet verwarrend dat militairen wordt gevraagd om niet langer in uniform te reizen, terwijl burgers wordt verteld dat er geen concrete dreigingen zijn?

Ten slotte heb ik nog een vraag aan de Minister van Buitenlandse Zaken. Nederlanders in het buitenland kunnen via de website van Buitenlandse zaken exact lezen in welke landen en soms zelfs in welke regio's er een risico is. Toch mag van ambassades en consulaten een extra inspanning worden verwacht in de richting van Nederlanders in het buitenland op het gebied van informatie, maar ook op het gebied van concrete hulp aan Nederlanders die in de problemen komen. Is daar ruimte voor, gezien de bezuinigingen op het postennetwerk?

De heer Knops (CDA): Voorzitter. Al maandenlang gaan vanuit Irak de meest vreselijke beelden de wereld over waarop te zien is hoe de barbaarse terreurbeweging ISIS daar huishoudt. Wie er niet voor vlucht, wacht marteling, verkrachting en onthoofding. Wij hebben de verschrikkelijke beelden gezien van het Sinjargebergte met vluchtelingen zonder voedsel, water en medicijnen, vluchtelingen in doodsnood. De horror is af te lezen van de ogen van de kinderen. Gelukkig kwam er hulp vanuit de lucht en vanaf de grond: Amerikaanse air power, Koerdische peshmerga's en noodhulp. Het was genoeg om verdere genocide op christenen en yezidi's te voorkomen, maar de dreiging is niet weg. De zwarte vlag van het islamitische kalifaat wappert in grote delen van Irak en Syrië. De barbaren staan zelfs al aan de poort van Bagdad als wij de berichtgeving mogen geloven.

Maandenlang hebben wij een kabinet gezien dat aarzelde. Het kwam niet verder dan noodhulp, scherfvesten en helmen. Waar bondskanselier Merkel duidelijk was – ISIS maakt zich schuldig aan genocide – kwam Minister Timmermans niet verder dan een vermoeden. Toen werden er Amerikaanse en Britse journalisten onthoofd. Dat was de druppel voor president Obama, die ook aarzelde. Een coalitie werd gesmeed, eerst zonder Nederland. De verdeeldheid tussen de VVD en de PvdA was te groot en het kamertje in Wales te klein. Eindelijk is het kabinet onder druk van de Kamer dan toch in beweging gekomen. Nederland doet mee met F-16's en trainers in de strijd tegen ISIS. Laat ik het zeggen aan het begin van het debat: wij steunen de inzet tegen ISIS. Voor het CDA staat vast dat IS keihard bestreden moet worden, ideologisch, politiek en militair. In Irak en Syrië moet dat gebeuren met F-16's, in Nederland met meer veiligheid en meer daadkracht.

Het ideologische conflict is dat van het vrije Westen versus de radicale islam. Het kalifaat brengt de sharia en Koranverzen op brute wijze in de praktijk. ISIS stelt christenen voor de keuze: bekeer je tot de islam, betaal belasting of wij hakken je hoofd eraf. Dat is religieus extremisme. Het richt zich ook tegen gematigde soennieten, alsmede tegen sjiieten. Onze fractie wil geen ISIS-kalifaat in het Midden-Oosten maar ook niet in de Schilderwijk. Al Qaida en ISIS hebben de oorlog aan het Westen verklaard. Wij hebben echt nogal wat te verdedigen, in Irak, Syrië en hier. Niet voor niets beroepen de VS zich op het recht van collectieve zelfverdediging op basis van artikel 51 van het VN Handvest. Daar valt veel voor te zeggen.

ISIS bedreigt Irak en Syrië maar ook de rest van de regio: landen als Jordanië, Saudi-Arabië en Israël. Ze roepen ook openlijk op tot strijd tegen het Westen, de verovering van Rome. Het zelfbenoemde kalifaat trekt zich niets aan van de territoriale grenzen van Irak. Het Nederlandse kabinet doet dat in zijn standpunt wel. Dat is merkwaardig. Het internationaal recht staat zelfverdediging tegen een terroristische organisatie toe, ook over grenzen heen. Het recht heeft de politiek van na 9/11 gevolgd. In principe mag Irak ook in Syrië worden verdedigd.

De Minister van Buitenlandse Zaken stelde vorige week op de radio dat een «geen bezwaar» van Syrië implicaties kan hebben voor de discussies over het mandaat. Nu grijpt hij toch terug op de noodzaak van expliciete toestemming van het regime-Assad, waarvan het kabinet zelf zegt dat het geen legitimiteit meer heeft. Dat leidt tot de bizarre situatie dat de Syrische regering de luchtaanvallen op haar grondgebied verwelkomt en zelfs samenwerking aanbiedt in de strijd tegen ISIS, en het Nederlandse kabinet niet. Waarom? Waarom klampt het kabinet zich vast aan de meest legalistische interpretatie van het volkenrecht? Kennelijk is alleen een beroep op een volkenrechtelijk mandaat gerechtvaardigd als het onomstreden is. Hoe gaan wij dit doen met een VN-Veiligheidsraad die de facto onwerkbaar is, die niet meer functioneert? Wat gebeurt er als ISIS of Al Qaida in Syrië een grote aanslag op het Westen pleegt? Ook dan ketst de rechtsgrond van zelfverdediging in de redenering van het kabinet af op het ontbreken van toestemming van Assad. Dat zou toch heel raar zijn?

Het moge duidelijk zijn: wat het CDA betreft is er wel voldoende rechtsgrond, ook op basis van de Responsibility to Protect. Laat dat nu een van de kernbegrippen zijn in het regeerakkoord. Dat laat namelijk uitdrukkelijk de mogelijkheid open om militair in te grijpen zonder volkenrechtelijk mandaat, namelijk als er sprake is van een humanitaire noodsituatie. Dan is ingrijpen legitiem. Er zijn trouwens volkenrechtdeskundigen die humanitaire interventie wel legaal vinden. Ik zei het al eerder: het is niet zwart of wit.

De heer Knops (CDA): Die analogie van de bankoverval ging erover dat je medeverantwoordelijkheid draagt voor de grotere operatie. Dat was in Libië zo. Het grote probleem daar was dat wij wel rondjes vlogen maar de bommen uitleenden aan de Denen. Die mochten daar de klusjes opknappen. Daarmee konden wij zeggen: wij hebben geen bommen gegooid. De kwalificatie «enige lafheid» zou ik daar wel aan willen toekennen, omdat het je uiteindelijk niet ontslaat van de verantwoordelijkheid die je hebt voor de grotere operatie. Datzelfde speelt ook bij deze operatie, want als je begrip hebt voor de positie, de stellingname van de Amerikanen, of zelfs veel begrip zoals de Minister zei, dan zeg je eigenlijk: wij steunen wat daar gebeurt. Maar het is een vreemde figuur om daarna de juridische opstelling te kiezen dat het mandaat niet glashelder is. Overigens bestrijd ik dat niet, want het is inderdaad niet zwart-wit.

Die noodzaak is in algemene zin een beginsel. In Kosovo is dat ook toegepast. De vraag wanneer je dat moet inroepen, is volstrekt arbitrair, want voor de een is de noodzaak er nu nog niet en voor de ander wel. Maar in Kobani dreigt nu een situatie die acuut zou kunnen leiden tot het inroepen van dat beginsel. Dat wordt nu een beetje vooruitgeduwd, ook door de Partij van de Arbeid, maar de vraag is gerechtvaardigd of die vraag niet nu al op tafel ligt – dan gaat het om een soort preventief noodzaakbeginsel – of dat die, hopelijk niet, een dezer dagen op tafel komt te liggen. Dat maakt dat de Nederlandse regering sowieso niet kan zeggen over de voorstellen die er liggen: dit is in beton gegoten. Dat merk je aan alles: de einddoelen, de eindtijd, het grote onderdeel van de operatie, maar ook het moment waarop je daadwerkelijk ingrijpt.

De heer Knops (CDA): Dat vergt enige flexibiliteit van mijn kant. Ik zal mijn best doen om doublures eruit te halen, maar ik heb ook nog een paar boodschappen die ik het kabinet wil meegeven.

Hoeveel erger moet het worden? ISIS pleegt de meest vreselijke misdaden. Hoe belangrijk zijn dan de mensenrechten en de humanitaire noodsituatie? Onze F-16's mogen straks vanuit Jordanië dus niet linksaf richting Syrië maar wel rechtsaf richting Irak. Dat is op zich een vreemde figuur, zeker als je begrip toont maar geen politieke steun wilt uitspreken.

Ik kom op de veiligheid. Wij hebben de kracht van ISIS onderschat, zo gaf president Obama toe, maar ook de kracht van het Iraakse leger overschat. Nu zijn er berichten dat ISIS al aan de poort van Bagdad staat en dat de luchtaanvallen tot dusver nog niet genoeg effect sorteren. Hoe kunnen wij straks trainers naar Irak sturen als het Iraakse leger verder ineenstort?

Hoe veilig is het nog in Bagdad? De terroristen verschuilen zich onder de burgerbevolking en passen hun tactieken aan. De rules of engagement voor onze F-16's zijn streng. Intelligence is dus essentieel. Draagt Nederland ook op een of andere manier bij aan die intelligencevergaring?

De krijgsmacht piept en kraakt, zo stelde de CdS tijdens de briefing maandag. Hij kreeg onmiddellijk navolging van de directeur-generaal Politieke Zaken (DGPZ), die dacht: maar ik ook, bij ons ook. Dank voor deze opmerking, want dat is een helder signaal.

De heer Knops (CDA): Ik had het over het departement. Herstel. Er is niks mis met de heer Geerts.

Dat heeft natuurlijk alles te maken met de bezuinigingen. De bezuinigingen zijn doorgevoerd en gaan nog steeds door. Het een heeft absoluut met het ander te maken. Welke gevolgen zal de inzet hebben voor de gereedstelling en geoefendheid van vliegers en voor de rest van de F-16-vloot? Zal er weer sprake zijn van kannibalisering, zo vraag ik de Minister van Defensie.

Hoe wordt in de NAVO aangekeken tegen het feit dat wij als gevolg van deze operatie onze inzet aan de NRF moeten terugtrekken? Hoe wordt het daar opgevangen? Wij kunnen vandaag wel over ISIS spreken, maar in het oosten is ook van alles aan de hand. De Minister is net terug uit de Baltische staten. Is er voldoende voortzettingsvermogen om de operatie eventueel langer dan een jaar vol te houden? De operatie is begrensd maar er zijn ook allerlei signalen dat zij langer zou kunnen duren. En waarom is die operatie begrensd? Heeft dat te maken met financiële redenen? Denken wij dat alles dan is opgelost? Of is het dan aan andere landen om de zaak over te nemen?

De financiën zijn natuurlijk een rommeltje. Daar kunnen heel mooie woorden als «kasschuiven» bij gezet worden, maar het is een heel rare situatie dat wij de komende jaren geen geld meer hebben om dit soort operaties te doen in de potjes die daarvoor bestemd zijn. De verwachting is dat het aantal en de omvang van dit soort operaties niet minder zullen worden de komende jaren. Wat gebeurt er als de missie onverhoopt duurder uitvalt? Waarom moeten de Minister van BZ, de Minister van Defensie en de Minister voor OS gezamenlijk besluiten? Waarom moet niet ook Minister Dijsselbloem meebeslissen, die doodleuk beweert dat er geld is voor nog een missie? Worden alle additionele kosten, zoals de slijtage van reservedelen, buiten de Defensiebegroting om gefinancierd?

Dan heb ik nog een vraag naar aanleiding van het interruptiedebatje met de heer Ten Broeke. Op vraag 220 wordt geantwoord dat verliezen niet uit het BIV gedekt worden. Betekent dat dat Defensie daar dan zelf voor opdraait? Dat zou een amendement zijn op de eerder aangenomen motie. Wij roepen het kabinet ertoe op om rekeningen niet over de schutting te gooien naar toekomstige kabinetten maar te voorzien in adequate financiering.

De situatie in Kobani is verontrustend, alsook de geruchten die de ronde doen over de positie van Turkije. De voormalige Amerikaanse ambassadeur in Ankara stelde onlangs dat de regering-Erdogan Al-Nusra gesteund heeft. Het kabinet antwoordt telkens: ik weet het niet. En: ik heb navraag gedaan, maar ze vertellen mij niets, dus er is niets aan de hand. De situatie in Turkije wordt alleen maar zorgelijker. Wij zullen daarin moeten ingrijpen. Wat gaat de Minister van Buitenlandse Zaken hiertegen doen?

Nederland moet actief bijdragen aan de strijd tegen ISIS. Dat vereist een daadkrachtig kabinet. Wat ons betreft kan het nog wat krachtiger, want gelet op de motie-Omtzigt zijn wij niet tevreden met de antwoorden van de Minister van Veiligheid en Justitie. Wil de Minister van V en J nog eens ingaan op de ontneming van de paspoorten? Waarom vindt er geen overleg met Marokko en Turkije plaats?

De heer De Roon (PVV): Voorzitter. Where Islam Treads, It Leaves a Desert. Dat is de titel van een artikel over de vernietiging van de culturen door de islam sinds hij in de wereld verscheen. Waar de islam gaat, laat hij een woestijn achter. Dat is de vertaling. Zo'n titel is de Islamitische Staat op het lijf geschreven. Deze terroristen willen een tabula rasa maken van gehele beschavingen. De minachting van de islam voor andersdenkenden wordt door hen tot in de uiterste consequenties doorgedreven: gruwelijke moordpartijen, verminkingen, verkrachtingen, kruisiging, slavernij, deportaties, vernieling van culturele en religieuze monumenten, diefstal, het opleggen van de jizya, de beschermingsbelasting voor niet-moslims, en bedreiging. Dit alles op grote schaal. Ziedaar het repertoire van de Islamitische Staat.

Wat opvalt, is dat er een grote mate van overeenstemming is tussen wat zij zeggen en wat zij doen. Er is geen reden om eraan te twijfelen dat ze oprecht willen wat ze zeggen. Er is ook geen reden om eraan te twijfelen dat ze gaan doen wat ze zeggen. Dit alles is al voldoende reden om de Islamitische Staat gewapenderhand te willen bestrijden. Onderhandelen is geen optie. De militaire kracht van Islamitische Staat moet worden gebroken, in Irak en in Syrië, en overal waar IS zich nog zal openbaren. Dat ook Nederland daaraan zal deelnemen, kan op instemming van de PVV-fractie rekenen. De rechtsgrond voor de militaire inzet in Irak berust op instemming van de Iraakse regering, maar onze regering acht de rechtsgrond voor militaire inzet tegen de Islamitische Staat in Syrië nog problematisch. Nog even los van volkenrechtelijke bespiegelingen is de Islamitische Staat als een slang: het lijf strekt zich op dit moment uit over Syrië en Irak, maar de kop zit in Syrië. Het is evident dat je die kop moet vernietigen om die slang onschadelijk te maken. De Syrische overheid, hoewel juridisch soeverein over haar grondgebied, kan of wil – daar hoeven wij niet tussen te kiezen – geen soevereiniteit uitoefenen over haar grondgebied voor zover dat in handen is van Islamitische Staat.

Vernietiging van de kop van de slang is een dwingende noodzaak, vanuit humanitair oogpunt, vanuit moreel oogpunt en vanuit het oogpunt van verdediging van Irak. Deze gronden zijn wat mij betreft net als de rechtvaardigingsgronden «noodtoestand» en «noodweer» in het strafrecht. Ter beëindiging van de door de Islamitische Staat teweeggebrachte rechtsinbreuken is manu militari, met de militaire hand, optreden gerechtvaardigd. Hier moet het rechtsbelang van de feitelijk niet bestaande of feitelijk niet uitgeoefende Syrische soevereiniteit voor wijken. Dat is rechtvaardig. Niet optreden, je verschuilen achter het ontbreken van toestemming van schurk Assad en van de Veiligheidsraad, die wordt geblokkeerd door Rusland en China, is laf. Dat leidt tot voortduring van onrecht in hoofdletters. De PVV wil dat de regering die lafheid laat varen en handelt in het belang van de slachtoffers van de Islamitische Staat, in het belang van onze bondgenoten, in het belang van onszelf en in het belang van het Recht met een grote R.

De PVV-fractie wil nog wel meer weten over de manier waarop de veiligheid van onze uit te zenden militairen zal worden gewaarborgd. Ik begrijp dat er nog veel omtrent de uitzending geregeld moet worden met de host nations, maar welke minimumeisen hanteert de Minister van Defensie eigenlijk voor die veiligheid? Anders gezegd, wat is de minimumgrens waar beneden zij zou zeggen: dat wordt te onveilig voor onze militairen; wij moeten het niet doen en dan doen wij het ook niet? Ik vraag dit mede in het licht van het feit dat Jordanië een voor de hand liggende host nation is en inmiddels ook in voldoende mate duidelijk is dat de Islamitische Staat ook Jordanië op de korrel heeft. Het gevaar voor onze militairen in Jordanië, en trouwens ook in Irak, komt ook van binnenuit. Ik bedoel: van binnenuit die landen zelf.

De PVV vraagt de regering ervoor te waken dat de inzet van Nederlandse F-16's vrij baan zal creëren voor sjiitische moordbendes die in Irak opereren. Hoe gaat de Minister van Buitenlandse Zaken afspraken maken met de bondgenoten, in het bijzonder met Irak, om dat te voorkomen?

Diverse politici in binnen- en buitenland hebben gezegd dat de Islamitische Staat niets van doen heeft met de islam. Een topambtenaar van het Ministerie van Buitenlandse Zaken heeft dat ook publiekelijk gezegd. Hoe durven deze mensen dat te zeggen? De Islamitische Staat zegt zelf zijn handelen geheel te baseren op de islam. Het motto op hun vlag luidt: er is geen god dan Allah. Dat is hun strijdmotto. Wie is dan een Nederlandse topambtenaar om te zeggen dat dat niet waar is? Niet alleen Islamitische Staat zelf zegt islamitisch te zijn, ook andere moslims en ex-moslims zeggen dat. Alles wat Islamitische Staat doet, staat in de Koran en is conform het leven van Mohammed. De Koran is het woord van Allah, dat alle moslims letterlijk moeten nemen. Het leven van Mohammed moeten alle moslims zo goed mogelijk nadoen. Dat is islam.

Maar wij moeten wel goed onderscheid maken. Gelukkig doen veel moslims niet wat Islamitische Staat doet en dat is maar goed ook. Er zijn ook moslims die afkeuren wat Islamitische Staat doet. Dat neemt niet weg dat er ook veel moslims zijn die weigeren om af te keuren wat Islamitische Staat doet en zelfs toejuichen wat IS doet. Zij baseren zich daarvoor op diezelfde islam. Het probleem is daarmee wel degelijk in de islam zelf gelegen. Politici kunnen zich daartegenover wel als struisvogels gedragen, maar dat neemt het probleem niet weg. Integendeel, het probleem kan door dat wegkijkgedrag groter worden. Het wordt er zeker niet kleiner door. De regering moet dat dan ook vooral voor de situatie in Nederland onder ogen zien en vooral de Nederlandse bevolking, juist ook in Nederland, zo adequaat mogelijk beschermen tegen islamitische terroristen. Dat is nog belangrijker dan strijden tegen IS in Irak en Syrië. Dat betekent voor mijn partij in ieder geval dat wij de grenzen dicht moeten gooien voor mensen afkomstig uit islamitische landen. Laat islamitische jihadisten die de ambitie hebben om deel te nemen aan de strijd daar vooral gaan. Houd die tijdbommen niet in Nederlandse straten. Laat ze gaan, maar laat ze nooit meer toe tot ons mooie land en voer dus weer grenscontroles in. Dat zijn mijn vragen aan de regering en in het bijzonder aan de Minister van Veiligheid en Justitie.

De heer Sjoerdsma (D66): Voorzitter. De heer De Roon en ik delen weliswaar de microfoon, maar ik denk dat de tekst grotendeels anders zal zijn.

De Islamitische Staat pretendeert een nieuw kalifaat te hebben gesticht. Het is echter slechts pretenderen. Ban Ki-moon – toch niet de minste struisvogel, zo zeg ik tegen de heer De Roon – zei terecht dat ISIS weinig tot niks te maken heeft met de islam en al helemaal geen staat vertegenwoordigt. Dat zou dus ook onze topambtenaar moeten zeggen. Dat zou dus ook ons kabinet moeten zeggen. ISIS is een terreurgroep die iedereen naar het leven staat die anders denkt dan hij. Dat geldt dus ook voor moslims. 90% van zijn slachtoffers zijn moslim, zo zeg ik maar tegen de heer De Roon. Yezidi's bijeengejaagd op een snikhete berg, vrouwen verkocht als seksslavin, journalisten ontvoerd, gemarteld en zelfs onthoofd, misdaden tegen de menselijkheid, vermoedelijk zelfs genocide: het is duidelijk dat ISIS de regio bedreigt en ook een bedreiging vormt voor Nederland.

De heer Sjoerdsma (D66): Dit laat ik dan maar voor rekening van de heer De Roon. We dreigen inderdaad terecht te komen in een debatje dat we al heel veel vaker hebben gevoerd en waarin de heer De Roon zichzelf weer gaat tegenspreken. Immers, het zijn ook islamitische staten, zelfs soennitische staten, die samen met de Verenigde Staten een terreurgroep die claimt soennitisch te zijn, hebben gebombardeerd in Syrië. Daarmee wordt het hele betoog van de heer De Roon omvergehaald.

Voorzitter. Ik zei: het is essentieel dat deze terreur wordt gestopt. Daarover bestaat geen twijfel. Dat zal echter een inspanning van jaren vergen. Het kabinet heeft het echter over «een eerste fase» en heeft het over «zes tot twaalf maanden». Daarmee vraagt het kabinet eigenlijk aan de Kamer: wat vindt u van één jaar? Ik vraag echter aan het kabinet: dit is toch een commitment voor de lange termijn?

Het gaat om een moeilijke missie, een missie waarbij succes niet gegarandeerd zal zijn.

De heer Sjoerdsma (D66): Ik dank de heer Van Bommel voor deze ondersteunende woorden.

Ik zei dat succes niet is gegarandeerd. Militaire inzet is cruciaal. Ik spreek daar straks nog wat langer over, maar militaire inzet alleen is onvoldoende. De kans op slagen staat of valt met het wegnemen van de voedingsbodem voor IS. Juist daarom vind ik de brief van het kabinet wat dun. Die voedingsbodem wegnemen kunnen wij niet, en zeker niet alleen. Daarbij is de opstelling van de Irakezen en de Koerden cruciaal. Zij zullen macht moeten delen. Zij zullen de marginalisatie van de soennieten moeten tegengaan en armoede moeten bestrijden. Om dat proces te steunen, vraag ik het kabinet in ieder geval om een persoonlijke, politieke en diplomatieke betrokkenheid, bilateraal of via de Europese Unie, die net zo intensief is als de militaire betrokkenheid. Ik krijg hierop graag een reactie.

Het succes van de strategie staat of valt ook met een goede opvang van de vluchtelingen in de regio. Al drieënhalf jaar plannen we onze hulp voor de volgende week. Al drieënhalf jaar doen wij alsof het aantal vluchtelingen niet verder zal toenemen. De werkelijkheid is echter dat deze vluchtelingen waarschijnlijk nog jaren ontheemd zullen blijven. Hun aantal neemt bijna exponentieel toe. Ik vraag het kabinet dan ook om toe te werken naar een Europese strategie voor langdurige opvang ter plekke, om de hoogste nood van de aankomende winter te verzachten, om een verloren generatie van kinderen te voorkomen, om andere landen aan te spreken op hun verplichtingen en ook om als Europese Unie zelf te bekijken of niet meer onderdak kan worden geboden aan deze vluchtelingen. Ik krijg hierop graag een reactie.

De Nederlandse militaire bijdrage is robuust: zes operationele F-16's en trainers en instructeurs, in totaal 380 mannen en vrouwen. Veel is op dit moment echter nog onbekend. Collega Servaes zei dat ook al. Vanwaar stijgen deze F-16's op? En op welke kazernes zullen de instructeurs training geven? Hoeveel special forces-trainers gaan er mee? Is er voldoende oog voor de tolkenproblematiek? Zijn de medische faciliteiten adequaat? Hoe is de evacuatie geregeld? Welke standaard hanteren wij om burgerslachtoffers te voorkomen bij de inzet van het luchtwapen? Het is begrijpelijk dat er nog niet op al die vragen een antwoord is, want de militaire strategie is nog niet gereed. Mijn fractie vindt het echter wel cruciaal dat de Kamer vandaag garanties van het kabinet krijgt en dat ze daarover zo snel mogelijk wordt geïnformeerd. Graag krijg ik op dit punt een toezegging.

Mijn fractie vraagt vandaag ook aandacht voor de werkbaarheid. Is het militair-operationeel mogelijk om die harde knip te maken tussen Irak en Syrië? PvdA-leider Samsom zei: kazernes rennen de grens niet over. VVD'er Bosman zei: F-16's zijn niet bedoeld om vijf man van hun brommertje te schieten. Hij sprak over «hard points», die niet de grens over gaan. We gaan echter – dat kunnen we niet uitsluiten – toch ook konvooien, bewegende doelwitten, bombarderen. Daarom stel ik de volgende vragen. Hoe wordt omgegaan met doelwitten die over de grens met Syrië vluchten? Hoe wordt omgegaan met aanvallen vanuit Syrisch grondgebied? Hoe wordt omgegaan met geallieerden die steun nodig hebben boven het Syrische luchtruim?

In de interruptiedebatjes hebben we al veel gesproken over de knip tussen Syrië en Irak. Die knip heeft natuurlijk alles te maken met de mandaatkwestie. In Irak is het duidelijk: de formele uitnodiging verschaft daar een mandaat. Maar wat gebeurt er als Irak zich tegen een deel van de inzet keert of de uitnodiging intrekt? Ten aanzien van Syrië zegt het kabinet: vooralsnog geen mandaat, maar wel begrip voor de Amerikanen. Wat doet Nederland om wel tot een mandaat te komen? Waarom verschaft de uitnodiging van Hadi al-Bahra, de door Nederland erkende vertegenwoordiger van het Syrische volk, niet eenzelfde mandaat voor Syrië?

Ik zei het al aan het begin: dit is een missie voor jaren. Deze missie kost 150 miljoen.

De heer Sjoerdsma (D66): Ik denk dat de heer Van Ojik gelijk heeft en dat we op dit punt duidelijk moeten zijn. We moeten echter ook constateren dat dit niet een permanente knip hoeft te zijn. Het kabinet constateert terecht dat er nog ruimte ligt om tot zo'n mandaat te komen. Ik laat maar eventjes in het midden via welke route dat dan zou gaan. Mijn fractie steunt het kabinet graag in die voorzichtigheid en in die wens om te bekijken of we daartoe kunnen komen. Als blijkt dat die route uiteindelijk doodloopt, dan ligt er natuurlijk een nieuwe situatie voor, dan zullen we met elkaar moeten afwegen of we dan alsnog willen deelnemen aan de Syrische kant van de strategie van de coalitie. Mijn fractie sluit niet uit dat ze dat dan alsnog wil.

Voorzitter. Ik zei aan het begin: dit is een missie voor jaren. Deze missie kost 150 miljoen euro. Waar halen we dit vandaan? Uit de potjes voor 2017, 2018 en 2019. Dat is houtje-touwtjefinanciering. De Minister van Financiën stelt dat er nog wel geld is voor verlenging en voor andere missies, maar waar komt dat geld dan weer vandaan? Uit de potjes voor 2020, 2021 en 2022? We hoorden het al tijdens de briefing: Buitenlandse Zaken piept en kraakt. Dat horen we ook al jaren over Defensie. Ik zie dan ook graag dat het kabinet komt met een structurelere oplossing. Ik krijg hierop graag een reactie.

Ik kom tot slot op de binnenlandse situatie. Het optreden in dezen van het kabinet in de afgelopen dagen vond ik wél opmerkelijk: de bombarie en de dubbele signalen over de uniformen, het substantiële dreigingsniveau met een íetsje grotere kans op een aanslag, Minister Plasterk die eerder geïnformeerd wilde worden, terwijl Minister Opstelten een metronummertje maakt om maar «gewoon uit je doppen kijken» te zeggen. Ik adviseer het kabinet om hier eerst eens goed over na te denken. Stop met freewheelen. Natuurlijk moeten onze veiligheidsdiensten waakzaam zijn. Daarover is al veel gezegd, in stevige woorden. Zelf moeten we echter ook waakzaam zijn: we moeten onszelf niet overdreven angst aanpraten, we moeten onszelf niet verliezen in de retoriek van IS en niet onze vijanden ontmenselijken, we moeten niet halsoverkop tijdelijke veiligheidsmaatregelen nemen, die dan achteraf permanent blijken te zijn, en we moeten niet onze rechtsstaat uithollen met ondoordachte maatregelen. Alleen met die balans kunnen we ook in Nederland de strijd tegen ISIS winnen.

De heer Voordewind (ChristenUnie): Voorzitter. Eind augustus sprak ik in Erbil met Iraakse vluchtelingen en slachtoffers van de gruwelijke terreurorganisatie ISIS. De mensen hadden huis en haard gedwongen verlaten, op de vlucht voor het barbaarse geweld. Ik sprak een vrouw die haar gehandicapte man had moeten achterlaten in de dorpjes op de Ninevévlakte. Ik kan me nog levendig herinneren wat haar laatste woorden tegen mij waren: alsjeblieft, laat ons niet in de steek. Ik ben dan ook blij dat het kabinet heeft besloten om een substantiële bijdrage te leveren in de strijd tegen die vreselijke organisatie, dat het geweld tegen deze weerloze vluchtelingen gestopt gaat worden.

Het is een substantiële bijdrage. Dat blijkt ook wel uit het feit dat we de eerder toegezegde bijdrage aan de Rapid Response Force hebben moeten opschorten. Het is ook een terechte bijdrage. We zijn grondwettelijk verplicht om de internationale rechtsorde te bevorderen. De secretaris-generaal van de Verenigde Naties stelt dat ISIS de internationale vrede en veiligheid bedreigt.

Mijn fractie heeft nog wel de nodige vragen, allereerst over het volkenrechtelijk mandaat. De discussie daarover hebben we hier ook met de collega's gevoerd: moet er een heel duidelijke knip komen tussen Syrië en Irak? Het kabinet beperkt het, voorlopig in ieder geval, tot Irak. Ik heb daar wel een aantal vragen over. Het kabinet toont begrip voor het feit dat de Amerikanen doelen bestoken in Syrië. Ik vraag het kabinet hoe «begrip» moet worden opgevat. In het volkenrecht zijn er naar mijn mening twee smaken: het is legaal of het is illegaal. Kan het kabinet nu zeggen of het volkenrechtelijk illegaal of legaal is? Ik hoor graag een duidelijke uitspraak hierover van het kabinet.

Het kabinet laat de optie open om in de toekomst alsnog in Syrië betrokken te raken in de strijd tegen ISIS. Kan het dan ook bevestigen dat, als er sprake is van zo'n uitbreiding van het mandaat, de artikel 100-procedure zal worden toegepast? Volgens het regeerakkoord kan het kabinet ook zonder volkenrechtelijk mandaat overgaan tot deelname aan de strijd in Syrië, namelijk als er sprake is van een humanitaire noodsituatie. De ChristenUnie kan zich daar goed in vinden. Die mogelijkheid moet altijd open blijven, zoals we ook hebben gezegd bij de behandeling van het rapport van de commissie-Davids, als in de Veiligheidsraad een soort impasse ontstaat. Dat zegt ook de volkenrechtelijk adviseur, professor Nollkaemper: bij het ontbreken van een volkenrechtelijk mandaat van de Veiligheidsraad kan een humanitaire noodsituatie aanleiding geven om in te grijpen. Ik heb nu van het kabinet verschillende brieven over die noodsituatie gehad. Het staat ook in het regeerakkoord. Gisteren hebben we een brief gehad in de bijlage waarvan een aantal criteria waaronder dat eventueel wel kan, staan opgesomd. We hebben tevens AIV-CAVV-advies nr. 13, waarin daarover ook het een en ander staat. Omdat het kabinet de optie open houdt om toch op basis van een humanitaire noodsituatie betrokken te raken, vraag ik het om daarvoor een duidelijk toetsingskader op te stellen. We hebben daarvoor nu een aantal suggesties zien langskomen. Een van die toetsingscriteria is het voorleggen van een resolutie aan de Veiligheidsraad. Dat is tot nu toe nog niet gebeurd. Ik krijg graag van het kabinet een helder toetsingskader voor eventuele deelname aan de strijd in Syrië op grond van het argument «humanitaire noodsituatie». Kan het kabinet aan die vraag voldoen?

Als er al sprake is van een volkenrechtelijk mandaat, dan is het nog de vraag wie we met de grondtroepen moeten steunen. Het kabinet zegt: de gematigde krachten. Het is zelfs bereid om inmiddels al 15 miljoen ter beschikking te stellen voor steun aan de gematigde krachten. Maar bekijk eens de situatie op de grond. Human Rights Watch zegt dat bij het Free Syrian Army sprake is van misdaden tegen de menselijkheid en het inzetten van kindsoldaten. En op dit moment, as we speak, vecht het Free Syrian Army samen met Jabhat al-Nusra, een Al Qaida-organisatie, tegen Assad aan de grenzen van Damascus. In hoeverre kun je dan zeggen dat dat een veilige optie is, dat dat een veilig alternatief is? In Irak is het mogelijk, maar wat betreft Syrië zien we daarin grote bezwaren. Ik heb zelf gesproken met het Free Syrian Army in Syrië. Het heeft mij gegarandeerd dat het met iedereen zal samenwerken zolang het daardoor de strijd met Assad kan aangaan. Bij de Libanese grens gaat het die strijd al aan samen met ISIS. Mijn fractie is dus zeer tegen het beschikbaar stellen van gelden om die gematigde krachten te stimuleren. We overwegen op dat punt dan ook een motie, zodat in ieder geval wordt uitgesloten dat het kabinet in de toekomst wapens levert aan die «gematigde krachten».

Ik ga nu over naar de missie in Irak zelf. Wat betreft de veiligheid vraag ik hoe we ons kunnen laten beschermen, zoals het kabinet zegt, door het gastland. Het leger van dit gastland bestond uit 200.000 man en werd overvallen door 20.000 à 30.000 strijders van ISIS. Hoe kan dat gastland ons dan beschermen als wij daar in de kazernes zitten? Het is in het noorden nu nog relatief veilig, maar wie gaat ons die force protection geven als ISIS oprukt? Zijn dat de Amerikanen? Met wie gaat het kabinet hardere afspraken daarover maken dan alleen de afspraak dat we ons verlaten op Irak zelf? Ik heb dezelfde soort vragen als die van de heer Sjoerdsma over het verder beschermen van onze mensen. Ik noem medevac (medische evacuatie) en het golden hour. Ik begrijp dat de partners nog moeten worden gekozen, maar ik hoor graag dat dat golden hour in geval van medische evacuatie is gegarandeerd voor onze mensen. Dat geldt ook voor de search and rescue et cetera.

Mijn laatste blokje gaat over de langetermijnstrategie in Irak. Ik vraag nogmaals aandacht voor bescherming van de minderheden. Het kan toch niet zo zijn dat we die mensen nu laten terugkeren naar hun dorpjes op de Ninevévlakte, terwijl ze tegelijkertijd nog te maken hebben met de jihadisten, die voorheen hun buren waren? Kan het kabinet zich inzetten voor een langeretermijnstrategie, juist om die minderheden te beschermen? Kan het kabinet ook inzetten op een inclusieve veiligheidsstrategie, op het integreren en betrekken van de minderheden – ik noem de yezidi's, de Turkmenen en de christenen – in een beschermingsmacht van de peshmerga en Irak zelf?

Ik laat het hierbij. De andere dingen pak ik op in de tweede termijn.

De heer Van Ojik (GroenLinks): Voorzitter. Ik dank het kabinet voor de brief en de briefing en vooral ook voor het snel beantwoorden van alle vragen die we hebben gesteld. Vorige week heb ik namens de fractie van GroenLinks al mijn steun uitgesproken voor het voornemen van het kabinet om bij te dragen aan de strijd tegen ISIS. Waar genocide dreigt en misdaden tegen de menselijkheid aan de orde zijn, heeft de internationale gemeenschap niet alleen het recht maar ook de verantwoordelijkheid, de plicht om burgers te beschermen en om in te grijpen. In dit geval betekent dat: al het mogelijke doen om de opmars van IS en het extreme geweld waarmee die opmars gepaard gaat, te stoppen. Helaas valt daarbij aan de inzet van militaire middelen niet te ontkomen.

Met een kortstondige inzet van militaire middelen, hoe noodzakelijk helaas ook, kunnen de oorzaken waarin het geweld zijn oorsprong vindt echter niet worden weggenomen. Daarvoor is veel meer nodig: het wegnemen van oorzaken, van de voedingsbodem, een duidelijke visie op de doelen voor de lange termijn en een geïntegreerde inzet van alle mogelijke middelen die de internationale gemeenschap ten dienste staan, namelijk diplomatieke middelen, humanitaire steun en ontwikkelingssamenwerking. Als zo'n visie en een geïntegreerde aanpak ontbreken, dan zal de inzet van militaire middelen uiteindelijk tevergeefs zijn. Mijn inzet voor het debat van vandaag is om van het kabinet wat meer duidelijkheid en eventueel toezeggingen te krijgen over de langetermijndoelen en de geïntegreerde inzet van middelen.

De eerste vraag is wat we precies willen bereiken. Iedereen is het erover eens dat het belangrijk is om de voedingsbodem van de conflicten in Irak, Syrië en verder in de regio in bredere zin aan te pakken. Daarvoor is een ambitieuze, langjarige politieke agenda nodig, waarin alle landen in de regio een rol spelen. Ik vraag de Minister van Buitenlandse Zaken wie zo'n agenda maakt. Is dat de VS, met de coalitie van inmiddels ruim 50 landen? Hebben en nemen de Verenigde Naties daarin een rol? Wordt er in EU-kader nagedacht over de te nemen initiatieven? Ik hoop dat de Minister daar vandaag wat meer over kan zeggen.

In de artikel 100-brief is sprake van een campagneplan om ISIS te stoppen dat in ontwikkeling is onder leiding van de Verenigde Staten. We hebben op 10 september de contouren van zo'n campagneplan door de Amerikaanse president horen presenteren. Volgens mij refereerde de heer Van Bommel daar ook al aan. Het was vooral militair van karakter. Vorige week, de eerste week van de Algemene Vergadering van de VN, hebben we diezelfde Amerikaanse president horen spreken over een strategie die veel breder van karakter is, waarin ook sociaaleconomische ontwikkeling zit, waarin ook mobilisatie van gemeenschappen, ook van moslims, zit om het extremisme tegen te gaan et cetera. Hoe staat het nu precies met deze plannen? Wat is precies het plan waaraan Nederland zich committeert? En hoe zien dan die niet-militaire stappen eruit? In de artikel 100-brief wordt hierover vooralsnog weinig gezegd.

Het piept en kraakt niet alleen bij Defensie – collega's hebben daar ook al op gewezen – en dat is natuurlijk niet zo gek. Het piept en kraakt ook bij Buitenlandse Zaken. Tijdens de Algemene Politieke Beschouwingen bleek dat er brede steun is voor de inzet van extra middelen voor de versterking van de diplomatieke capaciteit. We zullen daarover bij de begrotingsbehandeling een amendement indienen. Misschien kan de Minister daar alvast op vooruitlopen en aangeven hoe hij een versterkte Nederlandse presentie in de regio voor zich ziet en hoe die inzet in internationaal verband vorm krijgt. Ik neem aan dat daarbij sprake zal zijn van taakverdeling en van aansluiting bij internationale initiatieven.

Naast steun voor een politieke oplossing van de conflicten is het nodig dat burgers perspectief wordt geboden: onderwijs, gezondheidszorg, mensenrechten, een sterk maatschappelijk middenveld, de opbouw van een rechtsstaat, respect voor mensenrechten en bestrijding van corruptie. Ik vraag de Minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking wat voor extra's het kabinet op dit punt precies wil gaan doen. Anders dan Mali of Afghanistan is Irak geen partnerland. Ik neem aan dat dit de ambitie om bilateraal van alles en nog wat te gaan doen wellicht wat zal beperken. Hoe ziet echter onze steun aan de multilaterale programma's van de VN, van de Wereldbank of van de Europese Unie eruit, als die er op dit moment al zijn? In de antwoorden op de schriftelijke vragen, specifiek in het antwoord op vraag nr. 190, stelt het kabinet het voornemen te hebben om op basis van een gedegen conflictanalyse oplossingsrichtingen op korte termijn in kaart te brengen. Dat lijkt me heel goed. Ik wil daarvoor graag heel veel steun uitspreken, maar ik ben wel benieuwd of het kabinet nu al, nu we vandaag gaan beslissen over de artikel 100-brief, een tipje van de sluier kan oplichten.

Ik zie dat ik moet afronden, mevrouw de voorzitter. Ik wil tot slot nog iets zeggen over het bestrijden van ISIS in Syrië. Dat ISIS ook in Syrië moet worden bestreden, daarover zijn we het volgens mij heel snel eens. Mijn fractie steunt de lijn van het kabinet in dezen: de onduidelijkheid die er internationaal bestaat over het al dan niet aanwezig zijn van een volkenrechtelijk mandaat is op dit moment reden om de bestrijding van ISIS in Syrië niet met militaire middelen ter hand te nemen. Wel vraag ik het kabinet wat we wél kunnen doen. Er zijn natuurlijk talloze manieren om ISIS verder te isoleren en de kracht van ISIS te beperken. Die manieren zijn tot nu toe in de vragen van de collega's nog niet zo aan de orde geweest. Ik noem enkele voorbeelden: ervoor zorgen dat er zich geen mensen meer bij kunnen voegen, ervoor zorgen dat er geen olie kan worden verkocht en ervoor zorgen dat er geen wapens naartoe kunnen gaan. Ik heb sterk de indruk dat daar meer kan gebeuren dan we ons nu misschien op dit moment realiseren. Ik vraag het kabinet om ons op dat punt straks nog wat verder bij te praten.

De heer Van der Staaij (SGP): Voorzitter. Niets doen is geen optie. De bloederige en snelle opmars van ISIS moet worden gestopt. Het is ook door collega's vanmorgen al in heel zwarte kleuren geschilderd, en terecht: de gruwelijkheden van ISIS en de dreiging die daarvan uitgaat voor Irak en Syrië maar uiteindelijk ook voor de veiligheid in het Westen. Ik roep in herinnering de aanslag op het Joods Museum in Brussel en de lokroep van jihadisten ook hier in Nederland en verder in Europa. Daarom moet Irak politiek, diplomatiek en humanitair worden bijgestaan in de strijd tegen de terreurgroep ISIS. En ja, nu ISIS zelf de weg van het geweld en bloedvergieten heeft gekozen, is ook militaire actie onvermijdelijk; met dialogen alleen red je het niet. Gelukkig heeft een brede internationale coalitie die verantwoordelijkheid genomen. Wij vinden het terecht dat ook het Nederlandse kabinet daaraan weloverwogen een steentje wil bijdragen. Ik dank het kabinet voor de brief en voor de uitvoerige beantwoording van de vragen. Veel van onze vragen zijn daarmee beantwoord. De SGP vindt het belangrijk en positief dat ook landen uit de regio zelf bijdragen aan de strijd tegen ISIS. Dat kan voorkomen dat het te veel als een strijd vanuit het Westen wordt gezien. Dat is ook een les uit het verleden. Ik noemde dit ook al even in een interruptiedebat. De gecombineerde inzet van F-16's en training van Iraakse strijdkrachten beklemtoont bovendien dat de eerste verantwoordelijkheid bij Irak en de regio ligt.

Nu moeten we alles op alles zetten om de macht van ISIS te breken, maar tegelijkertijd moeten we de regering van Irak en het leger van Irak helpen om zelf de strijd tegen ISIS beter aan te kunnen, zowel politiek als militair. De vraag die ik daaraan wil verbinden, is: wil de regering in de contacten met de Iraakse regering er hoge prioriteit aan geven dat alle burgers, ook de christelijke minderheden en de yezidi's, die zo vaak tussen twee vuren zitten, bescherming krijgen? Dat blijft een belangrijk punt van zorg. Ik mag aannemen dat de inclusieve benadering vanuit de regering van Irak zelf een belangrijk speerpunt blijft in de politieke contacten met deze regering. Ik hoor daar graag wat meer over.

De opmars van ISIS stuiten is de eerste stap. Voor de langere termijn is een samenhangend plan belangrijk. Dat erkent iedereen. We hebben de contouren daarvan al gezien. Laten we er echter niet op wachten. We kunnen niet alles op zijn beloop laten tot we de blauwdruk voor de toekomst klaar hebben. Er moet nu gehandeld worden. Het is terecht dat nu ook de eerste stappen gezet worden.

In de technische briefing kwam al naar voren dat de ideologie van ISIS zich niet laat wegbombarderen. Dat is waar. De ideologie laat zich ook niet wegpolitiseren en wegpraten. Het is te optimistisch om te denken dat de jihadisering voorbij is als iedere Irakees of Syriër maar beschikt over een koelkast en Fox News kan kijken. Het kwaad bestaat en bedient zich van een gewelddadige verwerking van de islamitische leer.

Dan heb ik nog een voetnoot, omdat er het nodige over te doen is geweest. De opmerking in de brief van het kabinet dat ISIS weinig van doen heeft met de islam, vond ik wat ongelukkig, juist omdat deze onbedoeld kan leiden tot het misverstand dat het gevaar van radicalisering en de werfkracht van de oproep tot jihad onvoldoende serieus worden genomen. Het tegendeel is natuurlijk het geval. De regering geeft zelf aan dat men streeft naar een islamitisch kalifaat en dat men een duidelijk repressieve interpretatie geeft van de islam. Houd het dan ook bij de feiten. Alle jihadisten zijn moslim, maar gelukkig zijn niet alle moslims jihadist. Heel veel moslims nemen daar gelukkig afstand van.

Het kabinet wil de Nederlandse militaire acties beperken tot Irak, omdat het mandaat voor Syrië niet onomstreden is. Het volkenrechtelijk mandaat voor Irak is inderdaad glashelder. Irak heeft zelf een verzoek om bijstand gedaan. De SGP is echter van mening dat het verzoek ook voldoende rechtsgrondslag biedt om op te treden tegen de ISIS-dreiging vanuit Syrië. De collectieve zelfverdediging ter bescherming van Irak biedt dus ook een toereikend mandaat om tegen de dreiging van ISIS vanuit Syrië op te kunnen treden. Ik zeg «toereikend mandaat». De heer Servaes smokkelde in een interruptie de term «helder mandaat» erin. Je kunt ook spreken van «glashelder mandaat». Dan leg je de lat steeds hoger, maar uiteindelijk gaat het erom of je vindt dat er sprake is van een toereikend mandaat.

Met de mandaatkwestie alleen ben je er echter nog niet. De afgelopen weken leek het alsof het alleen maar om het mandaat draaide: als dat er maar is, kun je je gang gaan in Syrië. Er liggen in Syrië nog heel lastige vragen, gelet op de burgeroorlog die daar gaande is en de positie van de regering. Hiermee onderscheidt het zich van Irak. De SGP wil ook niet allerlei gematigde krachten in Syrië aan wapens helpen en de grondstrijd aan hen overlaten. Dat is een relativering van het belang van de mandaatkwestie. Wij kunnen praktisch gezien goed leven met de knip die op dit moment wordt gemaakt, als deze operationeel maar geen afbreuk doet aan de strijd van de internationale coalitie tegen ISIS in Irak.

Ik sluit af met het punt van de financiering. Een aantal collega's is geëindigd met dit punt. Ik doe dat ook, en ik heb de indruk dat de regering ook weleens als laatste aan de financiering denkt bij dit soort missies. Is dat niet het probleem? Moeten we niet meer vooropstellen dat de financiering solide moet zijn? Formeel is het in orde. De brief is keurig. Materieel is het echter krakkemikkig. Ik zie dat de Minister nu niet meer knikt; bij mijn eerdere zinnen knikte hij wel. Ik heb nog een paar vragen hierover. Ik sluit me aan bij degenen die zeggen dat dit structureel beter geregeld moet worden en dat we niet met kasschuiven en dergelijke geld naar voren moeten halen. Kan het kabinet garanderen dat de begroting voor deze missie solide is en dat er voldoende geld is om slijtage op te vangen en om voor reserveonderdelen te zorgen? Kan het kabinet garanderen dat het extra geld dat is vrijgemaakt voor de versterking van de slagkracht van Defensie, niet wordt gebruikt voor de financiering van missies? Hoe wordt de rekening, die nu via de kasschuif naar voren wordt gehaald, uiteindelijk betaald? De missie legt ook bloot dat we onze krijgsmacht de laatste decennia hebben uitgewoond. Het zal een lange strijd zijn om dit te herstellen.

Mevrouw Thieme (PvdD): Voorzitter. Misdaden tegen de menselijkheid zoals die nu gepleegd worden in Syrië en Irak raken ons allemaal. Je wilt niet het gevoel hebben dat je machteloos toekijkt, maar dat je er iets aan doet. Het mag alleen niet zo zijn dat je de situatie met je handelen verergert. Dat is voor mijn fractie de kernvraag.

«Naar ons inzicht is het erg belangrijk dat we, wanneer we piloten eropuit sturen om hun klus te klaren, weten dat het een missie is die gaat werken, dat we erg duidelijk zijn over wat onze doelstellingen en onze doelwitten zijn. Niet ingrijpen dus zonder die voorwaarde.» 35 dagen geleden was dat de mening van president Obama.

Vervolgens gebeurden er dingen die het moeilijk maakten om het hoofd koel te houden. Op 2 september werd Steven Sotloff onthoofd in Syrië, twee weken nadat zijn collega James Foley hetzelfde gruwelijke lot had ondergaan. Op 10 september gaf president Obama aan nadrukkelijk van inzicht te zijn veranderd. De Amerikaanse bommenwerpers zouden niet alleen naar Irak gaan maar ook naar Syrië.

Militaire analisten verzekeren ons ervan dat een oorlog tegen de terroristen niet te winnen is met bommenwerpers. Vroeger of later zullen er boots on the ground nodig zijn als de campagne vanuit de lucht mislukt. Die kans is levensgroot aanwezig.

De directeur-generaal Politieke Zaken zei afgelopen maandag dat de ideologie zich niet laat wegbombarderen. Er is zelfs een reëel risico dat de militaire inmenging van buiten zal worden misbruikt voor het aanwakkeren van de ideologie, zo zei hij.

Het is een wild plan, dat niet onderbouwd wordt met realistische analyses. Natuurlijk is het begrijpelijk dat er wraakgevoelens zijn na de barbarij van ISIS die in de media getoond is en die een golf van afschuw heeft veroorzaakt. Angst en wraak zijn echter slechte raadgevers. Weldenkende columnisten zoals Sheila Sitalsing vragen zich terecht af waarom we eigenlijk af moeten reizen naar Irak en Syrië en waarom nu. Overal in de wereld zijn godsdienstwaanzinnigen, roversbendes en moordenaars die gruwelijkheden begaan die elke beschrijving tarten, maar als we Kim Jong-un, het Verzetsleger van de Heer, Boko Haram, Bashar al-Hassad en al die andere martelgrage groeperingen met onze F-16's willen bestrijden, komen we vliegtuigen tekort.

Wie zijn onze bondgenoten? The Economist zette op een rijtje hoe onze bondgenoot Saudi-Arabië aankijkt tegen de westerse waarden die we in Irak en Syrië willen vestigen. Alleen al in augustus vonden er in Saudi-Arabië 22 onthoofdingen plaats. De Saudische blogger Raif Badawi is wegens het schrijven van blogs veroordeeld tot tien jaar cel en 1.000 zweepslagen. Dat is dus onze bondgenoot. Als we met zulke bondgenoten op pad willen in een ondoordachte strijd, zonder exitstrategie, willen we dan wellicht de duivel uitdrijven met Beëlzebub?

De zo noodzakelijke politieke strategie ontbreekt in de artikel 100-brief. De Nederlandse bijdrage is op zijn best een gevaarlijke vorm van symptoombestrijding. Eerdere militaire mislukkingen en politieke nalatigheid hebben de voedingsbodem gevormd voor de opkomst van ISIS. Het Rode Kruis stelt dat de luchtaanvallen de humanitaire crisis daar verergeren. Waar beginnen we in hemelsnaam aan, vraagt Volkskrantanalist Rob Vreeken zich vertwijfeld af. President Obama gaf het zelf aan: het is niet mogelijk om de duur van deze operaties te weten.

ISIS heeft met minimale middelen bereikt wat hij wilde. Gijzel een westerse journalist, trek hem een oranje pak aan zoals we dat kennen van Guantánamo Bay en zet er een beul naast op een uitgestorven zandvlakte. Een mes en een videocamera doen de rest. Hiermee bewerkstelligt ISIS razernij, redeloze angst en paniek in westerse landen, die in een pavlovreactie bommenwerpers sturen. Natuurlijk is het begrijpelijk dat er wraakgevoelens zijn na de barbarij van ISIS die in de media getoond is. Maar, zoals ik al zei, angst en wraak zijn slechte raadgevers.

Ik sluit mijn bijdrage graag af met een citaat van Abram de Swaan over de zinloosheid van deelname aan deze oorlog: «Als IS inderdaad vooral door schaamte, wrok en woede wordt gedreven, zal de moordzuchtige razernij in het huidige stadium van triomf niet snel afnemen. En ook als de oorlog eenmaal een wending neemt en de nederlaag ophanden lijkt, zal die woede niet bedaren. Integendeel, met de ultieme vernedering van een verloren strijd in het vooruitzicht zullen de militanten nog ergere slachtingen aanrichten, in een «triomf van de verliezers». Ze zullen de uitroeiing van ongelovigen en ketters versnellen, want «het is nu of nooit», «het is wij tegen zij» en «het is alles of niets». Ook al moeten ze te gronde gaan, de eeuwige vijand zal met hen ten onder gaan. Dat is de mentaliteit van de fanatieke massamoordenaars tot het bittere einde.»

Wij tekenen niet voor een dergelijke escalatie. De grote Chinese strateeg Sun Tzu heeft gezegd: «De grootste overwinningen worden behaald zonder oorlog.»

De heer Van Klaveren (Groep Bontes/Van Klaveren): Voorzitter. Na weken politiek getreuzel heeft het kabinet dan eindelijk toch gehandeld. Mijn fractie steunt het besluit om ISIS te bombarderen. Deze islamitische terreurorganisatie, die zo veel gruwelijkheden begaat, moet volledig worden vernietigd.

Het is echter teleurstellend en naïef dat Nederland slechts ingrijpt in Irak en niet in Syrië. Terroristen kennen geen grenzen, dus moeten wij die ook niet trekken. Dat de VN-verslaafde Partij van de Arbeid deze discussie in het kabinet heeft gewonnen, is iets wat de VVD zich mag aanrekenen. Hoeveel onthoofdingen, verkrachtingen en vluchtelingen zijn er nog nodig voordat dit kabinet wel wil ingrijpen in Syrië? Waarom laat Nederland zich gijzelen door het vetorecht van landen als Rusland en China in de VN-Veiligheidsraad? Dit zijn landen die zelf alle internationale regels aan hun laars lappen.

Het halfslachtige beleid van dit kabinet is schrikbarend. Als het doel is om ISIS uit te schakelen, is het natuurlijk absurd om een F-16 te laten omkeren boven de grens met Syrië. Veelzeggend is daarbij dat het kabinet zelf aangeeft dat ISIS zal vluchten naar hetzelfde Syrië. De missie heeft aan geloofwaardigheid verloren voordat zij is begonnen. Het kabinet weifelt verder. Het toont wel begrip voor de Amerikaanse aanvallen in Syrië, maar geeft geen steun. Het trekt binnen het volkenrecht een grens tussen Irak en Syrië, maar geeft in de brief aan dat deze grens in de praktijk niet meer bestaat.

Het kan erger. Dit kabinet laat zien dat het niets begrijpt van de ware aard van onze vijand. Het stelt dat de Islamitische Staat niets van doen heeft met de islam. Zien de VVD en de PvdA dan echt niet dat intolerantie ten opzichte van andersgelovigen, geweld tegen vrouwen maar ook moord middels onthoofding zijn terug te voeren op bronnen van de islam? Saudi-Arabië, toch alom gezien als islamitisch, is in essentie niet anders. Het land vervolgt andersgelovigen. Het land beschouwt vrouwen als tweederangs wezens. Iedere vrijdag zijn er op de staatstelevisie executies te zien, ook onthoofdingen.

ISIS is islamitisch, hoe vervelend men dat in dit huis ook mag vinden. De zogenaamde root causes van de ellende in het Midden-Oosten zijn behalve op de demografische ontwikkelingen ook terug te voeren op de bronnen van de islam. Behalve Israël zijn er geen good guys in deze regio. De situatie in het Midden-Oosten is complex, zeker gezien het gegeven dat het bestrijden van ISIS de staat Iran, die op de lange termijn een groot gevaar vormt voor het Westen, in de kaart speelt. In essentie is er niet veel verschil tussen het kwaad van een terroristische organisatie als ISIS en een terroristische staat als Iran. Graag hoor ik van het kabinet welke concrete achterliggende strategie het voor de lange termijn volgt voor Iran. Hoe voorkomen we dat de geopolitieke kracht van dit land met nucleaire ambities, financier van Hezbollah, wordt vergroot door de huidige ingreep van het Westen?

Hoe duidt het kabinet de opstelling van de Turken? Ze hebben aangegeven dat ze steun verlenen, maar tegelijkertijd geven ze geen toestemming aan de Amerikanen om op te stijgen vanaf de basis in Incirlik. Ondanks de complexe situatie in het Midden-Oosten steunt mijn fractie het besluit om ISIS te bombarderen. Dat moet dan echter niet alleen in Irak maar ook in Syrië gebeuren.

ISIS zorgt ook voor een verhoogde binnenlandse dreiging. De vijand die we in Irak gaan bestrijden, is ook onder ons, is aanwezig in onze eigen samenleving. Hij is opgegroeid in Nederland, maar is vrijwillig afgereisd om te vechten als jihadist. Keihard optreden in eigen land is net zo belangrijk als het bombarderen in Irak of Syrië, maar dit kabinet pakt niet door. Waarom worden de wettelijke mogelijkheden niet uitgebreid? Waarom wordt er nog steeds geen administratieve detentie ingevoerd? Waarom zorgt dit kabinet er niet voor dat ook ronselaars met twee paspoorten de Nederlandse nationaliteit kunnen verliezen?

Ik rond af. De desastreuze gevolgen van het anti-Defensiebeleid van de afgelopen decennia worden nu zichtbaar. Eigenlijk is er helemaal geen geld meer om ISIS militair te bestrijden. Men hanteert een zogenaamde kasschuif. Er worden budgetten aangesproken die bedoeld zijn voor de jaren 2017, 2018 en 2019. Daarnaast gaat de inzet van F-16's ten koste van de snel inzetbare NAVO-macht. Het mag duidelijk zijn: er moet meer geld naar Defensie. De VVD en de PvdA zorgen er echter voor dat ook in de komende jaren 1,4 miljard minder naar Defensie gaat. Dat is zeer onverantwoordelijk. Wat mijn fractie betreft bekostigen we deze missie door 200 miljoen van het niet-juridisch verplichte deel van de begroting van ontwikkelingshulp voor 2015 vrij te maken. Ontwikkelingshulp is geen kerntaak van de Staat, veiligheid is dat wel. Laten we in vredesnaam de miljoenen en structureel de ontwikkelingshulpmiljarden inzetten voor onze veiligheid en de bestrijding van terrorisme.

Minister Timmermans: Voorzitter. Ik dank de Kamer voor haar inbreng in eerste termijn. Ik zal mij concentreren op een aantal onderwerpen. Het is overzichtelijk wat mij betreft, dankzij de inbreng van de Kamer. Ik zal ingaan op het doel van de missie, de discussie over het mandaat, de financiering, de positie van de Iraakse regering en IS, en op andere ontwikkelingen in de regio waarop de leden hebben gewezen. Dat zal mijn deel van de inbreng van het kabinet zijn.

Laat ik beginnen met de vaststelling – daarmee loop ik misschien vooruit op wat er later vandaag gebeurt, maar ik kan die toch maken op basis van de eerste termijn – dat met uitzondering van de fracties van de SP en de Partij voor de Dieren alle fracties in beginsel hun steun hebben uitgesproken voor deze missie. Het is misschien wel historisch te noemen dat er in de Kamer zo'n brede steun is voor een dergelijke missie: hoog in het geweldspectrum en op korte termijn. Ik denk dat dit de door alle fracties gedeelde analyse reflecteert dat we te maken hebben met een zeer gevaarlijke ontwikkeling. Ik mag toch vaststellen dat de fracties die de missie niet steunen, wel de analyse delen dat er sprake is van een bedreiging van de veiligheid, niet alleen in de Arabische regio, maar ook in Europa en Nederland. Dus op dat punt is de Kamer eigenlijk unaniem. Ook dat is iets wat ik in de geschiedenis die ik met de Kamer heb meegemaakt, niet eerder op deze wijze heb gezien. Als ik op onderdelen met de Kamer of met leden van de Kamer in discussie ga over zaken waarover we het misschien niet eens zijn of van inzicht verschillen, is dat wel tegen deze achtergrond. Het is logisch dat je in de discussie zoekt naar punten van verschil, maar die zijn wel veel kleiner – dat wil ik bij het begin van mijn bijdrage vaststellen – dan de grote overeenstemming over de dreiging en de zeer grote steun voor de reactie die het kabinet daartegenover wil stellen.

We hebben in de afgelopen maanden gezien, en het is ook steeds duidelijker geworden, dat deze nihilistische, obscurantistische beweging niet alleen een rechtstreekse bedreiging is voor bepaalde groeperingen, maar voor alle mensen in de regio waar zij actief is. We hebben in toenemende mate gezien dat zij de macht hebben ontwikkeld om staten of delen van staten echt ten val te kunnen brengen. Ik denk dat de uiteindelijke beslissing om daar gewapenderhand iets tegenover te stellen veel te maken heeft met een combinatie van de ondraaglijke humanitaire ellende die door IS over de mensen wordt uitgestort, en de strategische risico's die er gelopen zouden worden als bijvoorbeeld Iraaks Koerdistan onder de voet zou zijn gelopen. Dat is dus de context waarin we opereren.

De opmerking dat onze reactie treuzelend of aarzelend zou zijn, begrijp ik niet helemaal. Ik heb wel begrepen dat de heer Knops zei dat ook Obama treuzelde. Als dat de analyse is, namelijk dat iedereen treuzelde, zelfs Obama, behalve «Obuma», dan zijn we weer op een goede positie. Dat betekent namelijk dat we zien dat de hele internationale gemeenschap zoekende is geweest naar hoe we hierop zouden moeten reageren. Ik stel vast dat de Amerikaanse president zijn afwegingen en zijn twijfels ook met het Congres en de openbaarheid heeft gedeeld, en ik heb daar wel bewondering voor. Hij heeft ook gewezen op de risico's en de manifeste problemen die eraan vastzitten. Enkele leden hebben daar ook op gewezen. Dat geldt dan met name voor Syrië. Los van de mandaatsdiscussie waarover we zo komen te spreken, hebben we in de afgelopen twee jaar heel vaak de discussie gehad met de Kamer: waar begin je aan als je actief gaat deelnemen in Syrië? Ik ben wel gevoelig voor het argument dat ook in de Kamer opgeld doet: waar komen wapens wellicht terecht als je wapens in die regio brengt? Die inschatting is in mijn ogen niet echt veranderd in de afgelopen jaren. Wat wel kan veranderen is het volgende. Op een gegeven moment kun je tot het politieke oordeel komen dat je het risico dat de wapens verkeerd terechtkomen maar voor lief moet nemen in plaats van helemaal niet te helpen en te zien dat IS wellicht de gehele macht overneemt. Dat zal altijd een politieke afweging blijven. Net als bij andere zaken in deze kwestie zal het nooit zwart-wit zijn. Ik wil namens het kabinet wel zeggen dat ik gevoelig ben voor de argumenten die door enkele fracties worden gebruikt: pas op dat wapens niet in verkeerde handen terechtkomen.

Minister Timmermans: Zoals u hebt gelezen in de kabinetsbrief gaat het niet om wapens. Als we deze middelen goed controleren en ervoor zorgen dat deze middelen inderdaad materieel worden aangeschaft, kan dat ook niet in wapens worden omgezet. In de tweede plaats zijn er aanwijzingen, zoals ik ook al eerder in een debat met de Kamer heb aangegeven, van collusie, van samenwerking tussen Assad en IS in het verleden. Je begeeft je in een heel ingewikkelde en onoverzichtelijke situatie als je actief betrokken raakt bij de strijd in Syrië.

Dat brengt mij bij de discussie over het mandaat. Mijn indruk is nog steeds dat een grote meerderheid van deze Kamer, met uitzondering van de VVD en de SGP, steeds heeft gezegd dat voor haar het rapport van de commissie-Davids leidend is in de bepaling of er sprake is van een volkenrechtelijk mandaat of niet. Als je dat rapport volgt, kun je vaststellen dat er voor Irak geen enkele twijfel is over het bestaan van een volkenrechtelijk mandaat, en dat je in het geval van Syrië niet met stelligheid kunt vaststellen dat er een volkenrechtelijk mandaat is om op te treden; je kunt overigens ook niet met stelligheid vaststellen dat het er níet is. Dat is dus een onduidelijke situatie. Het kabinet heeft, net als bijna alle andere Europese landen – de Britten zijn wat onhelder, althans ik kan niet uit de verklaring van Cameron in het Lagerhuis opmaken welke kant hij opgaat; in ieder geval zijn zij de facto niet actief in Syrië – besloten die discussie te vermijden, om ook geen discussie uit te lokken die per definitie zal leiden tot het verbieden hiervan, en om in Irak actief te zijn. Omdat in het rapport-Davids staat dat je voor steun aan een missie – dus niet alleen voor meedoen – een adequaat volkenrechtelijk mandaat nodig hebt, heeft het kabinet gezegd: zolang we daarover geen volledige helderheid hebben, beperken we ons tot het uiten van begrip voor de acties van de Amerikanen, omdat die in onze ogen het doel dienen om grotere humanitaire ellende te voorkomen. We mogen onze ogen echter niet sluiten voor het feit dat er geen helderheid is over de vraag of er een volkenrechtelijk mandaat voor Syrië is. Sommige Kamerleden zeggen dat je moet streven naar duidelijkheid over het volkenrechtelijk mandaat. Dat doen wij ook, maar wel met enige voorzichtigheid. Dat heb ik vorige week ook gemerkt toen ik bij de Verenigde Naties in New York was. Je moet daar voorzichtig, stapje voor stapje, naartoe werken. Als je de zaak forceert, loop je het risico dat een van de leden van de Veiligheidsraad – vul maar in – heel gauw zegt een veto uit te zullen spreken, wat er ook gebeurt, terwijl dat nu nog steeds niet het geval is. Er is dus nog ruimte om daar een gesprek over te voeren. Daar wil ik niet voor weglopen. Ik heb als een van de eersten in Europa – dat geef ik graag toe – gewezen op het risico van het waterbedeffect. Die analyse wordt ook door de hele Kamer gedeeld, merkte ik vandaag. Dan kan ik me er niet al te makkelijk van afmaken door het slechts bij die constatering te laten. Dat wil ik ook helemaal niet. Daarom zeg ik ook dat Nederland die discussie moet blijven voeren en moet blijven voeden met zijn analyse. We zullen op dat punt ten aanzien van Syrië geen categorische conclusies kunnen trekken op dit moment. Ik hoop eerlijk gezegd dat er een moment komt dat we kunnen vaststellen dat er wel degelijk een volkenrechtelijk mandaat is om indien nodig, gelet op het risico van een waterbedeffect, ook in Syrië op te treden. Nu hoort u dus meteen waar mijn gedachten naar uitgaan. Ik hoop echter ook op begrip van de Kamer om, indachtig de conclusies uit het rapport-Davids, die door een grote meerderheid van de Kamer werden gesteund, te handelen op dit moment.

Minister Timmermans: Daarom proberen wij dit gewoonterecht, deze politieke praktijk, stappen verder te brengen. Ik ben daar in New York helder over geweest. Ik heb daar gezegd: wat zeg je tegen een moeder in een Syrische stad die haar zonen vermoord heeft zien worden, die haar huis kwijt is, die alles kwijt is? Zeg je dan: sorry, we konden niets doen want er was een veto in de Veiligheidsraad? Dat snapt geen mens meer. Ik geloof dat we op dit punt echt een internationaal breed gedragen discussie moeten hebben over de vraag hoe we dat, de ellende van Syrië op ons in laten werkend, in de toekomst misschien eerder kunnen voorkomen. Ik begrijp het ongeduld van de heer De Roon heel goed en ik begrijp ook zijn uitspraak dat je daar toch niet op kunt gaan wachten, maar de VN is wel het hoogste orgaan in de wereld dat ons in staat kan stellen om bij humanitaire ellende op te treden. Ik wil dus voorzichtig met de VN omgaan, zolang dat kan. Ik hoop dat het soort initiatieven als dat van Frankrijk bijvoorbeeld vrucht gaan dragen. Ik geef meteen toe dat er zich situaties kunnen voordoen waarin we daar niet meer op kunnen wachten en we met anderen stappen zullen moeten zetten ter voorkoming van grotere ellende. Stappen waarvan andere landen misschien zeggen dat we daar het mandaat niet voor hebben, maar waarvan wij vinden dat we het mandaat ervoor wel hebben.

Ik vervolg mijn betoog. Ik wil nog even stilstaan bij een punt dat met veel kracht door de heer Van Ojik naar voren is gebracht en waar Minister Ploumen ook nog op zal ingaan. Ik zal er in algemene zin op reageren. Laat er geen misverstand over bestaan dat we snel en stevig moeten handelen om op korte termijn IS een halt toe te roepen, terug te dringen en als het kan definitief te verslaan en te vernietigen. We doen dat door het Iraakse leger vanuit de lucht te steunen. Dat is onze onmiddellijke opdracht. Maar ik ben de eerste om het met de heer Van Ojik eens te zijn. Als je kijkt naar de hele Arabische regio en naar de fundamentele veranderingen in de samenlevingen die zich daar voordoen, dan kun je niet om de conclusie heen dat we een à twee generaties onrust zullen hebben, en dan druk ik me nog heel voorzichtig uit. Dit zijn namelijk zeer diepgaande maatschappelijke veranderingen in een situatie waarin men nooit democratie heeft gekend. Men heeft alleen onderdrukking gekend. Men kent alleen geweld als de manier om conflicten op te lossen. Ik denk dat we er rekening mee moeten houden dat deze structurele verandering ook niet snel tot stabiliteit gebracht kan worden, zelfs niet met massale financiële steun vanuit de buitenwereld. Wel moeten we onze steentjes eraan bijdragen dat goedwillende mensen de kans krijgen om daar iets op te bouwen dat de contouren krijgt van een democratische rechtsstaat. Daarover zijn de heer Van Ojik en ik het zeer eens. Ik zou het jammer vinden als er vertraging zou komen in het aanpakken van het probleem – niet dat de heer Van Ojik dat bepleit – omdat we eerst een masterplan zouden moeten hebben voor een structurele oplossing op lange termijn. Daarom is de artikel 100-brief in dit geval beperkt van scope. We moeten een urgent probleem aanpakken. Natuurlijk komt dat probleem terug als je niet werkt aan een structurele verbetering van de situatie, maar we moeten eerst de brand blussen en dan plan maken voor het voorkomen van toekomstige branden. Daar zal Nederland in EU-verband, in VN-verband, in OESO-verband en in allerlei andere verbanden een actieve bijdrage aan leveren.

Minister Timmermans: Zeker, en daarvoor is het nodig dat we Irak onder maximale druk zetten om een inclusieve staatsvorm op te bouwen. Dat is de eerste prioriteit. Deze regering doet het stukken beter dan de vorige, maar het is allemaal ontzettend broos. Onder Al-Maliki is zo veel ellende veroorzaakt onder de soennitische bevolking van Irak dat je dat niet in één dag hebt opgelost. Zowel Koerden als soennieten maken nu deel uit van de regering. Zij moeten veel meer opgenomen worden in de langetermijnvisie voor Irak. Maar dat moet in Bagdad gebeuren; dat kan niet van buitenaf. Daarnaast moeten we de ruggengraat van IS breken door te voorkomen dat IS aan olie en geld komt. Dat heeft ook te maken met het voorkomen van mogelijkheden om mensen te gijzelen. De heer Van Ojik heeft groot gelijk als hij zegt dat we de financieringsbronnen moeten aanpakken. Het is een schatrijke organisatie. Daarom is zij ook zo gevaarlijk, want ze trekt mensen aan van over de hele wereld en betaalt die gewoon heel goed. Daar moeten we echt veel aan doen.

Daarnaast zijn ook ontwikkelingen in andere Arabische landen van essentieel belang om hier een structurele oplossing voor te vinden. We moeten echt weer proberen om Israël en de Palestijnen op het vredespad te krijgen conform de plannen van Kerry. Je merkt in Europese en andere landen dat de conflicten in het Midden-Oosten vaak een trigger zijn voor jonge mensen om te denken dat zij daar iets moeten gaan doen, waarna zij zich aansluiten bij allerlei gruwelijke organisaties. Verder zijn de rechtsstatelijke ontwikkelingen in landen als Egypte erg ingewikkeld, maar we moeten er wel aan bijdragen. De problemen in de Sahel verdienen onze aandacht. Nederland levert heel actief een bijdrage in het kwetsbare land Mali. De heer Van Ojik verwees daar zelf ook naar. Ik wil maar aangeven hoe groot de problematiek is. Het is wel veel, ja. Onze verantwoordelijkheid wordt echter gevraagd en we zullen die rol moeten spelen.

Misschien kan ik overstappen naar een andere kwestie die door vrijwel iedereen is aangekaart, namelijk de financiering van deze missie. Deze missie is deugdelijk gefinancierd. Ik geloof ook niet dat daar twijfel over was in de Kamer. Toch zegt de Kamer dat we onszelf wellicht de mogelijkheden ontnemen om in de toekomst nog iets te doen als we worden uitgedaagd. Dan hebben we wellicht niet voldoende financiële ruimte om iets te doen. Ik vind dat een terecht punt van zorg. Dit kabinet of volgende kabinetten zullen daar aandacht aan moeten besteden. Sommigen zeggen dat we het structureel moeten doen. Daar wil ik iets tegenover stellen. Eén ding weet ik zeker: het blijft ontzettend onzeker in de wereld. We moet nadenken over de vraag hoe wij omgaan met die onzekerheid, ook in de manier waarop we voor internationale kwesties begroten. Dat hoeft niet van vandaag op morgen te gebeuren, want het is nu in overleg met de Minister van Financiën deugdelijk geregeld. We kunnen met de huidige constructie goed uit de voeten, maar als ik naar de wereld om ons heen kijk, zullen we de flexibiliteit moeten kunnen opbrengen om daar waar nodig in te kunnen spelen op ontwikkelingen. We moeten niet hoeven zeggen dat er een directe manifeste bedreiging van ons land is, maar dat we niets kunnen doen omdat we geen begrotingshoofdstuk kunnen vinden waar we het onder kunnen brengen. Dat is het structurele probleem dat moet worden opgelost. Daar kun je dus niets aan doen met een begrotingsartikel of met een bepaalde verhoging van de begroting. Begroten is immers keuzes maken, dus als je dat wel zou doen, dan kun je die uitgaven niet elders doen. Als dan blijkt dat je het niet nodig hebt gehad, beperkt dat je manoeuvreerruimte op het terrein van de binnenlandse politiek. Als ik kijk naar de ontwikkelingen in de wereld en zie hoe onzeker alles is, dan vind ik dat je die onzekerheidsfactor in de wijze van begroten in de toekomst – niet nu, want nu is het deugdelijk en goed geregeld – onder ogen moet zien.

Minister Timmermans: Snel, ja. Ik heb de belangrijkste punten gehad. Er zijn nog twee kleine puntjes.

Het eerste is de hele discussie over de vraag of IS nu islamitisch is of niet. Als je de redenering van de heer De Roon zou gebruiken, zou je moeten zeggen: IS is ook een staat, want het zegt dat het een staat is, dus is het een staat. De heer De Roon zal het meteen met mij eens zijn dat dit een onzinnige redenering zou zijn. Ban Ki-moon heeft gezegd dat IS eigenlijk «Onislamitische Non-staat» zou moeten heten. President Obama heeft gezegd: niet islamitisch en geen staat. Premier Cameron heeft hetzelfde gezegd. Een hele reeks internationale hoofdrolspelers heeft dat gezegd. In die school begeeft zich ook de directeur-generaal Politieke Zaken en ik kan het hem niet kwalijk nemen dat hij deze prominente internationale figuren citeert. Ik ben het daar ook zeer mee eens. 90% van de slachtoffers is moslim. Als je het een terecht etiket zou willen geven, zou je het een nihilistische beweging moeten noemen, met de meest obscurantistische elementen uit de islam en elders samengebracht. Geen enkele wereldgodsdienst zal zich in deze barbaren herkennen. Zo is het ook door president Obama weergegeven: een wereldgodsdienst bepleit geen nihilistisch geweld. Ik ben het daar zeer mee eens.

Tot slot nog een opmerking over de rol van Turkije. Daarover zijn ook schriftelijke vragen gesteld, die wij hebben beantwoord. Ik zal het nu dus kort houden. Turkije helpt nu sterk bij de aanpak van jihadgangers. Het is zelf sterk geraakt door de ellende in Syrië en Irak. Ik geloof dat er inmiddels ruim 2 miljoen vluchtelingen zijn op Turks grondgebied, die allemaal keurig opvang krijgen van Turkije. Het is voor dat land een last die je je bijna niet kunt voorstellen. Ik kan op dat punt alleen maar bewondering hebben voor het feit dat men bereid is om die mensen op deze manier op te vangen. Daarmee wilde ik afsluiten, voorzitter.

Minister Hennis-Plasschaert: Voorzitter. Met het oog op de klok zal ik vooral reageren op de aan mij gestelde vragen. Wel sluit ik mij aan bij wat collega Timmermans aan het begin zei over treuzelen en aarzelen. Ook ik herken dat helemaal niet. Ieder besluit tot een militaire bijdrage is een serieus besluit, dat zorgvuldig dient te worden afgewogen. Processen dienen ook zorgvuldig te worden doorlopen, want aan ieder besluit tot een militaire bijdrage zijn enorme risico's verbonden. In tegenstelling tot bij andere missies was de doorlooptijd hierbij kort. Er was sprake van een zeer korte reactietijd, waarbij we de zorgvuldigheid niet uit het oog hebben willen verliezen, in het belang van onze militairen. Ik hecht eraan om dat nogmaals te benadrukken. Het is niet iets om weg te zetten als treuzelen en aarzelen.

De heer Ten Broeke merkte op dat nergens wordt genoemd waar de Nederlandse F-16's zullen worden gestationeerd. Dat is inderdaad in Jordanië. Ik zeg er gelijk bij dat wij dat niet overal steeds zullen herhalen, en dit bij voorkeur niet steeds weer in de publiciteit brengen. Ik vraag ook de leden om daarin terughoudend te zijn, met het oog op het bijzondere karakter van de missies, de dreiging en de risico's. Je kunt daarom lachen, maar ik vind dit een serieus verhaal. Jordanië neemt een enorm risico. De dreiging is ook daar aanwezig. Door het huisvesten van coalitiegenoten vergroten zij voor het eigen land en de eigen inwoners de risico's. Het is dus helemaal niet vreemd dat dit kabinet terughoudend optreedt, op verzoek van Jordanië, bij het benoemen van het gastland. Het enige wat ik de Kamer vraag, is om hetzelfde te doen. Dat is niet iets om weg te lachen of weg te honen.

Er is gevraagd naar boots on the ground. Geen boots on the ground en geen combat boots on the ground; dat hebben wij hier eerder gezegd en dat herhaal ik nu weer. De Combat, search and rescue (CSAR) wordt binnen de coalitie geregeld. Details kan ik niet openbaar maken, maar het zal duidelijk zijn dat onze eigen nationale red card holder hierop zal toezien.

De heer Ten Broeke verwees kort naar de Forward Air Controller, die we in eerste instantie niet nodig zullen hebben, omdat we gaan werken met vooraf geïdentificeerde doelen. Ik sluit echter niet uit dat we die in de toekomst wel nodig hebben, zeker als we close air support gaan geven aan Iraakse en Koerdische troepen. Is dat dan per definitie een Nederlander? Nee, maar ik kan dat ook niet uitsluiten. Het kan, zoals we het nu voor ogen hebben, heel goed een coalitiegenoot worden, maar als de Forward Air Controller in de toekomst toch een Nederlander is, zal ik uiteraard niet nalaten om de Kamer daarover te informeren. Maar van combat boots on the ground is dus geen sprake.

Op het vliegveld waarop we gestationeerd zijn, zijn de medische voorzieningen aanwezig van het gastland en de partners. Daarnaast zijn er natuurlijk ook medische capaciteiten in het detachement opgenomen, zoals een vliegerarts en medische assistenten. Buiten de basis hebben we moderne ziekenhuizen, dus daar kunnen we goed terecht. Ik heb in de artikel 100-brief volgens mij ook laten weten dat het eindassessment van dit alles nog plaatsvindt en dat we niet zullen aarzelen om aanvullende maatregelen te treffen voor de medische voorzieningen als dat noodzakelijk blijkt te zijn. Voor de training is dat een ander verhaal, omdat daartoe weliswaar het voornemen is geuit en daarover ook besloten is, maar de trainingscomponent nog verder moet worden ingevuld. Het spreekt ook voor zich dat de Kamer steeds weer op de hoogte zal worden gehouden van alle relevante ontwikkelingen. Met name wat betreft de trainingscomponent staat alles nog heel erg in de kinderschoenen. We staan nog helemaal aan het begin. Zelfs de stafstructuren moeten nog worden ingeregeld. De eerste prioriteit is nu dus het verder vormgeven van de luchtcapaciteit. Parallel daaraan wordt ook gewerkt aan de trainingscomponent, maar de details daarvan moet ik de Kamer nog even schuldig blijven.

Daar zeg ik wel het volgende bij. De heer De Roon vroeg wat het minimumniveau is. Iedere keer zal aan de hand van het militaire advies, de input van de MIVD en de input van de Commandant der Strijdkrachten de afweging worden gemaakt of de risico's voor Nederland aanvaardbaar zijn. Een operatie is nooit zonder risico's, maar ik kan nu niet aangeven wat het minimum is. Wat ik wel over de trainingscomponent kan zeggen, en dat staat ook in de artikel 100-brief, is dat we natuurlijk niet gaan opereren in een gebied dat in handen is van ISIS. We zullen altijd daarbuiten blijven. De locaties moeten echter nog in kaart worden gebracht. We gaan ons niet helemaal afhankelijk maken van de beveiliging van Iraakse troepen, omdat terecht de vraag wordt gesteld of zij daartoe op dit moment al in staat zijn. Wij werken echter in coalitieverband, dus dit wordt helemaal opgelopen met onze coalitiepartners. Dit hoeven we echt niet alleen te doen. De details volgen echter op een later moment.

Er is ook gevraagd naar de nazorg. Die is er natuurlijk, zoals die er altijd is. Die wordt gefinancierd vanuit het budget van ruim 150 miljoen dat we voor deze missie beschikbaar hebben gesteld. Die wordt dus niet apart ten laste gebracht van de reguliere begroting van Defensie. Bij zorg kijk je natuurlijk ook altijd naar de uitzendbescherming. Ik hecht eraan om hier aan te geven dat er in het eerste detachement van 250 militairen, 35 militairen zijn bij wie sprake is van een overschrijding van de uitzendbescherming. Dat wisten we vorige week nog niet. Het komt omdat zij eerder gediend hebben in Mali, Afghanistan of Turkije. We doen er natuurlijk alles aan om die uitzendbescherming gewoon volledig te eerbiedigen. We proberen dit dus ook zo veel mogelijk te beperken tot alleen het eerste detachement. Dat betekent: sneller rouleren, omvang en samenstelling verder optimaliseren en bijvoorbeeld bewakingspersoneel van de landmacht in plaats van de luchtmacht inzetten. Dit is gebeurd mede door die korte reactietijd. Het is goed om dat op het netvlies te houden. Ook al zijn processen zorgvuldig doorlopen, de reactietijd voor het oplopen van een militair besluit was vrij kort. Het is goed om dat hier te melden. Kortom, we blijven er oog voor houden, want er kan natuurlijk niet worden gemarchandeerd met de uitzendbescherming. Die is er niet voor niets.

De heer Ten Broeke en de heer Knops vroegen naar de militaire verliezen. Slijtage en herstel zitten gewoon in de begrotingen. Die worden gefinancierd vanuit het BIV en in dit geval ook vanuit HGIS-onvoorzien. Dat is anders bij verliezen. Die worden van geval tot geval goed bekeken. Dat was ook zo in het geval van Mali. Mijn voorganger en zijn voorganger hebben dat in de afgelopen jaren ook gezegd. Er wordt bekeken of dat kan vanuit een investeringsvoornemen dat er toch al is, of vanuit de algemene middelen of, in dit geval, vanuit het Budget Internationale Veiligheid. Het wordt dus per geval bekeken, maar iedereen is het hier, denk ik, met mij eens dat het natuurlijk niet zo kan zijn dat operationele inzet en eventuele verliezen leiden tot het vergaand aantasten van de reguliere Defensiebegroting. Als dat het uitgangspunt is, vinden we elkaar. Bij verliezen en het financieren daarvan is dus niet de standaardregel dat dit uit het BIV gebeurt.

Het Status of Forces Agreement (SOFA) met Jordanië – ik noem het toch een keer – is vanmorgen geregeld. Dat is goed nieuws, want ook nu hebben we weer te kampen met die heel korte reactietijd. Terwijl je normaal eindeloos lang doet over het tot stand brengen van een SOFA en je die tijd vaak ook hebt, moest het nu allemaal met stoom en kokend water gebeuren. Dat is gelukt. Bij Irak is dat nog niet het geval, maar wij zijn niet het enige land. Sterker nog, ik heb op dit moment geen enkele indicatie dat welk westers land dan ook, inclusief de Amerikanen, over een SOFA met Irak beschikt. Daar blijven we aan werken. Tot die tijd wordt er gewerkt met een ontheffing. De heer Ten Broeke vroeg daar heel direct naar. Dat is niet nieuw; dat doen we vaker, zeker in geval van gereedstelling en oefening maar ook in de aanloop naar een militaire bijdrage. Uiteindelijk blijft het echter de inzet om ook met Irak tot een Status of Forces Agreement te komen.

De heer Servaes vroeg of ik campagne planning een-op-een met de Kamer zou willen delen als die volledig is. Ik weet niet of ik hem helemaal goed heb begrepen, maar het antwoord daarop is nee. Die informatie is geclassificeerd en die kan ik niet met de Kamer delen. Dat kan met geen enkel campagneplan, van welke missie dan ook. Dat is niet zozeer onwil, maar het openbaren daarvan betekent dat we de vijand wijzer maken dan nodig. Ik heb zonet gezegd dat we de Kamer vanzelfsprekend volledig op de hoogte houden van de relevante ontwikkelingen. Daar zal ik mij aan houden. We hebben de kwartaalrapportage, en als er relevante informatie is, zal ik niet aarzelen om die met de Kamer te delen. Dat is echter iets anders dan het campagneplan een-op-een aan de Kamer toe te sturen.

De heer Servaes vroeg ook heel specifiek hoeveel van de 68 Nederlandse F-16's nu operationeel zijn. Er zijn 7 logistieke reservetoestellen; dat is met de Kamer gedeeld in de laatste rapportages. 10 zijn er in de VS ten behoeve van opleiding. 26 staan er op dit moment in onderhoud en 25 zijn er inzetbaar. Dat vroeg de heer Servaes. 25 zijn er inzetbaar. Ik zeg daar gelijk bij dat dit per dag fluctueert. Het hangt namelijk af van het onderhoud en van hoelang dat duurt. De inzet is: 2 voor de Quick Reaction Alert (QRA), 4 voor de Baltic Air Policing en 8, dus 6+2, voor Irak. Dat past dus allemaal prima. Het oude ambitieniveau was 2 x 4 langdurig. Dat wordt straks, met de invoering van de F-35, 1x4 langdurig. Dat betekent dus dat we in de toekomst niet én Polen én Irak én de QRA kunnen doen, maar zover zijn we nog niet. We zitten nu heel duidelijk in de overgangsfase. We hebben vorig jaar met de nota «In het belang van Nederland» de inzetbaarheidsdoelstellingen naar beneden bijgesteld, om de ambitie en de beschikbare middelen meer met elkaar in evenwicht te brengen. Daarmee hebben we alvast voorgesorteerd op de invoering van de F-35, maar we zitten nu in de tussenfase. Je kunt dus net boven de gestelde inzetbaarheidsdoelstellingen zitten. Dat doen we ook. Dat betekent overigens wel iets voor de gereedstelling van de vliegers. Dat is niet dramatisch, want als ze daar vliegen, zijn ze ook hun vaardigheden aan het bijhouden, maar er zijn een aantal specifieke inzetten, bijvoorbeeld de luchtverdediging, die daar op een andere manier worden ingevuld. Als zij terugkomen, moet daar dus wel weer aan gewerkt worden in Nederland. Dat betekent dat je na een missie van twaalf maanden, een jaar nodig hebt om alle vliegers weer helemaal op niveau te krijgen. Dat is niet nieuw; zo werkt het. Die beperkingen zijn beperkt en zullen dus een jaar gelden voor een beperkt aantal taken.

De heer Knops verwees nog naar de NRF. Hij vroeg of de NAVO wel is geïnformeerd. Ja, natuurlijk is de NAVO inmiddels geïnformeerd. Daar loopt gewoon het force generation process. Dat betekent ook dat de NAVO op een andere manier zal proberen te vullen. Ze hebben hier vaker mee te maken. Het is niet zo dat wij onze totale bijdrage aan de NRF hebben opgeschort. Dat leek eerder deze week even het geval, afgaande op de berichten van de NOS. Het gaat gelukkig om veel meer, zo zegt ook de heer Knops. We dragen immers ook een transporthelikopter, Apachehelikopters, een LCF en mijnenjagers, een luchtmobiel bataljon en nog veel meer bij aan de NRF. Het is dus niet zo dat we nu in één keer totaal verzaken, maar we trekken wel de voorgestelde bijdrage aan de NRF terug.

De heer Van Bommel vroeg of wij slechts uitvoerder zijn van de Amerikanen. Nee, want als je participeert, zit je ook aan tafel en draag je dus bij aan de militaire strategie voor dat deel waarbij je bent aangehaakt. Aangezien wij ons beperken tot Irak, zitten we dus niet aan tafel als er wordt gesproken over Syrië als zodanig en over het identificeren van de doelen daar. Dat moet wel heel duidelijk zijn, maar zo werkt het bij iedere militaire missie. We hebben echter onze planners daar zitten – ik heb eerder gesproken over CENTCOM – en we hebben onze verkenners daar zitten. Die planners en verkenners zitten daar met een doel, namelijk om bij te dragen. Daarnaast hebben we natuurlijk ook onze liaisonofficieren in de verschillende hoofdkwartieren, en straks de red card holders. De omschrijving «uitvoerder van de Amerikanen» doet de Nederlandse inzet dus echt tekort.

Er is veel gesproken over de twaalf maanden. Volgens mij heeft collega Timmermans daarover ook al het nodige gezegd. Onze bijdrage maakt deel uit van een veel groter geheel. Het is niet alleen militair, maar ook humanitair en politiek. Collega Timmermans zei heel terecht: dit is niet over een jaar opgelost; dit zou weleens een proces van heel lange adem kunnen gaan worden. De vraag is of je ook in dat heel lange proces altijd bijvoorbeeld een enorme luchtcapaciteit in stand moet houden. Dat zal in de komende tijd blijken. De vraag is ook of Nederland per definitie altijd in een bepaalde capaciteit moet voorzien, of dat dit kan worden opgevolgd door anderen. Zo werkt het in een coalitie. Daarom hebben wij op dit moment gekozen voor twaalf maanden. Als daartoe aanleiding is, zullen wij dat nader beschouwen, maar we maken deel uit van een groter geheel en het is niet zo dat Nederland nu in zijn eentje, alleen met de Amerikanen, alle problemen moet gaan oplossen.

De heer Knops vroeg ook naar intel. Intel is van groot belang; dat ben ik van harte met hem eens. Gaan wij concreet een bijdrage leveren? Nee. Onze UAV's zijn daar bijvoorbeeld niet voor geschikt. Ik wil niet overdrijven, maar de grootste bulk van de intel wordt aangeleverd door onze coalitiegenoten. Daarin is voorzien. We hebben ook toegang tot die informatie. Omdat we meedoen, zijn alle deuren open.

De heer Sjoerdsma vroeg heel terecht naar de woorden die eerder zijn uitgesproken over zelfverdediging. Gaan we nu die grens over of niet? Je hebt natuurlijk gewoon het recht op zelfverdediging voor elke individuele militair, en je kunt dat recht ook toekennen aan een staat, in dit geval Nederland. Indien een coalitiegenoot net over de grens in gevaar is, bijvoorbeeld in Syrië, en er is een Nederlandse F-16 in de buurt – die kan dus niet opgeroepen worden om daarnaartoe geleid te worden – dan beperkt de grens het optreden van de Nederlandse F-16 niet het recht op noodzakelijke verdediging van die coalitiegenoot. Dat is juridisch juist geformuleerd. Maar ik denk dat in de praktijk dit soort voorbeelden eigenlijk niet of nauwelijks aan de orde zijn, omdat men heel goed weet dat de inzet van Nederland zich beperkt tot Irak en wij dus niet per definitie constant boven de grens met Syrië hangen. We werken met vooraf geïdentificeerde doelen en we weten ook precies waar die doelen zich bevinden. In het geval van een konvooi dat net even de grens oversteekt, geldt het volgende. U moet zich voorstellen dat zo'n F-16 van grote hoogte aankomt. Je ziet hem dus niet van dichtbij aankomen. Dat heeft de Commandant der Strijdkrachten ook uitgelegd. Dat konvooi heeft niet eens de tijd om de grens over te gaan. De situatie die geschetst wordt is dus in theorie mogelijk, maar zal zich in de praktijk niet voordoen.

De heer Sjoerdsma vroeg ook naar het voorkómen van burgerslachtoffers. Irak heeft begrijpelijkerwijs duidelijk aangegeven dat het geen aanvallen wenst op bewoonde gebieden, om burgerslachtoffers zo veel mogelijk te voorkomen. Natuurlijk wordt door de coalitie en door Nederland rekening gehouden met dit verzoek. Dit is wel het laatste wat je wilt. Alle doelen die dus door de coalitie en door Nederland worden aangegrepen, doorlopen een collateral damage estimation procedure om nevenschade zo veel mogelijk te voorkomen. Zo wordt er gewerkt. Daarmee sluit je niet uit dat er toch iets mis kan gaan, maar de inzet is natuurlijk om die casualties, die nevenschade door burgerslachtoffers, te allen tijde te vermijden. Evacuatie is vooral van belang voor de vliegers als er iets echt heel erg misgaat. Daarvoor hebben we dan weer de «Combat, search and rescue»-teams, waar ik in het openbaar geen nadere mededelingen over kan doen. De training is een component die nog verder wordt uitgewerkt. Dit aspect zal daarin vanzelfsprekend volledig worden meegenomen.

De heer Voordewind vroeg naar de veiligheid en het golden hour. Ik zei zonet al dat ik niet zal aarzelen om de details van de training met de Kamer te delen zodra dat kan. Het golden hour is daarbij zeker van belang. Bij de Combat, search and rescue is het golden hour echt van een andere orde, want bij Combat, search and rescue heb je niet een konvooi achter je aan waarbij dat ook nog even georganiseerd kan worden.

Voorzitter, volgens mij heb ik daarmee alle vragen beantwoord.

Minister Hennis-Plasschaert: Dat spreekt voor zich. Laten we even de knip maken tussen lucht en grond. Over lucht heb ik zonet duidelijk aangegeven dat er voorlopig geen sprake zal zijn van de inzet van een Nederlandse Forward Air Controller, omdat die niet nodig is. Er zal namelijk geen sprake zijn van close air support voor Iraakse en Koerdische troepen. Als die wel nodig is en we daarbij een Nederlander of Nederlanders gaan inzetten, wordt de Kamer daarover vanzelfsprekend geïnformeerd.

Over de training is inderdaad vorige week een besluit genomen. De Kamer is daarover geïnformeerd in de artikel 100-brief, maar een aantal militaire aspecten moet nog nader worden ingevuld. Dat heb ik aan het begin ook aangegeven. Dat vraagt dus ook om meer dan alleen de kwartaalrapportage. Als daar dus meer beeld bij is, wordt de Kamer daarover nader door mij geïnformeerd. Dat kan over twee weken zijn en dat kan over vier weken zijn.

Minister Ploumen: Voorzitter. Ik zal ingaan op drie punten. Het eerste punt, naar aanleiding van vragen van de Partij van de Arbeid en D66, is: hoe zien we nu de humanitaire situatie? Wat is de situatie ten aanzien van de kwantiteit en de kwaliteit van de noodhulp? Hoe zie ik die in de toekomst? Het tweede punt is de vraag van de heer Sjoerdsma: wordt er nagedacht over het feit dat de vluchtelingen zo lang van huis en haard zijn verdreven en voorlopig nog niet naar huis kunnen? Is er een langeretermijnstrategie die ook specifiek is gericht op kinderen? Het derde punt kwam van de heer Van Ojik: is er iets te zeggen over de manier waarop we varen met de verschillende sporen, naast het militaire spoor? Collega Timmermans heeft daar ook al iets over gezegd.

Tegen de heer Servaes zeg ik dat het humanitaire systeem de handen vol heeft aan alle crises. Ik heb de afgelopen week in New York gesproken met de directeur van het World Food Programme (WFP). Het verdriet ons natuurlijk allemaal dat zij de omvang van rantsoenen hebben moeten terugbrengen. Dat ligt niet alleen aan de crises in Syrië en Noord-Irak; het ligt er ook aan dat we, erg genoeg, ook geconfronteerd zijn met een aantal andere crises, zoals een dreigende hongersnood in Zuid-Sudan. Ik heb met de WFP-directeur gesproken en zij deed vervolgens in een bijeenkomst waar ik bij was, een oproep om extra middelen ter beschikking te stellen. Een aantal landen heeft dat gedaan. Nederland heeft dat ook gedaan. Een aantal landen heeft laten weten, te verwachten in de loop van de komende maanden nog een extra bijdrage te kunnen doen. Daarmee is het World Food Programme niet uit de problemen, maar we hopen dat verdere afschaling van de hulp die het kan geven, even van de baan is. Ik houd dat nauwlettend in de gaten, want ik deel de zorgen die daarover zijn geuit.

Komen landen nu hun toezeggingen na? Voor zover ik dat kan overzien wel. Landen willen weleens hun vinger opsteken en mooie bedragen noemen maar vervolgens niet over de brug komen, maar dat valt nu gelukkig mee. Ook de landen in de regio dragen meer dan hun steentje bij; enfin, daar heb ik de Kamer al eerder over geïnformeerd.

Kijkend naar de crisis in die regio, moeten we constateren dat mensen die hun huis achterlieten, aanvankelijk dachten dat dit voor een heel beperkte tijd zou zijn. De inspanningen waren er dus ook op gericht om in die eerste maanden het leven zo dragelijk mogelijk te maken. We zijn nu omgeschakeld, wetende dat het langer duurt. Dat heeft bijvoorbeeld consequenties voor het soort huisvesting dat mensen kunnen hebben, maar ook voor de manier waarop kinderen onderwijs moeten krijgen in kampen. Ik ben het zeer eens met de heer Sjoerdsma dat er geen lost generation moet ontstaan. Gelukkig is daar brede steun voor en wordt die steun niet alleen met de mond beleden maar staan daar ook financiële middelen tegenover. Nederland heeft onlangs ook 7 miljoen euro ter beschikking gesteld, om ervoor te zorgen dat kinderen naar school kunnen blijven gaan en hun leven in ieder geval een beetje lijkt op het leven dat ze vroeger leidden. Maar het gaat natuurlijk om meer dan scholing, zo suggereerde de heer Sjoerdsma terecht. Er moet nagedacht worden over een bredere, regionale strategie. Daarmee was al een begin gemaakt door de Wereldbank, de Verenigde Naties en de Europese Unie samen met een aantal landen in de regio, waaronder met name Turkije, Libanon, Jordanië, Irak en Egypte. Daar moet men nu natuurlijk ook de bakens verzetten gezien de gebeurtenissen in Noord-Irak. Daar spelen wij ook een rol in. Ik denk dat het belangrijk is om in te voegen in dat multilaterale systeem en geen parallelle initiatieven te ontplooien. Gegeven onze inzet moeten we wel vaststellen dat we, waar we eerst goed meefietsten in het peloton, nu de kopgroep niet alleen naderen maar daar ook in zitten wat betreft onze strategische inbreng en het meedenken over dit soort vraagstukken.

Dat brengt mij bij de vraag van de heer Van Ojik, waarbij ik echo wat ik zonet zei. De heer Van Ojik zal het met mij eens zijn dat het er bij de geïntegreerde benadering niet per se om gaat dat alle drie de sporen in maximale zin door één land gedaan worden. Het gaat erom dat je met elkaar nadenkt over wat er nu politiek, militair en in stabilisatie en ontwikkeling nodig is. Dat gesprek wordt natuurlijk ook in het kader van de regionale strategie gevoerd. Er wordt ook gekeken naar bestaande programma's die een aantal landen in die regio's hebben. Dat geldt bijvoorbeeld ook voor de EU. Hoe kunnen die nu worden ingezet in functie van die stabilisatie? Irak is inderdaad geen partnerland van Nederland. We voegen ons dus in wat er in multilateraal verband gebeurt. Ik begrijp het ongeduld van de heer Van Ojik wel, maar hierbij geldt ook dat het goed is om gezamenlijk de analyse te maken, en dat vooral te doen met de betrokken landen. Die staan daar ook klaar voor. Dat geldt ook voor Irak. Als ik er wat meer robuuste indicaties voor kan geven hoe dat eruitziet, welke rol Nederland precies kan spelen en waarin Nederland toegevoegde waarde heeft, informeer ik de Kamer daar graag over.

De heer Van Bommel heeft specifiek gevraagd naar de rol van Turkije. Ik ben een aantal maanden geleden in Gaziantep geweest, en ook in de vluchtelingenkampen daar. De Turkse overheid en mensen uit Turkije verdienen echt alle lof voor de manier waarop ze dat doen. Ik heb het dan niet alleen over de «hardware» die ze bieden, maar ook over de hartelijkheid die ze tentoonspreiden voor de mensen die gevlucht zijn. Complimenten daarvoor. Overigens worden die gedeeld door de internationale gemeenschap en terecht overgebracht aan Turkije.

Tot zover, voorzitter.

Minister Opstelten: Voorzitter. Ik begin met de vraag van de heer Ten Broeke of wij goed zijn voorbereid, gelet op het huidige beeld met een substantiële dreiging. Dat betekent dat er ook in Nederland een reële dreiging van een aanslag is. De situatie is echter niet kritiek, omdat er geen concrete aanwijzing voor een aanslag is. Ik kan de Kamer verzekeren dat alle diensten – ik zal ze kort langslopen – maximaal zijn voorbereid, zowel in hun expertise als in hun focus en prioritering. Alles wordt eraan gedaan om te voorkomen dat er een aanslag plaatsvindt. Ik kan geen garanties geven, en de diensten ook niet. De AIVD heeft geherprioriteerd en zijn informatiepositie versterkt. Collega Plasterk heeft dat ook gezegd. De Nationale Politie is belast met de nationale aansturing op dat punt en heeft een speciaal team ingericht met een nationale uitstraling naar de tien eenheden in ons land. Het Openbaar Ministerie heeft geïnvesteerd door capaciteit uit te breiden en vrij te maken om zaken met voorrang te kunnen behandelen. Ook kunnen er vermogens worden geblokkeerd. De Financial Intelligence Unit van de politie past in samenwerking met Financiën adequate sanctiemaatregelen toe.

Ook is er gevraagd naar de internationale samenwerking. De internationale samenwerking tussen de veiligheidsdiensten, de Openbare Ministeries, de politie en het bestuur is heel goed en vergt voortdurend aandacht van iedereen. Het gevoel van urgentie wordt breed gedeeld. Op EU-niveau is er samenwerking met België, het Verenigd Koninkrijk, Duitsland, Frankrijk, Spanje, Denemarken en Zweden. Volgende week woensdag komen we weer bijeen. Ook met de VS wordt er samengewerkt. Gisteren heb ik Eric Holder ontmoet, de Attorney General. Ook heb ik de Secretary of the Departement of Homeland Security ontmoet. Ook ben ik even op het Witte Huis geweest, om de special assistant voor terrorismebestrijding te spreken, naar aanleiding van ons actieprogramma tegen het jihadisme. We hebben hun om hun mening daarover gevraagd. Daar is in het algemeen veel steun voor dit actieprogramma, met name omdat het een integraal plan is, met aan de ene kant repressiemaatregelen en aan de andere kant preventiemaatregelen om radicalisering tegen te gaan. De NCTV voert daar in voortdurende professionaliteit en onafhankelijkheid een strakke regie op, uiteraard in operationeel, bestuurlijk, beleidsmatig en communicatief opzicht. Het lokaal bestuur is heel belangrijk in dit verband, met name de betrokken burgemeesters, met wie we intensief contact hebben.

De heer Van Bommel heeft gevraagd naar extra maatregelen om radicalisering te voorkomen. In dat verband kan ik verwijzen naar het Actieprogramma Integrale Aanpak Jihadisme. Daarover zullen we op 11 november rapporteren, als het Dreigingsbeeld Terrorisme Nederland weer verschijnt. Ik zal een aantal belangrijke programmapunten noemen: het signaleren van radicalisering, het voorkomen van nieuwe aanhang voor de jihadistische beweging en het stimuleren van een tegengeluid. Dat zal onderwerp van gesprek zijn in de volgende bijeenkomst met mijn collega's, aanstaande woensdag in Brussel. Belangrijk is natuurlijk ook de samenwerking met de islamitische gemeenschappen en het versterken van hun netwerken; dat doe ik samen met collega Asscher. Ook zijn wij momenteel zeer actief bezig met het steunen van betrokken burgers die zich uitspreken tegen radicalisering en zich daar actief tegen inzetten. Gelet op de tijd zou ik het daarbij willen laten.

Ik meen de vraag van de heer Van Bommel over de internationale samenwerking en de internationale informatie-uitwisseling te hebben beantwoord.

Minister Opstelten: Zeker. We kennen het SIS, het Schengen Informatie Systeem. Dit is een onderwerp dat we natuurlijk in collegialiteit bespreken. Ik kan niet garanderen dat we alle terugkeerders in beeld hebben, maar we moeten wel het gevoel hebben dat we er alles aan doen om ze in beeld te hebben. Daar kan de Kamer van op aan. Het SIS is daar natuurlijk een ontzettend belangrijk instrument bij.

Ik had gedacht dat ik de heer Knops en de heer Omtzigt tevreden zou stellen met mijn brief over de motie-Omtzigt. Ik heb er ook tijden niets over gehoord, dus ik dacht dat het gelukt was. Wanneer ik in Nederland een paspoort signaleer met een, formeel gezegd, «ter vervallen verklaring», dan kijk ik ook of er een paspoort tweede nationaliteit is. In het actieprogramma staat dat wij in zo'n geval de collega's van het andere land waarschuwen, zodat zij de mogelijkheid hebben iets te doen met dat paspoort. Dat kan ik niet afdwingen. Via de heer Knops zeg ik de heer Omtzigt toe – ik meen dat zijn bijdrage ook zo is bedoeld – dat ik in de voortgangsrapportage van 11 november zal weergeven hoe we hiermee omgaan en wat onze ervaringen zijn. Naar mijn mening kan de heer Omtzigt echter nog steeds heel tevreden zijn met mijn antwoord; er is ook hard aan gewerkt.

De heer De Roon heeft twee vragen gesteld. Waarom laat u ze niet gewoon gaan? Deze vraag wordt mij vaak gesteld. Deze vraag heb ik ook met mijn Amerikaanse collega's in het Witte Huis besproken. Zij staan vierkant achter onze aanpak: alsjeblieft, zet alle middelen in om ze niet te laten gaan. Als je dat namelijk niet doet, gaan ze daarheen. Daar worden ze getraind en gaan ze vechten. Als ze vervolgens terugkeren, zijn ze een groter gevaar. Dat moet je dus niet willen. Mijn collega's en ik staan dus uit veiligheidsoverwegingen vierkant achter deze aanpak. Ik hoop zeer dat ik de heer De Roon daarmee kan overtuigen.

De heer De Roon heeft ook gevraagd waarom wij geen grenscontroles invoeren. In Nederland zijn er controles aan de EU-buitengrens, aan de Schengenbuitengrens, bijvoorbeeld op Schiphol. Dat weet de heer De Roon natuurlijk ook. Structurele controles aan de binnengrens hebben weinig toegevoegde waarde. Zoals bekend, oefent de Koninklijke Marechaussee, de KMar, wel mobiel vreemdelingentoezicht aan de binnengrens uit. Daarbij kunnen ze natuurlijk zaken meenemen. Het vrije verkeer van personen in het Schengengebied conform het Schengenverdrag is een groot goed en het opzeggen van het Schengenverdrag is niet aan de orde.

De heer Van Klaveren heeft gevraagd om de administratieve detentie van terugkerende Syriëgangers mogelijk te maken. Onder de huidige wetgeving is dat niet mogelijk; het wordt ook niet wenselijk geacht. Dat is ook besproken bij de behandeling van het jihadprogramma. Waarom niet? Omdat het OM naar onze mening over voldoende wettelijk instrumentarium beschikt om daar waar mogelijk strafrechtelijk op te treden.

De heer Van Klaveren heeft ook gevraagd naar de mogelijkheid om paspoorten van ronselaars in te nemen. Dat is pas een zinvolle maatregel als een ronselaar van plan zou zijn om uit te reizen. In andere gevallen zijn gewoon de strafrechtelijke maatregelen van toepassing en treedt het OM op. Als er tekenen zijn die wijzen op uitreizen, wordt de maatregel uiteraard toegepast. Als er aanwijzingen van ronselen zijn, treedt uiteraard het OM op, zoals onlangs ook is gebeurd.

De voorzitter: Ik dank de Minister voor zijn beantwoording.

Mijnheer De Roon, uw tweede en laatste interruptie.

De voorzitter: Mijnheer Van der Staaij, fantastisch dat u zo aansluit bij mijn voorstel.

Het woord is als eerste aan de heer Ten Broeke.

De heer Ten Broeke (VVD): Voorzitter. De strategie voor de korte termijn lijkt duidelijk. Tegelijkertijd is het ook van belang dat er aandacht wordt besteed aan een strategie voor de lange termijn. Ik denk dat wij kunnen vaststellen dat dit geen missie is met een duidelijke end state. De missie heeft wel een end date, maar dat geldt niet voor de strijd. Onze bijdrage is een onderdeel van de eerste fase, zegt het kabinet. Je zou kunnen zeggen dat een routekaart niet mogelijk is, maar we moeten wel het kompas delen, waarbij onze principes over democratie, vrijheid en mensenrechten leidend zijn.

Ik heb nog een paar vragen voor de Minister van Buitenlandse Zaken. Hoe zit het nu met de samenwerking tussen de Arabische landen en onze leverage ten aanzien van Bagdad? Hoe zit het met de verhouding tussen Bagdad en Erbil? Hoe zit het met het Iraanse nucleaire programma? Ik vraag de Minister om deze vragen in een paar grove schetsen te beantwoorden, ongetwijfeld ook binnen één minuut.

Er zijn ook geruchten dat ISIS terrein wint. Zij hebben niet alleen de helft van de provincie Al-Anbar in handen; ook speelt er een regionale component in Pakistan, waar we het misschien vandaag toch even over moeten hebben.

Twee weken geleden is de motie-Servaes over het afknijpen van ISIS ingediend. De Minister van Veiligheid zei daar iets over. Heeft het bezoek van de Minister aan de VN in New York en misschien ook zijn bezoek aan regeringsfunctionarissen in de VS op dat vlak nog iets opgeleverd? De VS doen wat dat betreft goed werk.

De heer Servaes (PvdA): Voorzitter. Het moge duidelijk zijn dat de keuzes die het kabinet maakt zeer overeenkomen met de keuzes die de fractie van de Partij van de Arbeid maakt: inzet in Irak maar voorlopig niet in Syrië.

In eerste termijn heb ik gezegd dat ik ten aanzien van het mandaat graag een proactieve inzet van het kabinet verwacht. Ik ben zeer tevreden met wat de Minister daarover heeft gezegd: stap voor stap, ruimte voor gesprek, het blijven voeden van de discussie, onderlinge contacten tussen juristen et cetera. Ik heb daar veel waardering voor. Ik zou zeggen: ga daarmee door en houd ons daarvan op de hoogte, want het is wel belangrijk dat zichtbaar is op welke manier Nederland aan die discussie meedoet, vanzelfsprekend steeds met respect voor en zorgvuldigheid jegens het volkenrecht zoals wij dat kennen.

Wat de financiering betreft sluit ik aan bij collega Ten Broeke. Ik heb gesproken over donoren, sponsors vanuit de golfstaten. We weten ook dat de oliehandel een groot probleem is. Ik vraag de Minister om nog eens te bekijken wat we met name in Europees verband extra kunnen doen. Ik verwacht niet direct een antwoord op die vraag, maar wel als onderdeel van de geannoteerde agenda van de volgende Raad Buitenlandse Zaken, die over een week of twee door deze commissie besproken wordt.

De heer Knops (CDA): Voorzitter. Ik dank de bewindslieden voor hun beantwoording van de vragen. Wij hebben al eerder aangegeven dat wij de missie steunen, maar een andere opvatting hebben over het mandaat. Het kabinet heeft ook zelf aangegeven dat zijn huidige opvatting niet in beton is gegoten en kan veranderen. We kijken daarnaar uit. Ik sluit mij aan bij de opmerking van de heer Servaes dat een proactieve rol gewenst is. Wij hebben te maken met zeer stroperige processen, en het is onze verantwoordelijkheid om die processen daar waar mogelijk te versnellen omdat het humanitaire leed nog steeds toeneemt.

Ik heb nog wel een vraag over de geoefendheid van de F-16-vliegers. In het verleden werd dat deels gecompenseerd uit HGIS. De CdS zei afgelopen maandag dat dat dit keer niet gebeurt, maar dat er middels roulaties een soort van variëteit wordt aangebracht. Is daarmee gegarandeerd dat het niveau van alle skills op peil blijft?

Ik blijf erbij dat je dit soort operaties, hoe belangrijk ze ook zijn, onmiddellijk vergezeld moet laten gaan van financiering niet alleen voor dit moment maar ook voor de komende jaren. Daar moet volstrekte helderheid over zijn, gegeven het feit dat we te maken hebben met een instabiele, onveilige wereld. Ik vind het jammer dat daar niet de gewenste duidelijkheid over is gekomen.

De heer Sjoerdsma (D66): Voorzitter. Ik dank de Ministers voor hun beantwoording. We spreken over de bijdrage voor een jaar, maar het is natuurlijk een commitment voor de langere termijn. Ik dank de Minister van Defensie ook voor de toezegging om ons wanneer dat mogelijk is nadere informatie te doen toekomen over de militair-operationele inzet en de eventuele afdekking van de risico's.

Het is goed dat het kabinet kiest voor Irak en de deur ten aanzien van Syrië niet dichtgooit. Dat zal een belangrijke uitkomst van het debat van vandaag zijn. Ik sluit mij aan bij de collega's die vragen om een actieve en zichtbare inzet om een mandaat te verkrijgen, teneinde het voor nu te regelen en uiteraard ook met het oog op de vetobeperkingen op de langere termijn.

Ten aanzien van de humanitaire inzet zei Minister Ploumen dat we, naar analogie van de Tour de France, verder vooraan in het peloton gaan fietsen. Ik hoop wel van haar te horen welke nadere plannen zij heeft en op welke manier zij dat nieuwe potje, dat een half miljard bevat, wil inzetten om die strategie een flinke slinger te geven. We zijn het met elkaar eens over de urgentie en de richting, maar het lukt ons op de een of andere manier nog steeds niet om daar ook op de grond voldoende gevolg aan te geven.

De heer Voordewind (ChristenUnie): Voorzitter. Ik begin met een citaat van Dietrich Bonhoeffer: «Silence in the face of evil is itself evil. Not to speak is to speak. Not to act is to act». Terwijl wij met elkaar hierover spreken, dreigt Kobani te vallen en onder de voet te worden gelopen door ISIS. Ik parafraseer de woorden van de Minister van Buitenlandse Zaken: wat zeg je tegen de vluchtelingen, wat zeg je tegen de Koerden op het moment dat zij dreigen om te komen, terwijl wij een discussie voeren over het volkenrechtelijk mandaat? Ook wij hebben aangedrongen op een volkenrechtelijk mandaat, maar voegen daaraan toe: kijk wat je kunt doen voor de mensen die nu dreigen om te komen. Ik pleit er daarom voor om ten aanzien van Syrië de mogelijkheden te bekijken om in heel specifieke situaties zoals nu in Kobani vluchtelingen te ontzetten, en om voor de toekomst een toetsingskader te ontwerpen. We hebben er weliswaar een aantal opmerkingen over gemaakt, maar er moet sneller duidelijkheid over komen in welke situaties het kabinet zal besluiten om humanitair in te grijpen.

Ten aanzien van de financiering sluit ik mij aan bij de collega's die stellen dat je niet over je graf heen kunt regeren en niet nu al het budget voor 2019-«20 kunt aanspreken; er moet een degelijke financiering komen. Hoe gaan we bovendien monitoren dat met ons geld geen wapens worden gekocht door radicalere krachten in Syrië?

De heer Van Klaveren (Groep Bontes/Van Klaveren): Voorzitter. Ik zal het kort houden. Ik krijg graag nog een antwoord op mijn vraag over de halfslachtige houding van de Turken, die de basis in Incirlik niet ter beschikking hebben gesteld voor aanvallen op de terroristen van ISIS.

Ook krijg ik graag een antwoord op de vraag welke strategie er gevolgd wordt ten aanzien van Iran. De gevaarlijke nucleaire ambities evenals de relatie met het Syrische regime zijn natuurlijk niet los te zien van de huidige ellende met ISIS.

Tot slot wijs ik erop dat een deugdelijke financiering mogelijk is. Bekostig de missie met de 200 miljoen juridisch niet-verplichte gelden op de begroting van Ontwikkelingshulp.

Minister Timmermans: Voorzitter. De heer Ten Broeke heeft een vraag gesteld over de samenwerking tussen de Arabische landen. Zonder de betrokkenheid van regionale partners zal die niet slagen. Die Arabische landen moeten dus echt goed betrokken blijven worden bij deze aanpak. Er is brede steun in woord en daad. Dat laat ook zien dat regionale partners IS ervaren als een directe bedreiging en ook de bestrijding van IS zien als een breed gedragen, gemeenschappelijk belang. Mijn collega uit de Emiraten kwam mij trots vertellen dat de eerste piloot van zijn luchtmacht die daar had opgetreden, heel bewust een vrouw was geweest. Ik heb hem om tips gevraagd hoe ook wij meer vrouwen in F-16's kunnen krijgen; dat zou voor Nederland immers ook een goede zaak zijn. Voor de Emiraten was dit een manier om duidelijk te laten zien dat zij afstand nemen van de daar heersende ideologie.

Als de relatie tussen Bagdad en Erbil niet goed is, is dat een dealbreaker voor de toekomstige staatsstructuur die wij daar graag zien, waarin alle groeperingen in Irak vertegenwoordigd zijn. De Koerden hebben een deadline van drie maanden gesteld waarbinnen een aantal hervormingen in de Iraakse staat zouden moeten plaatsvinden. Over en weer zijn er nu heel veel contacten tussen Bagdad en Erbil. De belangrijkste wensen van de Koerden luiden als volgt: de goedkeuring van het nationale budget, waarvan 17% voor de Koerdische autonome regio is, het betalen van ambtenarensalarissen – dat is een tijd achterwege gebleven – en het betalen van de salarissen van de peshmerga's. Wij blijven erop aandringen dat Bagdad en Erbil goed samenwerken, omdat wij dat beschouwen als een essentiële voorwaarde voor het slagen van de regering. Daarbij hoort ook het coöpteren van de soennitische Arabische bevolking In Irak, die op dit moment nog te veel langs de zijlijn staat en zich in een duivels dilemma bevindt. Moet zij zich aansluiten bij Bagdad, terwijl zij door Bagdad de afgelopen jaren zo slecht behandeld is of moet zij zich aansluiten bij IS, waarmee zij het onheil op veel langere termijn over zichzelf afroept? Alles wat wij kunnen doen om ervoor te zorgen dat ze zich aansluiten bij Bagdad, is van het grootste belang.

Door verschillende leden zijn ook vragen gesteld over Iran. Natuurlijk is het niet de bedoeling dat we óf Assad óf Iran in een zetel helpen door IS aan te pakken. Dat ben ik zeer met de heer Ten Broeke eens. Laten we hopen dat de nog lopende onderhandelingen over het nucleaire programma ook vruchten gaan dragen. Vorige week in New York hoorde ik daar heel voorzichtig positieve geluiden over. We moeten ervoor zorgen dat Iran, dat al heel lang deel van het probleem is, nu ook de kans krijgt om een deel van de oplossing te worden. Dan moet er wel een akkoord worden gesloten met de internationale gemeenschap over het nucleaire programma. Ik hoop dat dit op korte termijn door Catherine Ashton kan worden gerealiseerd.

De heer Servaes heeft vragen gesteld over de financiering van IS en de rol van de golfstaten daarbij. We moeten er in internationaal verband nog meer voor zorgen dat de olie niet verkocht kan worden. Dat begint ermee dat IS niet de beschikking kan krijgen over olie. En als het wel olie heeft, moet het die niet kunnen verkopen. Ook Minister-President Rutte heeft in de Veiligheidsraad sterk aangedrongen op scherpere sancties en adequate monitoring. Daar wordt nu met de voorzitter van het VN-sanctiecomité, Australië, over gesproken. In alle contacten die wij hebben met landen in de regio zullen wij dit onderwerp hoog op de agenda zetten, omdat wij vinden dat je de lifeline van IS op die manier moet zien af te breken.

De heer Voordewind vraagt terecht aandacht voor Kobani. Het is een heel ingewikkelde situatie, die helaas niet erg afwijkt van de ellende die op dit moment overal in Syrië kan worden aangetroffen. Er is sprake van een zeer zorgelijke situatie met grote humanitaire nood. Ingrijpen is het ultimum remedium, maar zal natuurlijk altijd een mogelijkheid blijven. We moeten nu bezien op welke manier wij met name de Turken kunnen helpen om ook aan de vluchtelingen uit Kobani verlichting te bieden. Het heeft dus zeker onze aandacht en wij zullen het internationaal aan de orde blijven stellen.

Gevraagd naar de financiering herhaal ik dat ik vind dat het echt deugdelijk gefinancierd is. De missie wordt gewoon betaald uit de begroting van Defensie, en via de marges in HGIS zorgen we ervoor dat het de komende jaren helemaal rond loopt. Daar kan geen misverstand over zijn. Ik signaleer nogmaals dat ik met de Kamer van mening ben dat over de bredere problematiek, de langetermijnproblematiek, een discussie zal moeten worden gevoerd.

Van mij wordt een actieve inzet ten aanzien van het mandaat voor Syrië gevraagd. Ja, ik ben het daarmee eens, maar die inzet moet er niet toe leiden dat we het omgekeerde bereiken, namelijk een «njet». Dat vraagt van ons dat wij voorzichtig opereren op dat punt.

Daarmee meen ik de aan mij gestelde vragen te hebben beantwoord.

Minister Hennis-Plasschaert: Voorzitter. Als ik het goed heb geteld, zijn er nog twee vragen aan mij gesteld. Ik begin met de vraag over het op peil houden van de skills en het trainingsniveau van de vliegers. In eerste termijn heb ik daar al kort op gereageerd. Natuurlijk leidt de inzet tot een impact op het trainingsniveau. Dat betekent dat je er meer tijd aan moet besteden om alle vliegers weer op niveau te laten zijn qua skills. Als de vliegers in het inzetgebied zijn, behouden zij bepaalde skills, maar andere skills kunnen zij daar niet oefenen. Ook kunnen zij daar niet de simulator in. Dat heeft altijd gevolgen voor de tijd na de inzet. Ik heb net aangegeven dat ik verwacht dat de impact beperkt zal zijn, omdat we, zoals de Commandant der Strijdkrachten terecht opmerkte tijdens de technische briefing, met heel korte schema's van vier tot acht weken gaan werken. Er wordt onder de vliegers snel gewisseld. Voor de rest geldt een roulatieschema van vier maanden. Dat is trouwens ook niet extreem lang, maar bij de vliegers is het heel kort. Dat betekent dat we altijd rekening moeten houden met de factor tijd, om na de inzet alle vliegers weer op niveau te kunnen krijgen; dat heeft niet zozeer met geld te maken.

Ik weet niet waar de verwijzing naar HGIS vandaan kwam, maar ik vermoed dat dit te maken heeft met het aantal vlieguren toentertijd dat niet in het budget was opgenomen. Dit is een ander verhaal. Zo hebben wij het opgelopen. Als daar verandering in optreedt of als ik vind dat daaraan iets moet veranderen, zal ik de Kamer dat laten weten.

De heer Van der Staaij vroeg of we het niet ten koste laten gaan van extra intensiveringen. Het antwoord daarop is nee. Collega Timmermans heeft net uitgelegd hoe het werkt. Het gaat naar de post onvoorzien in HGIS en komt terug naar de Defensiebegroting, want wij gaan voorfinancieren. De Kamer weet dat Defensie te maken heeft met een onderrealisatie op de investeringen. Dat is niet fraai. Daar ligt een hoeveelheid factoren aan ten grondslag. Daar heb ik uitgebreid met de Kamer over van gedachten gewisseld. Dat zorgt er wel voor dat we nu een gaatje hebben om die voorfinanciering te organiseren. Die middelen vloeien later weer terug naar de Defensiebegroting, via die tegengestelde schuif. Dus nee, de intensivering zoals die was voorzien in de begroting blijft gewoon overeind. En dat is maar goed ook, zeg ik tegen de heer Van der Staaij.

Minister Opstelten: Voorzitter. Aan mij zijn nog twee vragen gesteld. De heer Ten Broeke vroeg of tijdens mijn bezoek van gisteren en eergisteren aan Washington ook gesproken is over de VN-resolutie over de foreign fighters. Ja, voortdurend. Ik wijs in dat verband ook op een Nederlands-Marokkaans initiatief met good practices dat is geadopteerd tijdens een ministeriële bijeenkomst van het Global Counterterrorism Forum. Dat is een samenwerkingsverband van zo'n dertig landen op verschillende continenten waar wij inderdaad een belangrijke rol in spelen. Het betreft een belangrijk onderdeel, een basisonderdeel van de resolutie. Met elkaar en met dezelfde instrumenten gaan we ISIS bestrijden.

Tegen de heer De Roon zeg ik dat er geen misverstand over mag bestaan dat we potentiële jihadisten niet koesteren. Als ze gaan, sluiten ze zich daar aan bij terroristische organisaties, ondergaan ze daar trainingen en nemen ze daar deel aan gevechtshandelingen. Door ze te laten gaan, zouden wij meewerken aan een verdere versterking van ISIS met westerse strijders. Dat wil ik voorkomen. Deze risicopersonen kunnen door de diensten ook beter in Nederland dan in het buitenland in de gaten worden gehouden. Wij pakken ze natuurlijk ook strafrechtelijk aan. Bij terugkeer vormen deze personen een nog groter risico dan bij de aanvang van de uitreis. Ons beleid is er van begin af aan op gericht geweest om te voorkomen dat ze terugkeren. Daar werken we met man en macht aan; moge dat duidelijk zijn. Bij terugkeer zijn ze ideologisch nog extremer en nog beter getraind en zeer goed in staat wapens te hanteren. Ze oefenen ook aantrekkingskracht uit op potentiële jihadgangers. Ze zijn wellicht getraumatiseerd en zeer onberekenbaar en daarmee een groot risico voor de Nederlandse nationale veiligheid.

De voorzitter: Ik dank de bewindslieden voor hun beantwoording in tweede termijn.

Er zijn vijf toezeggingen gedaan door de regering.

• – De heer Van Bommel heeft gevraagd naar de afspraken van de Iraakse regering met de Koerdische autoriteiten. Deze vraag wordt schriftelijk beantwoord.

• – De Kamer wordt in een brief nader geïnformeerd over de uitvoering van de trainingsmissie en in de volgende kwartaalrapportage over het verloop van de missie, waaronder ook de medische voorziening.

• – De Kamer wordt geïnformeerd, mocht Nederland worden ingezet voor Forward Air Controlling.

• – Voor de begrotingsbehandeling stuurt de Minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking informatie naar de Kamer over de inzet en de plannen voor een humanitair spoor in Irak en Syrië.

• – De Minister van Veiligheid en Justitie zal in een voortgangsrapportage op 10 november aanstaande informatie verschaffen over de uitvoering van de motie-Omtzigt met betrekking tot het innemen van paspoorten.

Ik dank de leden en de bewindspersonen. Ook dank ik de ondersteuning, de bezoekers op de publieke tribune en de luisteraars elders. Een speciaal woord van dank gaat uit naar de Dienst Verslag en Redactie, die het verslag van de technische briefing gisteren al gereed had. Ik dank eenieder voor de prettige samenwerking in dit overleg, dat een halfuur uitliep. Om 21.00 uur vanavond vindt de plenaire afronding plaats.